M. REVIS

PAVILJOEN VANGLAS

PAVILJOEN VAN GLAS

M. REVIS

PAVILJOEN VAN

GLAS

EEN AMSTERDAMSE CAVALCADE

1947HOLDERT & CO. N.V.

AMSTERDAM

I

DE jukbeenderen van zijn gelaat steken uit. Daar-tussen staat de neus, groot en gebogen, boven debrede mond met de dikke zelfbewuste onderlip ende naar beneden getrokken ontevreden mondhoe-ken. Het voorhoofd is breed en bultig, de wenkbrau-wen borstelig boven de vurige, onderzoekende ogen.Aan zijn wangen hangen zwarte bakkebaarden. Hetdikke, glanzende haar ligt over de schedel wegge-streken, het krult in zijn nek boven de Witte, geste-ven boord.

Dat is Dr David d'Espina. Geboren in Amster-dam, een spruit uit een geslacht van Portugese Jo-den. Hij studeerde in Leiden scheikunde en medi-cijnen, promoveerde binnen zes jaar en vestigdezich als arts. De medische practijk schenkt hem ech-ter geen bevrediging, hij haakt naar meer werk,vooral naar ander werk. Het is hem daarbij niet todoen om geldelijk gewin, om een weelderige levens-staat. Hij is van nature matig en ingetogen. Hijdenkt aan grotere dingen.

Zijn voorouders ijverden voor Jahwe en Jahwe'swet, in het land van dorre bergen en wijngaardenen grauwwitte ommuurde steden, het land van detempel in Jeruzalem, het Beloofde Land aan detwaalf stammen Israels gegeven. Vele helden en

5

profeten heeft het yolk van Dr d'Espina in het aan-zijn geroepen, van Jozua tot de Makkabeeen. Stondeens de zon niet stil te Gibea, heeft Daniel niet inde leeuwenkuil vertoefd zonder verslonden te wor-den? David d'Espina evenwel is een Jood der ne-gentiende eeuw na Christus. Hij verloor het geloofder vaderen. Voor Thora en Talmoed kwamen„vooruitgang" en „mensheid" in de plaats.

D'Espina kent het achterlijke Amsterdam van1850, na een groot verleden in de Napoleontischetijd verworden tot een saaie provinciestad. Er is wei-nig scheepvaart. Vele handelshuizen zijn in de loopder jaren opgeheven. De nijverheid wil niet opgang komen.

Zo Amsterdam, zo het land. Zo het land, zo detaal, en de voortbrengselen van de geest, in dietaal keschreven. De Nederlandse letterkunde is vanweinig betekenis. Tollens zal nog zes jaar genietenvan zijn rustige leven in Rijswijk, innig voldaanmet het geld, dat zijn verfhandel hem heeft opge-bracht en met zijn huisbakken verzen. Het geluidvan da Costa galmt door de lage landen als slagenop een hol vat. Nicolaas Beets is predikant te Heem-stede, in hem is de veel belovende Hildebrand on-dergegaan, hij schrijft stichtelijke rijmen, iedereenschrijft in deze tijd stichtelijke rijmen in regels stijfals kerkbanken.

Kent gij Jonathan's Waarheid en Droomen niet?Jawel, maar. . . .

6

En de Studententypen van Klikspaan? En zijnVerhalen, en zijn boek over De Lamartine?

Zeker, maar. . . .En de Pastorie van Mastland, die van Koetsveld

beschreven heeft?Inderdaad, maar. . . .Waarom aldoor dit: maar?De boeken, die gij noemt zijn zeer wel to lezen,

maar hey zijn genrestukjes, geen visioenen; zij zijnverdienstelijk, maar niet betoverend. De wind waaitlauw door ritselende bladeren, er vaart geen storm

in het geweld van woorden.Maar aldus zou nooit iemand in 1850 gesproken

hebben. Men leest de verhalende verzen van Meyerover Heemskerck en een boekanier, en van Bernardter Haar. Een verdroogde taal, hard als oud leer, inrepen gesneden door een bepaald aantal lettergre-pen. Ook ten Kate rijmelt al vlot: flauwe echo vanByron en Victor Hugo.

En de romans? Men heeft toch de betekenis be-sett van Hollands oudheden voor verbeelding en

gevoel?Ik moet U toestemmen dat Bosboorn-Toussaint

met haar Lauernesse en de boeken van Leycester,en het Huis Honselaarsdijk grote hoedanighedenten Loon spreidt. Maar Mr van Lennep schrijft al-leen maar een verhaal met een intrige, die boeit; hijschept met zijn pen geen mensen. En Oltmans metzijn Schaapherder en zijn Slot Loevestein kan eigen-lijk niet genoemd worden.

7

Er worden in het Nederland van 1850 geen ver-zen geschreven, geen romans, geen drama's, diemeer waard zijn dan het papier waarop zij gedruktstaan. Er zijn kerkhistorici en predikanten, al of nietdoor het Reveil aangeraakt, maar er zijn geen dich-ters.

Potgieter steekt met hoofd en schouders bovenzijn tijdgenoten uit; zijn volzinnen zijn stevig ensierlijk gebouwd als het tuig van een driemaster,maar hij staat alleen. Busken Huet is een man vanhet volgend geslacht. Multatuli moet nog geborenworden, al leeft Eduard Douwes Dekker reeds, maarhij is nog secretaris van de residentie Menado, hijweet nog niet van Lebak, noch van Max Havelaar.En Vosmaer heeft nog geen naam.

De letterkunde van 1850 in Nederland is min-der dan middelmatig: een kleine, volgegroeide poel,waar een groot, blinkend meer had moeten zijn, dat

de majesteit van de hemel weerspiegelt.

Een kleine, volgegroeide poel. Huizen aan don-kere grachten met zwart water. Aileen in het Noor-den, aan het 1J, daar is openheid en leven, een ge-zonde plek in een ziek organisme. Het Oosterdok.Blauw in de zomer, dofgrijs in het najaar en als ersneeuw op de kaden ligt. Bespikkeld door regenvla-gen, op windloze dagen glad, nijdig gekuifd bijstorm. Maar altijd bevolkt met schepen, statige drie-mastvolschepen, of bruine barken of cell brik, ofeen slanke zwarte schoener, een wirwar van masten

8

en ra's als de takken van een ontbladerd bos. Vletjesvaren tussen de schepen en de wal.

De zee heeft naar Amsterdam welvaart gebracht,eeuwenlang. Een haven is het zegel, dat de zee aanhet land hecht, ten bewijze van bondgenootschap.Zolang de haven er is, is er hoop. En er zijn geluk-kig mensen, die beseffen hoe ernstig de toestand is.In een rapport van de industrieel Paul van Vlissin-gen staat: „Ontwaken wij eindelijk uit onzen doo-delijken slaap eer het te laat is." Men spreekt overde doorgraving van Holland-op-zijn-smalst omAmsterdam dichter bij de zee te brengen. Het bui-tenland gaat ons voor met nieuwe dingen. In Frank-rijk wint de gedachte veld van het „credit mobilier",zakendoen met behulp van een grote opeenhopingvan onpersoonlijk kapitaal. Dat kent men nog nietin Nederland, daar kent de patroon zijn personeelnog.

Toch ontstaat er trilling in de economische at-mosfeer. D'Espina spreekt van een dageraad na eenlange en donkere nacht. Er moet in Amsterdam jetstot stand komen, men moet gaan bouwen. En Drd'Espina ontvouwt zijn plannen, schrijft brochuresen houdt lezingen. Hij kent de mensen, hij weet,wie hem helpen zullen en wie de hand op hun zakhouden. Zelden klopt hij daardoor vergeefs om bij-stand aan. Hij brengt ondernemers en geldverschaf-fers bijeen. Door zijn bemoeiingen ontstaat eenmiddelbare school, waar hij zelf in de beginjarenplant- en dierkunde onderwijst. Een maatschappij

9

voor landontginning richt hij op, en daarna is hij inde weer voor de bouw van een groot hotel. Hijspaart zijn familiefortuin niet. Tegenwerking duldthij niet. Hij Wendt het voile gewicht van zijn in-vloed aan voor de oprichting van een fabriek, diegoedkoop en goed brood levert, en een hypotheek-bank is zijn werk: nu kunnen huiseigenaren en be-zitters van onroerend goed gemakkelijk crediet krij-gen, het geld onder de mensen raakt los en gaatcirculeren, dat kan niet anders dan groeizaam voorhet economisch leven werken. Ouderwetse en wijzemensen schudden het hoof d, maar zijn invloedneemt met het jaar toe. Er begint zich een tiring vanbewonderaars te vormen. Zij prijzen hem: wat eensterk sociaal voelend en ruimdenkend mens! Zijverwarren echter oorzaken en gevolg. Hij verwer-kelijkt zichzelf, dat komt ook anderen ten goede.Profetenijver, die zich niet meer richt op tafelen en

altaren, maar op nieuwe bedrijven. Diep in hem iseen ruimte, waar geen gedachten zijn, een gapendgat. Vet' handelen, bezig zijn, leven in een daden-koorts. Dan denkt hij niet aan de afgrond, en alshij niet denkt, valt hij niet.

In 1851 heeft d'Espina een bezoek gebracht aande wereldtentoonstelling te Londen. Kan zoiets inAmsterdam niet? Zeer zeker wel op bescheidenschaal. Een overzicht van al wat het Nederlandsebedrijfsleven kan vervaardigen, maar dan jaarlijks,of tweemaal per jaar, en in een blijvend gebouw.Weer een nieuw plan. D'Espina heeft reeds een

10

terrein op het oog bij de stadsrand. Dicht in denabijheid staat een houten kazerne. Als er geenmarkt van ossen en varkens gehouden wordt, oefe-nen de huzaren. Ook zou een stuk van een grachtmoeten worden gedempt. Met zijn gewone voort-varendheid vat d'Espina de propaganda voor zijnplan aan. Hij ontmoet meer tegenstand dan ge-woonlijk. Er waren al plannen in vergevorderdestaat om de houten kazerne te vervangen door eennieuwe van steen. Men doet opmerken, dat militairebelangen moeten wijken voor een kermistent. Drd'Espina is geprikkeld. Juist in deze dagen heeft hijgeldelijke zorgen, hij bindt zijn verniogen te veelbij al wat hij doet, hij wilde anderen immers voor-gaan, tonen hoe bet moet. De Nederlandse geld-schieter volgt hem slechts schoorvoetend. Boven-dien moet een grote poort worden afgebroken, alsDr d'Espina zijn zin krijgt. En waar vindt men zo

gauw een ander terrein voor de veemarkten? Eenbuitspanning, welker tuin dreigt te worden ont-eigend, komt in het geweer. Met temperament-voilewelsprekendheid verdedigt d'Espina zich. Zijn stem,op vergaderingen eerst schor, wordt gaandeweg vol-ler, krachtiger, luider. Hij vecht voor zijn plan alseen politicos in zijn kiesdistrict voor de zetel. Intus-sen beijvert hij zich ook voor de oprichting van eendeposito-bank en een bouwonderneming, die deterreinen zal moeten exploiteren ter weerszijdenvan bet toekomstige tentoonstellingsgebouw.

Hij geeft geen krimp. Strijd en de onrust van de

11

strijd zijn levensvoorwaarden, daardoor staat hijsterk, hoe meer men hem tegenwerkt, hoe heftigeren koppiger hij wordt. Vindt men de plaats voorhet gebouw niet goed? Wil men het in het centrumvan de stad zetten? Laat men dan Bens bedenken,hoeveel millioenen de onteigeningen zullen kosten.En zal Amsterdam zich nooit uitbreiden? Het mid-delpunt van een stad verplaatst zich. Neen, het ge-bouw moet komen, waar d'Espina het zich heeft ge-

dacht en zoals hij het zich heeft gedacht. Met al dewoordenrijkdom en de werkkracht waarover hijbeschikt, zet hij zijn actie voort. Zijn gezondheidwordt er niet beter op. Hij slaapt weinig. Soms ma-ken het ongeduld en de spot, waarmede hij zijntegenstanders overlaadt zijn gezicht terugstotendlelijk.

Hij worstelt vijf jaar en hij slaagt. Op 3 Septem-tember 1859 heeft de oprichting plaats van deNaamloze Vennootschap Paviljoen voor Nijver-heid voor de duur van 75 jaar. In de statuten wordthet doel der maatschappij aldus omschreven: ,,hetexploiteren van een gebouw voor nationale en al-gemene tentoonstellingen van nijverheid en koop-handel, alsmede het gebruik maken van zalen enterreinen voor alle doeleinden, welke het bestuurin het belang der vennootschap nodig acht."

Dr d'Espina heeft het toekomstpad der N.V. Pa-viljoen geeffend. Met gemeente-autoriteiten en in-vloedrijke ambtenaren heeft hij geconfereerd. Vijfvooraanstaande Amsterdammers maken deel uit

12

van de Raad van Toezicht. Nog in October vangtmen de werkzaamheden aan. In het door herfstre-gens bemodderde terrein staan de heistellingen.Tientallen handen trekken aan de lange kabel, diehet blok doet stijgen, tot het, losgelaten, tussen deleipalen neerschiet. Een vreedzame valbijl, die degehele dag dreunend in bedrijf is. De oude militairegebouwen worden weggeruimd. De vierkantepoort, een lelijk bouwsel van baksteen verdwijnt.Schuiten met materiaal varen naar een noodsteiger,en daarna zien de verbaasde Amsterdammers deschepping van de door de maatschappij aangewezenarchitect verrijzen.

Zulk een gebouw hebben zij nog nooit gezien.Waar zijn de vrachten metselsteen en het granieten het vele timmerhout? Dit gebouw schijnt metijzeren ringen in elkaar to worden gegoocheld. Menziet brokstukken en gladde wanden, en het geraam-te van een enorme stoomketel en dingen die op eengeweldig riool lijken, hoog in de lucht. En als navijf jaar het werk voltooid is, staat daar het Pavil-joen - de Amsterdammers hebben al spoedig denaam van het tentoonstellingsgebouw vastgesteld -een stelsel van gietijzeren palen, door glasschottenverbonden en gedekt door ronde kappen als vaneen spoorwegstation, en daarboven weer palen enverwulfsel van ijzer, rondingen, bogen, koepeltjes,een geheel dat denken doet aan wijzerplaten vanuurwerken en roosters van glas, en boven alles uitsteekt een grote, ronde koepel, een kroon van me-

13

taal op kristal, Welker hoogste punt zich 57 meterboven de begane grond verheft.

Het Paviljoen is jets nieuws in Amsterdam. Eending dat er niet was en ook niet voortgekomen uitdingen, die er waren zoals grachten en iepebomenen regentenpaleizen en forse driemasters. Het Pa-viljoen is de negentiende eeuw, die zich openbaartin lijnen van ijzer en in glazen wanden en koepels:een tentoonstellingsfabriek.

In Juli 1864 wordt het Paviljoen plechtig ge-opend. Van de bewerkte ijzeren balustrades langsde gaanderijen in de hal hangen vlaggen neer.Wimpels en guirlandes tooien de rondingen vanhet inwendige van de koepel. Dames gekleed naarde laatste mode van het Tweede Keizerrijk, herenmet bakkebaarden en hoge zwarte hoeden. DeKoninklijke Familie heeft plaats genomen ondereen baldakijn van rood fluweel. Een groot orkestspeelt de Jubel-ouverture van C. M. von Weber.Deze muziek is als glas, leeg en doorzichtig, eenbeweeglijk en inhoudloos spel van klanklijnen, datgoed bij het Paviljoen past. Dr d'Espina houdt eenlange rede, waarin hij de wording van het gebouwin het geheugen terugroept. Tien jaren zijn verlo-pen sinds de eerste plannen daaromtrent werden ge-vormd. Een lid van het Koninklijk Huis voert daar-na het woord. De overheid geeft to kennen, dat hetinitiatief van Dr d'Espina moeilijk kan wordenoverschat. En 's avonds is er feest in een der grotezalen. Orkesten spelen onvermoeid. De kurken

14

knallen. De toiletten zijn een kleurentapijt in hetWitte licht der duizenden bewegende gasvlamme-tjes, en buiten, op de Amstel, gloeit en wolkt hetBengaalse vuur, en spiegelen de uiteenspattendesterren van de vuurpijlen in het water.

Na de feestelijkheden maakt men bekend, dat debouw van het Paviljoen meer gekost heeft dan be-groot was. De maatschappij sluit een hypothecairelening van f 800.000.- Haar eigendom wordt dusbelast. Het Paviljoen is nauwelijks voltooid of hetwordt aangewezen tot zijn eigen onderpand. Hoogrijzen de wanden op, grijsgroen en blinkend, de zondie tussen de wolken doorbreekt doet vonken uither glas springen. In de natte mist van Octoberstaan de rondingen grijs en roerloos, een wonder-baarlijke rots zonder scherpe vormen, verzonken ineen zee van grauw water.

Men gaat voort de omgeving to verfraaien. Hui-zenblokken verrijzen aan de buitenzijde van degrootsteedse winkelgalerij, die de ruin van het Pa-viljoen aan drie zijden insluit. Veer het gebouwwordt een plein aangelegd, met plantsoenen en eenfontein.

Laat U niet misleiden door dit beeld van bloei.Het Paviljoen is, geldelijk bezien, niet gezond. Hetdraagt reeds de kiem in zich van de ziekte, die zijnfinancieel bestaan zal aantasten. Gelijk Dr d'Espinaonzichtbaar gemerkt was met het teken der men-sen, die niet gelukkig zijn.

De man, die zoveel gedaan heeft voor de wor-

15

ding van het Paviljoen sterft twee jaar na de fees-telijke opening. De dood van zijn vrouw heeft hemgesloten gemaakt, nog meer verbeten vechtende,nog meet afkerig van wat de mensen de „genietin-gen des levens" noemen. Men vindt hem op eenmorgen bewusteloos in het rijtuig, dat hem naar hethuffs van een zijner vrienden op de Keizersgrachtbrengt. Hij wordt binnengedragen. Nog voor deinderhaast geroepen dokter komt, scheidt hij vanhet land der levenden.

De kranten spreken van een treurmare, als zijnoverlijden bekend wordt. De begrafenis heeft plaatsmet een groot ceremonieel. De woorden voorvech-ter, pionier, ruim hart, edele gezindheid komen veelin de redevoeringen en herdenkingsartikelen voor.Niemand zegt: deze man moet zowel geprezen alsbeklaagd worden. Men noemt een brede straat ineen nieuwe stadswijk naar hem. Een groot park,waar kinderen eenden voeren, zal zijn naam dragen.Eerlang verrijst daar een wit monument met eennis, waarin zijn borstbeeld staat.

Amsterdam begint to veranderen, na meer daneen halve eeuw stilstand. De politieke onrust van1848, noch die van '53 hebben sporen nagelaten.Amsterdam is Parijs niet, waar de branden en ge-vechten van een burgeroorlog of opstand hun merkin de straten zetten. De wijziging voltrekt zich ge-leidelijk, zonder schokken, en langzaam. In 1869is de spoorweg naar Den Helder voltooid. Men

16

praat over een Oosterspoorweg, die de stad verbin-ding moet geven met Amersfoort. Zeven jarenwordt reeds gewerkt aan de aanleg van het Noord-zeekanaal, het kan nog wel zeven jaar duren, maarmen werkt toch.

De bolwerken, daterende uit de gouden eeuw,worden afgebroken. Op de plaats, waar zij gestaanhebben, verrijzen huizen. Men legt de Marnixstraataan, er komt een gasfabriek bij het Leidseplein enook een aan de Weteringschans. De stad heeft nustraatverlichting, al is het dertig jaar na die vanLonden. Een halve mensenleeftijd heeft Nederlandnodig gehad om het licht gewaar te worden, dat aande overzijde van het Kanaal ontstoken is.

