Elke organisatie waar (psychogeriatrische) verpleeghuizen onder vallen,

kent wel een opleidingsteam. Meestal onderhoudt men goede betrekkingen

met de regionale ROC’s en de opleiders die van daaruit zijn betrokken bij de

opleiding van verzorgenden (IG). Deze opleiding loopt langs de beroeps-

opleidende leerweg of beroepsbegeleidende leerweg. Samen met leidinggevenden,

rolmodellen in het verpleeghuis en werkbegeleiders, neemt men de opleiding

van verzorgenden (IG) in de dagelijkse beroepspraktijk ter hand.

11Didactiek

Leraar of zwetskous

(Jaap van Herwerden, methodoloog UVA)

“Een opleider is een artiest die zijn

cursisten tot nadenken dwingt.’’

108

DameskapperIk mag aanschuiven bij een gesprek met de Inspectie voor Volksgezondheid en krijg

daar de handen niet op elkaar voor mijn argumenten om verzorgenden toe te laten

tot de lerarenopleiding (verpleegkunde). In Nederland is het toch zo, probeer ik te

overtuigen, dat artsen artsen onderwijzen, fysiotherapeuten de fysiotherapeuten

opleiden en verpleegkundigen zorgen voor de opleiding voor verpleegkundigen.

Verzorgenden echter worden opgeleid door verpleegkundigen en niet zelden

verpleegkundigen, die nog nooit een verpleeghuis van binnen hebben gezien.

Uit eigen ervaring weet ik dat je als verpleegkundige er jaren over doet om het

DNA-materiaal van verpleeg- en verzorgingshuizen enigszins in je systeem te krijgen.

Ziekenhuiszorg (oftewel “Cure”: diagnose, behandeling en wegwezen) is totaal iets

anders dan verpleeghuiszorg (“Care”). Een verpleegkundige als docent, die alleen

maar gewend is om langs lijnen van pathologie en behandeling te denken, denkt

in een hele andere matrix dan een collega die weet heeft van het meeplooiende en

vriendelijke karakter dat een verzorgende moet hebben om de chaos en het verdriet

in het hoofd van een dementerende het hoofd te bieden.

De inspecteur is het niet met me eens. Misschien heeft ze wel een klein beetje gelijk

in haar kritiek, wanneer ik beweer dat dameskappers meer verstand hebben van

dementie dan leraren verpleegkunde aan een MBO-V of HBO-V (“Nee, nu maakt u er

echt een karikatuur van…”).

11

109

110

11

Leraar of zwetskous

De opleider (in de psychogeriatrie) als rolmodelVoor opleiders, die zich bezighouden met de begeleiding en opleiding voor

verzorgenden in de psychogeriatrie geldt volgens mij dat ze in één of meerdere

van de volgende rollen moeten uitblinken:

1. Clinical Nurse Specialist Docenten, praktijk- en werkbegeleiders zullen enigszins uit moeten kunnen

leggen hoe het ontstaan en verloop van de dementie in elkaar steekt. Behalve

dat, zal men de verschillende varianten van het dementieel syndroom ook

uit moeten kunnen leggen aan verzorgenden.

Maar omdat de dokter zoiets ook wel kan, lijkt er voor vele verzorgenden en

verpleegkundigen een vanzelfsprekender veld braak te liggen waarop men

zich kan onderscheiden: het verpleegkundig domein! Talloze onderwerpen

lenen zich voor specifieke (verpleegkundige) deskundig-

heid in het psychogeriatrisch verpleeghuis: PDL, Snoezelen,

Decubitus, Kleinschalig wonen voor mensen met dementie,

Terminale zorg en de Belevingsgerichte benadering zijn

daar een paar voorbeelden van. Zeker: de verzorgende

is een generalist(e), maar kan zich zeer wel tot specialist bekwamen

op onderdelen van dat beroep... en daarvoor worden geraadpleegd op

woongroepen, in werkgroepen en vakgroepen. Alle hierboven genoemde

onderwerpen lenen zich voor klinische lessen, gastcolleges (MBO) en

thema- en teambesprekingen.

De ware clinical nurse specialist is in vele gevallen een geroutineerde

werkbegeleidster, maar deze laat zich niet zelden afschrikken door deze

pompeuze titel. Het idee is dat uitleggen en lesgeven voorbehouden is aan

docenten en professoren: niets is minder waar. In dit beroep zitten we te

springen om nuchtere en deskundige ervaringsdeskundigen die (leerling)

verzorgenden kunnen inspireren en instrueren.

