PCLT demodag alternatief onkruidbeheer - presentatie Jan Van Bogaert

Alternatief onkruidbeheer – PCLT Roeselare 1

Alternatief onkruidbeheerJan Van Bogaert voor het PCLT Roeselare

21 december 2001 Het decreet vermindering van bestrijdingsmiddelen

Vanaf december 2001

•Vermindering gebruik van bestrijdingsmiddelen.

•Voor openbare diensten.

•Opmaak van een reductieprogramma.

Vanaf 1 januari 2004

•Verbod op het gebruik van bestrijdingsmiddelen

Voor gemeenten zonder reductieprogramma.


Waarom is het decreet er gekomen?

Europese waterrichtlijn:

Dat zegt dat de kwaliteit van het water de komende jaren moet verbeteren!

Zuiver water is cruciaal voor al wat leeft !

Het grootste deel van de bestrijdingsmiddelen gebruikt op verhardingen komt in het water terecht !

Bedoeling: 1. ↓ gebruik van bestrijdingsmiddelen moet dalen2. ↓ milieuvervuiling vermindert3. waterkwaliteit gaat erop vooruit

Maar ook:1. Informatieverstrekking2. Sensibiliseren van bevolking3. Voorbeeldfunctie van steden en gemeenten4. Privésector hinkt nog achter

Beleid van de overheid


• Gevolgen van bestrijdingsmiddelen

verontreiniging van:grondwateroppervlaktewater +verdampingbodem ( doden van nuttige schimmels en bacteriën)residu’s op groenten en fruit

→kanker→vruchtbaarheidsproblemen→genetische afwijkingen→allergieën

Gevolg van langdurige blootstelling aan kleine hoeveelhedenvanuit landbouw en privé versus openbare besturen

Het decreet vermindering van bestrijdingsmiddelen

Met een reductieprogramma is er een afbouw mogelijk

met gebruik van bestrijdingsmiddelen

tot 2014

Financiële middelen via de samenwerkingsovereenkomst voor informatiecampagnes naar de inwoners toe.


2008 Het derde actieprogramma

Toepassing van de pesticidentoets verplicht voor locaties van type 3

5-sporenbeleid

• sensibilisatie medewerkers

• risico-evaluatie van gebruikte middelen

• sensibilisatie burgers

• beheer van verhardingen

• beheer van groenzones


De samenwerkingsovereenkomst tussen het Vlaamse gewest en de gemeenten

Vlaamse gemeenten engageren zich tot samenwerking op verschillende niveaus.


Overzicht van de samenwerkingsovereenkomst van de Vlaamse gemeenten

88.3% van de Vlaamse gemeenten hebben een overeenkomst afgesloten.

85 gemeenten op basisniveau 1

187 gemeenten op onderscheidingsniveau 2

Overzicht van het engagement van de lokale overheden.


Het Departement Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE) de centrale leefmilieuadministratie ven de Vlaamse overheid.

Opdrachtgever voor de uitwerking van het decreet.

Openbaar onderzoek tot 15 november 2012


Uitwerking en coördinatie door

de Vlaamse milieumaatschappij.


De Vlaamse Milieumaatschappijin samenwerking met

Agentschap voor Natuur en Bos

Opleidingscentrum Inverde

Vereniging Ecologische Leefwijze en Tuinieren

Vereniging Voor Openbaar Groen

Het draaiboek voor de afbouw van bestrijdingsmiddel en

door openbare diensten.


WWW.zonderisgezonder.be

Voor openbare besturen


Openbare besturen Het Vlaamse Parlement besliste in 2001 om het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen voor het beheer van de openbare ruimte drastisch te verminderen. Dit principe werd vastgelegd in het Decreet houdende vermindering van het gebruik van bestrijdingsmiddelen door openbare diensten in het Vlaamse gewest. Er kon gekozen worden voor een nulgebruik vanaf 2004 of een stapsgewijzeafbouw. Uiterlijk op 31 december 2014 moeten alle openbare ruimten pesticidenvrij beheerd en onderhouden worden.

Op 1 juli 2009 rapporteerden al 10 gemeenten een nu lgebruik.2004 Grobbbendonk, Hasselt, Retie, Zelzate, Horebeke2005-2008 Destelbergen, Drogenbos, Herstappe, Schelle2009 Gent

De openbare besturen die kiezen voor een stapsgewijze afbouw , mogen niet alle door de federale overheid (FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu) erkende productengebruiken. Jaarlijks wordt door de Vlaamse Milieumaatschappij in januari de lijst gepubliceerd met de nog toegestane bestrijdingsmiddelen: de gedoogde producten.De probleemoplosser bevat heel wat informatie en tips om het openbaar domein pesticidenvrij te beheren.

RapporteringOpenbare besturen moeten jaarlijks volgende rapportering indienen:een inventaris van de gebruikte hoeveelheden chemische bestrijdingsmiddelen en/of alternatieve bestrijdingswijzen in de online inventaris pesticidengebruik.de pesticidentoets voor de omvormingsprojecten.de datum vanaf wanneer een openbaar bestuur een nulgebruik toepast over het volledige openbaar domein.

De pesticidentoets – leidraad en rapportering


Toepassing van de pesticidentoets verplicht voor locaties van type 3

Inhoud van de pesticidentoets:

De verharding


Inhoud van de pesticidentoets:

De groenzones

Checklist pesticidentoets


Gedoogde chemische gewasbeschermingsmiddelen 2011

Risico analyse van de gedoogde producten.

Aan de hand van de POCER-indicator



•Ongewenste dieren

•Ongewenste planten

•Ziekten en plagen

•Niet gedoogde producten 2010-2011



Inventaris pesticidengebruik en de toegepaste alternatieven


De chemische inventaris

Niet chemische inventaris


Het reductieplan van de gemeenten.Stand van zaken.

De uitwerking op lokaal niveau


Info inwoners via de website van de gemeente Bevere n

www.beveren.beInfo over de samenwerkingsovereenkomst.


www.beveren.beinfo over het milieubeleidsplan

Info milieubeleidsplan van de gemeente Beveren


Info inwoners via het gemeentelijk informatieblad

Info inwoners via infovergadering “Het veegplan van de stad.”


Voorstelling en de uitvoering van het veegplan.

Het veegplan van Sint-Niklaas.


Voordrachten beheer van verhardingen zonder pesticiden

in de gemeenten door Velt lesgevers.