Amsterdam heeft ook een waterleiding gekregenen paarden-omnibussen voor 30 of 40 passagiers,die groot en hoog langs de vigilantes rijden van.Dam naar Vondelstraat en van Plantage naar Fre-deriksplein en verder. Reeds tekent zich een nieuwestadsuitleg af. Aan de overkant van de Singelgrachtontstaat een vormeloze wijk, eerlang zuilen daar detroosteloze gevelrijen verrijzen van het stratencom-plex, dat het yolk eens de Pijp zal noemen. Door-dat de Plantage te klein wordt, begint men de aan-leg van het Vondelpark. Alles bewijzen van groei,al hebben zij het karakter van voorbereiding, albloeit in het kleine, bedaarde Amsterdam de goede-renhandel nog niet als van ouds.

Wel heeft Amsterdam zijn amusements-gelegen-heden. Daar is de Stadsschouwburg, waar de def-

17

tige, stijve gegoede burgerij verschijnt met zijnvrouwen. Daar zijn de inrichtingen in Amstelstraaten Nes, Salon des Varietes en Theater Tivoli. Demuziek van Offenbach's operettes stijgt er op, desnelle en prikkelende melodieen welker herinneringde late wandelaar langs de grachten begeleidt als eenfijn part um dat uit de oude baksteen der murenwolkt, In de Jordaan zijn volkstheaters, daar is ookde schouwburg van Jan Gras. De tabakswalm ver-duistert er het gaslicht. Bijna iedereen staat (er zijnweinig zitpiaatsen) en kijkt naar het kleine toneelaan het einde van 't zaaltje, waar bloeddorstige dia-logen worden uitgesproken, en iemand met een gilineen zakt, of dikbuikige mannen platte grappenvertellen, die een storm van gelach doen opgaan.En tussen . de mensen door dringen zich de kellnersen brengen glazen en koppen rond.

De Salon des Variêtes in de Amstelstraat is roke-rig, er komt veel yolk, er komen ook wel eens letter-kundigen (de ster der predikant-dichters begint totanen) en mensen van de kraut, er komen ook herenuit de voorname huizen van Keizers- en Heeren-gracht. Zij zouden het voor hun kennissenkringniet willen weten, maar het is in de Salon des Varie-tes vaak zeer genoeglijk, al dringt soms het geratelder rijtuigen in de zaal door. Hier heeft LouisBouwmeester triomfen gevierd, jaar op jaar, een be-roemdheid al bij het yolk, toen hij nog onbekendwas in de wereld van de grote Kunst, en nu is hijkortelings naar het „Neerlandsch" gegaan, hetgeen

18

de officiele erkenning was van zijn grote kundig-heden.

Des zomers zijn de schouwburgen in de stad ge-sloten. Het toneel heeft zich verplaatst naar de bui-tenkant, waar men de loop heeft van het publiek,dat zich komt vertreden in pleiziertuinen en uit-spanningen. Daar moet van geprofiteerd worden,de acteurs en actrices spelen in tenten of een her-bergzaal. Een jongmaatje, dat pas op de plankenstaat droomt er van tournees in de provincie, deaanstaande winter. Hij luistert naar de verhalenover het reizen. Hoe kom je van Leeuwarden naarAmsterdam? Eerst met de diligence naar Zwolle.je kunt, als je vroeg plaatsen hebt gereserveerdmeerijden in de coupe, dat is een met glas beschutteruimte vlak achter de plaats van de koetsier, daarkunnen drie personen zitten, de andere twaalf heb-ben hun plaats in de bak. De coupe is ideaal, je kunter heerlijk slapen, want de reis is lang. Als je omacht uur 's morgens uit Leeuwarden gaat ben je's avonds op hetzelfde uur in Steenwijk, en danmoet je de gehele nacht nog doorrijden; om zesuur in de vroegte kom je in Zwolle aan. Daar kanje dan op de trein stappen naar Utrecht en verder.Het jongmaatje hoort verhalen over de cholera-epidemie van 1866; de kermissen werden verboden,en wat moest er toen van de toneelspelers worden?Hij hoort namen: Bamberg, Judels, Boas, van Bie-nen. Dit wordt zijn wereld, deze namen, de plankende langdurige voorbereiding, het verkleden, costu-

19

mes, linten, strikken en de bewondering van kij-kers. Amsterdam? Amsterdam is groot, het is zogroot als de toekomst.

Amsterdam dempt na 1870 vele van zijn grach-ten. De Goudsbloemgracht wordt Willemstraat;Westerstraat is de nieuwe naam voor de ruimte, dieontstaat door het dichten van de Anjeliersgracht, opde plaats van de Leprozengracht legs men hetWaterlooplein aan. Van Rozen- en Elandsgracht,Spui, Nieuwe Zijds Achter- en -Voorburgwal ver-dwijnt het spiegelende water tussen de smalle ka-den, het worden dode straten, karakterloos en leeg.Men bederft het uitzicht van 't Damrak op het I Jmet zijn schepen onder de wolkenhemel door debouw van 't Centraal-Station. Het Vondelpark metzijn gazons en vijvers is nu voltooid. De Plantagewordt een woonwijk, die een voornaam buitenlandscachet draagt. Zo openbaart zich het nieuwe leven

in Amsterdam. Weinig mooie dingen, en veel, dielelijk zijn, als de eerste fabrieken.

En het Paviljoen! Beleef t het de tijd, waarvanDr d'Espina gedroomd heeft? Neen! Spoedig blijkt,dat het Paviljoen nooit aan zijn bestemming zalkunnen beantwoorden. Nederland heeft niet ge-noeg ten toon te stellen om de exploitatie rendabelte maken. Geen langsstuwende menigte, die zichaan machinerieen, diorama's, scheepsmodellen inhet grote glazen gebouw vergapen zal. De directeurder N.V. laat weldra de monsterhal in tweeen ver-delen door een wand van kalk en zeegras, voorzien

20

van een geluiddempende spouw. De ene helft voormuziekuitvoeringen, de andere zal dienen alsschouwburg. Zo kan er nog jets van terechtkomen.Dr d'Espina? Een man, die niet met beide voetenop de grond bleef! Zie dat kolossale gebouw nueens! Wat stelde hij zich wel voor van de toekomst?

Gelukkig blijft het Paviljoen door zijn bouw-trant de aandacht trekken. In drommen komen demensen uit de provincie kijken. De faam van 't ge-bouw gaat door geheel Nederland. De belangstel-ling blijft, ook na het eerste, ook na het tweede, ookna het tiende jaar. De Amsterdammer is reeds langaan het Paviljoen gewend, ja, hij is er nu trots op.Het Paviljoen: dat is een begrip, het begin van eennieuwe tijd, een negentiende-eeuws wereldwonder.

De directie is verstandig: zij ziet dat deze belang-stelling, deze aandacht moet worden opgevangen,vastgehouden. Dan zal men tOch nog wat met hetPaviljoen kunnen doen. Het moet op de duur meerte bieden hebben dan alleen de aanblik van zijn wal-visachtige ruggen. Er moet in deze monstrueuzevoliere voor mensen iets te doen zijn, dag aan dag,altijd-door! Zo doen de symfonische concerten hunintrede, stoeten van akkoorden verbonden door ro-mantische guirlandes van melodie. Het massale ge-luid van een mannenkoor. Een hongerkunstenaar inzijn glazen kist. De parelende glasklank van opera-coloratuur. De bonzende dreun van een militairekapel. Het woedend kijven van kemphmen op eenvergadering, ten aanschouwe van een dagen lang

21

opgetrommeld publiek. De bonze klederdracht vanbals-masque. Het roffelend applaus bij het vallenvan 't toneelgordijn.

Het is wat anders, dan Dr d'Espina voor ogenhad, maar 't Paviljoen leeft er van. Bovendien wor-den of en toe tOch nog tentoonstellingen georgani-seerd. Veel levert dat alles niet op. De bedrijfsresul-taten van de N.V. Paviljoen voor Nijverheid zijnbedroevend. In de eerste tien jaar wordt geen divi-dend op de aandelen uitgekeerd, daarna soms eenhalf procent, soms een kwart, soms passeert menhet dividend, in 1888 kan de directie het kapitalebedrag van drie-kwart procent uitkeren. Daarmedeis blijkbaar het winstvermogen van de N.V. Pavil-joen voor Nijverheid uitgeput; sinds 1888 heeft deonderneming geen dividend meer aangekondigd.

De stad Amsterdam groeit echter steeds. Hetnieuwe is niet altijd lelijk meer. Het Oosterpark isvan 1887, er grenst een kleine woonwijk aan, be-stemd voor gegoede burgers. Het Rijksmuseum isverrezen. Cuypers werkt in het kwartier dat daar-achter ligt. Men projecteert straten tussen Willems-park- en Koninginneweg. Deze wijken zijn minderondraaglijk van aanzien dan vroeger-gebouwde.Amsterdam gaat nu vooruit. Er is vrolijkheid enveel vermaak.

Het Paviljoen won't steeds ouder in deze groeien-de stad, steeds meer bekend, steeds meer een mid-delpunt. In de geldelijke resultaten komt dat even-wel niet tot uitdrukking.

22

II

IN Utrecht woont Mr Gijsbrecht Johannes Cramp.Hij is firmant van de firma Cramp & Van Roonen noemt zich advocaat en commissionnair in effec-ten. Hoewel hij ingeschreven is bij de balie inUtrecht, heeft hij nimmer gepleit en oefende even-min de advocatenpraktijk uit. En commissionnairin de eigenlijke zin van het woord is hij ook niet.Zijn aandacht richt hij op zaken van algemeen be-lang, al dan niet financieel. Hij maakt een poos deeluit van de gemeenteraad in de plaats zijner inwo-ning. Als firmant van Cramp & Van Roon stelt hijeen crediet beschikbaar voor de bouw van een gas-fabriek. Hij was lid van de cholera-commissie van1866. Hij plaatst Russische fondsen bij het beleg-gend publiek. In zijn bezit was de eerste door eenZuid-Amerikaanse republiek verleende spoorweg-concessie, die hij tegen voordelige voorwaardenheeft overgedaan aan een groep Londense banken.

Mr Cramp zal eens van grote betekenis zijn voorde N.V. Paviljoen van Nijverheid, en het Paviljoenvoor hem, maar dat ligt nog in een ver verschiet.

„Wij moeten nu eens bepalen, waar je heen zultgaan," zegt Cramp tegen zijn vrouw, wie door de

23

dokter een kuur is voorgeschreven. „Heb je geenenkele voorkeur?"

Mevrouw Cramp slaat het boek dicht, waarin zijlas en schudt langzaam het hoof d.

„Homburg?"„Ja," antwoordt zij, zonder veel nadruk.„Wiesbaden?"„Dat zou mij ook wel lijken."Cramp zegt ijverig: „Homburg is druk. Daar

moet je veel toilet maken, ook al ga je niet naar despeelzaal. Wiesbaden is misschien kalmer. Of voelje voor Spa?"

„Ik vind Spa niet onaardig."„Onlangs hoorde ik dat Lippspringe zo goed

voor borstlijders is.„Ligt dat in Oostenrijk?"„In Duitsland, een paar uur van Paderborn. Een

bij medici zeer bekend kur-ort. De hotels zijn ereenvoudig, het natuurschoon is niet overweldigend,maar de gesteldheid van de lucht is er zeer goed, endan het bronwater! Van voortreffelijke hoedanig-heid. Mij dunks, wij moesten maar besluiten voorLippspringe."

„Ik vind het goed, Gijsbrecht!"En mevrouw Cramp neemt met de doorschijnen-

de handen haar boek op en richt de grote ogen inhet smalle gelaat weer op de bladzijde, waar zij ge-bleven was.

Ben maand later brengt Cramp zijn vrouw naarLippspringe. Hij heeft het traject van de reis met

24

zorg gekozen. Niet met de trein naar Paderborn viaArnhem, Oberhausen en Hamm. Hij neemt de om-weg over Dusseldorp. Zijn vrouw zal het prettigvinden daar een poos te vertoeven. Men kan ertentoonstellingen en concerten bezoeken. De stra-ten zijn ruim, de aanleg luchtig, Hof en Schlossgar-ten bieden gelegenheid tot wandelen. Op een mor-gen nemen zij een rijtuig voor een tochtje langs deRijn. Het is kouder dan Cramp verwacht beef t. Hijbeveelt de koetsier rechtsomkeert te maken om inhet hotel een reisdeken te halen, die zijn vrouw overde knieen moet leggen. Hij wijst haar op bijzonder-heden. „Kijk Bens, geheel nieuwe voorsteden. Wateen vooruitgang, vergeleken met ons!"

Drie dagen later gaan zij per trein verder. Ver-trek uit Dusseldorp om 12 uur. Weldra rijden zijdoor dalen en tussen bergen. In de diepte bruist deWupper. Mevrouw Cramp kijkt naar de donkerebossen en de graanvelden, die omhooggolven. Entelkens een fabriek. „Wij zullen weldra in Elberfeldzijn," verklaart Cramp. „Wat denk je, zullen wedaar middagmalen en dan voor afwisseling ons meteen rijtuig naar Schwelm laten brengen? Vandaargaan we dan verder. Het voortdurend rijden in eentrein zou je te veel vermoeien."

Daarna weer valleien, vergezichten, rotswandendie plotseling de ramen schijnen dicht te gooien.Het dal van de Ruhr, alweer vele fabrieken, zeervele, en steenkoolmijnen. Kasteelruines op berg-spitsen. Dan words het dal breder, de bergen gaan

25

over in heuvels. Dortmund. Een vlak landschapbreidt zich nu in de schemering uit. Aankomst teSoest ongeveer negen uur. Op de met heesters enbloemen versierde brede stoep van het hotel over-vak de vrouw van Cramp een hoestbui, zij moetdoor haar man ondersteund worden.

Zij blijven een dag in Soest. Cramp gaat 's mor-gens uit om de stad te bezichtigen, hij loopt langsverlaten wallen en door nauwe straten. De huizenvindt hij somber, zij zijn niet alleen gedekt metleien, ook de muren zijn daarmede voor een deelbekleed. Hij bekijkt het Raadhuis en de gaande-rijen, waarmede het versierd is, en de drie Romaan-se kerken. Zij zijn groot en leeg, een veel te ruimvroeg-Middeleeuws kleed voor de magere vroom-heid van het negentiende-eeuws geslacht. MevrouwCramp zit in de tuin van het hotel, bij de bloem-perken en de met struiken omzoomde paden, langswelke kooien met allerlei vogels zijn opgehangen.Haar man, van zijn wandeling terug, voegt zich bijhaar. Hij vraagt, hoe zij zich voelt en of zij nogveel heeft gehoest. Zij beantwoordt hem met devriendelijke gelatenheid, die haar jegens Crampeigen is.

Zij sporen de volgende morgen verder naar Pa-derborn. Mevrouw Cramp kijkt naar buiten, maarzegt weinig. Het is de taak van haar echtgenoot on-der woorden te brengen, wat zij denkt. „weinigopvallend landschap. Die blauwe lijn in de verte,zal wel het Teutoburgerwald zijn."

26

Bij de uitgang van het station Paderborn staanrijtuigen. „Concordia?" vraagt Cramp aan de koet-siers, want in Concordia heeft hij kamers bespro-ken. jawohl," zegt een dikke Duitser, de zweepopheffende en gaat gedienstig de koffers opladen.Het rijtuig ratelt door saaie, lange straten. Eenpoort. Dan een eentonige weg, met bomen beplant,die zich uitstrekt tussen weiland, afgewisseld metheide en schrale akkers. Cramp kijkt opmerkzaamnaar de boerderijen, die hier en daar liggen. „Ar-moedige bedoening. Zie nu de muren eens aan. Ge-raamte van ongeschaafde boomstammen, opgevuldmet ongel ijke stenen of leem en met scheve ramen."Kinderen, die blootvoets tussen de varkens in eenpoet rondplassen ontlokken zelfs mevrouw Crampeen spontane uiting „Arnie stumpers."

Eindelijk komt Lippspringe in zicht. Nieuwe,geelgepleisterde huizen ter weerszijden van de weg,een apotheek, een kerkje, en daarna een vierkantgebouw van twee verdiepingen, tussen welks veleramen aan de voorzijde de vergulde letters van hetwoord Concordia. Op het gerucht van het rijtuig,dat voor het hek stilhoudt, spoeden zich kellnersuit de grote deur langs de bloemperken van de ruinom de bagage naar binnen to dragen. De admini-strateur verwelkomt zijn gasten en geleidt hen naarhun kamer aan de voorzijde. Cramp beef t terdegegeinformeerd. Hij kon in het oude en in het nieuweKurhaus, en in Loheide nog slechts kwalijk, metmatten stoelen, een latafel en een withouten krill

27

gemeubelde, en van een geelhouten vloer en slechtgeverfde deuren voorziene appartementen krijgen.Concordia echter had een duce kamer aan de voor-zijde over, tegen een prijs van 15 thaler per week.Zij biedt uitzicht op de vlakte, die verlevendigdwordt door de graanvelden en de akkers en, dichter-bij, door de kurgasten die wandelen ander de bo-men van de promenade. Soms gaan de paarden vaneen rijtuig in voile drat over de straatweg. In deverte de bergrug, blauw en golvend, honderd- totruim tweehonderdvijftig meter hoog. „ Je kunt ookin de ruin zitten," zegt Cramp. ,,Er zijn beschaduw-de plekjes, en een grate, houten koepel, waar jeaanspraak vindt. En nu deed je het beste met eenpoos to gaan rusten."

Cramp besteedt drie dagen aan het verkennenvan de omgeving. Hij loopt een half uur rond doorhet oude Lippspringe, dat de voorbijgangers langsde straatweg bijna niet zien, het is aan 't oog ont-trokken door de bomen van de promenade en denieuwe gebouwen die na het ontdekken van de ge-neeskracht in het water verrezen zijn. Overblijfse-len van een oude muur, van een poort en een wacht-toren. Op een pleintje staat de kerk, omringd doorbomen. Een paar herbergen, huizen van gering aan-zien langs lemen of met brokken steen geplaveidehellende straten, modderplassen en varkens. Vlakdaarbij ligt op een hoogte de bouwval van deburcht, die Karel de Grote oprichtte na een zegeop de Saksers, grauwe resten van muren, het oude

28

Lippspringe is vervallen en vuil. Het nieuwe daar-entegen is heel anders. Een nieuw posthuis, nieuwehotels, waarvan een opgetrokken in namaak-Ita-liaanse stiji, een nieuwe (Protestantse) kerk. HetBrongebouw met zijn overdekte gaanderij en zijnbassin, waar jonge meisjes van zes uur 's morgenstot vijf uur 's middags de glazen met het borrelende,doorschijnend witte water voor de talrijke bezoe-kers vullen. Daarbij aansluitend de „Inhalation Sa-lon," koepelvormig, hermetisch gesloten, van cenrondlopende gaanderij voorzien. In het midden eenstenen bassin, met door elkander gevlochten tak-ken gevuld, op welke het water van een springendefontein neervalt en verstuift. In de van damp be-zwangerde ruimte bevinden zich gassen, die heil-zaam voor de zieken zijn. Niet ver van het Bron-gebouw is het badhuis met vijf-en-dertig kamertjes,waar men warme en koude baden en stortbadennemen kan.

