PSYCHOGERIATRIE &

DIEREN IN HET VERPLEEGHUIS

drs. Lonneke Schuurmans

specialist ouderengeneeskunde

bioloog

Opbouw

Deel 1: psychogeriatrie

definitie dementie

ziektenbeelden

fases van dementie

probleemgedrag bij dementie

interventies

Deel 2: dieren in het verpleeghuis

literatuurstudie

robotherapy & pluche dieren

Deel 1: Psychogeriatrie

Mevr. Thoonen

82 jaar

slechthorend en slechtziend

Alzheimer dementie

verblijft op een PG afdeling

niet mobiel: rolstoel of bed

contractuur van een hand

probleemgedrag: onrust en roepgedrag, weinig

initiatief, apathie

dementiefase: leeft in het verleden, taalbegrip

nog intact.

Wat is dementie?

een syndroom met:

geheugenstoornissen

én

cognitieve stoornissen

afasie: verstoorde taalfunctie en/of begrip

apraxie: stoornis in handelingen

agnosie: stoornis in herkennen van objecten

stoornis in uitvoerende functies

consequenties:

problemen in werk, sociale activiteiten, relaties

verschil met voormalig niveau van functioneren

Oorzaken van dementie

infecties: HIV, neurosyphillis, Lyme, Creutzfeld-Jacob

metabole oorzaken: anemie, vitamine tekorten, schildklierproblemen

toxische oorzaken: alcohol (ziekte van Korsakov), zware

metalen, medicatie

psychiatrische oorzaken: depressie

neurologische beelden: MS, Parkinson, Huntington

progressieve degeneratieve aandoeningen:

ziekte van Alzheimer

vasculaire dementie

lewy body dementie

frontotemporale dementie

Ziekte van Alzheimer (AD) (1)

70% van nieuwe gevallen (RIVM)

neerslagen van eiwit (amyloid) in hersencellen

begin meestal tussen 70-80 jaar

geleidelijk progressief beloop

jongere leeftijd = sneller beloop

kleine erfelijke component

toename van afhankelijkheid

Ziekte van Alzheimer (2)

beginfase:

korte termijn geheugen

moeite met: TV kijken, gesprek volgen, plannen maken, beslissingen nemen, problemen oplossen

karakterveranderingen

middenfase:

oriëntatiestoornissen: tijd, plaats, persoon

afasie, agnosie, apraxie

oordeels- en kritiekvermogen gestoord

stemmingswisselingen

lichamelijke problemen: incontinentie, vermagering

eindfase:

geheel afhankelijk, bedlegerig, verlies van spraak en contact, lichamelijke complicaties

Vasculaire dementie (VD) (1)

15% van de nieuwe gevallen (RIVM)

doorbloedingsstoornissen in hersenen

CVA (herseninfarct/hersenbloeding)

TIA (transient ischemic attack)

zelfde risicofactoren als hart- en vaatziekten

begin 65-75 jaar

mengbeeld met AD mogelijk

Vasculaire dementie (2)

beloop:

abrupt begin

stapsgewijze achteruitgang

symptomen:

geheugenproblemen minder op voorgrond

cognitieve stoornissen meer op de voorgrond:

afasie, apraxie, agnosie

apathie (verminderd initiatief)

traagheid van informatieverwerking

lichamelijke problemen:

parese of loopstoornissen

parkinsonisme

urine-incontinentie

vaak lang bewustzijn van achteruitgang

emotionele labiliteit

Lewy Body dementie (DLB)

stapeling van Lewy bodies in het brein

pathologie vergelijkbaar met ziekte van Parkinson

parkinsonachtige klachten (parkinsonisme)

maskergelaat, stijfheid, tremoren, traagheid, loopstoornis

sterke schommelingen in cognitief functioneren:

subtiel: kortdurend minder alert

ernstig: verlies bewustzijn

visuele hallucinaties

slaapstoornis:

actief beleven van dromen

Frontotemporale dementie (FTD)