Vorming milieuvriendelijk beheer van verhardingen door Velt lesgevers

aangeboden door de watermaatschappij.


Voordrachten gefinancierd door de watermaatschappij

Provincie AntwerpenProvincie Oost-Vlaanderen

Informatie film op de lokale televisiezender.

Ik leef verstandig-magazine

Van de Intercommunale Igemo omgeving Mechelen


Info van de overheid naar de gezinnen

Overheidsinformatie voor de gezinnen:Ongewenste planten


Ongewenste planten op verharding

Milieuvriendelijk beheer van verhardingen

Open GeslotenHalfopen


Ongewenste planten op halfopen verharding

De impact van de bestrijding met chemische middelen.


De Velt campagne “Durf tuinieren zonder”

www.velt.be

Op 1-2-3 naar een ecotuin1: Zonder is gezonderzonder gebruik van kunstmest of klassieke bestrijdingsmiddelen

2: Een natuurrijke tuinkringloop van groen en water, biodiversiteit en natuur in eigen tuin

3: Een ecologische tuinecologische materialen, efficiënt water- en energiegebruik,...


Nuttige adressen:

• Www.zonderisgezonder.be

• http://www.natuurenbos.be

• http://www.vvog.info/

• http://www.velt.be/Joomla/index.php

• http://www.inverde.be/

De kruidgroei op verharding


Welke kruidgroei tussen de verharding

•Naargelang de levenscyclus :

•Vooral doorlevende meerjarigen die vaak vegetatief vermeerderen: klaverzuring,paardenbloem, kweek

•Enkele éénjarigen : bv. klein kruiskruid, Canadese fijnstraal, straatgras

–Soorten met snelle generatieve reproductie –Soorten met gespreide of jaarrond zaadproductie :–Soorten met korte kiemingstijd –Lange afstands- windverspreiders

KORSTMOSSEN

BLADMOSSEN

HOGERE PLANTEN

Meer dan planten alleen


Moeilijke soorten, veel planten met een rozet en penwortel.

TREDPLANTEN

DROOGTETOLERANTE SOORTEN

Goed aangepaste soorten.


0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Liggende vetmuur Canadese f ijnstraal Paardenbloem Grote w eegbree

Een overzicht van de meest voorkomende soorten

Mossen

•Pionier•Stresstolerant:

•Geen problemen met•Lichtgebrek•Droogte•Voedingsbodem


Straatgras


•Geen problemen met•Betreding

Liggend vetmuur


•Geen problemen met•Betreding•Droogte•voedingsbodem


Canadese fijnstraal

•Pionier•Eenjarig = veel zaad

•Geen problemen met•Droogte•voedingsbodem

Paardenbloem

•Graslandplant•met penwortel

•Geen problemen met•Droogte•voedingsbodem


Grote weegbree

•tredplant

•Geen problemen met•betreding•voedingsbodem

varkensgras

•Pionier = veel zaden

•Geen problemen met•betreding•voedingsbodem


Basterd wederik soorten

•Pionier en ruigte•= veel zaden

•Geen problemen met•Vochtige bodem•schaduwrijk•voedingsbodem

Gewone hoornbloem

•Pionier-grasland

•Geen problemen met•Droge of natte bodem•voedingsbodem


Gewone melkdistel

•Eenjarig = veel zaden

•Geen problemen met•Droge of natte bodem•voedselrijk

Gewoon struisgras

•graslandplant

•Geen problemen met•Droge of natte bodem•voedselrijk


Klein kruiskruid

•Eenjarige pionier•Open ruimte

•Geen problemen met•Droge of natte bodem

Engels raaigras

•graslandplant

•Geen problemen met•Natte bodem•Verdichte bodem


Madeliefje

•Graslandplant met•Een stevige•wortelrozet

•Geen problemen met•Natte bodem•Verdichte bodem

Zachte ooievaarsbek

•Graslandplant

•Geen problemen met•Zandige droge bodem


gierstgras

•Graslandplant met kruipende wortelstokken

•Geen problemen met•Warmte en vocht •C4 planten

Witte klaver

•Graslandplant

•Geen problemen met•droge of natte bodem•Betreding•Zure bodem


Smalle weegbree

•Graslandplant of•Open ruimte

•Geen problemen met:

•droge of natte bodem•Betreding

veldbeemdgras

•Graslandplant


•droge of natte bodem•Muren en betegeling


schietwilg

•Pionier boom


•natte bodem

bezemkruiskruid

•Invasieve soort


•zout


Voorwaarden plantengroei

Wat hebben planten nodig om te groeien?

•zonlicht•rust (geen verstoring)•voedingsbodem•water


• Groeivoorwaarden

– licht

– rust

– organisch materiaal

– En juiste zuurtegraad

– water

• vermijden van plantengroei

– Afschermen van licht

– voldoende betreding

– ophoping vermijden van organisch materiaal

– Zorgen dat er geen waterplassen kunnen vormen

Hoe kunnen we plantengroei vermijden?

Door de bodem af te schermen van het licht

met rolgrind in nidagravelplaten heeft kruid geen kans.


De rust

voldoende verbreken door regelmatige

betreding.

Betreding van 20x/dag

Ophoping van organisch matriaal vermijden

door luwtes

en niveauverschillen

te vermijden


Plasvorming op verharding voorkomen

Invloed biologische factoren op thermische bestrijding

Hoe overleven onkruiden een thermische behandeling?Vermijden :

Nat bladoppervlak

Afscherming door andere plantdelen

Tolerantie onkruidsoort

Ligging groeipunten

Ontw ikkelingsstadium : kiemlobstadium gevoeligst!

Een waslaag of beharing die bescherming bieden.