Tijdens de ochtend- en namiddagwandelingenspeelt op de Promenade een mager orkest. De dag

na de aankomst van de Cramps geeft de muziek-kapel van het in Paderborn gelegerde regimentdragonders in de tuin van Concordia een uitvoering.Een grote gebeurtenis voor de badplaats. Koffiehui-zen zijn er niet, een speelzaal evenmin. In de con-versatiezalen van het nieuwe Kurhaus en van Con-cordia liggen enkele kranten ter lezing. De gastenspreken elkander behalve daar alleen op de prome-nade of bij de maaltijden.

29

„Het eten is hier slecht,” merkt Cramp de tweededag op, „en de mensen stijf. Maar dat doer er niettoe. Als je hier maar beter wordt. Er zijn gasten,die hier nu al hun vierde kuur doen en die zichsteeds sterker gaan voelen. De administrateur ver-telde mij van een dame, die ternauwernood lopenkon toen zij kwam en die nu urenlange wandelin-gen maakt. Maar een beetje saai zal je het hier welhebben. Ik zal je vanuit Utrecht boeken sturen."

Mevrouw Cramp is tevreden. Onverstoorbaarbeweegt zij zich tussen de zwijgende, klagende, ver-moeide, doffe, slaperige of onverschillige medegas-ten in hotel, inhalatorium en brongebouw.

„Het valt mij hier mee," zegt zij tegen haar man,„ik had gedacht veel meer ellende to zien, meeternstige zieken."

„Ja maar," antwoordt Cramp, „die dokters hierzijn slim. Een patient, die niet beter kan worden,

sturen ze weg, die kan thuis wel doodgaan."Cramp maakt van alles notities, van de namen

en adressen der arisen, van de uren der maaltijdenen het menu („Slecht," herhaalt hij, „een laffemelksoep, smakeloze gerechten, bijna nooit vruch-ten, weinig groenten en voor thee zestig cent extraper persoon"), van sommige gasten, met welke zijnvrouw zou kunnen omgaan, van de wandelingen inde omgeving met schetsen en kaartje. Als hij thuisis kan hij daardoor vanuit de verte zijn vrouw metraadgevingen terzijde staan, haar vanuit Utrecht opuitstapjes wijzen, bij haar aandringen op het bren-

30

gen van een bezoek. Zijn zorg is vaderlijk, aarts-vaderlijk in wezen, het is de zorg die een verlichtpotentaat betracht voor zijn onmondig yolk. Menmoet de moeite, die zulke verlichte potentaten zichgaven, niet onderschatten. Mr Cramp heeft een zus-ter, die niets dan lof heeft voor de wijze, waarop hijzijn vrouw behandelt. „Ik wens elk jong meisjezulk een echtgenoot toe," verklaart zij aan ieder, diehet maar horen wit

Het tweede derde deel van de negentiende eeuwis de tijd der natuurwetenschappen. De physica ont-wikkelt zich, en de scheikunde. Men spreekt van deontwikkeling der aarde, Naar geleidelijke groei uitgloeiende nevelmassa's, en de daaruit ontstane le-vende wezens, de dieren en de mens. Er gaat in hetheelal geen energie verloren. De geleerden splitsenzowel Bijbelteksten als een stuk kwarts, zij leggende wortels bloot van planten en gedachten. InDuitsland leeft Buchner, eerst arts, daarna weten-schappelijk docent. Hij leert het eerie zijnde, en datis tegelijk kracht en stof; er is geen stof zonderkracht, geen kracht zonder stof. Daarbuiten is niets,gedachten zijn een vorm der materie, de ziel is nietanders dan een gemeenschappelijk begrip voor dewerkzaamheden die de hersens uitoefenen. De inDuitsland werkende Nederlandse geleerde Mole-schott verkondigt dat alles wat in de mens omgaatzijn grondslag heeft in zijn stoffelijk lichaam, inzijn vlees, zijn bloed, zijn been, zijn zenuwen. Zijn

31

hoge gedachten, zijn voorstellingen van de onein-digheid, zijn idealen van wat de wereld behoort tozijn, zijn geese, die meezweeft op de vleugelen dermuziek: dat alles is materie, een wemeling, eenvlucht van atomen, nets dan scheikundige dam-pen.

Gedurende de tijd, dat Cramp alleen in Utrechtis - zijn vrouw kuurt nog in Lippspringe - krijgt hijop een dag bezoek van zijn broer, predikant van deNederduits Hervormde Gemeente in een Geldersboerendorp. Het is volop zomer, 's avonds zitten zijin de tuin achter het huis. Zij halen herinneringenop. Achter de ouderlijke woning was een ruin onge-veer als die waar zij nu zitten, er stonden echtermeer bomen. „Herinner je je die zware beuk bij deschutting nog, Gijsbrecht, waar je ingeklommenwas? Je kon er niet meer uit!"

,,Zeker herinner ik het mij," antwoordt MrCramp, „het was een Zondag, en dat maakte mijnklauterpartij tot een misdaad, want wij zoudenjuist uitgaan voor de gebruikelijke middagwande-ling. Vervloekte dagen!" voegt hij er bij, ineensheftig.

De dominee zwijgt. Hier ligt een pijnlijke plek:hun jeugd, Vader Cramp was een autocraat, eenharde opvoeder, hun moeder een stemmige, gods-dienstige vrouw. Het huishouden verliep volgensijzeren regels, beter nog: versteende, verkalkte re-gels. 's Zondags tweemaal kerkgang, de tweedevoorafgegaan door een wandeling van het gehele

32

gezin. Dinsdagavond visite brengen, Donderdag-avond visite ontvangen. In schemerige en muf rui-kende kamers werd de kinderen de beginselen vangodsdienstzin en gehoorzaamheid bijgebracht.

De storm wordt eerst nog bezworen. Gijsbrechtspreekt over zijn voorkeur voor de geschiedenis vande chemie, op school. Een blauwe vlam brandt ineen donker, laag gewelf, er drijven zilveren dam-pen omhoog uit een ijzeren vaas, door glas straalteen nevelig, geelkleurig licht. Welk een betovering.De woorden schitteren als edelstenen: oxyden, zwa-vel, salpeter, goud, koningswater. „Er ging toen eenwereld voor mij open." Dat het bout van de tafel,en de stenen in de muur, en het water dat wij drin-ken te splitsen zijn en te herleiden tot elementen.„Mijn lichaam bestaat uit dezelfde stof als het heel-al!" En al de andere ontdekkingen. Het Leven vanJezus, van Strauss. Alsof opeens de gordijnen voorde ramen werden weggetrokken. Natuurlijk zijn deverhalen uit de Bijbel niet waar. De Christus derEvangelien is geen historische figuur. De mens-heid is de godsmens, en zij wordt in de overdrach-telijke mythologic van de Bijbel ook bedoeld!

Dat kan de dominee niet op zich laten zitten. Hetspijt hem, dat hij zijn rustig studeervertrek met uit-zicht op een beukenlaan heeft verlaten - wat is heter mooi 's avonds als de zon laag staat, elke boomwerpt een zwarte band over de baan van mos enBras en wagensporen, en daarachter strekken zichde gele roggevelden uit. Zo zal het er ook vanavond

33

uitzien. Maar nu is hij hier, in Utrecht, in de stads-tuin van zijn broer, die het geloof aanrandt. Hij isafkerig van strijd. Waarover handelde zijn preek

van Zondag? Over de vijandschappen der mensenen de vrede uit den Hoge. Zwijgen mag hij thansechter niet.

Hij antwoordt zachtmoedig. Olie op het vuur!Mr Cramp heeft destijds Feuerbach gelezen. Dewoorden zijn hem in het hart gebrand als veel toweinig verdund zuur op marmer. Het is de mens,die God en goden maakt, het ideaal dat hij scheptvan zichzelf. Homo homini Deus! Dat is niet meerde God van zijn jeugd, de God van de catechisatieen de kerk, het alziende Oog, de Wreker der ge-rechtigheid.

De dominee blijft bedaard en standvastig. Men-selijke hovaardij, die de trotse nek niet buigen wilvoor het Opperwezen. Boze kinderen, die de Vader-hand wegstoten. Mr Cramp windt zich op.

„Schei uit met dat gefemel. Een liefdevolle va-derhand! Het bestaan teruggebracht tot een reeksplichten, die alleen hierin verschillen dat de eenmet nog wat meer harteloosheid dan de anderwordt uitgevoerd. Naar de bliksem met je vader-hand!"

Door de stilte van de schemerige avond klinkenhun stemmen, gedempt en overredend die van DsCramp, als het gekraak van brekend hout de ander.

„Jullie moest ophouden met je fabeltjes. fic woudat ik een keer op je preekstoel mocht klimmen. Ze

34

zouden van mij een gebed horen! Ik zou dit zeggen,luister goed, ik zou dit zeggen: o God van het ver-leden, oude God, Gij die uit Uw vergane tempelover de wereld ziet, Gij die eenmaal alles gewetenhebt en nu niets meer behoeft te weten, Gij die Uwdienst hebt vervuld en onbruikbaar geworden zijt:zo er nog enig vermogen in U is, en ook maar vol-doende kracht om een grein te tillen, help dan onsalien U te vergeten, help ons U te verdringen uitUw laatste schuilhoek van bet heelal, waarin GijU teruggetrokken hebt. Wees niet haatdragend enijverzuchtig omdat andere goden Uw plaats inge-nomen hebben, want werkelijk, de negentienhon-derd, of zesduizend of zeshonderdduizend jaar heb-ben Lang genoeg geduurd. Wij geloven niet meerin U. Help voortaan Uzelf ook maar niet in ons tegeloven. Amen, ja Amen!"

De zachte avondlucht staat achter de takken derbomen; de maan begint, groot en vol zijn tochtboven de verzilverde daken.

Mr Cramp brengt een bezoek aan Rotterdam. Hijwil geld beleggen in bouwterrein. Van onroerendgoed heeft hij verstand, een aangeboren kijk opmogelijkheden tot exploitatie in verband met Jig-ging en aard. Rotterdam is een stad met toekomst,omdat Pruisen een grote toekomst tegemoet gaat.Het heeft pas de oorlog met Oostenrijk gewonnen,het zal een mogendheid van de eerste rang worden.Toeneming van politieke en economische macht

35

gaan samen. Daarvan zal Nederland profiteren,speciaal Rotterdam; in Rotterdam ligt terrein datzijn geld zal opbrengen.

„Men is hier nog te behoudend," zegt Cramp te-gen een bankier, die een studievriend van hem was.„Wat de kooplui voor beginselen houden zijn al-leen maar gewoonten. Een theehandelaar wordtvan meer stand geacht dan iemand die zich belastmet invoer en verkoop van guano. Aileen maar om-dat er al drie- of vier eeuwen in thee wordt gehan-deld en pas drie- of vier jaar in guano. Even gebor-neerd als de adel."

De bankier ontkent dat en noemt de aanleg van'de Nieuwe Waterweg, en andere dingen.

„De Waterweg? Daar is Rotterdam twintig jaarte laat mee, en Rotterdam is er alleen maar aanbegonnen uit angst dat Amsterdam met zijn Noord-zeekanaal het zal overvleugelen."

De vader van de bankier is reeds jaren een ach-tenswaardig lid van de gemeenteraad. Toen hij indit college zitting nam bestond het uit enige tien-tallen deftige lieden, die een zuinig beheer voerdenen elkaar met grote hoffelijkheid bejegenden. Op-positie voerde niemand, omdat het niet goed stondoppositie te voeren.

„Een stel zelfgenoegzame suffers, die gemeente-raad hier," oordeelt Cramp, „gelukkig hebben deliberalen wat leven in de brouwerij gebracht. Hetwordt hoog tijd. Aan de stad mankeert nog alles.Oude huizen en veel stilstaand stinkend water, en

36

rondom een paar theetuinen en kwekerijen en pol-ders met laantjes. Jullie zijn nogal trots op je Maas,maar zolang er tussen de brikken en de schoenersen koffen en wat er bij de Boompjes mag liggenniet meer stoomschepen zijn, komt Rotterdam nietverder."

„Misschien zijn we of en toe een beetje voorzich-tig," meent de bankier, „maar ik kan je niet toege-ven, dat Rotterdam niet naar vooruitgang streeft.Ken je Roderick?"

„Roderick? Wel van gehoord. Tussen haakjes,"zegt Cramp, ineens een ander onderwerp bij de koppakkende, „praat jij ook van pandbrief als je deobligatie van een hypotheekbank bedoelt? Dwazegewoonte. Wat heeft een pandbrief met een pandte maken? Nu, die Roderick," gaat hij verder, „wieis dat ook weer, Roderick?"

„Ja, een obligatie van een hypotheekbank moesteigenlijk niet pandbrief heten," antwoordt de ban-kier systematisch. „Die gewoonte is verkeerd. Rode-rick? In sommige kringen gaat hij door voor eengenie, en hoewel ik hem niet mag, moet ik toege-ven, dat hij grote hoedanigheden heeft."

„Waarom mag je hem niet?"„Hij is mij te familiaar en te heerszuchtig. Weet

je dat ik in het bestuur zit van Amicitia? We heb-ben de grootste moeite hem buiten de societeit tebhouden. We laten geen Joden toe."

„ Je bent toch maar een lamlendig stuk conserva-tisme," verklaart Cramp minachtend.

37

„Dat kan wel,” zegt de ander schouderophalend,„het is nu eenmaal ons beginsel."

„Beginsel, beginsel," bromt Cramp, „beginselenzijn voor de godzaligen van wandel. Waarom benje geen afgescheiden dominee geworden?"

„Ik ben lidmaat van de Hervormde kerk," ant-woordt de bankier stijf.

„Vertel eens wat van Roderick," herneemtCramp na een poos gezwegen te hebben, „hoe oudis hij?"

„Zowat veertig jaar. Zijn vader is uit Duitslandafkomstig en vestigde zich hier in de Napoleonti-sche tijd als manufacturenhandelaar, heel jong al.Hij lies veel geld na. Roderick kwam omstreeks1856 in de gemeenteraad. Hij kan goed zijn woorddoen. Bovendien is hij een voorman in de kiesver-eniging Orde en heeft de liberalen op zijn hand. Hijheeft alles te zeggen in de Guinese Compagnie enis sinds kort commissaris van de Maasbank. Er gaatveel invloed van hem uit. Hij hamert er voortdu-rend op, dat wij hier in Rotterdam van grote bete-kenis zullen worden, dat wij moeten uitbreiden,nieuwe havens aanleggen, enzoovoorts. Hij laatover drie maanden door de Guinese Compagnie eenstoomboot naar de Congo in geregelde vaart bren-gen. Enige jaren geleden vroeg hij concessie aanvoor een maatschappij die de Maas zou verbeterenovereenkomstig de plannen van Caland. Kapitaalzeven millioen, inkomsten door heffing op de sche-pen, die het nieuwe vaarwater zouden gebruiken,

38

en de regering zou 41,4 % rente op het kapitaalmoeten garanderen. Er is niets van gekomen. Nuschijnt hij weer bezig to zijn voor wat anders: eengrote maatschappij die havens zal aanleggen opFeyenoord. Hij heeft veel relaties die hem steunenen ook veel vijanden, vooral bij de conservatievenen alles wat van liberalen om de een of andere re-den niet weten wil, maar iedereen erkent dat hijeen grote overredingskracht heeft. Wij in Rotter-darn, en misschien nog wel Bens het gehele land,moeten terdege rekening met hem houden."

Twee dagen later bezoekt Cramp de schouwburg.Men geeft een voorstelling, van welke de opbrengstten goede zal komen aan een oude acteur, die voorde laatste maal meespeelt. Als Cramp de foyer be-treedt gedurende de pauze ziet hij iemand, die meteen papier en potlood in de hand de aanwezigenaanspreekt en hen vraagt of hij hen voor een zeker

bedrag op de lijst mag noteren. „Dames en heren,"roept hij, „die oude man moet geholpen worden.Hendrik (dit is tegen een bekend notaris) ik zorgvoor het geld, belast jij je met de administratie."

Men zegt toe, een beetje gegeneerd, maar nie-mand weigert.

„Dat is weer echt jets voor mijnheer Roderick,"zegt een statige dame misprijzend.

Cramp neemt hem op. De man is niet groor vanstuk, genet en beweeglijk. Bakkebaarden, achter-over gekamd, golvend zwart haar. De uitdrukkingvan zijn gelaat, dat eer fris-blozend dan olijfkleurig

39

is, zou openhartig genoemd kunnen worden, als hetvoor de aandachtige beschouwer niet ontsierd werddoor al te sterke ogen. Dwingende ogen, die bewon-dering eisen.

Als het gordijn voor de derde acte opgaat, is hetpensioen voor de oude acteur bijeen.

Cramp heeft een onderhoud met Roderick, tezijnen huize - een groat en overdadig ingericht huis,waar Roderick's vrouw tegen een knecht en driemeiden bedillerig optreedt. Cramp bespreekt zijnbeleggingsplannen. Roderick zet uiteen wat hij vanRotterdam maken wil. Een metropolis. Een wereld-stad, die dreunen zal van het werk overdag en's avonds schitteren van millioenen lichten. Bredebruggen als vloeren over het water, de treinen zul-len langs het gebinte heen en weer schieten als despoel in een weeftoestel. Een nieuw Londen, darn-pend in de morgennevel op de rivier en in de rookvan scheepswerven. De zon, die opgaat, moet inhonderdduizenden vensters schijnen. Kantoorpalei-zen zullen zich aaneenrijen, barokke gevels, zuilenen grote pleinen.

„Een parvenu en een man met onbegrensde eer-zucht," zegt Cramp bij zichzelf, „maar dat betekentniet dat hij een verkeerde kijk op de toekomstheeft."

Mevrouw Cramp is terug uit Lippspringe. Dekuur heeft weinig geholpen. zij moet er nog maareens heen, volgend jaar. Nu rust zij veel, maakt elke

40

dag een wandeling met haar hondje op een vasttijdstip, gaat verder niet uit en leest. Verhalen van.Potgieter, de burgerlijke, geordende, zedelijke Pot-gieter, stevig verankerd in de maatschappelijke ver-houdingen van de eerste helft der negentiendeeeuw. Zij leest Agatha Welhoek van de alom ge-prezen Hendrik de Veer. Ook de boeken van Cre-mer boeken haar, De Lelie van 's Gravenhage en.Daniel Sils en Anna Rooze. Van Schimmel's histo-rische romans, die het Engeland der Stuarts tot on-derwerp hebben geniet zij evenzeer. Op het werkvan De Oude Heer Smits is zij zeer gesteld. Bij tijden wijle iets van Hofdijk, terwille van het aantrek-kelijk en dichterlijk waas dat hij over het verledenlegt. Haar geliefkoosde dichters zijn Soera Rana enDe Genestet. Alles voortreffelijke literatuur.

Mr Cramp leest minder. Verhalen kunnen hemniet schelen. De Brieven over den Bijbel van Bus-ken Huet, daar heeft hij waardering voor, al gaanze hem niet ver genoeg. Ook kent hij Max Have-laar, dat towel een uitbarsting in het Nederlandvan 1860 als een zweepslag voor zijn bewoners be-tekende, en dat Cramp graag of en toe ter handneemt. Voor het overige cijfert hij. Voor cijfersheeft hij een zwak. Hij prent een reeks millioenen-getallen met een oogopslag in zijn geheugen. Eeningewikkelde berekening, waarin delingen en op-tellingen voorkomen doet hij uit het hoof d, na wei-nige seconden deelt hij de uitkomst mee.

