Wat kan landbouw toevoegen aan het leven in de duurzame stad? VVM & Utrecht Sustainability Institute, 12 juni 2013 Ir. Frank Stroeken Terra Incognita, stedenbouw en landschapsarchitectuur

Inleiding

De lezing “Wat kan landbouw toevoegen aan het leven in de duurzame stad?” gaf ik op de Nationale Milieudag op

12 juni 2013 in het Utrechtse Academiegebouw.

Mijn verhaal is onder meer gebaseerd op een historisch onderzoek dat ik in 2012 verrichtte en dat leidde tot het

boek “Vlaaien op de Neude, 2000 jaar stadslandbouw en voedsellandschap in Utrecht”.

Ik laat u enkele bevindingen uit dit boek zien en maak daarnaast een vergelijking met hedendaagse opgaven.

Ik zal het hebben over de relatie tussen stad en landbouw en ik ga in op stadslandbouw, dat ik ervaar als een

inspirerend en verwarrend fenomeen. Uiteindelijk probeer ik drie vragen te beantwoorden:

•  Hoort voedselproductie in de stad? •  Kan voedselproductie het stedelijk landschap

aantrekkelijker maken? •  Hoort landbouw voor stedelingen zichtbaar te zijn?

Inleiding

Frank Stroeken

Terra Incognita stedenbouw en landschapsarchitectuur.

frank@ terra-i.nl

Impressie en historische vergelijking

Eetbaar landschap

Al meer dan 1000 jaar lang verhogen stedelingen de eetbaarheid van het landschap. Dit heeft geleid tot

gevarieerde cultuurlandschappen die we vaak mooi vinden. Bodem, zon en water leidden tot variatie.

De beschikbaarheid van mest, arbeid en energie en de markteconomie heeft deze landschappen voortdurend

veranderd.

Ontginning en inrichting

Landschap te Bunnik in 1752. UA

Ontginning en inrichting

1000 1200

1820 2000 In 1820 en 2000 zijn akkers en weiland in de legenda

zichtbaar gemaakt. De oeverwallen met akkers zijn

goed zichtbaar in 1820. In 2000 bijna niet meer.

Landbouw zat voor de afdamming (1122) van de Kromme Rijn vooral op oeverwallen. In 1200 zijn grote ontginningen zichtbaar met landbouw in de kommen. Grotere diversiteit aan teelten werd mogelijk en de welvaart in de stad nam toe.

Intensivering van de eetbaarheid van het landschap vond plaats en gebeurt nog altijd op grote schaal. Prof. Rabbinge maakte een lijst met productwaardes die aantoont hoe de landbouw kan veranderen door de prijs die mensen in de stad willen betalen. Het verklaart bijv. waarom er vroeger

veel fruit en groente aan de rand van de stad werd geteeld.

Drijfveer: waarde voor de stad (€)

Reeks van meerwaarde (volgens Rabbinge) 1.  Pharmaceuticals, (medicijn/ drugs) 2.  Fragrances (parfums) 3.  Flavours (smaken) 4.  Flowers (bloemen 5.  Fruits (fruit) 6.  Vegetables (groenten) 7.  Food crops (voedselgewas) 8.  Fodder (veevoer) 9.  Fibres (vezels) 10.  Fuel (energie) € Utrecht

1700

Verhogen eetbaarheid

De lijst verklaart ook waarom tuinbouwkassen (voor dure

producten) steeds groter worden. En waarom sierplantenkwekers vaak mooiere kassen hebben

dan groentenkwekers.

Impressie en historische vergelijking

Zichtbaar voedsel

Voedsel zichtbaar

De middeleeuwers in Utrecht leefden in een stad waarin voedselteelt dichtbij

zichtbaar was. Niet de bulkteelt, daarvoor had men de hele provincie, maar veldjes en ommuurde groene

terreinen in de stad.

1000 1200 1700

Tuinen in de immuniteit St Jan

Op de markt fysiek contact

De grote voedselstromen zag men, hoorde men en rook men 1000 jaar lang, wekelijks op de markt. Op foto de veemarkt op het Vredenburg in 1905, die hier plaatsvond sinds 1582.

Daarvoor was dit op de Neude.

Voedsel zichtbaar in de straat

Contact leidde tot een andere houding naar voedsel. Hier wordt de paaskoe getoond. ‘Kom en bestel een stukje’.

Dit durft nu geen verkoper meer.

Wat bepaalt nu ons beeld van voedselteelt? Media en marketing wellicht? Dit zijn melkpakken van Den Eelder, een prima melkveebedrijf uit de Bommelerwaard. De foto en hun website zijn echter misleidend. Deze laten de romantiek zien die we graag willen zien. Dit bedrijf heeft echter 450 koeien en 350 stuks jongvee. Gelukkig houden ze een open dag,

voor wie de moeite wil nemen.