Mate van verhouting /lignif icatie

Waterstatus

Bladmorfologie:

Bladbreedte en -stand (breedbladigen)

Bladdikte


Thermische onkruidbestrijding: warmteoverdracht en warmtetolerantie in relatie tot ligging groeipunten

GELEIDING

CONVECTIE

STRALING

TRANSPIRATIE

STRALING

Beschermd groeipunt

T<58 °°°°C

CONDENSATIE

GELEIDING

HETE VLAM

HETE LUCHT

IRfrarood

HEET WATER

STOOM

GRASSPRUIT

IN D

OO

RSN

EDE

UIT

WEN

DIG

ZI

CH

T

Weinig beschermd groeipunt

T>58 °°°°C

Afdoding bij Tcel >58°°°°C : denaturatie en aggregatie

van membraaneiwitten + dehydratatie door

verhoogde celpermeabiliteit

Liggende vetmuur

Zachte ooievaarsbek

Jacobskruiskruid

Hopklaver Straatgras

Bladschade bij te lage warmte dosering


Het thermisch doden van de groeipunten bij

planten varieert van soort tot soort.Gemakkelijk Moeilijk Zeer moeilijk

Gemakkelijk thermisch te bestrijden

•Kruiskruid•Duizendknoop soorten•Varkensgras•Vogelmuur•Ganzenvoet soorten•Kamille soorten


Thermisch moeilijk te bestrijden

•Grote weegbree•Absint•Paardenbloem•Straatgras•Vetmuur•Muurpeper

Thermisch zeer moeilijk te bestrijden

•Brandnetel•Kweekgras

•Zevenblad

•Paardenstaart

•akkerdistel


Invloed type onkruid op warmteoverdracht door stroming van omgevingswarmte naar plant.

Dikke grenslaag: beharing, lage turbulentieDikke cuticula

Dik blad

Slechte warmteoverdracht Goede warmteoverdracht

Dunne grenslaag: geen beharing, hoge turbulentie

Dunne cuticula

Dun bladwarmteoverdracoefficient

Zachte ooievaarsbek Vogelmuur

Kruidbeheer op verhardingen


Waarom leggen we verhardingen aan?

• intensieve betreding

• gebruiksgemak voor tafel, stoelen, fiets, rolstoel, kinderwagen ...

• zware belasting: auto, vrachtwagen

• modder, vocht, stof...

indien onvoldoende gebruik: verkruiding

Soorten verhardingen

Gesloten Half-open Open


Gesloten verhardingen:

Asfalt, beton

•Onderhoudsvriendelijk

•Duur

• Geen waterinfiltratie mogelijk

Gesloten verhardingen

Kasseien met mortel opgevuld


Gesloten verhardingen:

Asfalt, beton

Enkel kruidgroei in voegen en overgangen ( goot, bermen, boordsteen)

Halfopen verhardingen

•Duur in aanleg

•Beperkte waterinfiltratie

•Kruidgroei in de voegen

Betonstraatstenen ( klinkers), betontegels,

kasseien


open verhardingen

Grind, dolomiet, zand, steenslag,boomschors

•Meeste kruidgroei te verwachten

•Goedkoop bij aanleg

•Water kan goed infiltreren

open verhardingen

Maar ook:

houtschors, houthakseling, rolkeien schelpenpad,…


Preventievemaatregelen

A. Ontwerpfase

B. Aanlegfase

C. Onderhoudsfase

Zorgen dat kruiden niet kunnen groeien !

Preventie en beheer chronologisch

1. betreding (ontwerp: ligging en breedte)

2. mogelijkheid tot ophoping vermijden (ontwerp van vorm, materiaalkeuze)

3. beheer vergemakkelijken (ontwerp van vorm)

4. kwaliteit van uitvoering, herstel (aanleg & beheer)

5. weghalen van organisch materiaal (veegbeheer)

6. weghalen van kruidgroei (kruidbeheer)



- verharding onderhouden is meer werk dan groenzone onderhouden- is verharden noodzakelijk?

- Indien 20x per dag betreden, dan blijf t verharding kruidvrij- Indien minder betreding, dan verkruiding

- groene verharding mogelijk?

Waar mogelijk kiezen voor verhardingen met kruidgroei


Bij weinig betreding, geen verharding maar een gemaaid graspad.

Beperkte betreding, dan groene verharding: grasdallen


Beperkte betreding, dan groene verharding:grasdallen

Beperkte betreding, een voldoende smal pad









2. Mogelijkheid tot ophoping vermijden

ontwerp is verantwoordelijk voor

• luwtes en niveau's

• aantal obstakels, l igging goten

• materiaalkeuze


ophoping vermijden door luwtes en niveauverschillen te vermijden

ophoping vermijden aantal obstakels te beperken


materiaalkeuze aanpassen aan betreding









3. Beheer vergemakkelijken door ontwerp

ontwerp is verantwoordelijk voor

• vlotte bereikbaarheid met machines

• Gebruik de juiste passtukken

Bereikbaar met borstels door afgeronde hoeken.


bereikbaarheid: goot in het midden van de straat









4. kwaliteit van uitvoering

aanleg en onderhoud is verantwoordelijk voor

• voegen en voegmiddel

• aansluitingen

• herstel verzakkingen

• opkuis na herstell ingen


Onkruidwerende voegvullingen creëren ongunstige groeiomstandigheden

• Te zuur,

• Te basisch

• Te grofkorrelig,

…

werking vermindert door aanvoer van organisch materiaal

links: onkruidwerende voegvulling, rechts: standaard brekerzand, 2 jaar na aanleg

Onkruidwerend vermogen diverse voegvullingen ten aanzie n van groteweegbree ( Plantago major)

Rom

pox®

Easy

Dansand®

Stonedust

Dansand®

Fijn wit

zand

Zeezand

Kalksteen

2-6.3

Porfier0-6.3

Kalksteen

0-6.3

Porfier 2-6.3

Kalksteen

0-2

5%

0%

10%

20%

40%

80%


5. Beheer van organisch materiaal

veegbeheer is verantwoordelijk voor

• het al dan niet aanwezig zijn van organisch materiaal

• Als preventieve maatregel, maar ook pas gekiemde

kruiden te verwijderen

Alternatieve methoden om kruiden te verwijderen

mechanisch thermisch

frezen branden

maaien heet water

handgereedschap stoom

borstelen









6. Beheer van ongewenste kruidgroei

kruidbeheer is verantwoordelijk voor

• verwijderen van ongewenste kruidgroei

• in functie van de gewenste beeldklasse


Beeldklasse geeft gewenst eindbeeld weer

• Klasse 4 : zware kruidgroei• Klasse 3 : matige kruidgroei

• Klasse 2 : geringe kruidgroei• Klasse 1 : geen kruidgroei

Mechanische toepassingenop verhardingen


Mechanisch: frezen

• woelt open verhardingen

om

• bi j droog weer: uitdroging

van de wortels van

ongewenste kruidgroei

• bi j nat weer: herstel i s

mogelijk

Mechanisch: dolomietfrees, (rotor)eg

Voordelen:• Resultaat direct zichtbaar• Stabiliteit blijft gewaarborgd

Nadelen:• stofhinder bij droog weer• Beschermdoek kan beschadigd worden

Efficiëntie hangt af van• Rijsnelheid• werkdiepte


• Schoffelen, hakken en krabben...