Vanuit de verse volgt hij doen en laten van Ro-

41

derick. Sams bezoekt hij Rotterdam. De stad gaateen loterijlening aan van f 6 millioen tegen 3% %rente. Het initiatief daartoe heeft Roderick geno-men. Hij is rapporteur van de commissie van finan-cien uit de gemeenteraad en verdedigt deze maat-regel. Rotterdam moet geld hebben. Rotterdammoet grote uitgaven kunnen doen „De toekomstvan onze stad is beter gewaarborgd door nieuwelasten dan door het nalaten van noodzakelijke wer-ken." Feyenoord moet uitgebreid worden. Er dienteen brug over de Maas te komen. Pathetisch ver-klaart Roderick: „Ik bewijs de gemeente Seen dienst,die misschien nooit erkend zal worden, maar die mijin voldoening van mijn geweten zal schadeloosstel-len voor alle mogelijke impopulariteit."

Cramp meesmuilt. Waarvoor deze pose? Zijnstandpunt is sterk genoeg.

Roderick komt in 1869 met het plan voor de

oprichting van een grote maatschappij met een ka-

pitaal van f 15 millioen, dat dienen moet omFeyenoord te maken tot een centrum van handel enscheepvaart. Daar moeten havens, loodsen, pakhui-zen komen. Rotterdam moet vooruit. Roderickoverlegt met bekende mannen: Stieltjes, Mr M.Mees, A. W. Mees. Zij voelen veel voor het plan.Maar het kapitaal? Hoe aan kapitaal te komen? Devoorzichtige Hollandse koopman aarzelt. Is hetproject niet te groot? En dan de international e toe-stand, er is spanning tussen Frankrijk en Pruisen.

Het volgend jaar breekt de oorlog uit: rokende

42

ruines, vederbossen van gesneuvelde Franse lan-siers, Pruisische soldaten gaan in verspreide opstel-ling door een korenveld. De mensen in Nederlandslaat de beklemming om het hart. Niet omdat meninziet welk een gevaar deze oorlog voor het Europader toekomst betekent, daar hebben nog slechtsweinigen oog voor. Maar een oorlog is tenslotte eenoorlog. Als Nederland er maar buiten blijft. MacMahon verliest de slagen bij Weissenburg enWorth. Bij Sedan geeft Napoleon III zich over. Ba-zaine, naar Metz teruggedrongen, moet in Octobercapituleren. In het herfstlicht gaan eindeloze rijenontwapende soldaten voorbij, generaals en kanon-nen, mitrailleuses, vestinggeschut, slaphangendevaandels en adelaars, de oorlogsbuit van een legervan 180.000 man. Wat rijst daarachter op? EenMexicaans landschap en een executiepeloton, derook die schoten vergezelt, welke tot een knal sa-mensmelten en een man die ineenzakt. Dat is heteinde van keizer Maximiliaan, drie maanden nadathij door Bazaine in de steek is gelaten, dezelfdeBazaine die nu ontwaken moet uit zijn eerzuchtigedroom van zegerijk veldheer. Dit ontwaken heetMetz. En dan de belegering van Parijs, schild-wachten in de sneeuw, bombardementen, overgave.Glinsterende Pruisische helmen in de Spiegelzaalvan 't slot to Versailles, bet bulldog-gezicht vanBismarck en een nieuw keizerrijk.

Terwijl de granaten van het Pruisisch geschut opParijs vallen, overlaadt Roderick het college van

43

B. en W. van Rotterdam met verwij ten. „Gij hebtniet gezorgd voor genoeg geld om zowel de Maas-brug als de havenaanleg op de linkeroever te finan-cieren!" Hij werkt het concept uit om daarvoor eencombinatie van bankiers een maatschappij te latenvormen. En dan ineens, eerder nog dan men denkt,slaagt hij in 1871 in de verwerkelijking van zijnplan uit 1869. Hij heeft het kapitaal weten te krij-gen, voor een deel van Duitsers, voor een deel vanNederlanders, en naar de mate van zijn krachtenheeft ook Cramp meegedaan. Roderick noemt denieuwe maatschappij de Rotterdamse Compagnie.

I Dat is zijn keizerrijk.Hij blijft actie vocren. Zijn Guinese Compagnie

is bij de bedrijven van welke een adres aan de ge-meenteraad uitgaat, waarin geijverd wordt voorverbetering en verdieping van de vaarwaters bijRotterdam. Maar in hoofdzaak blijft hij bezig voorzijn Rotterdamse Compagnie. Het doel daarvan isdrijven van handel en het doen van ondernemingenin de breedste zin van 't woord. De RotterdamseCompagnie zal het plan verwerkelijken, dat de doorRoderick bedachte combinatie van bankiers hadmoeten uitvoeren. Veel vooraanstaande Rotterdam-mers stellen in Roderick ten voile vertrouwen.Door hem zal Feyenoord tot bloei komen!

„Binnen zes jaar is het werk klaar!" zegt Rode-rick, „met de aansluiting van de losplaatsen opspoor- en waterwegen. De Rotterdamse Compagniekrijgt negen vakken bouwgrond op het Noorder-

44

eiland van 90.000 vierkante meter en zes vakkengelegen tussen spoorweg en handelsterrein van70.000 vierkante meter. Bovendien geeft men onsvoor 99 jaar in erfpacht het terrein van de handels-inrichtingen en dat waarop de Binnenhaven gegra-yen moet worden ter grootte van 240.000 vierkantemeter. Daarvoor betaalt de Rotterdamse Compag-nie f 2,6 millioen, terwiji zij de gemeente boven-dien een voorschot verstrekt van f 1 millioen tegen5 % rente."

Cramp houdt zich van de plannen nauwkeurigop de hoogte. Hij zegt bij zichzelf: „Prachtig, alshij het krijgen kan, maar ik geloof het niet. De ge-meente zou gek zijn als zij het deed. Zij kan meervoor de grond krijgen." Hij hoort van oppositie inRotterdam tegen Roderick's plannen. Er wordenbrochures uitgegeven en adressen aan de gemeente-raad gestuurd, in welke met klem verzocht wordtgeen overeenkomst met de Rotterdamse Compagniete sluiten. Er verschijnen echter ook brochures Wel-ker schrijvers het tegenovergestelde bepleiten: „Eenvoor de gemeente zeer aanlokkelijk voorstel! Onzeuitgaven zijn voor de eerste jaren gedekt. Hetschrikbeeld van nieuwe leningen is verdwenen ennog wel zonder dat men tot belastingverhoging be-hoeft over te gaan."

Roderick wordt in 1872 benoemd tot lid van deEerste Kamer. Als zodanig houdt hij een rede overde toekomst van Rotterdam, waarin hij ijvert vooruitbreiding op Feyenoord. Toch heeft hij een week

45

daarvoor gezegd: „Ik wil niet in de strijd om deovereenkomst betrokken worden." Op een dag ver-klaart hij: „Ik vind het onaangenaam over deze aan-gelegenheid te praten," maar dat neemt niet wegdat hij in de gemeenteraad driemaal het woordvraagt om een vurig pleidooi voor de RotterdamseCompagnie te houden. De tijd dringt. Het jaar1872 spoedt ten einde. Veer Oudejaarsdag moet deovereenkomst zijn beslag hebben gekregen, anderstrekken de kapitaalverstrekkers van de Compagniezich terug. „Wij hebben niet om een concessie ge-bedeld!" roept Roderick uit, , ;de gemeente heeftzich tot Ons gewend!"

„Zal het lukken?" denkt Cramp. „Neen, het luktnooit. Niemand kan voor een gulden tweehonderdcent krijgen."

„Mijne heren!" verklaart Roderick in een ver-gadering van de kiesvereniging Burgerplicht, „ikben zestien jaar lid van de raad en ik zou mij scha-men een contract over te leggen dat geen weldaadvoor Rotterdam is. Beschouw het vrij als een gunstvan de Voorzienigheid dat een man, die het zo goedmet de stad meent tevens de man is, in staat om zijngezindheid in daden om te zetten!" Levendige toe-juichingen. En op 29 December, na een raadsverga-dering die twee dagen heeft geduurd, wordt deovereenkomst tussen de gemeente en de Rotter-damse Compagnie goedgekeurd met 27 tegen 8stemmen. „Dus toch," denkt Cramp. „Hoe is hetmogelij k! "

46

Vanaf dit ogenblik echter beziet hij Roderickmet andere ogen.

Het kenmerk van leven is strijd, zowel in Rot-terdam als op de Balkan.

Rusland werkt reeds in 1875 de Turken inEuropa tegen. Het maakt gebruik van de opstan-dige gezindheid der schamel levende christelijkeboeren, die aan Mohammedaanse grondeigenareneen hope pacht betalen moeten. Het wekt de rassen-haat der onder heerschappij van Turken levendeSlaven. In een drukkende lucht ontstaat de blik-sem, die de wereld in gloed zet; ook de spanning ineen yolk kan tot een druk worden, die brand in boe-renhoeven veroorzaakt. Bosniers en bewoners vanHerzegowina sturen hun vrouwen, kinderen engrijsaards naar Oostenrijks gebied, zijzelf trekkenzich terug in de bossen en beginnen de guerilla te-gen de Turken. En vuur in de bossen is gevaarlijk.Het smeult eerst voort onder de struiken, in denacht ziet men geen rook, kruipend vreet bet vuurom zich been. Nog is het niet uitgebroken, degvliegen de vlammen niet knappend langs drogestammen omhoog, nog gaat van het kreupelhoutniet een dikke walm op. . . . Maar verder gaat hetvuur. ook in Bulgarije begint het te smeulen. InRusland gaan stemmen op om de Balkan van Tur-kije vrij te waken. In de vergaderingen van een ge-beim Servisch genootschap roeren de agitators zich.De kleine vlammen in bet bos branden feller. Vorst

47

Milan in Belgrado vormt een Leger onder een Rus-sisch generaal en met vele Russische vrijwilligers.Maar de Turken bieden tegenstand en de grote mo-gendheden grijpen niet in. Bij de Dardenellen drijfteen Engels eskader, dat een waarschuwing betekentaan Rusland de Turken niet aan te vallen. Daar-door durven Berlijn, Parijs en Weenen hun drei-gende nota aan Constantinopel niet door geweld telaten volgen.

De vlammen slaan nu boven het struikgewas uit.De aarde Brandt, de bomen schroeien, maar telkensdooft het vuur sissend uit onder waterstralen. Inder-haast gegraven greppels beletten de vlammen ver-der te gaan. Begerig lekken de tongen weer op, zijtrillen ongerust, en slaan plotseling van zich af.Maar de Turkse vrijscharen trappen de vonken inBulgarije uit; zij trappen op het land, op de bewo-ners, op alle menselijkheid, en de Serviers zijn niettegen de fatalistische en fanatieke Mohammedanenbestand.

Het words herfst in Europa, winter, er valtsneeuw. De 5e December vieren de kinderen in Ne-derland Sint Nicolaas. Zij krijgen geschenken enhoren de verhalen over een heilige, die uit Spanjekomt. De wind rumoert op de daken, er zijn scha-duwen voor het venster, op de pannen buiten guin-sten de maan en er ritselt iets in de schoorsteen.

In Berlijn, is op die dag de Rijksdag bijeen ge-weest. In de kranten staat 's avonds Bismarck'sverklaring over de opstand op de talkan:

48

„Ik zal tot enige daadwerkelijke deelnemingvan Duitsland aan deze kwestie niet medewer-ken, zolang ik daarin voor Duitsland geen enkelvoordeel zie, dat ook maar de gezonde botten vaneen enkele Pommerse musketier waard is.”Niet alleen de kinderen in Nederland, ook de

Europese diplomaten waren een dag tevoren volverwachting.

In Constantinopel heeft een conferentie van ge-zanten plaats, maar door het rustige geluid derstemmen klinkt uit de verse het rijden van kanon-nen en wapengekletter: Rusland maakt zes korpsenmobiel. Het gepraat wordt overstemd door gejuichvan menigten (dat zijn pro-Turkse demonstraties inBoedapest) of door de driftige woordenwisselingenin een Praags cafe (de Tsjechen zijn voor Rusland).Nog enige maanden duurt het verwijderd en zachteroofdiergegrom.

In een nacht van April 1877 gaan donkere mas-sa's over een rivier: Roemenie staat het doortrek-ken van Russische troepen toe. De oorlog met Tur-kije is begonnen. De Russische legermacht steekt deDonau over. Kozakken, paarden, ruige mutsen enblinkende lansen, geweren en sabels, getrappel vanhoeven op hout, karrengeraas. De dag daarop vurende batterijen aan de oever op twee Turkse gepant-serde schepen. Grijze rook welt plotseling middenin de rivier op. Er ontstaan heftige bewogen golven,onder de optrekkende dampen dobberen balken eneen mast.

49

Onopgehouden trekken de Russen door. Hunruiterij nadert Adrianopel. Zij legert zich reeds inhet dal der Maritza. Het wordt Juli. De zon iswarm. De Engelse gezant in Constantinopel,Layard, bericht het kabinet to Londen:

„Turkije zal nooit toestaan, dat Bulgarije eenautonoom vazallenrijk wordt, dat Roemenie enServie hun onafhankelijkheid zouden verkrijgenen dat Montenegro over groter grondgebied magbeschikken."De Turken staan er echter niet goed voor. Hun

rijk brokkelt af en Layard ziet in zijn verbeeldingde bouwvallen van Ninive, die hij, jaren geleden,heeft ontdekt. Dikke steenbrokken, zware, verzaktedrempels, onder aarde bedolven granietplaten, wan-den vol beeldhouwwerk van Assyrische krijgers enwilde dieren. Vergane glorie. Er drijven nu meerEngelse oorlogsschepen in de baai bij de Dardenel-len dan enkele maanden geleden. De regering inLonden is niet gerust. Zij laat de Turken in bedektevorm steun bieden. Een openlijk bondgenootschapis haar onmogelijk door de publieke opinie in Enge-land, die anti-Turks is. Constantinopel wijst dit aan-bod af: alles of niets. En de oorlog gaat verder.

Het water van de Zwarte Zee wordt donker on-der opkomende onweerswolken. Een onrustbaren-de wind steekt op en woelt de golven om. De wol-ken naderen, laag en snel. Het wordt steeds donker-der. . . . en plotseling slaan overal boven de aardede bliksems neer, in Montenegro en bij de Kauka-

50

sus. Vuurmonden steken uit een verschansing.Stormloop naar de hoogte, „Mehemed Ali Pasjaheeft het opperbevel over het leger aan de Donaugekregen." Op de heuvels rond Plewna worden ver-sterkingen aangelegd. Weer een stormloop, Rus-sische soldaten, die gebukt voorwaarts rennen. Erzijn er die de armen omhoog zwaaien en neerstor-ten. Anderen vallen op de knie en laten het hoofdlangzaam zakken. Overal op het terrein stofwol-ken. In de lucht bersten granaten uiteen, en in dedalen tussen de heuvels drijft kruitdamp als eennevel.

Storm boven de Zwarte Zee. Aldoor drijven dewolken zwaar en laag en donker aan, vaal en blauw-grijs. Bloed aan bajonetten. Gezichten met zandbeplakt. „De vesting Kars is op de Turken ver-overd; zeventienduizend gevangenen." Een verlatenslagveld. Het gevecht heeft zich verplaatst. Dodenliggen dwars voorover en een zwaargewonde wen-telt zich reutelend op de rug. „Achthonderd offi-cieren." Het gereutel houdt niet op. Ruiters jakke-ren voorbij. De hoeven slaan kletterend op de ste-nen. Soms klinken ze dof, alsof ze stoten op boom-stronken, dan hebben de paarden een mensen-lichaam geraakt en het gereutel verandert in eengesmoord kermen. „Wij maakten driehonderd ka-nonnen buit en twintig vaandels."

„De wedergeboorte der Slavische wereld," staatin de Moskouse kranten. „Het morgenrood van degrote Slavische dag." De klokken der Russische ker-

5 1

ken beieren. Moejiks gaan met zware gang door demodder. Sneeuw op eindeloze vlakten. Wodkagla-zen en opwindende balalaika-muziek. Aldoor beie-ren klokken. Bazuinen blazen de zware melodie vanhet tsarenlied. „Wij strijden voor een heilig duel.De Russische Christus. Christus terug in Byzan-tium. De goede, grote, genadige Christus, zegenendde handen geheven over het ene, onmetelijke Rus-sische rijk!"

Om de Sjipka-pas words bloedig gevochten.Turkse soldaten rennen de hoogten op. Sommigenvallen, staan wankelend overeind, vallen opnieuw.Gedurig worden de gedunde rijen aangevuld. Steedsnader stormen zij aan, dag aan dag, wekenlang. Zijworden teruggeslagen, als zij op drie pas van deRussische verschansingen gekomen zijn. Dadelijkzijn zij weer terug. Dat is het roemruchte „korpsder gewijden." Het zijn geen mensen meer, zelfsgeen soldaten. Het zijn lichamen die slechts uitvechtlust bestaan. Worden de vreugden van hetparadijs niet verdiend door de dood op het slag-veld? Laten dan kogels gaten boren door het vlees,het hoof d, het hart. Laten de beenderen uiteenge-rukt worden door de granaten, laat het bloed doel-loos uit de gescheurde leden in de aarde vloeien:daarna wacht de gelukzaligheid, eeuwige vreugdebij vrouwen en altijddurend genot.

Als de winter komt concentreert de strijd op deBalkan zich om Plewna. Tegen het einde van Oc-tober is het Turkse leger in die stad gelsoleerd. Er

52

valt sneeuw. De ring om Plewna knelt. Het voedselraakt op, munitie ontbreekt. Er zijn vele zieken.Door honger vermageren de gezichten. De dagenworden donker, een snijdende wind waait tussen deheuvels door. De Turken doen een uitval, hun laat-ste kans. Bloederige lijken, sneeuw en vuur. Kogel-regens en doordringende koude en dan de winter-nacht, die voor Turkije niet slechts in een opzichtdonker is. Plewna gaat verloren. In December geefthet zich over.

Nu is de oorlog beslist, al wordt hier en daar noggevochten. In de holte van de Etropalpas houdt hetbewegen van donkere gedaanten, afstekend tegende Witte sneeuwwanden niet op: een Russisch legeris naar Sofia op mars. Het blij ft koud: slechts hieren daar warme plekken, een brandend huis, de loopvan een geweer, het koortsachtige lichaam van eenzwaargewonde.

Op een zomerdag van 1878 begeeft Cramp zichnaar Rotterdam. Hij is nu weduwnaar, zijn vrouwis reeds drie jaar dood. Een tweede noch een derdekuur in Lippspringe hebben haar kunnen redden,haar teringachtig lichaam werd langzaam gesloopt.Cramp is veertig jaar, een mager man met eenschraal, benig rechtsgeleerdengezicht.

Hij gaat omdat hij met Roderick spreken wil enniet alleen met Roderick.

Het werk op Feyenoord is al deze jaren doorge-gaan: een binnenhaven werd gegraven, een entre-

53

pOthaven, kaaimuren verrezen, een brug over deBinnenhaven is bijna gereed, het Poortgebouw daaris nagenoeg voltooid. De kranen worden genet, menis bezig aan andere outillage de laatste hand te 1 eg-gen; de zon schijnt op de verse steen van het ge-bouw voor de belastingen aan de Stieltjesstraat.

Roderick is nog in aanzien gestegen. Hij is rid-der van de Nederlandse Leeuw, hij verkeert metPrins Hendrik, hij heeft gesproken met de Duitsekroonprins, hij was de gast van de Koning der Bel-gen. Voorzitter van de commissie die in 1874 defeesten moest organiseren ter gelegenheid van het25-jarig regeringsjubileum van Koning Willem III.Deswege ontving hij het commandeurskruis van deEikenkroon. Algemeen geacht, soms gevreesd, vaakgehaat. Een heerser op het toppunt van zijn macht.