De verzorgende als vakspecialiste

11

111

2. Nurse Change Agent Met enige regelmaat worden opleiders door de organisatie ingezet om de

gekozen veranderingen van diezelfde organisatie (bijvoorbeeld kleinschalig

wonen of belevingsgerichte zorg) te bewerkstelligen en te ondersteunen. Hoe-

wel ik eerder beweerde dat vooral managers en sleutelfiguren in deze in actie

moeten komen, is het natuurlijk evident dat opleidingsmedewerkers ook een

belangrijke rol kunnen spelen bij genoemde veranderingen. Dat impliceert dat

opleiders vooral ook inzicht in veranderingen moeten hebben.

Wat zou het mooi zijn wanneer dezen projectmatig zouden kunnen werken,

of werkgroepen faciliteren… en behalve op inhoud, ook op het proces zouden

kunnen sturen. Hè lekker… vakjargon. Is daarmee beweerd dat veranderings-

processen in het verpleegkundig/verzorgende domein voorbehouden

(moeten) zijn aan verzorgenden, verpleegkundigen en docenten (verpleegkunde)?

Nou… ik denk van wel, maar ik sluit niet uit dat menig beleidsmedewerker,

kwaliteitsfunctionaris, P&O-adviseur en overige randfiguren ook die ambitie

hebben. Maar ambitie en veranderingsdrift alleen zijn geen garantie voor

de noodzakelijke veranderingen in het traditionele verpleeghuis… daar komt

wel wat meer bij kijken.

3. Innovator Volkomen terecht mag wat mij betreft van

opleiders verwacht worden dat men een bijdrage

levert aan vernieuwingen in het beroep

(verzorging en verpleging). En dat kan van

alles zijn: het Elektronisch Cliënten Dossier,

het ontwerpen van verpleegkundige procedures en standaard verpleegplannen

inzake decubitus, terminale en palliatieve zorg en het meedenken in richtlijnen

voor probleemgedrag. Maar ook minder klassieke verpleegtechnische thema’s

lenen zich voor vernieuwingen: hoe zit wonen eigenlijk in elkaar en hoe

gaan we om met nieuwe doelgroepen in het verpleeghuis (Korsakov en

Vernieuwen om bij de tijd te blijven

11

Gerontopsychiatrie). Behalve dat verzorgenden en verpleegkundigen op

een hoger plan moeten worden getild, moet dat ook met het beroep zélf

(verzorgen en verplegen) gebeuren. Er staan nieuwe generaties cliënten

aan de voordeur van het verpleeghuis (… de babyboomers, allochtonen en

oudere mensen met een verstandelijke beperking!) en daar past een moderne

en deskundige verzorgende bij. Eentje die zich kan redden met iPad en

Serious Gaming, Domotica en Robotica, Digitale verslaglegging

en Het Elektronisch Cliënten Dossier.

4. Publicist Een stelling die menig docent verpleegkunde en werkbegeleider (!!) zal

kunnen onderschrijven is dat je meer leert van les geven en uitleggen... dan

van uitgelegd en les krijgen. Dat doet vermoeden dat deze professionals hoe

langer hoe snuggerder worden in dit vak. Daarmee is er toch op zijn minst de

morele plicht om die kennis en inzichten die men heeft vergaard door al die

uitleggerij, op papier te zetten en anderen daarin te laten delen.

Dat kan op parmantige wijze door artikelen te schrijven voor vaktijdschriften

en organisatiemagazines, maar een – door twee collega’s opgesteld –

gesprekspapier (over bijvoorbeeld decubitespreventie, familieparticipatie of

hoe om te gaan met ernstig passieve bewoners), voorafgaand aan een

teambespreking heeft minstens evenveel waarde. De ware mafkezen

schrijven een boek, dat andere… och zo deskundigen... vervolgens

weer kunnen becommentariëren.

Echt waar...?Die keur ik vanaf vandaag geen blik meer waardig. Dat ie als docent op zijn 54e nog

met een paardenstaartje – achter een overigens grotendeels kale kop – rondloopt

en een te grote gouden oorbel in zijn linkeroor draagt, verteer ik al met moeite, maar

ik word pas echt chagrijnig van zijn commentaar op mijn lezing. Na mijn uiteenzet-