• Handig op moeilijk bereikbareplaatsen (losgewerktmateriaalopvegen!)

Mechanisch: handgereedschap



Voordelen:

• Geen investering nodig• Op moeilijk bereikbare plaatsen• Soms sneller met de hand

Nadelen:

• Zeer arbeidsintensief• Niet alti jd ergonomisch• Niet voor grote oppervlakten• Laag rendement



• Bovengrondse delen verwijderen • Voor gesloten en halfopen verhardingen• Zowel stijve als felxibele borstels

• Efficiëntie hangt af van:

• Onkruidklasse• Toerental van de borstels• Borsteldruk• Schuinstand van de onkruidborstel• De rijsnelheid

Mechanisch: borstelen

Horizontale borstel

Verticale borstel



Op diverse types werktuigdragers

Voor lijnvormige toepassingen Voor oppervlakten

Borstel op eenassig trekkers


Bij onaangepaste borsteldruk:beschadiging van verharding



Voordelen:• Voor geringe tot zware kruidgroei• Resultaat direct zichtbaar• Zowel voor gesloten als halfopen verharding

Nadelen:• Moet nadien opgeruimd worden• Stofhinder bij droog weer• Kans op beschadingingen van verharding• Voegvulling kan losgebortseld worden• Emissie van staalborstels


Mechanisch: bosmaaier met draad of borstelkop

Werkt goed rond obstakels en op halfverhardingen maar groot gevaar voor

wegvliegende steentjes !!Gevaar voor voorbijgangers, auto’s ,

vensters

Thermische toepassingenop verhardingen


• zaden (preventie!) en planten

worden verhit en sterven af

• wortel sterft niet a f (dus: herhalen

tot plant uitgeput is)

• op elke verharding mogelijk

• Verschillende systemen mogelijk

Thermisch: branden

Thermisch: branden

• 1 tot 3 km/uur afhankelijk van weersomstandigheden , type

toestel, onkruidklasse

• Drukproef : donkergroene vlek = OK


Thermisch

Voordelen:• Op bijna alle verhardingen toepasbaar• Onkruidzaden wordt hun kiemkracht ontnomen• Geen stofhinder

Nadelen:• Brandgevaar bij stoot, infrarood en heteluchtbranders• Minder effectief bij regen en wind• Vrij hoog brandstofverbruik• Droge bladeren dienen vooraf verwijderd te worden

• Voor grotere oppervlakten

Thermisch: infraroodbrander


• Open vlamveel rendementsverlies bij windmeeste brandgevaar

Thermisch: stootbrander


Thermisch: branden

met vlam

Thermisch: met hete lucht

Voordeel: hoger rendement, brandgevaar is minder

maar nog steeds aanw ezig

Nadeel: niet erg wendbaar, duurder


• Werking ~ brander

• Met spuitlans of balk

• Geen brandgevaar

• Op elk soort verharding

• Watervoorraad moet meegevoerd worden

Thermisch: stoom of heetwatermethode

• Minimale watergift

• Water wordt op 98°verhit ( juist niet koken, anders te veel energieverlies)

• tot 6 maal per dag vullen met oppervlaktewater

Thermisch: heetwatermlethode met infraroodsensor


• Direct na branden: geen verschil

• Na een weekje: onkruid verwelkt

• Resten verpulveren

• 4 tot 8 maal per jaar

Enige alternatieve methoden die ook zaden doden: brander, stoomapparaat

Thermisch: branden

Preventie en beheer omgekeerd: kunnen we beheer aanpassen?





5. mogelijkheid tot ophoping vermijden (ontwerp van vorm)



Welke methode waar?

• Afhankelijk van :• Soort verharding (gesloten, halfopen, open)• Gewenste kwaliteit (welke klasse?)• Bereikbaarheid

• Combineren van methoden is meestal beste:voorbeeld: 1 x borstelen na winter

4 x vegen per jaar2 x branden per jaar om zaden te doden

• Elke situatie is verschillend !

• Weersomstandigheden spelen een grote rol, hier dient op ingespeeld te worden.

• Ook de aanvoer van organisch materiaal speelt een rol

• Plaats ( open- schaduw)


Verhardingsty pe Klasse Preventie Freq.

Methode 1 Freq. Methode 2 Freq.

Goot in kasseien 1 Vegen 18 1

2 vegen 8 borstelen 2

3 Vegen 2 Borstelen

Dolomietweg in het park

1 Branden 5 Heet water 1

2 Branden 5 Heet water 1

2 branden 3 Heet water 2

Parking in klinkers en kasseien

1 Vegen 26

1 vegen 13 Heet water 1

1 Vegen 13 Borstelen 3

2 vegen 8 Heet water 2

3 Vegen 2 borstelen 2

Voetpad in dallen 1 vegen 26

2 Vegen 8 Branden 5

2 vegen 8 branden 3 Heet water 1

3 Vegen 2 Heet water 2

Moeilij k bereikbare v erhardingen

1 Voegen dich

Heet water 1

Verhardingen en begraafplaatsen


Kruidbeheer in groenzones


Inhoud

• Preventief– Inrichting– Beheer

• Aangepast beheer

• Bijplanten/aanplanten• Dunning

• Curatief– bestrijding vs. beheersing

• Praktische probleemstellingen

InrichtingBeheermatig ontwerpen


Beplantingsconcept

• Beplantingsconcept = successiestadium– Stadium 1: pioniers met eenjarige planten– Stadium 2: grasland met overblijvende graslandplanten

– Stadium 3: ruigte met overblijvende ruigteplanten– Stadium 4: bos met lagen van houtige gew assen en kruidlaag

• Componenten– Bomen– Houtachtigen: heesters

– Vaste planten– Graslandplanten– Éénjarige planten

De successie

of opeenvolging van plantengemeenschappen


• De natuur laat geen• stukje aarde • onbedekt, • enkel de mens.

•nieuwbouw •verstoorde grond

•kamille en klaproos

•afgebroken huis•verstoorde grond•Canadese fijnstraal

Successie is overal !