Cramp zoekt eerst zijn vriend de bankier op.„Is het waar, dat Roderick veertien dagen gele-

den aan de weduwe van een vooraanstaand Rotter-dams zakenman, die nauw met Roderick samen-werkte en die een flinke post aandelen RotterdamseCompagnie naliet, de raad gegeven heeft die aan-delen van de hand te doen?"

„Daar heb ik iets van gehoord."„Heeft hij gezegd, waarom hij die raad gaf?"„Volgens hem zijn aandelen Rotterdamse Com-

pagnie niet die effecten, uit Welke het fondsenbezitmoet zijn samengesteld van een weduwe, die eenrustige oude dag hebben wil."

„Zo," zegt Cramp en kijkt zijn vriend fang aan.

54

Daarna brengt hij een bezoek aan een notaris, dievoor hem de aankoop van stukken bouwterreinheeft geregeld. Of hij aan Roderick niets bijzondersheeft gemerkt?

„Keen," zegt de notaris, „niets bijzonders. Hij isnog dezelfde. Even vitaal en doortastend als vroe-ger. Maar zeker niet roekelozer. Drie jaren geledenwas hij bet juist, die er tegen opkwam de groteschepen van de Nederlands-Amerikaanse Stoom-vaart Maatschappij te laten doorvaren. Dat was teriskant door de crisis in de Verenigde Staten, vondhij. Daarmee zouden wij alles op een kaart zetten.Ging het goed, dan waren we binnen, ging het ver-keerd, dan zouden wij de maatschappij moetenliquideren. Tegen zijn advies besloot de directietoch te blijven varen, en het is goed gegaan. Maarje kunt nu juist niet zeggen dat hij de nodige voor-zichtigheid uit bet oog verliest."

Cramp spreekt andere mensen. De een zegt: „Hijblijft nu eenmaal een parvenu. Onlangs hoorde hijvan zijn zoon, die in Leiden studeert, dat het corpsgeld voor een nieuwe societeit nodig had. Hij liethet bestuur bij zich komen alleen om te vertellendat het deze aangelegenheid maar aan hem moestoverlaten. Alles met de nodige opzichtigheid en pu-bliciteit. Maar het gebouw staat er al. Aan voort-varendheid mankeert het hem niet."

Een ander merkt op: „ik geloof niet, dat iemandooit Roderick op een onwaarheid heeft kunnen be-trappen. Dat zijn karakter niet iedereen aanstaat, is

55

begrijpelijk. Ik ken mensen in Rotterdam uit debetere kringen, die zich generen visite te ontvangenals hij er is, vooral als hij zijn vrouw heeft meege-nomen. Maar zijn capaciteiten zijn buiten kijf."

Cramp logeert bij zijn zuster, die een huis be-woont niet ver van de Maas, zodat zij, voor hetraam ztitend, op het water kan uitzien. Een vroegweduwe geworden vrouw met onveranderlijke ma-nieren. Zij woont samen met een dienstbode, diebijna even oud is als zijzelf. 's Avonds praat zij metGijsbrecht. „Ik zie je niet veel," zegt zij, „hoogstenseen keen in 't jaar."

„Dat is genoeg. Anders erger je mij maar, en ikjou."

Opmerkingen als doze is de zuster van Crampgewoon. Zij antwoordt:

„De meeste mensen worden milder als ze ouderworden. Jij niet."

);Gelukkig." Cramp haalt papieren tevoorschijn,die hij bestuderen wil. „Je komt niet ver met mild.-heid. Bij dat Rotterdamse handelstuig van jou hele-maal niet."

Al voortbreiende merkt zij op:„Het is zo goed jouw twig als het mijne. Heb je

ruzie gehad?"„Nog niete Dat komt morgen wel."„De meeste mensen makers ruzie doordat zij niet

intelligent genoeg zijn, maar dat overkomt jou juistomdat je al te intelligent bent."

„Hou nu op met die praatjes. 1k weet het wel.

56

Geboren advocaat, thuis in het recht als weinigen,nietwaar? Kent elk wetsartikel uit zijn hoof d. Zeerbehoorlijk financier, getuige de stand van zijn ver-mogen. Helaas, helaas, 's mans scherpe tong! Hetvoorbeeld van iemand, die niet met mensen kanomgaan. Hij kan je ongenadig de waarheid zeggenals het moet, maar vooral als het niet moet. Eenspeciaal vermogen om zich vijanden te maken. Jaja, jullie achter je horren! Hollandse hypocrieten.Een beroerling is voor mij een beroerling, vat je?En dat zeg ik hem!"

,Daar•maak- je hem niet beter mee."„Wat kan mij dat schelen? Ik zeg het niet om

hem een pleizier te doen!"En Cramp verdiept zich in het verslag van de

Guinese Compagnie over het vorige jaar. Hij isaandeelhouder, men heeft het hem destijds toege-zonden. Nu ligt op het kantoor 't verslag over hetafgelopen jaar ter inzage. Daar gaat hij morgenheen. Zijn zuster breit intussen zwijgend verder.Gijsbrecht heeft eigenlijk maar een fout, hij zegtwat hij denkt. En in haar verbeelding ziet zij destoet van tantes en ooms en nichten, die hem nietgraag zien, stijve, rechtschapen burgers en burge-ressen, kerks of onkerks, en die hij alien wel eenseen klinkende klap op het harnas van hun degelijk-heid heeft gegeven.

De volgende morgen zit Cramp in een kamervan het kantoor der Guinese Compagnie, het con-cept van 't nieuwe jaarverslag voor zich. In de sta-

57

tuten van de maatschappij is een bepaling opgeno-men, die het maken van aantekeningen door hen,die inzage nemen, verbiedt. Het gemakkelijk wer-kend brein van Cramp neemt echter zonder moeitede cijfers en de gegevens in zich op. Na een half uurvraagt Cramp of hij de beer Roderick kan spreken.Neen, de beer Roderick is afwezig. Wanneer is hijer dan wel? Vanmiddag. Goed, zegt U dat ik hemvanmiddag om drie uur zal bezoeken. En hij over-handigt zijn kaartje.

Om drie uur zit Cramp tegenover Roderick. Hijis wat dikker geworden, denkt Cramp, een dikkegoochelaar, die de mensen kan overtuigen dat eengulden tweehonderd cent is. „Maar mij niet," denktCramp. „Mij maakt hij niets wijs." Na enige plicht-plegingen en herinneringen aan de kennismakingvan tien jaar geleden gaat Cramp zonder omwegenop zijn doel af.

„Zoals U weer ben ik aandeelhouder van de Gui-nese Compagnie, en uit dien hoof de nam ik inzagevan het jaarverslag. Zoudt U geneigd zijn een vraagte beantwoorden?"

„Dar hangt van de vraag af. Het is niet gebruike-lijk aandeelhouders in te lichten vOOr de algemenevergadering. U zult met die gewoonte bekend zijn."

„Inderdaad. Maar laat ik toch mijn vraag maarstellen. Misschien kunt U haar beantwoorden. DeGuinese Compagnie heeft in de afgelopen jarenhaar bedrijf steeds uitgebreid. U als directeur heefter op gewezen, dat de vraag van de zijde der agen-

58

ten steeds toeneemt, de maatschappij heeft vigtigfactorijen. Verleden jaar was het bedrag aan kort-lopend credietpapier tot een hoog bedrag gestegenen U kondigde toen aan dat U dit korte papier zouomzetten in een kapitaalsuitbreiding. Dat is ge-beurd. In 't najaar zijn f 4 millioen nieuwe aande-den uitgegeven, waarvan de Rotterdamse Compag-nie er ongeveerf 2.5 millioen overnam. Bovendienis in December nog een obligatielening van f 2 mil-lioen geplaatst. Op de balans van dit jaar evenwelkomt nog een tamelijk hoge post aan kortlopendpapier voor. Nu is mijn vraag deze: kunt U de na-men noemen van degenen, die U aan dit papier heb-ben geholpen?"

Roderick antwoordt zonder aarzelen, maar heellangzaam en Cramp aanziende alsof hij zijn bedoe-ling wil peilen:

„Neen. Dat kan ik niet. Ik bedoel dat ik het nietwenselijk acht zulks bekend te maken."

„Zoudt U geneigd zijn een zodanige vraag te wil-len beantwoorden als zij in de algemene vergade-ring van aandeelhouders werd gesteld?"

„Zonder hierop te zeggen ja of neen, wil ik ertoch op wijzen dat er omstandigheden kunnen zijn,die dat beletten."

Roderick, kalm en ingehouden, vertoont hetbeeld van een Bier in de wildernis, dat op zijn hoedeis (Advocatentronie. De kerel ruikt lont). Enigszinstot zijn verwondering - maar hij laat niets merken -staat Cramp echter meteen op.

59

„Ik dank U. Excuseert U mij dat ik U heb lastiggevallen.”

Cramp verlaat het gebouw. Hij is er nu zckervan dat hem een rad voor de ogen wordt gedraaid.Maar hoe? Hij wandelt langs de Boompjes. Er ligteen schip, welks lading wordt gelost. Olifantstan-den, kromzwaarden van ivoor. Mr Cramp staat ereen poos bij te kijken.

Het donkere werelddeel lever t zijn tribuut aanEuropa. Op het ogenblik voegen de grote mogend-heden de ene kolonie na de andere bij hun rijk. Zijverdelen Afrika en wat er van Azie over is, gelewoestij nen en wildernissen, gloeiend als een groenvuur, en steppen, aan Welker einder de zon wegzaktin wolkbanken van purper en goud, en lage eilan-den van koraal, met sprieterige palmen bezet.

En daar, voor Mr Cramp, wordt deze verde-ling openbaar. De Boompjes zijn ineens een kleintoneel, waarop het wereldgebeuren zich in verkortevorm herhaalt: olifantstanden, die uit Afrika ko-men.

Mr Cramp slaat het tafereel een poos gade. Daar-na begeeft hij zich terug, de weg die hij gekomenis. Op het ogenblik, dat hij langs het gebouw van deGuinese Compagnie gaat, komt Roderick daaruitte voorschijn. Zij blijven allebei staan. En Rode-rick zegt welwillend, zonder een zweem van re-serve:

„Mijnheer Cramp, het leek mij straks alsof U mijeen oorlogsverklaring wilde doen. Ik behoef U toch

60

zeker niet te zeggen, dat ik een man des vredesben?"

„Daar twijfel ik niet aan," antwoordt Cramp,„belangrijker vind ik echter de kwestie van de kortecredieten die de Guinese Compagnie heeft opge-nomen."

Het gezicht van Roderick wordt hard. Zijn ogenzijn twee geschutpoorten.

„U prefereert blijkbaar vijandelijkheden. Ikmoet U aanraden daarmee voorzichtig te zijn. Menzegt dat ik een goede bondgenoot ben, ik voeg daarbij: een gevaarlijke tegenstander. Als het hard moetgaan tegen hard, welnu, dan zal ik van U niets over-laten."

Zij gaan zonder groet vender. Cramp reist dezelf-de avond naar Utrecht terug. Hij neemt maatrege-len om zijn aandelen Guinese Compagnie van dehand te doen. Hij verkoopt elk bedrag dat hij heeftbij zaken, waarin Roderick geheel of gedeeltelijkzeggenschap heeft. „Wij zullen zien," zegt hij bijzichzelf, „Er moet veel meer kort papier in omloopzijn dan de balans vermeldt. Er hebben nog voort-durend trekkingen plaats op Londen en Parijs, veelmeer dan overeenkomen kan met de verhoudingtot het kapitaal en de bedrijfsomvang. Dat isvreemd, hij heeft nu toch middelen genoeg? Van-waar die onverzadigbare behoefte?"

Er is jets niet in orde met wat Roderick uitvoert.Een kwestie van gevoel, meer dan van cijfers. Opgelijke wijze kunnen mijnwerkers een instorting

61

n

op een uur nauwkeurig voorspellen, zonder dat zijweten waarom.

Nog geen jaar later verkeert Rotterdam, ja ge-heel Nederland in opschudding. De Guinese Com-pagnie blijkt al het kapitaal verloren te hebben. Debalansen zijn sinds 1871 vervalst. Dat wistenslechts Roderick en een kantoorbediende. Hij hadhonderdduizenden aan kort crediet opgenomenzonder dat het uit te boeken bleek, en steeds hogedividenden uitgekeerd om het vertrouwen van 'tpubliek niet te schaden. Weinig minder slecht staatde Rotterdamse Compagnie er voor, en nog zijn dewerken op Feyenoord niet voltooid. Er heeft eenrun plaats op een grote bank, die met Roderick sa-menwerkte. Caricaturen zien het licht, brochures,men houdt vergaderingen waar heftig gesprokenwordt, een politieke rel ontstaat. Overal in hetland zingen kinderen spotversjes: Roderick heeftgeld gestolen, nu zit hij op hete kolen.

Hij zelf is, vlak veer de catastrofe op 't StationBeurs, vergezeld van een noon, in de trein naar Bel-gie gestapt. Zijn vrouw met de andere kinderen hadhij vooruit gestuurd. De stationschef groette be-leefd. Een groot man. Eerste Kamerlid! Terwijl inRotterdam de opwinding voortdurend steeg, voerhij van Liverpool weg, naar Amerika.

„Hij wilde van mij niets overlaten," zegt Cramp.

62

III

IN 1881 maakt Cramp een reis naar Frankrijk. Hijbezoekt oak Parijs. Daar ziet hij voor het eerst elec-trisch licht en hoe het ontstaat. Wat dat betekentbegrijpt hij meteen. Hij wil van zijn bevindingengetuigen. Waar kan hij dat beter doen dan in Am-sterdam, vanouds het middelpunt in de Nederlan-den van wetenschap, cultuur en geld? Hij organi-seert een openbare vergadering in het gebouwOdeon, waar propaganda gemaakt wordt voor hetelectrisch licht. Hij houdt daarbij een toespraak totde aanwezigen. Het gehoor luistert aandachtig, als-of het ging om een reis naar Mars. Interessant, datelectrische licht, zouden wij de toepassing daarvannog beleven? Misschien onze kleinkinderen. Crampverklaart: „Over vijf-en-twintig jaar heeft de ge-hele wereld electrisch licht!" En iemand in de zaalinterrumpeert: „U bedoelt over honderd!"

Cramp toont zich over het resultaat van dezeavond voldaan. Hij merkt op: „Zij hebben tenmin-ste niet gezegd dat het onzin was. Vijf-en-twintigof honderd jaar, nu ja, dat is maar een verschil vangraad. De tijd zal wel leren wie gelijk heeft."

Hij voelt zich sins enige jaren in Utrecht nietthuis. Met Rotterdam heeft hij slechte ervaringen

63

opgedaan. Amsterdam echter trekt hem. Op eenmorgen, zittende aan zijn bureau in het gebouw vander firma Cramp & Van Roon besluit hij naar Am-sterdam to verhuizen. Voor zijn zaken maakt hetgeen verschil. zijn medefirmant zal in Utrecht blij-yen. Misschien betekent het voor de relaties in Am-sterdam een vooruitgang, dat hij zich daar vestigt.Hij huurt een huis aan de Weteringschans en richthet in met nieuwe meubelen en tapijten; zijn boe-ken last hij uit Utrecht komen. Een nude keuken-meid, en een huisknecht met wie zij getrouwd isvormen zijn personeel; zij houden verblijf in hetruime sous-terrain.

Het huis van Mr Cramp staat niet ver van hetPaviljoen van Glas. Achter het Paviljoen bevindtzich een grote tuin, die omringd is door een galerij,waar winkels gevestigd zijn. De galerij is voor hetpubliek toegankelijk, de tuin, door een hoog tralie-hek daarvan gescheiden, echter niet. Men heeft erslechts toegang tegen betaling aan een tourniquet,waar een portier de wacht houdt, of op vertoon vaneen kaart, die het gehele seizoen geldig is. 's Zomersziet de tuin er aantrekkelijk uit, hij ligt lager dan degalerij, bij het tourniquet bevindt zich een veranda,welker stijlen met klimop zijn begroeid en vanwaareen brede houten trap naar de grintpaden tussen deperken met reseda, seringen en gele vlier leidt.Overal staan tafeltjes met stoelen, en kellners bren-gen op nikkelen bladen limonade, koffie of bier,naar de bezoeker wenst. In een grote muziektent

64

speelt Zaterdagmiddag een harmonie-orkest, welksleden rode jassen en blauwe pantalons -dragen. Dedirigent heeft een baard en lijkt op de koning. Hijgeeft leiding met brede en uitbundige gebaren envuurt de blazers tot het uiterste aan. Opera-pot-pourri's, walsen en marsen wisselen elkander af. Deruimte achter het Paviljoen is vervuld van fanfares,stemmengeroes en het gejoel van spelende kinde-ren. Meermalen richt Mr Cramp des Zaterdags inde zomer zijn schreden naar de tuin. Hij drinkt zijnkoffie, en kijkt omhoog naar het Paviljoen, naar hetglas en de ijzeren pilaren.

Op een dag komt Cramp in aanraking metiemand, die bet plan koestert een opera to stichten.Amsterdam kent de Hoogduitse Opera en de voor-stel lingen van de Franse, maar de stad moet zijneigen opera hebben. Het publiek is verzot op deopera. Zij is kijkspel, zangstuk en orkestmuziek te-gelijk, zij brengt een zaal vol mensen tot geestdrift,zij is wat de gladiatoren waren voor de Romeinenen wat de stierengevechten zijn voor de Spanjaar-den. De opera is een toverding. De ouverture is uit-geklonken, hetzij de vleiende melodieen van Mig-non met het- getinkel dat de zaal doer voldrijvenvan onzichtbare zeepbellen van zilver, hetzij depastorale hobo-zang na het imitatie-onweer uit Wil-helm Tell, of het stemmenweefsel van de strijkin-strumenten van Faust. Dan words het donker in dezaal, 't gordijn splijt en de bomen, de kasteelmuren,de donkere nissen en de zware gebeeldhouwde meu-

65

belen op bet toneel worden zichtbaar. Lichten bran-den flauw in een blauwe schemering van doek, lam-pen ontsteken de kleuren van costuums en vonkenaan zwaarden en een helm van blik, in plooien vanfluweel en zijde brand een donkere of witte gloed.De stemmen verheffen zich, een zachte sopraan, eentenor die aan notenhout doet denken, de alt als eenklank van violen, de orgeltoon van een bas. Destemmen gaan samen, strengelen zich ineen, mon-den uit in een daverend koor. Het beweeglijke tafe-reel van kleuren en klank stuwt door vier of vijfacten naar een effectrijke finale, gevolgd door eendreunende mengeling van applaus en gejuich in dezaal. De mensen spreken tegen elkander in super-latieven: kolossaal, allergeweldigst, Nog dagenlang zegt men tegen elkander: war was de hertoginontzaglijk! Vond je de heraut niet bijzonder? Endan de hogepriester!