Nu beelden via marketing en media

Impressie en historische vergelijking

Ver en dichtbij

Het voeden van de stad heeft alles te maken met transport. Afstand en de kosten van transport bepaalden waar melk en

waar kaas werd gemaakt. Waar tuinbouw ontwikkelde en waar akkerbouw. Wie het kon betalen haalde voedsel van

ver. De Romeinen en ook bv. de middeleeuwers van 1100 en 1200, deden dit op grote schaal. Altijd was er verre handel.

Voedsel van ver en dichtbij

Handelsschepen in de Singel en Oude Gracht. 1598

Er was ook zorg voor de eigen omgeving. Rond Utrecht lag de stadsvrijheid. Wie daar tuinder was, mocht zonder

tolheffing groenten verkopen binnen de stadsmuren. Dit was een ‘subsidie’ voor eigen teelt.

Voedsel van ver en dichtbij

Voedsel van ver en dichtbij

En nu? Deze boontjes komen uit Kenia. Van ver, zoals zoveel. Het verschil met vroeger is dat dit nu ook voor de armen is weggelegd. Veel eten, veel kilometers, veel CO2 productie.

Ik zie trouwens geen tekenen dat de kosten van transport de komende tijd zullen dalen!

Impressie en historisch vergelijking

Beleving

Voedsel beleving voor de stad

Het mooi maken van moestuintjes is eeuwen oud. De Romeinen deden het in lusthoven. De Utrechtse stedelingen hadden een ware snoeifruit-rage rond 1700 en in volkstuin-verenigingen is netheid al 100 jaar een punt van discussie.

Hier ziet u een landgoed aan de Vaartsche Rijn, met fruit langs de buitenmuur.

Voedsel beleving voor de stad

Er vond beïnvloeding plaats tussen sierteelt en productieteelt. Dit is het schitterende Sanssouci van Frederik van Pruissen uit de 18e eeuw. Een park met kleine kasjes, in een tijd dat

glas nog te duur was voor gewone voedselteelt.

Stadslandbouw Een reactie op de toegenomen afstand tussen stad en

landbouw

Inspiratie

Stadslandbouw heeft een stimulans gekregen door ‘the Hungry City’. Minder bekend is Leberecht Migge die begin 20e

eeuw in Duitsland beroemd was met zijn integratie van landbouw en stad. Inmiddels is stadslandbouw vooral een

beweging van talloze lokale partijen.

In 1995 was er een LNV- nota over stadslandbouw.

Stadslandbouw diverse doelen

PEOPLE

Beleving voedselherkomst

Beleving landschap

Voedsel-zekerheid

Natuur/ milieu - duurzaamheid

Gezondheid

Sociaal bezig zijn

Kosten besparing

PLANET

PROFIT Winst

Stadslandbouw kan bijdragen aan uiteenlopende doelen. Burgers, milieugroepen, zorgverleners, tuinders en bestuurders

worden meestal door enkele van deze doelen gedreven.

•  Openbaar en privé

•  Voeding en plezier •  High tech en low tech

Grote diversiteit praktijken

De praktijken onder stadslandbouw zijn divers.

Tuinen puur voor voedsel en/of voor plezier. Plekken voor openbaar gebruik of privégebieden. Mooie en

rommelige terreinen. Professionals naast

hobbyisten.

Rechtsboven een hek van een biologische volkstuin. Eronder graan als siergewas, in een

andere moestuin.

Grote diversiteit praktijken

Boeiend vind ik de aanwezigheid van high tech en low tech landbouw in presentaties van stadslandbouw.

De teelt van komkommers met led-verlichting, kan in oude kantoor-gebouwen. Dat is een vooruitgang voor het gebruik van leegstaande gebouwen. Maar wat levert het op voor de stad? Is het een aanleiding om voedselteelt naar de stad te

halen? Gaan we 1000 jaar terug?

foto Utrecht Manifest

Uitdagingen voor de stad

Uitdagingen voor de stad

veiligheid, infrastructuur, gezondheid, sociale

verbondenheid, openbare ruimte, onderwijs,

milieuhygiëne

Drijfveren stadslandbouw

zelfvoorziening ambacht natuur, gezondheid,

gezamenlijkheid, educatie, innovatie, romantiek,

voedsel

Belangrijke uitdagingen van de stad zijn o.a. milieu, veiligheid en gezondheid. Stadslandbouw kan aan diverse

opgaven kleine en frisse bijdrages leveren. Maar het lost de grote problemen van de stad niet op.