• pioniersvegetatie

Successie in de natuur


• graslandvegetatie

•





• ruigtekruidenvegetatie

•




• ruigtekruidenvegetatie

• bosvegetatie



4 successie-stadia en afgeleiden in openbaar groen

• pioniers

• grasland

• ruigte

• bos

• bloemenakker

• gazon, bollengrasland, bloemenweide, bloemenmassieven

• bloemenmassief

• haag, heg, solitaire boom, bosje, schaduwborder

1. planten uit eenzelfde successiestadium bij elkaar

Pioniers

� eenjarig� kiemen enkel in licht + verstoring� klein wortelgestel� razendsnelle verspreiding� via zaden� bedekken snel de bodem


185

De pioniersvegetatie

Verstoren is de boodschap


Graslandplanten

• Éénjarig• doorlevend• worteluitloper of penwortel• verspreiding door zaad en

worteluitlopers• bladrozet om gras in de schaduw

te zetten


191

De graslandvegetatie

Planten uit grasland – beheren door te maaien


Ruigtevegetatie

Doorlevende planten die zich verspreiding door zaad enWorteluitlopers.

Zetten gras in de schaduw,waardoor gras verdwijnt


195

Ruigtevegetatie

Planten uit ruigten – maaien met lage frequentie


Bosvegetatie

198

Struweel – en bosvegetatie

Bos en struweel – niets doen


• Kruidachtige bosplanten

� overwegend doorlevend

� kruipende wortelstokken, voorjaarsbollen

� verspreiding door worteluitlopers en zaad

• Houtachtige bosplanten

� werpen schaduw

� meerjarig


• onkruid bestaat niet, ongewenste kruidgroei wel

• bodem verstoren leidt tot kruidgroei

• universele bodembedekkers bestaan niet

• beheer van een groenvorm is voorspelbaal

• tijdelijke bodembedekking is tijdelijk

Het gevolg van successie


Onkruid bestaat niet, ongewenste kruidgroei wel

naakte bodem in stand houden is utopie

Bodem verstoren leidt tot kruidgroei


• schoffelen

• eenjarigen groeien

• bodem met rust laten

• eenjarigen verdwijnen

Bodem verstoren leidt tot kruidgroei

elke plant is bodembedekkend

• Lavendel• gele lis• maagdenpalm

Universele bodembedekkers bestaan niet


• De bodem bedekken met

• Plantencombinaties.


Klimop, maagdenpalm en hertshooi en narcissen

• De bodem bedekken,

• met de juiste plant

• op de juiste plaats



Tijdelijke bodembedekking is tijdelijk.


Wat is ( on)kruid ?

Wat is (on)kruid of is het ongewenste kruidgroei?

•Afhankelijk van:

• De plantensoort•De standplaats•De hoeveelheid planten


213

Wat is ‘onkruid’?

omdat functionaliteit in gedrang komt:

–fietsers en voetgangers –(regen)water afvoeren

–esthetische redenen

= plant die op een welbepaalde plaats niet gewenst is


‘onkruid’: niet voor iedereen hetzelfde

Kruidgroei is niet overal mogelijk.

216

centrumfunctie

natuurontwikkelingVerkeerstechnisch groen

parkfunctie


Kruid of onkruid?

Kruid of onkruid?


Kruid of onkruid?


Kruid of onkruid?

Kruid of onkruid?


Beplantingsconcept

• Stadium 1: Pioniersvegetatie– Accidenteel - Opzettelijk

Beplantingsconcept

• Stadium 2: Grasland– Gras- en kruidachtigen


Beplantingsconcept

• Stadium 3: Ruigte– Overblijvende ruigteplanten

• Grasachtigen• Hoge half verhoute kruidachtigen

Beplantingsconcept

• Stadium 4: Bos en bosrand– Gelaagdheid binnen het bos Gelaagdheid aan de bosrand

Boomlaag

StruiklaagKruidlaag

Strooisellaag


Beplantingsconcept

• Stadium 4: Bos en bosrand– Gelaagdheid binnen het bos Gelaagdheid aan de bosrand

Aandachtspunten bij de inrichting

• Stadium 1: Pioniersvegetatie– Is de enige vegetatie waar bodemverstoring gewenst is– Aanleg na aanmaak van vals zaaibed– Selectief onkruidbeheer voorkomt uitzaaiing van ongewenste kruiden op

langere termijn– Enkel te combineren met transparante boomlaag– Voorkom inzaaiing van buitenaf– 2 opties: behoud pioniersvegetatie � jaarlijks herinzaaien

: omschakelen naar graslandvegetatie � aangepast mengsel

?



• Stadium 2: Grasland– Vanuit bestaande grasberm of bloemenakker– Aangepast maaibeheer i.f.v. aanwezige vegetatie

• Frequentie

• Periode• Al dan niet af voeren

– Goede situering: sterke afboording d.m.v. inrichting of beheer– Vermijd uitzaaiing naar andere beplantingsconcepten– Verhoging van de kruidachtigen = sensibilisering– Enkel te combineren met transparante boomlaag

– Vermijd bodemverstoring


• Stadium 2: Grasland

Extensief grasland met een

‘schoonheidsrandje’



• Stadium 3: Ruigte– éénlagig met kruidachtigen of lage houtachtigen

• Plantenkeuze i.f .v. biotische en abiotische f actoren• Beplantingsdichtheid

• Beplantingsconcept• Doelstelling van de beplanting

– Verkeersgeleidend– Zichtgroen

– Structuurbepalend

– maximale periode bedekt houden

– tools• Vaste planten• Grassen

• Bol- en knolgewassen• Lage heesters

– Met aandacht voor beheer

Beplantingsconcept

• Opbouw van de lagen– Kruidlaag

• bodembedekker vs. bodembedekkend



• Stadium 3: Ruigte– éénlaag met kruidachtigen of lage houtachtigen

• Plantenkeuze i.f .v. biotische en abiotische f actoren– Bodem: droog/nat– Belichting: zon/halfschaduw/schaduw - variabele belichting

• Een correcte standplaats zorgt voor goede conditie -> minder vatbaar voor parasieten � geen ijle planten