Ziekte van Pick

40-60 jaar

frontaalkwab degeneratie

symptomen:

impulsief en onaangepast gedrag

ontremd eetgedrag

stereotiepe gedragingen & dwanghandelingen

karakterverandering

gedragsproblemen: agressie

subtype: progressieve afasie

Ziekte van Korsakov

alcoholdementie

oorzaak:

ernstig thiamine (vit B1) gebrek

bij alcoholisten

symptomen:

geheugenverlies (KTG & LTG)

confabuleren: ‘eerlijk liegen’, gokken = waarheid

oriëntatiestoornis (tijd, plaats, persoon)

gedragsproblemen: apathie, agressie,

dwangmatigheid

niet progressief

structuur! (concreet, kort, consequent en continu)

Fases van dementie (1)

fase 1: ‘bedreigde ik’

besef van achteruitgang

gevoel van onveiligheid en angst, verminderd

eigenwaarde en zelfvertrouwen

rouwproces

realiteitsoriëntatie training (ROT)

fase 2: ‘verdwaalde ik’

besef gaat langzaam weg, heden en verleden lopen

door elkaar

herbeleven van negatieve levenservaringen

angst door onbegrip over wereld om hen heen

valideren

Fases van dementie (2)

fase 3: ‘verborgen ik’

steeds moeilijker om zich uit te drukken

nog wel behoefte aan contact

vaak gevoel van isolement

valideren, proberen contact te maken

fase 4: ‘verzonken ik’

totaal hulpbehoevend

vaak foetushouding

vooral lichamelijke factoren bepalen welbevinden

zintuiglijke ervaring van de wereld

‘snoezelen’

Belangrijk: in welke fase zit mevr. Thoonen?

Probleemgedrag bij dementie (1)

apathie:

verminderd initiatief en contact, wegzakken in

slaap/sufheid

wordt vaak over het hoofd gezien!

roepgedrag:

overprikkeling

onderprikkeling

kan verslavend werken

agitatie:

onrust: verbaal (geluiden/praten), lichamelijk

(tikken, lopen etc).

agressie:

kleine groep, maar veel impact

vaak tijdens de zorg

Probleemgedrag bij dementie (2)

lichamelijke oorzaak (pijn, jeuk, obstipatie)

uiting van onvervulde behoefte (‘unmet needs’

model)

lichamelijk of psychisch

evolutionaire ‘fight or flight’ principe

zorg/contactmomenten worden als bedreigend gezien

overtrokken reactie op kleine stress-situaties

(‘catastrophic reactions’

voor wie is het een probleem?

Interventies bij dementie

medicatie:

remmen van dementieproces (beginfase)

beïnvloeding van nevensymptomen zoals angst,

wanen/hallucinaties, depressie

psychosociale interventies

video-interactiebegeleiding

benaderings- en begeleidingsadviezen psycholoog

individueel activiteitenplan

prettige en passende woonomgeving

Deel 2: dieren in het verpleeghuis

Inleiding

A small pet animal is often an excellent companion for

the sick, for long chronic cases especially. A pet bird in

a cage is sometimes the only pleasure of an invalid

confined for years to the same room. If he can feed and

clean the animal himself, he ought always to be

encouraged to do so.’

Florence Nightingale, 1860

Inleiding

animal assisted therapy (AAT)

1960: kinderpsychiater Levinson

fysiologisch:

1984: bloeddrukverlaging bij aaien hond

1995: overleving na hartinfarct hoger met huisdier

2000: veranderde hormoonspiegels bij aaien hond

psychologisch:

1989: > 65 jr minder depressie met huisdier

1999: > 65 jr langer behoud ADL met huisdier

Actueel

‘van mij mogen de dieren hier blijven!’ (ED 6/2/09)

huisdieren in verpleeghuizen, doen! (IDé, 12/2008)

verpleeghuis Kerkrade neemt paard en eigenares op

(L1 12/2008)

‘mensen kennen Safira inmiddels beter dan mij’ (BD

23/11/09)

zorgboederijen van groeiende betekenis (11/2008)

zorgdier als therapie voor dementen Midden-Brabant

(BD 11/10/08)

knuffelen met kameel als therapie (AD 03/06/08)

kat Oscar ruikt of de dood langs komt (NRC 26/07/07)

Vraagstelling

Is er empirisch bewijs voor een meerwaarde van

animal-assisted therapy in het verpleeghuis?