De Opera komt tot stand. Mr Cramp is niet mu-zikaal, maar hij zorgt voor het ontbrekende aan degarantiesom, zonder welke de opzet niet te verwe-zenlijken is. Hij heeft zich dadelijk bereid verklaardte helpen. Men heeft hem nodig? Men waardeerthem dus? Dan helpt hij. Er zijn nog meer dingen,maar dat weer hij niet. Daar is de schim van zijnstrenge vader, die afwerend de hand opheft, daar isde gedaante van zijn moeder, bleek en vaag, zijfluistert: „het gaan in de wereld is zonde," daar zijn,onzichtbaar, figuren van ooms en predikanten enoude tantes, die ontzet toezien hoe een spruit uit

66

hun geslacht iets doet dat zij ten scherpste veroorde-len. Niemand die zich respecteert geve zich of metartistenvolk, niemand scheppe behagen in ijdeleklank en wandele in het hedendaags Sodom van spelen vermaak! Mr Cramp verzet zich tegen hen. Hijinteresseert zich ook voor de bouw van een nieuweschouwburg, waar de Opera zal worden gevestigd.Hij zorgt voor een groot deel van de bouwsom. Hijijvert - maar hij weet niet dat hij tegenstreeft, hijgeeft bijstand waar hij kan met geld en rechtskun-dig advies, en hij weet niet dat hij zich heftig te-weerstelt.

Deze gebeurtenissen bezorgen Mr Cramp defaam een kunstbeschermer te zijn. In de schouw-burg, waar de Opera haar voorstellingen geeft,heeft hij een vaste plaats. Bijna elke week komt hijer zeker een avond. De directeur van de Opera doetzijn best de instelling tot bloei te brengen. Hij zoektsteeds naar goede krachten. Vaak doet hij een ont-dekking bij uitvoeringen van zangverenigingen, hijreist er voor naar Antwerpen en Gent. Na twee jaarheeft hij een behoorlijk gezelschap. Mensen vanallerlei soort, magere, zwaarlijvige, stille, drukkemensen, mensen met borstelig haar en fletse ogenof met een scheiding in de gepommadeerde lokkenen vurige blik. Zwierig geklede dames met eenprima-donna-buste, en ingetogen donker-ogigevrouwen met strak kapsel en een wrong laag in denek. Mannen met bleke gelaatstrekken en eenbruine knevel of bedaagde heren, bij wie de kaal-

67

hoofdigheid door het dunne haar schemer t. Eengrote verscheidenheid van karakters en gedaanten.Maar dat is het materiaal niet. Het materiaal zit inde kelen, dat is de bron van geluid die in het strot-tenhoofd. is verborgen als het vuur in de brandstof.Dit materiaal maakt de Opera tot wat zij is, daaropis haar repertoire gevestigd. Alle dingen kunnenbeoefend worden en aangeleerd, houding, optreden,zonder stemmen echter is oefening zonder zin.

Weldra bloeit de vocaal-dramatische kunst in,Amsterdam. Er zijn goede vertolkers voor de hel-denrollen uit de grote pompeus geregisseerde his-torie-stukken. Hugenoten, Aida. Er zijn zangersmet toneelspelersbloed voor Traviata en Carmen,en voor de adembenemende zuiverheid van eenduet, dat naar plafond en zaalhoeken doordringtvanuit een kamer met wit-en-gouden rococomeu-bels en groene tapijten, waar de kaarsvlammenzacht trillen tegen de achtergrond van pruiken eneen blanke hals op familieportretten.

Men is zelfs in staat een muziekdrama van Wag-ner to geven. Wagner komt in deze jaren in demode, Tannhduser, Lohengrin, Meistersinger. Deruisende veelstemmigheid van zijn orkest, waaropde zangpartijen drijven of waarin zij onderdompe-len, terwijl de bazuinen en trompetten golvendegoudgele strepen trekken en de violen krampachtigsidderen en een fluit gilt: dit orkest, waar allessamensmelt tot een bronstige kreet die niet op-houdt, hypnotiseert het publiek. Wagner is de kwa-

68

de tovenaar uit de tweede helft der negentiendeeeuw, ook Amsterdam betaalt hem de tol des tijds.Overigens is het repertoire van de Opera niet een-zijdig: Lakme, Cleopatra, Samson et Delila, Hansen Grietje, Lucia di Lammermore, La DameBlanche, La Juive en nog andere. Een afspiegelingvan honderd jaar operakunst. Een wonderlijkekunst met haar onwaarschijnlijkheden en ridder-romantiek en schallende tenorkreten en bezwijmin-gen en bedden waaruit het gezang der stervendenklinkt. Maar de muziek, die daarin leeft! Zij is demetaalader in het waardeloos gesteente.

Vanwege zijn bemoeiingen met de Opera moetMr Cramp veel critiek horen. Men mag met zijngeld wêl peper kopen en effecten en huizen en sche-pen en spoorwegen en sulker, maar het natuurlijkniet gebruiken om er een opera mee to betalen. Def-tige beurslui in geklede jas fronsen de wenkbrau-wen. Hoe is het mogelijk! Een Cramp! In het kampder opponerende familieleden treden nu ook finan-ciers. Het lot wil, dat Mr Cramp door middel vande Opera in een aangelegenheid verwikkeld wordt,die de vijandschap slechts doet toenemen.

De regisseur van de Opera heet Meerman. Hijis een handige kerel, die de decors namaakt welkehij in Duitsland, in Brussel of in Parijs gezien heeft.Hij gaat gemakkelijk met de pen om, hij heeft hetlibretto geschreven voor een opera Jan van Schaf-felaar, op hetwelk een Nederlandse componist mu-ziek heeft gemaakt. Een ding in traditionele stij1

69

met aria's en duetten en trio's en koren, precies zo-als zij reeds geschreven werden ten tijde van Auber.De Nederlandse musici der negentiende eeuw heb-ben echter geen vermogen tot componeren meer, zijzijn zeer bekwaam, goede uitvoerders, dirigenten,leraren, maar een levende, oorspronkelijke muziekkunnen zij niet schrijven. Jan van Schaffelaar heefthet lot gedeeld van de andere opera's, die een stofuit de Nederlandse geschiedenis op het operatoneelwilden brengen: hij viel als een baksteen, in dub-bele betekenis dus. Dat heeft echter niet aan detekst van Meerman gelegen, die alle gelegenheidgaf voor dankbare muziek.

Behalve echter dat Meerman een kundig scribentis, moet hij beschouwd worden als iemand zonderveel karakter, hij is een vleier en onbetrouwbaar.Met zijn directeur kan hij het op de duur niet yin-den. De directeur is een driftkop en een eerlijkmens.

,,Ik griezel van de vent," verklaart hij van Meer-man. Er hebben onverkwikkelijke onenighedenplaats tussen beide. De.aanleiding is altijd een stoelof een tafel in dit of dat bedrijf, of een tuinhek,trouw geinspireerd naar standaardmodel. „Verzintoch zelf eens wat," zegt de directeur kribbig.

Meerman krijgt genoeg van zijn chef. Hij gaatnaar Mr Cramp en laat doorschemeren dat zijnpositie hem niet meer bevalt, en waarom niet. WeetMr Cramp voor hem niet een passende betrekking?Iemand met zoveel relaties en met zalk een juiste

70

blik op capaciteiten en mogelijkheden? Mr Crampis de welwillendheid zeif. Natuurlijk komt het in

orde.Die middag loopt Cramp de directeur van de

Opera tegen het lijf. De directeur heeft haast, maarMr Cramp begint een gesprek over de recette vande vorige week.

„Die was nog al aan de lage kant, vindt U niet?",,Te laag?" zegt de directeur verwonderd.„Te laag. Zie eens om naar andere stukken," ant-

woordt Cramp koel. „Aldoor dezelfde Traviata,Carmen, Tannhauser, en Tannhauser, Carmen, Tra-viata! "

Dat kan de directeur niet op zich laten zitten.Dat zijn mijn zaken," herneemt hij geprikkeld.

„Ik heb kijk op wat goed is en wat het publiek wil,niet."„Eigenwijze vlerk!" valt Mr Cramp uit. „Kijk

op? Nergens heb je kijk op! Je kunt nog niet eensmet je personeel omgaan!" En hij wandelt verder.

,Daar zit Meerman achter," denkt de woedendedirecteur. „Eruit met de vent. Voor hem Lien an-deren!"

Twee dagen later is Meerman weer bij MrCramp, onderdaniger en meer bereid de lof van MrCramp to zingen dan ooit. Cramp wil het tot eenkrachtproef laten komen: de Opera moet Meermanterugnemen of zij zal het voortaan zonder de steunvan Cramp stellen. Meerman verklaart dat hij lie-ver niet eens terug wil, en of Mr Cramp geen be-

71

trekking voor hem weet. Neen op het ogenblikniet, misschien over een pool wel. En hij ontvouwtzijn plan. Het lijkt hem dat er behoefte bestaat aaneen weekblad, dat, aan geen richting, godsdienst ofpartij gebonden op frisse en tegelijk degelijke wijzeniet zonder enige vrijmoedigheid de aandacht ves-tigt op wantoestanden in het maa' tschappelijk leven.Er wordt achter de schermen zo vaak geknoeid! Erlopen zoveel heren met deftige gezichten rond dieboevenstreken uithalen! Er wordt zo gelogen ach-ter het masker der waarheid! Laten we dat eens aan-tonen, zonder aanzien des persoons, laten we eensschrijven hoe de wereld in werkelijkheid reilt enzeilt.

Meerman is een en al oor. Dit plan is voor hemgeknipt. Binnen een maand is hij in functie. Hetweekblad zal heten: Argus. Het eerste nummer ver-schijnt op een Zaterdag in de zomer van 1891. Menverspreidt het door het gehele land, ter kennisma-king, evenals de volgende drie nummers. De artike-len zijn alle anoniem, eerst na enkele weken ver-schijnt hier en daar een schuilnaam als onderteke-ning, en pas het 47ste nummer vermeldt in de kop,dat Adolf Meerman hoofdredacteur van Argus is.

Het eerste nummer bevat een hoofdartikel, doorMeerman geschreven, maar niet ondertekend. Menkan er de volgende aankondiging leven:

„Uit de Griekse mythologie is bekend het ver-haal van Io, de koningsdochter, die door de ijver-zuchtige Hera veranderd werd in een koe en on-

72

der bewaking gesteld van Argus, de zoon vanZeus en Niobe, die honderd ogen had om allesre kunnen zien. Zo willen wij als een hedendaag-se Argus met honderd ogen uitzien over onzemaatschappij, met onverdeelde aandacht. En wijzullen alles waarnemen wat niet deugt, wat nietin de haak is, wat niet goed is, wat niet recht-vaardig is. Ons arbeidsveld is onbeperkt, elk ter-rein des levens ligt binnen het bereik van onzeblik! Hervormers zijn wij niet, in zoverre wijBeen maatregelen ter verbetering voorslaan. Wijsignaleren slechts, wij zullen alles noemen watnaar ons idee behoort te worden genoemd."Verder bevat het eerste nummer een artikel over

Zondagsrust, dat vermoedelijk de gramschap vanAbraham Kuyper zal wekken, indien hij er althanskennis van krijgt, een raillerend stuk over de zit-tingen der Tweede Kamer, het eerste artikel vaneen reeks over praktijken in het zakenleven, waar-tegen de wet niets vermag - nuttige bladzijden - eneen stukje over Mr G. J. Cramp, Wiens verdienstenjegens de Opera van Amsterdam in het licht ge-steld worden. Meerman kent zijn mensen wel.

Het aantal abonne's, dat zich na het eerste num-mer aanmeldt, gaat de verwachtingen te boven.

Het tweede nummer van Argus is gevarieerderdan het eerste, maar ook scherper wat de won be-treft. Meerman heeft een rubriekje ingesteld, datSnuifjes heet. Daarin brengt hij kwesties aan deorde, die door de grote pers uit Naar kolommen

73

warden geweerd. Dingen over welke aan elke cafe-tafel words gesproken, ja, die van de daken wardengeschreeuwd, maar die men in een degelijk land alshet Nederland van de negentiger jaren niet drukt.Behalve dan Meerman. Hij behandelt gevallen diede gemoederen bezig houden, hij publiceert intrigesdie men voor het grote publiek verborgen wil hou-den. Hij stelt vragen in stekelig gewaad. Helaas isMeerman slechts Meerman, en de rubriek Snuifjesontaardt weldra in een chronique scandaleuse vantwijfelachtig gehalte. Bijvoorbeeld:

„Het gebeurde deze week dat in de TweedeKamer een der afgevaardigden bet woord namom in vurige bewoordingen voor bestrijding derprostitutie te pleiten. Onze kampioen der zede-Iijkheid verklaarde een onoverwinnelijke afkeerte koesteren jegens alien, die, op welke wijze danook, meehelpen een sociale uitwas in stand tehouden. Het gebeurde deze week eveneens, datop een avond, laat, een rijtuig stilhield voor eente slechter naam en faam bekend staand huis aande Amstel te Amsterdam en dat de deur geopendwerd om voornoemd kamerlid uit te laten, diein het wachtende rijtuig stapte en wegreed.Woord en daad, geachte afgevaardigden, gijbloem van onze natie!"Niet lang daarna bevat Argus het volgende

Snuifje:„Een vraag aan onze Minister van Financien,

Jhr Mr B. A. Ghein van Vredeland. Hoeveel

74

aandelen der N.V. I Jzerfabriek hack ge in Uwbezit omstreeks de tijd toen bij U het denkbeeldrijpte voor de onteigening van de terreinen dezerfabriek, nodig voor de aanleg van bet Merwede-kanaal? Gij zult niet onkundig zijn van het feit,dat deze slecht renderende fabriek van staats-wege een naar verhouding zeer groot bedrag alsschadevergoeding ontving om haar bedrijf tekunnen verplaatsen. Nog een vraag tenslotte:hebt gij than nog aandelen I Jzerfabriek in Uwbezit? Man en vrouw zijn immers een, is hetniet?"Ongeveer een maand later verschijnt een lovend

artikel over de verrichtingen van de Opera te Am-sterdam, waarbij niet vergeten wordt, als terloops,Mr Cramp wederom te prijzen. Tevens publiceertArgus een lang, gedocumenteerd en degelijk artikelover beursmisbruiken, door middel van Welke demakelaars, kunstmiddeltjes te baat nemende, dekoersen opdrijven, die zij bun clienten in rekeningbrengen. Er komen wel meer zulke srukken in hetblad. Zij zijn meestal geschreven in een stij1, dievan Multatuli afgekeken is, maar dat neemt nietweg, dat zij van betekenis zijn en nut kunnenstichten. Evenwel publiceert Argus ook voortdu-rend Snuifjes van dit gehalte:

.,De directeur van het Postkantoor te Rotter-dam heeft tegen November a.s. zijn ontslag ge-nomen. Alweer een buitenkansje voor onze ge-pensioneerde hoofdofficieren van leger en ma-

75

rine die tuk zijn op gemakkelijke baantjes, waar-mee zij een meer dan draaglijk leven kunnenkrijgen."Rijp en groen door elkaar. Voorlichting, bedekte

laster en onsmakelijke bijzonderheden. Meermanziet daarin geen verschil. Als de mensen maar le-zen, het doet er niet toe waarover. Hij is de manniet om het blad op peil te brengen en te houden.Na enkele verontwaardigde aanvallen zwijgen degrote bladen Argus dood. Zijn lezerskring schrom-pelt in en blijft bepaald bij een soort mensen, dieniemand graag om zich heen beef t. Veel baten Le-vert het orgaan niet op, integendeel, na de eerstejaargang maakt het nauwelijks zijn kosten goed.

„Heeft U wel eens van Argus gehoord?" vraagtmen.

„Argus? 0 ja, dat pamflet in Amsterdam. Weleens gelezen, een enkele keer, veel bijzonders ishet niet."

Dit alles is niet erg voor Adolf Meerman, nochvoor zijn lezers, maar het doet Mr Cramp onbe-rekenbare schade. Na verloop van enige tijd wordtbekend dat hij de eigenaar van Argus is. Hoewel hijnooit een letter in het blad schrijft, ja, het vaak nieteens leest, verdenkt men hem van alle anoniemeuitvallen tegen bekende persoonlijkheden. Eens ont-vangt Mr Cramp een brief van een oude kennnis,wiens belangen als deposito- en rekeningcourant-houder bij Cramp & Van Roon hij in vroeger jarenbehartigde. De schrijver geeft onbewimpeld zijn

76

misnoegen te kennen. Mr Cramp is op een verkeerdeweg. Hoe kan hij zich lenen tot anonieme smerig-heid? Men bezweert hem te denken aan de voorheennoch door hem, noch door zijn familie bevlekte re-putatie. En mocht Mr Cramp geen aanleiding vin-den zijn gedrag te wijzigen, dan zal de schrijver vande brief zich genoodzaakt zien de waarneming vanzijn financiele belangen over te dragen aan een in-stelling welker naam niet verbonden is met die vanMr Cramp.

Deze brief doet Mr Cramp in woede ontsteken.Waar bemoeit de vent zich mee? Wie heeft er ietsmee te maken als hij een acme drommel aan eenkrantje helpt? En mijn reputatie? Laat al die bravevaderlanders met hun buiken en goed renderendegerechtigheid de hand in eigen boezem steken. Eenvloed van scheldwoorden stroomt door zijn gedach-ten. Hij stelt een antwoord op, dat kwetsend genoegis om - twee dagen later - de firma Cramp & vanRoon een client te doen verliezen. Daarna zit MrCramp aan zijn bureau, gekalmeerd als iemand dieal het glaswerk aan scherven heeft geslagen. Dezon schijnt door het loof van de bomen in de tuinen tegen de ramen wiegelen schaduwplekken heenen weer. Wie goed kijkt ziet nog wat anders, hetverijlt al na de regenbui die neergekletterd is enverder gedreven, het wordt dun in de oude nevel vanjaren her, maar het is er nog, een oud somber ver-trek en een magere jongen, die in de hock zit, voorstraf, omdat hij op Zondag beef t willen schaatsen-

77

rijden. Staat daar nog niet de oude Cramp, door-zichtig als een geestverschijning? Dat komt in hetgeheel niet te pas, zegt hij, denk toch aan onzenaam!

In 1894 heeft een aanraking tussen Mr Crampen de N.V. Paviljoen voor Nijverheid plaats, buitendie veroorzaakt door zijn bezoek aan de ruin. Al diejaren heeft het gebouw daar gestaan. Het al te nieu-we, het blinkende is door de tijd weggeveegd, hetlijkt of in het groengrijs van de verf nu een onder-grond van geel zit, de gietijzeren pilaren aan de voorzijde moesten eigenlijk eens een beurt met de kwasthebben, maar dat zijn uiterlijkheden. De constructieis hecht als op de eerste dag, de koepel met hetbeeld beheerst nog steeds de stadswijk. En steedskwamen de drommen publiek over het plein doorde ingang, hun gerucht vulde de ijzeren ruimte, dedirigent hief zijn dunne stok en een stoet akkoordenschreed langs de wanden van de zaal. Het toneel-gordijn spleet vaneen en deed de wereld herlevenop een plankier van tien meter in het vierkant. Mas-keraden, tentoonstellingen, panorama's hebben deverbazing gewekt van Boer, burger en buitenman.

En nu, op zekere dag, words Mr Cramp een paketaandelen van de N.V. Paviljoen aangeboden dooreen makelaar in onroerend goed, die gemeend hadeen goede belegging te doen en eindelijk na jarentot de overtuiging kwam, dat hij. zich in zijn ver-wachtingen had bedrogen. Mr Cramp neemt de aan-

78

delen over. In het begin van de zomer heeft de al-gemeene vergadering van aandeelhouders plaats.Mr Cramp gaat er heen. De voorzitter, een man vandeftigen huize bekijkt de presentielijst, terwiji zijnsecretaris het jaarverslag voorleest. Wie staat daar?Mr G. J. Cramp. Gedeponeerde aandelen 300,rechtgevende op 300 stemmen. En verder? Hier 5,daar 8, daar 1, daar 20, daar 17. Lieve hemel. MrCramp vertegenwoordigt in deze vergadering eenmeerderheid. De voorzitter kijkt ongerust road.Daar zit Cramp, dat moet hij zijn, die magere kerelmet het tanige gelaat en het peper- en zoutkleurigehaar. De voorzitter beef t veel over hem gchoord.Hij deugt niet, die Cramp, hij is louche! Wat moetzo iemand in de vergadering van het Paviljoen?