Correct gebruik van vaste planten –Aster en Persicaria als zonneminners

op een normale zandleembodem

lavendel: zonnig en droog

gele lis: nat en zonnig

maagdenpalm: schaduwrijk en vochtig



Uiterlijk van een plant vertelt veel over de omgeving waarin hij thuishoort

lavendel: w arm en zonnigkleine blaadjes tegen uitdrogen

longkruid: grote bladerenom zoveel mogelijk licht

op te vangen in de schaduw

vetplant: dikke blaadjes vormen een voorraad w ater

in droogte



• Stadium 3: Ruigte• Stadium 4: Bos en bosrand

Structuurbepalend groenniet aan de rand

Bodembedekkende plantenklikken in elkaar



• Stadium 3: Ruigte– Kritieke pijnpunten inzake beplantingswerkzaamheden

• Beplantingsgrootte– bij hout-achtigen

• Beplantingsdichtheid

• Beplanting t.o.v. rand– Voldoende dicht

» Te dicht: zoutschade» Te ver: kale rand


• Stadium 3: Ruigte Beplantingsconcept en de functie van de plant

• Patching of drif ting– Duidelijk onderscheid tussen structuurplanten en

bodembedekkende planten

• Mixed border– Gebruik maken van vulplanten

• Éénsoortig– Eventueel aangevuld met enkele solitaire

kruidachtigen indien het gaat om een éénsoortigekruidlaag

– Eventueel aangevuld met enkele solitaire heesters in dien het gaat om een éénsoortige kruid of heesterlaag


Heb aandacht voor plantafstand aan randen

Plantdichtheid is crusiaal


Plant grotere plantformaten op

hoekpunten

Hou aandacht voor plantafstand aan randen



Maak gebruik van tijdelijke hindernissen bij heraanleg


Plaats hindernissen maximaal in plantvakken

Zorg voor sterke buf f ers tussen 2 circulatielijnen



Beplantingsconcept

• Stadium 4: bos en bosrand1. aandacht voor gelaagdheid

• Elke laag heef t invloed op de laag erboven/eronder

2. bodem bedekt houden• Onderste laag is steeds een gesloten laag• In tijd en ruimte

• Bedekking door natuurlijke habitus• Af dekmaterialen enkel tijdelijk

3. Eindbeeld in functie van natuurlijke habitussen • minimaal ingrijpend beheer

• Plant bepaald zijn vorm, niet de mens

4. planten uit eenzelfde successiestadium bij elkaar• combinatie met hetzelf de beheer


• Stadium 4: bos en bosrand– Opbouw van de lagen– Bomenlaag

• Habitus

• Transparantie en dichtheid

zuilvormig, rond, af geplat rond, kegelvormig, eirond, vaasvormig, waaiervormig, treurend



• Stadium 4: bos en bosrand– Struikenlaag

• Habitus

zuilvormig, rond, af geplat rond, kegelvormig, eirond, vaasvormig, waaiervormig, treurend

• Dichtheid


• Stadium 4: bos en bosrand– Struikenlaag

• Habitus

≠


Beplantingsconcept

• Opbouw van de lagen– Kruidlaag

• Bodembedekkend vs. solitaire kruidachtigen

Beplantingsmethode

• Opbouw van de lagen1. Begin met de bovenste laag

- bepaal het eindbeeld

- bepaal de randvoorw aarden

- bodem, licht, groeiruimte

- functie

- beheersvorm

2. Bepaal lagen systematisch naar onder- bepaald het eindbeeld

- bepaal de randvoorw aarden- bepaal de invloed van de bovengaande laag

Plantenkeuze


Beplantingsmethode

Aandacht habitus: verticale en horizontale gelaagdheid- Verticale gelaagdheidDe groeivorm bepaald al dan niet de noodzaak voor een kruidlaag

Beplantingsmethode

Aandacht habitus: verticale en horizontale gelaagdheid- Horizontale gelaagdheid

De densiteit bepaald al dan niet de noodzaak voor een kruidlaag


Beplantingsmethode• Eindbeeld bij lagenopbouw: overzicht

Beplantingsmethode


Eindbeeld: traditioneel bosrandpatroon

Eindbeeld: traditioneel bosrandpatroon


• Bodem bedekt houdenTijdelijk bedekken met materialen: verhakseld hout opgelet voor de C/N verhouding

• alleen tijdelijk gebruiken

• gepaste houtsoort!!• gepaste verhouding hout/bladmassa

• combineren met bodembedekkende planten: • Laagste laag = kruidachtigen: dunne laag, bij voorkeur ver gevorderd ontbonden

houtsnippers• Laagste laag = houtachtigen: iets dikkere laag toegestaan

• op termijn nemen de planten de taak over en bedekken de bodem

Beplantingsmethode

• Bodem bedekt houdenTijdelijk bedekken met materialen: natuurlijke bladval, strooisel

• ongew enstekruiden kiemen moeilijk• gesloten kringloop• eventueel vastgehouden door

kruidlaag/houtachtigen met losse structuur

Opm. indien b ladval niet ter plaatse kan b lijven (vb. door ontbreken van kruidlaag/lage heesters � verwijderen indien in nabijheid van verharding!

Beplantingsmethode


• Bodem bedekt houdenTijdelijk bedekken met materialen:

Niet-inerte worteldoeken– voorkomt vestiging van diepw ortelende onkruiden– houdt geen oppervlakkig w ortelende kruiden tegen– mogelijkheid tot combineren met houthaksel en planten

bij jonge aanleg– handig bij halfopen verhardingen– Opgepast met vaste planten die zich verspreiden met

w ortelstokken en bovengrondse uitlopers

Beplantingsmethode

Deze worteldoek belemmert de verspreiding van de Vinca

• Bodem bedekt houdenTijdelijk bedekken met materialen:

Boomplaat– Onderdrukken kruidgroei tijdens ontw ikkeling van bomen met kleine dichtheid– Voornamelijk gebruikt bij w ijkers/blijvers-principe– Diameter van minstens 1 meter nodig

Beplantingsmethode


beheerontwerpmatig beheren

Hoe beheren zonder pesticiden?

1. planten uit eenzelfde successiestadium bij elkaarcombinatie met hetzelfde beheer

2. bodem niet verstoren

3. bodem bedekthouden

- gebruikmaken van gelaagdheid- gebruikmaken van habitus- met materialen

4. gemengde beplantingen

5. probleemsoorten


planten uit eenzelfde successiestadium bij elkaarsuccessie, groenvormen, beheer

�pioniersbloemenakker

�graslandgazon, bloemenw eide, bollengrasland, bloemenmassieven

�ruigtebloemenmassieven

�bosvegetatieschaduwborder, hagen, beplantingen met bomen en struiken

• bodem verstoren

• maaien, grazen– Afvoer? Frequentie? Periodes?