Welke uitkomstmaten zijn gebruikt in de beoordeling

van AAT en wat is hun effect?

Is er een plek voor AAT bij bewoners van een

psychogeriatrische afdeling?

auteur,

jaar

N diagnose interventie uitkomst resultaat

Fick,

1993

36 niet vermeld groepsactiviteit met en

zonder hond

sociale interactie verbale interactie 2x verhoogd

met hond

Crowley-

Robinson,

1996

95 niet vermeld inwonende of bezoekende

hond

controle: alleen bezoek

vrijwilliger

stemming inwonende hond geeft

verbetering op meer dimensies

dan andere interventies

Kaiser,

2002

6 somatische

diagnose,

geen

dementie

bezoek hond

bezoek vrijwilliger

sociale interactie behalve het gedrag ‘aaien’

(meer bij hond), is overige

interactie gelijk

McCabe,

2002

22 dementie,

speciale unit

inwonende hond probleemgedrag probleemgedrag overdag

significant verlaagd met hond

Resultaten studies (1/2)

auteur,

jaar

N diagnose interventie uitkomst resultaat

Banks,

2002

45 somatische

diagnose,

geen

dementie

1x per week of 3x per

week AAT (hond)

controlegroep (geen

AAT)

eenzaamheid AAT geeft vermindering van

eenzaamheid, frequentie maakt niet

uit

Edwards,

2002

62 dementie,

speciale unit

aanwezigheid van een

aquarium in de

eetkamer

voedingsintake

gewicht

bijvoeding

voedingsintake en gewicht nemen

toe met aquarium, benodigde

bijvoeding daalt

Richeson

2003

17 dementie,

speciale unit

dagelijks AAT (hond) in

een groepssessie van

een uur

agitatie

sociale interactie

medicatie

agitatie neemt af en sociale

interactie toe met AAT, effect

verdwijnt bij stoppen

geen verschil in medicatie

Colombo,

2006

144 geen

dementie of

ernstige

somatiek

kanarie

plant

controlegroep

kwaliteit van leven

psychische klachten

verbetering van kwaliteit van leven

en vermindering van psychische

klachten in groep met kanarie

Resultaten studies (2/2)

Kernpunten: AAT in het verpleeghuis

stimulus voor aandacht en gesprekken

aaien als belangrijke meerwaarde

intensiteit maakt niet uit

positieve effecten op personeel

kostenbesparing?

Kernpunten: AAT bij dementie

complementaire therapie

stimulatie en dagbesteding

snoezelen

universele taal

kleinschalig wonen / wonen als thuis

Veiligheid en hygiëne

letsel door bijten of krabben, allergie, verspreiden

van parasieten of zoönosen

goede hygiëne en veterinaire controle

goed getrainde en gesocialiseerde dieren

alternatieven bij allergie:

pluche dieren

robotdieren

auteur,

jaar

N diagnose interventie uitkomst resultaat

Tamura,

2004

13 dementie pluche beweegbare

speelgoedhond

AIBO© (robot hond)

interactie met de

stimulus

de pluche hond lokt meer interactie

uit dan AIBO©

Libin,

2004

9 dementie blootstelling aan

pluche kat of Robocat©

(robot kat)

agitatie

stemming

beide katten zijn vergelijkbaar in

effect: verbetering op stemming en

agitatie

Banks,

2008

38 geen

dementie

hond

AIBO©

controlegroep

eenzaamheid eenzaamheid verminderd bij zowel

hond als AIBO©

Robotherapy & pluche dieren

Aanbevelingen

AAT: Ja! positieve effecten zowel bij somatiek als PG

kleinschalig wonen / wonen als thuis

snoezelen

AAT kan ook simpel!

goede afspraken omtrent verantwoording

individuele afstemming dieren opnemen in biografie / zorgleefplan

Meer info?

www.werkenindeouderengeneeskunde.nl

specials:

omgaan met dementie: belevingsfasen, valideren,

ROT en snoezelen

aaien als therapie (AAT)

ZZPs

zorgplan

mail: lonneke.schuurmans@zorgboog.nl