Wat Mr Cramp wil is na of loop van de vergade-ring wel duidelijk. Want dan is hij op voorstel vande vergadering - enkele bevriende aandeelhouderszijn mede aanwezig - tot commissaris benoemd. Hetis erg rumoerig toegegaan, want de voorzitter heeftsnel de overige leden van de raad van roezicht ende directie ingelicht. Pas op, Cramp is in de verga-dering, dat voorspelt geen goed! De verkiezing vanCramp is echter rechtmatig verlopen, een nieuwevergadering, een maand later, bekrachtigt de be-noeming. Mr Cramp heeft intussen zijn positie ver-sterkt, hij heeft aandelen bijgekocht, hij beschiktnu over de absolute meerderheid der stemmen, tan-denknarsend moeten zijn vijanden bet aanzien dathij ineens en onverwacht, president-commissaris is

79

geworden van de N.V. Paviljoen voor Nijverheid.Hij kiest naast zich in de Raad van Commissarissenenige hem welgezinde figuren, een oud-rechter, eenoud-directeur van een bouwbedrijf, een advocaat.Zij hebben van zaken, het Paviljoen betreffende,enig verstand, maar niet daarom heeft Cramp zijnoog op hen laten vallen. Hij weet dat deze mensen,die een zeker inkomen genieten zonder er veel vooruit to voeren, hem niet zullen tegenwerken. Leidingzal hij zelf wel geven. Hij stelt een nieuwe directeuraan, en daarmee is de paleisrevolutie voltrokken. Dezaak baart groot opzien in de stad. De schepping vanDr d'Espina in handen van iemand als Mr Cramp!0 tempora, o mores.

Het Paviljoen intussen is hierboven verheven.Het is betrokken bij ander dan dit krakeel. De ne-gentiende eeuw is in haar laatste decennium. 0, dezebeminde en verafschuwde negentiende eeuw. Watbracht zij veel en weinig. Wij haten haar en onderonze haat is liefde verborgen of wij zijn haar gene-gen en bemantelen daarmee onze afkeer. Eeuw vanNapoleon en de grillige melodieen van Berlioz ende geweldige boeken van de Balzac. Eeuw van na-tuurwetenschap en voze getallen en Dostojewski.Eeuw van luchtkastelen en brandende barricaden,eeuw van Lassalle en impressionistische kleuren-bloei, van Marx en pantserschepen, van rode vlag-gen en vrijhandel, van crinolines en rokende indu-strie.

Wie industrie zegt, zegt ijzer. Wij raken een

80

vraagstuk, waarmee het bestaan van 't Paviljoen isverbonden. Een architect in de negentiende eeuwis een man, die bouwwerken namaakt. Hij looptdoor de geschiedenis en maakt tekeningen vanGriekse tempels en een Romeins forum, van de ka-thedralen die Gothisch zijn, een Venetiaans paleisin al zijn bloei van Bogen en steen, van MichelAngelo's koepels en trapportalen, van de woonkas-telen van graniet en marmer der renaissance,die oprijzen achter het donkergroene bos, en hetweelderig en overdadig oplegsel der barokgevels.De beste architect is hij die er in slaagt in Parijs, ofWeenen of Londen of Amsterdam het beste na-maaksel te verwezenlijken. Maar deze architect zietnaast zich de constructeur opkomen, een man dierekent en inwendige vormen nagaat en die werkelijkbouwt. En de architect moet deze constructeur eenplaats geven. Hij zou hem graag hebben wegge-duwd, maar de man is te stevig, hij houdt zich bo-vendien goed vast. Inderdaad, hij houdt zich vast,en zijn leuning is van ijzer.

De negentiende eeuw heeft ontdekt dat behalvehout en steen ook ijzer een goed bouwmateriaal is.Steen biedt alleen weerstand tegen druk, het is dommateriaal, men kan het met list onder de knie krij-gen, men moet het zijn zin geven en het handigopeenstapelen . . . . zo, dat er tenslotte toch een nis,of een raamholte of een kerkschip ontstaat. Maarhoeveel steen is daar voor nodig! Het ijzer kan wor-den 0uito-erekt en versmolten en vervormd en samen-

81

getrokken, het biedt weerstand tegen druk, maarook aan trek en buiging, er is weinig van nodig voorgrote mogelijkheden, ijzer maakt de ruimte open,steen sluit haar af, ijzer vormt het spierstelsel, hetskelet, steen de compacte massa van vlees en huid.De wanden der gebouwen, ontheven van hun plichtto dragen, worden licht en dun. flout heeft helemaalafgedaan. War is een houten paal? Niets dan eenluchtkolom gevuld met los, open en vezelig mate-riaal. Bekijk daarentegen het breukvlak in een ijzer-en stang. Gij ziet een ondoorgrondelijkheid, eenlandschap als op de maan, alle delen zijn vast aan-eengesloten tegen invloed van buiten, onaantastbaremalienkolders van moleculen op elkaar. Zo ontstaathier een wintertuin van ijzeren pilaren en bovende groene palmen en de witte verdovende bloemenspringen van koepel tot koepel de ijzeren bogen vanhet dak, en claar ontstaat op een theater een dakstoelvan het nieuwe materiaal, en weer elders hebben depilaren stenen voeten en is hun hoofd omkranstmet lofwerk van hout. Nog heeft men angst vooreen zuil, die zonder overgang het plat and raakt,men kan zich geen steun zonder rijk ornament den-ken, men maakt de oude kapitelen in ijzer na. Maarhet ijzer is er, de glashuizen van 1833 in de ParijsePlantentuin hebben een ijzergeraamte. Aanvanke-lijk kent men de wetten van het ijzer nog niet. Mengebruikt het zoals men hout gebruikt, de balkenzijn alleen sterker, doordat zij van ijzer zijn. Menweet echter eerst nog niet dat ijzeren balken anders

82

geplaatst moeten worden dan houten balken, zij zijnanders van samenstelling, zij gehoorzamen aan an-dere evenwichten. Steen openbaart altijd de tegen-stelling van last en drager. Ook daar is bij ijzer geensprake van, het starre evenwicht is opgeheven invele vloeiende krachten. Boven het publiek, dat zichvertreedt in de ruimte en kijkt, boven de grijze cy-linder hoeden en pijpekrullen, boven het bewegender benen in Witte of grijze geblokte pantalons enhet geblikker van de punten der spitze laarzen iseen graciel heen en weergolven en schieten van lij-nen, een samenwerking van druk en resultantentot een in het ijzer autonoom zijnd stelsel van span-ningen. Zo bouwt Labrouste zijn BibliothequeSainte Genevieve, haar zinken dak rust op een on-gewoon dun, rond gewelf, een ijzernet met gipsgevuld, en de spotters zeggen dat alleen de locomo-tieven nog ontbreken om haar een spoorwegstationto doen zijn. En de Parijse hallen van Baltard rijzenop, lelijker dan nodig geweest is, maar ook zij zijnijzerconstructie, slechts ijzer maakt ruimte mogelijkwaarin men ver kan zien en zich kan bewegen alsop het open veld. En onder het dak van ijzer ligthet vlees opgestapeld, zachtrond of bloederig enwit van vet, met de uitpuilende blanke knoppen dergewrichtsbeenderen, en de groenten liggen er inheuvels, zachtgroen blad en paarse bollen en geel-rode wortelen, aardappelen, grauw en stoffig, deverglaasde ogen en het blinkend lijf van schubbenen kieuwpantser der vissen. En door de ruimte gal-

83

men geluiden, stemmen en het geratel van wielen.De techniek heeft het ijzer ten troon geheven.

Een stoommachine van bout is een onmogelijkheid.En over de aarde, zorgvuldig gelegd op brede dam-men groeien de ijzeren banden, die de wielflenzenleiden en de treinen gaan rammelend van stad totstad. Over het bleke water van de rivier liggen deijzeren bruggen, zwart als inkt. De Bogen der via-ducten springen van pijler tot pijler, zij hurken inelkaar, rijzen op, strekken de leden en komen in-eengedoken weer neer, en dat herhaalt zich vier ofvijfmaal. En naarmate de fabrieken toenemen ingetal dringt het ijzer meer het gebied van granieten marmer en baksteen binnen. In de steden ont-staan galerijen, een lange rups van glas op hogeijzeren poten. En dan de tentoonstellingen! Detechniek gaat met reuzenschreden vooruit sindsBessemer de methode vond ter ontkoling van ijzeren sinds bepaalde profielen van smeedijzer of staalworden gefabriceerd, die de standaardisaties doenontstaan en daarmede het snelle construeren. Hetijzer is niet een zaak van broeikassen, men kan ergrote ruimten mee scheppen. De wereldtentoonstel-ling to Londen van 1851 is een openbaring. Daar,aan de vijvers en de groene gazons en in de bossagesvan Hyde Park staat het Crystal Palace, de schep-ping van Paxton, een middelschip dat slechts 22meter spanwijdte heeft, hetgeen minder is dan dieder laat-Gothische zaalgewelven, maar dat met zijnvleugels alleen bestaat uit glas en metaal, er staan

84

3230 gietijzeren zuilen in, en ook al openbaart ditgebouw een angst voor ruimtevorming, een angstvoor de consequentie van de richting die men in-geslagen is, een angst voor zichzelf dus: het is tochglanzend, ij1 van lijnen en doorstroomd van licht,het maakt de mensen stom van bewondering. Washet vreemd dat Dr d'Espina van deze tentoonstellingterugkeerde onder de betovering der nieuwe Bin-gen? Dit moest ook mogelijk zijn in Nederland, dittentoonstellen van alle voortbrengselen der nijver-heid in een grote ruimte, in een grote zaal die nietsdan ruimte is, geen gebouw met grenzen van wan-den, maar een stuk van het heelal. En d'Espinabracht het denkbeeld naar Amsterdam, gelijk eeninsect dat het bevruchtende stuifmeel dra agt vanbloem tot bloem.

De wereld is nu een geworden. Stoomboot enspoorwegen hechten landen aan elkaar, de vrijhan-del zal een vlot verkeer van alle voortbrengselender aarde waarborgen, de tijden der gilden met hundwang en beperking behoren tot het verleden, degeest der welvaart kan de gehele wereld doordrin-

gen. In deze blijdschap om toenemende kracht, dezevreugde aan de toekomende dingen, dit voor denegentiende eeuw kenmerkend geloof aan de voor-uitgang bouwen de mensen zich grote tentoonstel-lingen, wereld-tentoonstellingen. Op Londen 1851volgt Parijs 1855. Flier gebruikt men voor het eerstsmeedijzer, de meeste stukken zijn nog met de handbewerkt, de grote hal heeft reeds een overspanning

85

van 48 meter. Daarna 1867 Parijs, 1876 Philadel-phia, 1878 Parijs, 1889 Parijs, 1899 Chicago, 1900Parijs. Londen in 1851 had 17000 exposanten, Pa-rijs 1889 heeft er 61700. Een wereldtentoonstellingis op 't gebied der ijzerconstructie wat een generalerepetitie is voor een kooruitvoering. Zo kan het!Zo doen wij het dus! En in spoorbruggen en sta-tions, die boven de glimmende rails welven openba-ren zich nieuwe denkbeelden. Het rondkoepelendeijzergewelf wordt na 1880 vervangen door de vak-werkdragers die het platte zadeldak dragen, steedswordt het innerlijk spel van krachten verfijnd. Hethoogtepunt van constructie in 1889 to Parijs is dehal der machines, die 115 meter breed is en 45meter hoog, hoger dan het inwendige van een zeergrote kathedraal. Een ijzerskelet op 20 dtagers te-kent de ruimte af, nog nooit en nergens was een zaalze) van vergezicht, groots als de hemel boven eenvlak land! En geen druk van verpletterende zwaarteondergaat de toeschouwer, het ontzaggelijk gewelfis in zwevend evenwicht, de dragers, naar benedentoegespitst als de voeten van een balletdanseres,Taken nauwelijks het fundament op de bodem. Alledenkbeeld van drager en zuil is verdwenen, allesis welving geworden, een in krachten en spanningenopgeloste koepeling. En van hetzelfde jaar dateertde toren van Eiffel: vele stangen en smalle han-gende bruggen (loopgangen als tussen de gondelsder latere luchtschepen) en wenteltrappen die lijkenop een enorme boor. Schachten reiken van plat-

86

form tot platform en dikke ijzeren balken schietenopwaarts gebogen in een flauwe lijn als kabels, aaneen mast tegen het omvallen bevestigd. En dezetoren beheerst Parijs in de tijd dat in Amerika, hetlatere land der wolkenkrabbers, een huffs van elf oftwaalf verdiepingen nog het toppunt van construc-

• •ties is.

De tentoonstellingen in de twintigste eeuw heb-ben de aard van hun voorgangers verloren. Zij wor-den beperkt, zij beslaan slechts een deel van heteconomisch leven, of zij krijgen het karakter vaneen amusementsbedrijf. Zij verliezen hun glans vanhet alles- omvattende, zij zijn geen brandpunt meer,geen groeikern. In Londen 1851, in Parijs 1867en in Philadelphia stonden de kanonnen van Krupp,monsters door het publiek met ontzag aangestaard.In 1889 en 1910 zijn zij er niet meer. Dat is slechtseen voorbeeld, maar het heeft algemene gelding;een wereldtentoonstelling is niet meer de plek waarde polsslag van het wereldorganisme voelbaar is.Zij hebben echter hun tack verricht, zij hebben dedenkbeelden der constructeurs uitgedragen. De ge-weldige brug over de Firth of Forth bewijst het,pijlers die lijken op verijzerde heistellingen rug-gelings tegen elkaar, en daartussen de bogen, gelijkde bovenzijde van half onder water zijnde hemel-hoge wielen; de grote spoorwegstations bewijzenhet, ook waar zij beplakt worden met een klassicis-tisch steenfront, en de viaducten die in het dal staanmet ranke poten van ijzervakwerk, en zoveel anderebouwwerken.

87

Ook de warenhuizen bewijzen het, de Au BonMarche van Boileau en Eiffel en de Printemps vanSedille en de door Jourdain geconstrueerde Samari-taine. De verdiepingen zijn slechts deel van eenruimte. Een brede trap, zigzag zich opwerkend,zweeft schijnbaar tussen dak en begane grond. Bal-kons steken over de of grond, of genet door een hekmet sierlijke smeedijzeren krullen, rondom een ge-ribbelde ijzeren pilaar hangt een krans van wittebollen, dat zijn de gaslampen, en boven dat al is hetlichtdoorlatend gewelf van vierkante en recht-hoelcige glasruiten. In deze wereld behoren de plan-nen van de architect Horeau, die 71 jaar is gewordenen nooit een project mocht uitvoeren, hij was ge-dwongen zich to vergenoegen, zijn leven lang, metdromen van ijzer en doorzichtige ijdelheid. In dezewereld behoort ook het gebouw van de N.V. Pavil-joen voor Nijverheid in Amsterdam. Eigenlijk is hetPaviljoen een protest, evenals zijn soortgenoten inFrankrijk en Engeland, een protest tegen het karak-terloze napleisteren van oude voorbeelden doorarchitecten, die zich tot een bouwmeester verhoudenals de decorateur tot een kunstschilder. Met ijzerenletters is dit protest geschreven, tot hoog in de lucht.Mr G. J. Cramp leeft eigenlijk ook uit protest. DisPaviljoen? Een kast van ijzer, een broeikast, een af-zichtelijk ding, zeggen de heren van alle mogelijkeacademies van schone kunsten. Welnu, zegt Cramp,ik neem dat lelijke ding tot mij, ik trek mij zijn lotaan, gelijk ik mij het lot aantrok van de opera en

88

van Adolf Meerman. Daarom behoren Mr G. J.Cramp en bet Paviljoen bij elkaar.

De heren der kunstacademies hebben in een op-zicht gelijk. Het is zeker dat hun zinloze naboot-singen geen schoonheid scheppen, het is ook waardat de ijzerconstructies het evenmin doen. Zij zijnbewonderenswaardig uit een oogpunt van. techni-sche wetenschap, van dit punt echter tot aan hetvoortbrengsel met schone vormen is nog een stap.Men dweept in navolging van de Saint-Simon metde industrie, men weet nog niet hoe duldeloos deslavernij is van het ding dat naar willekeur herhaal-baar is. Waar is de man, die in zijn constructies nogeen andere dan alleen mechanische muziek maakt,die van het ijzer, ja, een hecht en licht krachten-stelsel componeert, maar ook een melodie, een totmetaal gestolde klaviersonate? Men kan dit vragenin 1880, maar ook vijftig jaar later, want de bou-wers van beton en staal en glas uit 1930 zijn dewettige erfgenamen van Eiffel en Jourdain.

Er is nog geen schoonheid op de wereldtentoon-stellingen. Er zijn vlaggen en wimpels onder deglazen koepels, aan masten hangen tropheeen, vanachter een ijzeren console steekt een palm Naar ge-lakte bladeren, een fontein met waterkralen en glin-sterend stuifsel van vocht staat onder een ijzerenboog. Maar er is to veel glinstering, als bij eentoneelrevue; het front van een hal is versierd metspinnewebben van ijzer, rozetten van ijzer vulleneen viak - zo is het ook met het Paviljoen - maar

89

alles heeft lets van klatergoud en van zeepbellenen kermiskoepels. De tentoonstelling is een open-lucht-decor voor een operette, een uitneembare ver-siering van verglaasde vliezen en blikken Oostersetempels, alleen geschikt voor het seizoen in bad-plaatsen, met of zonder speelbank.

Het Paviljoen is een gedenkteken, een document,zoals een oude eik, overgebleven uit een verdwenentijdperk. Maar een ding van schoonheid is het niet.

90

IV

MR Cramp denkt zelden meer aan Argus. Hijlaat Meerman zijn gang gaan, met alle gevolgenvan dien. Hij denkt ook zelden meer aan de Opera,die na een tijd van kwakkelen de geest geeft. Welbetoont hij grote belangstelling voor alles wat ophet toneel van het Paviljoen gebeurt, zowel in deschouwburg- als de concertzaal. De gang van zakenverandert door de benoeming van Mr Cramp ingenen dele. Men blijft bij het beproefde recept:verhuren van zaalruimte aan wie er om vraagt,en het Paviljoen ziet na 1894 dezelfde heterogenemensenstoeten door zijn poorten gaan als daarvoor.Mr Cramp houdt zijn huffs op de Weteringschansaan. Soms gaat hij voor enkele weken naar zijnwoning in Utrecht, de firma Cramp & Van Roonbestaat nog steeds, al krimpen de zaken in. WanneerMr Cramp in Amsterdam is doet hij het werk metUtrecht schriftelijk af. In het voor kantoor inge-richte vleugelstuk van het Paviljoen is een werk-kamer voor hem ingericht.

Eleonora Duse speelt op een koude Februari-avond 1895 voor een half lege Stadsschouwburg. Degaanderijen gapen als een brede tandeloze mond.Zij is Santuzza in Cavalleria Rustica na. Souverein

91

in haar illusieloosheid en het zonder enige buiten-sporigheid gedragen en daardoor zo folterend leed.De matheid van een tot de dood vermoeide. Zij zietde zaal niet, noch haar lege plekken, zij speelt voorjets achter de zaal, buiten op het Leidscheplein,neen ook niet, voor jets dat achter de horizon moetliggen. Een oneindige treurigheid gaat van haar uiten van haar bewegingen: een enkel gebaar van dehand, een schrede die de plooien van het large se-waad doet golven, een buiging van het hoofd metde zware haarwrong in de nek.