• Maaien/scheren, w ieden

– sporadisch wieden van kruidachtigen,– hagen, leibomen en knotbomen snoeien,

– zaailingen van houtgewassen verwijderen– Dunnen?


Verschillende beheervormen doen de

beheerkost stijgen

Binnen 1 laag, 1 beheervorm



bodem niet verstoren

• de natuur laat geen enkel stukje bodem onbedekt.• op kale grond kiemen zaden. Altijd!

geharktperk kruidvrij houden = blijven wieden en schoffelen

of: omvorming door bodembodem bedekkenbedekken!!

Bodemverstoring is enkelgerechtvaardigd bij bloemenakkers!!


Snoeien

• plots weer veel licht op de bodem

• kiemen van zaden• kruidgroei

bodem bedekt houden door gepast beheer



3.2. bodem bedekken: met gelaagdheid

gesloten ruimte,

weinig beheer

– boomlaag

– struiklaag

– kruidlaag

– strooisellaag

3.2. bodem bedekken: met gelaagdheid


= vorm van een plant– zuilvormig

– parasolvormig– bolvormig– ...

3.3. bodem bedekken: met habitus

Oppassen met ‘bodembedekkers’

• eigenschappen:

– kruipende habitus

– sterke groeikracht

– goed bodembedekkend

• aandachtspunten

– standplaats

– gemengde beplanting



opgelet met ‘bodembedekkende heesters’

oorsprong planten :– bergen (veel stenen)– kruipende habitus als

aanpassing aan extreme omstandigheden

– weinig concurrentie van grassen en kruiden

– niet geschikt als onkruidwerende beplanting!


hier wel geschikt :

- geen concurrentie

- stenige omgeving



Opgelet met ‘bodembedekkende rozen’

Rozen hebben geen onkruidw erende eigenschappen

Rozen combineren met bodembedekkende kruiden


• Ribes: – bolvormige habitus– afdichten

struikengordel



Hoe het niet moet...

• druk kruispunt

• krentenstruikjes (6 meter hoog)

• Snoei tot op 1 meter hoogte om kruispunt te

kunnen overzien

• gevaarlijk voor groenwerker

• veel werk

• betere keuze: kleinere struik


4. gemengde beplanting


ziektes en plagen verspreiden zich gemakkelijk als veel planten van eenzelfde soort bijeen staan en veel minder in een gemengde beplanting.emengde beplanting.

bovendien :– hele jaar door boeiend (bloei,

herfstkleuren...) – aantrekkelijker voor dieren

4. gemengde beplanting: gemengd is gezond

verschillende soorten :

• zwarte els

• struikkamperfoelie

• penningkruid

• geranium



Waarom zien we in plantsoenen dikwijls maar één soort plant?Inspiratiebron van traditioneel groenbeheer:

– productietuin (telen)

– Franse tuinstijl

4. gemengde beplanting?

Park in Franse stijl:

niet verkeerd, w el meer arbeid

Opbrengstgroen en traditioneel openbaar groen: zelfde aanpak



... alles in vakken en rijen...overal kale grond tussen aanplantingen.


traditioneel groen:

• gelaagdheid i.p.v. rijen en vakken • niet hakken en schoffelen, maar bodem bedekken

• niet bemesten want geen oogst

ecologisch groen:



• berk: zuigt veel water op

• droogteminnende planten onder berk:

– hertshooistruik

– kamperfoelie

4. gemengde beplanting: plant-plant

Na w erken in de straat, w as de bodem verstoord.

- snel een mooi resultaat door inzaai van eenjarigen- w aardering van de bewoners.

In het volgende groeiseizoen:

- aanplanten van de definitieve beplanting

4. gemengde beplanting: plant-mens


Hoe het niet moetleren uit de praktijk


Oorspronkelijk :

bolvormige habitus met schaduwminnende kruidlaag

Na snoei:• bodem belicht• schaduwminnende kruiden kwijnen weg• ongewenste kruidgroei

Dubbel werk: snoeiwerk + wieden




• Functie aanplant : zicht- en windscherm

• Plantenkeuze: Hazelaar , vlier, Ribes

• Beheer: kappen en snoeien, veel licht op bodem en dus kruidgroei...

Na 20 jaar : doel nog niet bereikt

Oplossing:

•Vlier en Hazelaar (parasolvormig) achteraan

•Ribes (bolvormig) vooraan

•Na vijf jaar niet ingrijpen: doel bereikt!



• situatie: natte leemgrond, in de zon

• aanplant: klimop en lavendel

• resultaat:

– klimop gaat kapot (te warm)

– lavendel bevriest in winter

bodem bedekken: juiste plant op de juiste plaats


bodem bedekken: juiste plant op de juiste plaats

Klimop in de zon en in de schaduw

Doordachte uitvoering van beheer voorkomt blote grond

Beheersacties in functie van bodembedekking


Curatieve bestrijdingprobleemsoorten

Visie Harmonisch Park- en Groenbeheer:

de aanwezige beplanting

- behouden- of aanpassen via omvormingsbeheer- of verwijderen en vervangen- nieuwe plantenkeuze aangepast aan bodem en omstandigheden

de aanwezige bodem- behouden- zo weinig mogelijk verstoren

- grondaanvoer vermijden- indien grondaanvoer, dan in functie van type beplanting

probleemsoorten


Wortelonkruiden zijn overblijvende soorten. Worteldelen die achterblijven in de bodem groeien makkelijk terug.

- ondergrondse uitlopers (zevenblad)- wortelstokken (Japanse duizendknoop, heermoes, haagwinde,

kweek, brandnetel)

- diepe penwortels (akkerdistel, ridderzuring)

Wortelonkruiden bemoeilijken de ontwikkeling van bepaalde beplantingen.

5. probleemsoorten

Akkerdistel Brandnetel Haagwinde Heermoes

Japanse duizendknoop Kweek Ridderzuring Zevenblad


worteldiepte kiemkracht zaad1. Akkerdistel 100 cm > 5 jaar2. Brandnetel 10 cm > 5 jaar

3. Haagwinde 100 cm > 5 jaar4. Heermoes 100 cm 1 jaar5. Japanse duizendknoop >100 cm geen zaadvorming

waargenomen

6. Kweek 50 cm 1 tot 5 jaar7. Ridderzuring 100 cm > 5 jaar8. Zevenblad 20 cm 1 jaar

5. probleemsoorten

5.1. tolerantie: makkelijk en goedkoop

5.2. preventie bij aanleg

5.3. beheer of omvorming van een bestaande situatie?