Het is ook geen vervanging van landbouw buiten de stad. Het kan als pionierbeweging wel de stedenbouw en de

landbouw een beetje beïnvloeden.

Uitdagingen voor de landbouw kostprijsverlaging, energie en milieu, arbeid, dierenwelzijn, mest, productinnovatie, imago

Opgaven voor stad en stedeling

Zes adviezen aan overheden en initiatiefnemers

Zelfwerkzaamheid: vooral doen!

De zelfwerkzaamheid, de energie en het idealisme dat met stadslandbouw verbonden is verdient lof. Maak mogelijk dat mensen op kleine schaal zichzelf en elkaar gezonder, blijer, wijzer en socialer maken. Durf ook eisen te stellen aan de

ruimtelijke kwaliteit en aan eventuele hinder.

Ontwerp intensief voedsellandschap

Voor echte voedselproductie zie ik geen rol voor de oude stad. De stad haalt haar voedsel elders. Wel komen er in stedelijke

regio’s vaker intensieve gebieden voor voedselproductie. Zoals glastuinbouw of een varkenscampus, naast windenergie en

infrastructuur. Dit zijn opgaves voor milieu en voor architectuur. Ontwerp hier gebieden waar je trots op kunt zijn!

Maak architectuur met voedsel

Gebruik voedselteelt in de stad als een middel om fijne plekken te maken. Prikkel de zintuigen. Ontwerp parken als een mooi gedekte tafel. Een prachtige eetbare tuin. Maak voorbeelden

zoals De Kas (A’dam) of Villa Augustus (Dordrecht).

Voedsel in een fraai vrijetijdslandschap

Hoogwaardig voedsel kan voedsellandschappen rond de stad aantrekkelijker en toegankelijker maken. Bouw aan

‘vrijetijdslandschappen op particuliere grond’. Er is een risico van truttigheid en van rommeligheid, maar neem dat risico en

bouw kwaliteit. Bied boeren om de stad hiermee een alternatief voor grootschalige teelt voor de wereldmarkt.

Zicht op voedselteelt

De sociale afstand tussen burgers en boeren wordt steeds groter. Voor verhalen over de landbouw worden we steeds

afhankelijker van de voedingsindustrie en van protest-groepen zonder zelf nog over landbouw te kunnen oordelen. Laat de landbouw in Nederland niet buiten het zicht raken! Stimuleer

open stallen, transparante kassen en eerlijke informatie. Focus niet op innovaties zoals teelt in lege gebouwen.

buitengewonevarkens / foto landleven

Contact met landbouw

Kennis over landbouw kan je ontwikkelen. Ik pleit voor een vak ‘land en voedsel’ in het onderwijs. Breng kinderen niet alleen

naar een kinderboerderij. Breng ze naar een echte boer. Neem ze mee naar een slachthuis. Naar een tuinbouwkas en een akkerbouwer. Leer ze hoe een mens zich voedt. En leer ze

welke keuzen ieder daarbij kan maken.

Dank voor uw aandacht Lezing op uitnodiging van VVM en Utrecht Sustainability Institute

Frank Stroeken frank@terra-i.nl www.terra-i.nl Oude afbeeldingen in deze presentatie zijn van het Utrechts Archief. Kaarten en foto’s zijn van Terra Incognita, tenzij anders vermeld. Gebruik ons materiaal gerust, maar vermeld aub duidelijk uw bron.

Biografie en enkele verwijzingen Frank Stroeken (Terra Incognita, stedenbouw en landschapsarchitectuur) Van 2000-2007 Royal Haskoning. Van 1996-2000 Holland Railconsult. Van 1993-1996 zelfstandig landschapsarchitect. Van 1986-1992 LUW/ WUR. Enkele ontwerp- en onderzoeksprojecten met het thema landbouw: Ontwerpstudie glastuinbouw de Hoven (2013), Stofwisseling in het landschap, Veenkoloniën (2013), Vlaaien op de Neude (2012), Utrecht Kiemt (2012), Atelier Eetbare stad (2012), 7Sprong inzending EoWijers (2e prijs i.s.m. Wing 2012), Boek Mooi glaslandschap (2011), Kasinbeeld (2011), Vrijetijdslandschappen op particuliere gronden (2011), Kwaliteitskader buitengebied Peel en Maas (2010), Waarheen met het Veen (2004-2008), Regionale visie op zorglandbouw in het Groene Hart (2004), Kassen en kansen in cultuurhistorie/ Belvedère (2003), Plukpark Barendrecht/ Betuweroute (1999), Orde in Verandering (1994), Permaculture (1993), Verschil in Verschijning; landschapsstudie biologische landbouw (1992).