Leraar of zwetskous

112

11

ting voor een stuk of dertig leraren aan het MBO (VZ), waarin ik heb gepleit voor het

veelvuldig stagelopen van docenten in het verpleeg-/verzorgingshuis legt hij me

fijntjes uit dat de verpleging voor hem geen geheimen meer kent: in drie ziekenhui-

zen gewerkt (van OK, neurologie en kraam tot eerste hulp) en in alle drie de organi-

saties vertrokken omdat ze daar (ik citeer nu even): “...niet met kritische medewerkers

konden omgaan..”. Dat hele idee van stagelopen legt hij minzaam glimlachend naast

zich neer omdat hij toch wel weet hoe het er aan toegaat (twee jaar neurologie

weet je wel... allemaal figuren met dementie gezien...). Glimlachend als De Boer met

kiespijn onderga ik zijn vraag die eerder bedoeld is als statement dan als nieuws-

gierigheid. Met een quasi olijk gezicht van – wij – weten – wel – beter: “Die verhaaltjes

in jouw boeken, Gerke… zijn sommige daarvan wel eens echt gebeurd?’

113

114

11

5. DocentBovenal is de opleider natuurlijk docent. Eentje die weet dat in de psychogeriatrie

dikwijls meer waarde moet worden gehecht aan heuristieken dan aan algoritmen.

Voor de leek: heuristieken zijn gezochte oplossingen voor problemen die

langs de weg van nadenken, overwegen en reflectie tot stand zijn gekomen.

De hogeschool voor deze manier van werken (heuristieken) vinden we in

de zusterspost… en de vergaderruimte waarin de bewo-

nerbesprekingen plaatsvinden. Alle mogelijke proble-

men, hilarische

gebeurtenissen en dagelijkse sores trekken daar aan

de tafel voorbij. Een bonte parade van bewonerscasuïstiek

en allerhande professionele dilemma’s vormen een bron

van inspiratie voor de docent die zich wil mengen in de strijd van verzorgenden

aan het bed van de dementerende

mevrouw Piersma. Heuristieken dus: praktische oplossingen, die wellicht

afwijken van de “normale gezondheidszorg”, waar algoritmen het hoogste

woord voeren: vaststaande procedures en werkwijzen die lopen langs lijnen

van protocollen en handleidingen. U weet vast wel een paar plekken en

professionals te bedenken waar (de hemel zij dank!) deze algoritmen zich

voltrekken. Ikzelf kom zomaar uit op eh… de tandarts, de operatiekamer

en uroloog.

6. CoachNiet zelden vervult de praktijkopleider in een (psychogeriatrisch) verpleeghuis

de functie van coach. Iemand die behalve les geeft en aandacht heeft voor de

leerstof, vooral geïnteresseerd is in de cursist zelf en achter de verzorgende de

persoon ziet met al haar twijfels, ambities en kwaliteiten. Werken in de

psychogeriatrie is vooral een zaak van mensenwerk. Omgaan met het verdriet

en de chaos van anderen is vooral het omgaan met de eigen kwetsbaarheden.

Veel professionals (en niet alleen verzorgenden!) leren nogal wat

Leraar of zwetskous

De zusterspost als poel van kennis

11

115

onhebbelijkheden en ongenoegen van zichzelf kennen, door middel van een

ingewikkelde struikeltocht langs “moeilijke cliënten”.

Hoe dan ook: er moet aandacht zijn voor thema’s als professionele betrokkenheid

en afstand in dit werk, macht en onmacht, overdracht en tegenoverdracht, zorg

of betutteling, normen en waarden, leven en dood. Een ervaren coach of

opleider heeft niet alleen oog voor de cliënt of de verzorgende, maar vooral

oog voor die soms zo ingewikkelde relatie tussen die twee.

7. Rolmodel Als werkbegeleider of opleider kun je (populair gezegd) wel stoppen

wanneer je wel wilt vertellen hoe het moet, maar dat zelf niet waar kunt

maken. Het is het simpele gegeven dat men het voorbeeld moet kunnen

geven... en dus hoort wel een beetje bij het vak van opleider dat men met

mensen met dementie om kan gaan. Helaas een uitgangspunt dat maar

weinige docenten is gegeven en ook ik slaag er maar mondjesmaat in,

ondanks de talloze voorbeelden…

Tot slot Opleiders in en rondom het (psychogeriatrisch) verpleeghuis: men heeft een

fantastische, maar buitengewoon verantwoordelijke baan. Maar hoe slim en verbaal

begaafd men ook is, verzorgenden zullen altijd (de adviezen en aanwijzingen van)

hun werkbegeleiders en docenten toetsen op het uitgangspunt dat in een stokoud

Engels gedicht staat beschreven:

No written word nor mortal plea.

Can teach young hearts what they should be.

Nor all the books upon the shelves.

But what the teachers are themselves.