5. probleemsoorten


tolerantie: technisch makkelijk en goedkoop

5.1. probleemsoorten: tolerantie

5.2.1. bodem bewerken: voor brandnetel, kweek, akkerdistel, ridderzuring.

5.2.2. bodem uitgraven: voor haagwinde, heermoes, zevenblad,Japanse duizendknoop

5.2.3. bodem aanvullen

5.2. probleemsoorten: preventie bij aanleg


5.2.1. bodem bewerken

3x diepploegen of diepspitten

- bij droog, warm weer- wortelstokken worden verkleind en verspreid- telkens wachten tot kruidgroei 10 cm is- plant raakt uitgeput,

- kan niet meer ontwikkelen, - wortelresten weghalen (igv kleine opp)


5.2.1. bodem bewerken : bodem bewerken (brandnetel, kweek, akkerdistel, ridderzuring)

- Mogelijkheid 1- inzaaien met gras- intensief maaibeheer gedurende x aantal seizoenen- daarna aanplant



5.2.1. bodem bewerken : bodem bewerken (brandnetel, kweek, akkerdistel, ridderzuring)

- Mogelijkheid 2- in winter bodem bedekken met geweven worteldoek- in lente: groenbemester of pompoenen- in nazomer:

- maaien/ afvoeren indien zware grond - of onderwerken indien lichte zandgrond

- volgende lente: nieuwe aanplanting


5.2.2. bodem uitgraven: haagwinde, Japanse duizendknoop, heermoes, zevenblad

- minstens 50 cm grond verwijderen



5.2.3. bodem aanvullen

Keuze substraat

- teelaarde (cfr SB250) 20 tot 50 cm van akker of weidevruchtbaar

- Zand weinig zaden of wortels van ongewenstenweinig stikstof en bodemleven

altijd mengen met oorspronkelijke bodem of met teelaarde

- Grind sterk drainerend

vb voor aanplant van mediterrane halfheesters

Werkwijze - 20 cm mengen met aanwezige bodem


Mate van probleem & beheer afhankelijk van - type groenvorm of beplanting- soort kruidgroei

Soort kruidgroeiWortelonkruiden met uitlopers: uitlopers uit de grond lichten

haagwinde, brandnetel, zevenblad, kweekgras

Wortelonkruiden met penwortel: penwortels uit grond halenridderzuring, akkerdistel

5.3. probleemsoorten: beheer of omvorming van een bestaande situatie


groenvorm zevenblad heermoesJapanse duizendknoop grote brandnetel

vaste planten, lage struiken, jonge aanplantingen

rooien tolereren maaien rooien

oplichten met spitvork en uittrekken

hoge houtgewassen met kruidkaag

kruidlaagaanpassen

tolereren maaien rooien

oplichten met spitvork en uittrekken

hoge houtgewassen zonder aangeplante kruidkaag

tolereren maaien

tolereren maaien

intensief maaien maaien

selectief wieden van spontaan opkomende kruidlaag


groenvorm akkerdistel ridderzuring kweek haagwinde

vaste planten, lage struiken, jonge aanplantingen

wieden met distelsteker

wieden met distelsteker rooien rooien

hoge houtgewassen met kruidkaag



rooien of kruidlaagaanpassen

tolereren afsnijden boven maaiveld

hoge houtgewassen zonder aangeplantekruidkaag

wieden met distelsteker maaien

intensief maaien

tolereren afsnijden boven maaiveld

selectief wieden van spontaan opkomende kruidlaag



Type groenvorm

1.Beplanting met vaste planten, of met lage heesters (tot 1,5 m), of een jonge aanplant2.Beplanting met houtgewassen met kruidlaag3.Beplanting met houtgewassen zonder kruidlaag

Bij houtgewassen: oorzaak van ongewenste kruidgroei wegnemen-Zorgen voor schaduw-Eventuele snoeibeheer stopzetten

-Spontane kruidlaag selectief wieden (om zo speenkruid, robertskruid, breedbladige wespenorchis, bosandoorn te behouden)



Beplanting met vaste planten, of met lage heesters (tot 1,5 m), of een jonge aanplant


- Bestaande beplanting rooien en perk opnieuw aanplantenmoet bij zevenblad, Japanse duizendknoop, kweek, haagwinde

- Bestaande beplanting beherenmogelijk bij heermoes, brandnetel, akkerdistel, ridderzuring



Werkwijze bij beheer van bestaande beplanting

- Heermoes: maaien (kortwieken indien visueel storend)

- Brandnetel: oplichten met spitvork

- Akkerdistel: wieden met distelsteker

- Ridderzuring: wieden met distelsteker


Werkwijze bij rooien

- Bodem kruidvrij maken

- Bodembewerking- Vervangen van

oorspronkelijke bodem- Opnieuw aanplanten

- Zelfde soort aanplanten- Andere geschikte groenvorm

aanplanten


Hoge houtgewassen mét aangeplante kruidlaag




- Bestaande beplanting rooien en perk opnieuw aanplantenmoet bij Japanse duizendknoop en soms bij kweek

- Bestaande beplanting omvormen bij zevenblad en soms bij kweek(kruidlaag bijplanten)

- Bestaande beplanting beheren

mogelijk bij heermoes, brandnetel, akkerdistel, ridderzuring




Werkwijze bij beheer van bestaande beplanting

- Heermoes: maaien (kortwieken indien visueel storend)

- Brandnetel: oplichten met spitvork- Akkerdistel: wieden met distelsteker- Ridderzuring: wieden met distelsteker- Haagwinde: afsnijden boven maaiveld


Hoge houtgewassen zonder aangeplante kruidlaag







- Bij allemaal: spontaan opkomende kruidlaag kansen geven door selectief wieden

- Zevenblad: maaien- Heermoes: maaien (kortwieken indien visueel storend)- Japanse duizendknoop: intensief maaien

- Brandnetel: maaien- Akkerdistel: wieden met distelsteker- Ridderzuring: maaien

- Kweek: intensief maaien- Haagwinde: afsnijden boven maaiveld


Naar een gezonde toekomst… zonder pesticiden!

Bedankt

Voor

Uw

aandacht.

PCLT demodag alternatief onkruidbeheer - presentatie Jan Van Bogaert

Education

Transcript of PCLT demodag alternatief onkruidbeheer - presentatie Jan Van Bogaert