Intussen verdient Paderewski in Amerika280.000 dollar per jaar, Melba 200.000 en SarahBernhardt 120.000.

Mr Cramp behoorde noch tot de schaarse bezoe-kers van de voorstelling waarin Eleonora Duse op-trad, noch bekommerde hij zich veel om wat kunste-naars in Amerika verdienen.

Behalve de opera voor welke hij zich interes-seerde bestond ook de Nederlandse opera „Van C.van der Linden", voegt iedereen er bij, want sinds1896 heeft Van der Linden er de leiding, voor eigenrekening en risico. Op 1 September geeft hij vooreen stampvolle Stadsschouwburg een voorstellingvan Lohengrin. De regie wordt zeer geprezen, deLohengrin zonder baard of snor van Urlus niet min-der, de Telramund van Orelio en de Elsa van me-vrouw Engelen-Sewing evenzeer. Amsterdam heeftweer een opera, welker populariteit wedijvert metDaisy Bell en Sina la me los. Mignon, Rigoletto,

92

Carmen volgen elkaar weer op. Traviata, Faust. Hetgezelschap heeft sterren, die jaren later nog nietzijn uitgeblonken: mevrouw Tijssen-Bremerkamp,mevrouw Dirckx-van der Weghe, de heren vander Hoeck, Jean Tijssen, Henri Engelen. Mejuf-frouw Marie Verbruggen viert triomfen als costu-miere. Wagnerianen en anti-Wagnerianen trekkenin periodieken tegen elkander van leer. De beerC. van der Linden (lange haren, knijpbril metkoordje, platte boord) componeert geheel in de stij1van Wagner met „Ieitmotiven" een opera „LeidenOntzet", waarvan 2 October de premiere gaat. Debladen berichten dat Cosima Wagner in Bozen eensmidsgezel ontdekt heeft, die in een mannenkoorzingt en een heldentenor worden kan. Hij wordtnaar de „Wagner Stilschule" in Bayreuth gehaald.Toch blijven sommige mensen beweren dat nie-mand in het Duits goed kan zingen.

Van de conjunctuur profiteert de beer Saalborn,voorheen regisseur bij de Nederlandse Opera endaarvOôr directeur van de Hoogduitse Operate Rotterdam om een Duits operette- en opera-ge-zelschap te vormen, dat in de Artis-Schouwburgbegint met Der Bettelstudent en een opvoering vande Verkochte Bruid van Smetana aankondigt. Bijde Nederlandse Opera treedt de ster Sigrid Arnold-son op, die ondanks de verhoogde en verdubbeldeentree-prijzen vele malen het bordje „uitverkocht"aan de Schouwburg doet prijken. Nog andere ster-ten worden naar Nederland gehaald. Men geeft

93

Hamlet. Ook de Franse Opera blijft Amsterdamtrouw: zij vergast de inwoners van de hoofdstadop Samson et Delila. Een en al leven in de opera-wereld. Jean Tijssen zings met groat succes in hetFrans in Gent, Urlus gaat studeren in Berlijn, me-vrouw Engelen-Sewing in Parijs, bij MadamaMarchesi! In Januari 1897 geeft de NederlandseOpera Don Juan, alleen maar om gelegenheid tehebben Francesco d'Andrade als gast te doen op-treden. In Juli gaan de beer en mevrouw Engelennaar Berlijn om zich bij een beroemde „musik-professor" verder te bekwamen. Jean Tijssen, eerstelyrisch tenor bij de Nederlandse Opera treedt indienst bij de Franse Opera te 's-Gravenhage alseerste tenor leger en demi-caractere. Der Evan-geliemann, Paljas, Het Gouden Kruis. Uit Berlijnkomen berichten over het succes van een noviteit,in Augustus opgevoerd: La Boheme, van een zekerePuccini. De Nederlandse Opera neemt Spinelli'sA Basso Porto in studie en opent het nieuwe seizoenmet Meyerbeers pompeuze l'Africaine.

Leeft Mr Cramp mee met de wederopbloei vanhet operawezen? Helemaal niet. Hij is nu bijna55 jaar, wil hij misschien verder een rustig levenhebben, beziggehouden door werkzaamheden die inde baan van het traditionele liggen? Ook niet. MrCramp is met zijn intrede in het Paviljoen een twee-de leven begonnen, een leven met nog meer gerucht,en opschudding dan het vorige.

In 1898 wordt in Amsterdam gearresteerd een

94

zekere Marien. Men verdenkt hem er van valseaandelen in omloop te hebben gebracht, het ge-rechtelijk onderzoek zal moeten uitwijzen hoe hijdeze aandelen gekregen heeft, misschien heeft hijze zelf gemaakt. Tevens blijkt dat Marien, voor-malig commissionnair in effecten, enkele malen bijMr Cramp op bezoek geweest is. Dit is voor dejustitie aanleiding ook Mr Cramp in verzekerde be-waring te stellen. Men neemt immers reeds jarenaan, dat hij niet zuiver op de graad is? Door Amster-dam vaart een schok. Mr Cramp gearresteerd! Hijwordt er van verdacht samen met een ander onbe-trouwbaar individu valse aandelen in omloop tehebben gebracht. Het accent in de zaak valt na-tuurlijk op Mr Cramp. Dominee Cramp, inmiddelsom gezondheidsredenen met emeritaat, leest de be-richten in de krant met een bekommerd gezicht;de tantes beleven het schandaal gelukkig niet meer,maar de nichten, in niet minder hooggesloten ja-ponnen dan hun moeders brengen elkaar op thee-visites ontsteld de verhalen over. Heel Amsterdamspreekt van het proces Cramp-Marien. Heeft Cramphet gedaan, ja of nee? Voor Marien bestaat niet veelbelangstelling. Nog dertig jaar later zullen oudereAmsterdammers weten te vertellen van het procesCramp-Marien. Men begint het Paviljoen met an-dere ogen te bezien. Het wordt een nog veel belang-wekkender gebouw dan het al was, glad en hoog,als een misdadiger die alle schuld ontkent.

Het personeel van de firma Cramp & Van Roon

95

in Utrecht beleeft drukke dagen. Depositohoudersmelden zich in groten getale om hun geld op te vra-gen. Een run mag men het niet noemen, maar iederecrediteur laat zijn vordering gelden. De firma isechter oer solide, het is zelfs mogelijk de deposito'sop termijn in contanten uit te betalen, de firma heeftvlottende middelen genoeg. Maar het bedrijf werktdaarna niet meer. De clienten, die weggelopen zijn,komen niet meer terug, de zaak ligt droog, zoalsdat beet. De firma Cramp & Van Roon it voortaaneen lege vennootschap. Zij zal echter nog jaren be-staan, een fossiel, dat door de tijd wordt voortge-dragen.

Het proces Cramp-Marien duurt maanden. Ten-slotte eindigt het daarmee, dat Mr Cramp wordtvrijgesproken. De door hem met Marien afgesiotentransacties waren volkomen toelaatbaar en betroffenaandelen Paviljoen van Nijverheid; Mr Cramp issteeds bezig geweest zijn bezit uit te breiden. Marienwordt veroordeeld tot een gevangenisstraf van driejaar. Is Mr Cramp nu van alle blaam gezuiverd?Geensdeels. Ten eerste is hij met de rechter in aan-raking geweest, hij is een getekende, de burgermanzegt: „er zal wel iets van aan zijn geweest". Dewoordkeus van het vonnis versterkt hem in dezeopvatting: het parket verklaart dat niemand het zalverwijten tot vervolging der heren Marien enCramp te zijn overgegaan. Hoewel Mr Cramp wordtvrijgesproken deelt het Hof mede niet van zijnonschuld overtuigd te zijn. En de verdediger heeft

96

in zijn pleidooi moeten toegeven dat zijn geachteclient de schijn tegen zich had, ja dat hij zelfs inhet verleden zo onvoorzichtig geweest was zijnnaam to verbinden met minder nobele affaires.

Zover is het dus al gekomen. Zover heeft zich debreuk tussen Mr Cramp en de maatschappij reedsvoltrokken. Alle verdenkingen en geruchten hebbeneen onmiskenbare betekenis gekregen door het juri-disch oordeel, een stevige ondergrond, officiele be-vestiging. Toenemend wantrouwen bij de mensen,toenemende verbittering bij de man die zich tegen-over hen stelt. Waarin vond dat alles zijn oorzaak?In spookbeelden, in angsten en woede om een ver-leden dat uit het geheugen is teruggezonken in eenvormeloze oertoestand. Ontastbare dingen hebbendeze vijandschap bewerkt.

Het leven van Mr Cramp wordt een doorlopende„kwestie Cramp". Niets geeft beter weer een sfeervan gewapende vrede, afgewisseld met openlijkevijandigheden dan dit woord: kwestie. Conferentiesdie niet Leiden tot overeenstemming, speldeprikken,over en weer heftige incidenten, nutteloos overleg:dat alles is het gevolg van een „kwestie". Kwestiesontstaan alleen daar waar kemphanen zijn. Eenkwestie is altijd klein gedoe en in het woord klinktzowel de minachting door als de spot met gekrenkteijdelheid.

Soms dringt een teken van deze strijd tot de bui-tenwereld door. Zo bijvoorbeeld dit krantenberichtvan Maart 1901:

97

„Naar wij vernemen is door Mr Cramp eenklacht ingediend tegen de officier van Justitie teAmsterdam, aangezien deze bij een door de rech-ter-commissaris gelaste huiszoeking ten kantorevan Mr J. G. Cramp zonder zich te storen aanzijn protest eigenmachtig de papieren en boekenin een kluiskamer en een wachtkamer doorzocht,terwiji de rechter-commissaris elders bezig was.Dit heeft Mr J. G. Cramp belet beide huiszoe-king doende ambtenaren in het oog te houden,waardoor dus in strijd met de wet werd gehan-deld.”Uit dit bericht blijkt, dat Mr Cramp met de Justi-

tie op gespannen voet leeft. Over de klacht wordtoverigens niets meer vernomen. Vermoedelijk niet-ontvankelijk verklaard. Zij tekent echter de verhou-dingen: ten kantore van Mr Cramp, behorende totwat men achtenswaardige lieden noemt, mensenvan stand en onbesproken gedrag en aanzien, men-sen waaruit kerkvoogden worden gekozen en waar-uit notarissen ontstaan, mensen die vermaagschaptzijn aan patriciersgeslachten: bij iemand uit zulkekringeti afkomstig doer de Justitie huiszoeking alsbij een ordinaire falsaris, die in de boeken knoeide.

Nergens blijkt dat Mr Cramp het gebeurde inzijn voile omvang beseft. Hij is woedend, omdatmen hem dwarszit, maar niet ontzet, of in zijnwezen aangegrepen. Hij gedraagt zich alsof de perenuit zijn boomgaard waren gestolen: hij dient eenklacht in, hij roept er een politie-agent bij. Dat stelt

98

de mensen weer voor een raadsel: wat is hij tochvoor iemand? Misschien toch wel de schurk methet steenkoude hart, waar velen hem al voor hou-den. Een brutale oplichter, die zich beroept op dewet, welker mazen niet klein genoeg zijn om hemto vangen zou niet anders hebben gehandeld.

Op een dag krijgt Mr Cramp bezoek van AdolfMeerman.

„Ik heb een idee", zegt hij „U moet U candidaatstellen voor de Tweede Kamer! U is iemand die inde volksvertegenwoordiging behoort. Er moet eenfrisse wind gaan waaien in de politiek, er moetenmensen van formaat gaan meedoen! U, meneerCramp, bent daarvoor een ideale figuur!"

„De Tweede Kamer!" zegt Cramp nadenkend,niet onwelwillend.

„Zonder twijfel. U heeft bewezen dat de zaak vanhet algemeen belang U ter harte gaat. U zult leidingkunnen geven. U hebt bekwaamheden. U bent hetverplicht aan Uzelf en aan de gemeenschap!"

”Ik zal er over denken," antwoordt Mr Cramp.Vijf maanden na de huiszoeking staat hij op het

podium van de concertzaal in het Paviljoen. Hijspreekt voor de kiezers van district IV. Het comitedat hem candidaat gesteld heeft zit aan de metgroen laken bedekte tafel voor het orgel, de pijpenblinken in het licht. De zaal is vol, iedereen wil datmeemaken. Mr Cramp, van het proces Cramp-Marien, is candidaat voor de Tweede Kamer! Opde strooibiljetten is Mr Cramp aangekondigd als

99

de beschermer van de stichting van Dr d'Espina,de man die de opera heeft mogelijk gemaakt en diehet kunstleven bevordert.

Mr Cramp improviseert. Hij is een goed vertellerin kleine kring als hij in zijn humeur is, nu blijktdat hij ook een zaal kan boeien. Hij springt van dehak op de tak. Het ene onderwerp na het anderepasseert de revue: de vrijhandel, de positie der ar-beiders, het muziekleven, de beurs, de toestand vanhet leger, de straatverlichting, de spoorwegen, kust-forten, pacificatie van Atjeh, demping van grachten.Hij vlecht grappen in zijn betoog. Zijn toehoorderszijn een en al aandacht. Eindelijk zegt Mr Cramp:

„Het is U natuurlijk bekend dat ik enige jarengeleden betrokken geweest ben in een proces. Ikwas er in betrokken, zeg ik. Dat is het juiste woord.Men heeft er mij ingesleept, ik had part noch deelaan deze zaak. Door laster, door jalouzie, door dehaat mijner eigen familie, door bedreigingen en ver-dachtmakingen ben ik ten onrechte gearresteerd. Inde preventieve hechtenis ben ik in strijd met de wetop onwaardige wijze behandeld. Men heeft mijmoeten vrijspreken. Dat was voor mij geen wonder.Ik was onschuldig. Maar er is een smet op mijnnaam geworpen. Mijn democratische beginselenhebben mij in strijd gebracht met mijn eigen stand.Mijn verkiezing geldt een strijd voor het recht,mijn verkiezing is een daad van rechtvaardigheid!"

Op dat ogenblik springt een in de zaal verdwaal-de bond de trap naar het podium op, snuffelt langs

100

de benen van de spreker en zet zich rustig aan zijnvoeten neer.

„U ziet het," besluit Mr Cramp theatraal, „eenbond is bekend om zijn instinct. De mens, bij wiedieren zich veilig weten kan niet zo slecht zijn alsmen hem afschildert."

Er gaat gelach op. De vergadering wordt geslo-ten. De mensen gaan voldaan weg. De avond waseen succes, behalve in politick opzicht. Een Amster-dams blad schrijft de volgende dag van een café-chantant-voorstelling. Onnodig te zeggen dat heteerstvolgend nummer van Argus voor bijna de helftis gewijd aan de candidatuur-Cramp.

Uit de tijd ornstreeks de oprichting van de Operadateert een deelneming van Mr Cramp bij eenkrant, Het Bericht. Het Bericht was een noodlijdendorgaan met nog geen tienduizend abonnes. Eennieuwe directeur zag mogelijkheden in 't blad als hijde beschikking kreeg over geld. Door middel vande Opera kwam hij in aanraking met Mr Cramp dievrijgevig f 100.000 ter beschikking stelde in ruilvoor aandelen. Sindsdien heeft Mr Cramp niet meernaar het blad omgezien, hij streek alleen regelmatighet dividend op. Want Het Bericht werd een krantvan betekenis. Na vijf jaar was bet aantal abonnesverdrievoudigd. Toen richtte Mr Cramp Argus op.De hoofdredacteur van Het Bericht zag met verba-zing en ongerustheid de gang van zaken bij hetweekblad aan. Het zou toch niet in de bedoelingliggen zijn krant in dezelfde richting te stuwen?

101

Gelukkig bleek daarvan niets. Mr Cramp scheenhet bestaan van Het Bericht vergeten te zijn, ooktoen hij president-commissaris van het Paviljoengeworden was. Toch was hij practisch eigenaar vanhet blad, een feit intussen dat de hoofdredacteurmet veel omzichtigheid en beleid voor de buiten-wereld verborgen had gehouden.

De dag, volgende op die van de verkiezingsver-gadering echter brengt Mr Cramp de hoofdredac-teur van Het Bericht een bezoek. Hij wil dat hetblad een campagne voert ten behoeve van zijn can-didatuur. De hoofdredacteur, hoewel hevig ge-schrokken, durft niet ronduit te weigeren. Hij trachtte plooien en tijd te winnen en spreekt van de tra-ditie van het blad. Nooit heeft Het Bericht zich ge-bonden aan een bepaalde partij of persoon. Objec-tieve nieuwsdienst. Publieke opinie slechts bein-vloeden in algemene zin. Standpunt dat zakelijkjuist is gebl eken. Het Bericht words veel gelezen.Hebben wij niet altijd al gepropageerd wat MrCramp nu wil? Wij mogen geen standpunt in de-tailkwesties innemen. Speling voor andersdenken-den. Enzovoorts.

Dat is Mr Cramp niet naar de zin. De zaak dringt,zij gedoogt geen uitstel.

„U probeert mij aan het lijntje te houden," zegtMr Cramp „Ik heb nu een uur met U gepraat, Uweet wat ik wil. Zanik niet langer en geef mijantwoord: wilt U mijn candidatuur steunen, ja ofneen!"

102

De man van de krant antwoordt koel: „Ik kantot mijn spijt niet aan Uw verzoek voldoen."

De volgende morgen ontbiedt Mr Cramp de di-recteur van Het Bericht bij zich, legt hem de zaakuit en eist de benoeming van een nieuwe hoofd-reda.cteur. De directeur begint:

„Maar dat is ..... "Mr Cramp valt hem ongeduldig in de rede:

.„U heeft de keus. Of U vervangt hem door le-

mand die mijn candidatuur steunt of U roept eenvergadering van aandeelhouders bijeen, dat wilzeggen ik draag U op dat te doen, als grootste aan-deelhouder, die het besluit zal nemen de krant teliquideren."

De directeur vraagt vier-en-twintig uur bedenk-tijd. Mr Cramp staat dit verzoek toe.

Gelukkig voor Het Bericht doer zich plotselingeen nieuw geval voor. Een veelgelezen Rotterdamsblad bevat des avonds een stuk over de naderendeverkiezingen, in hetwelk de volgende passage voor-komt:

„Ten aanzien van Mr G. J. Cramp, advocaat encommissionnair, naar hij zich nog steeds noemt,en, naar wij er vrijmoedig bijvoegen, hoogleraarin de faculteit der ondeugd en alle kwade prak-tijken - zoals de officier van justitie hem noemdetijdens het bekende proces Cramp-Marien, datieder zich nog wel herinneren zal - wij herhalen:ten aanzien van Mr G. J. Cramp, thans de ge-lukkige candidaat voor de Tweede Kamer moet

103

het ons van het hart, dat naar alle waarschij n-lijkheid althans, vertegenwoordigers der Staten-Generaal niet in een strafgevangenis thuis horen.De meest volstrekte zekerheid bestaat echter inelk geval hierover dat zij die in een strafgevan-genis thuishoren niet in de Staten-Generaal zit-ting mogen nemen."Mr Cramp staat in vuur en viam. Hij schrijft een

brief van protest, die genegeerd wordt. Hij dienteen aanklacht in. De justitie is gedwongen op tetreden, want zij heeft destijds verklaard dat Crampniets ten laste kan worden gelegd. Er volgt eenproces. Mr Cramp heeft een gulden schadevergoe-ding geeist. Het gaat hem om een principië:le be-slissing. „De schade is toch niet in geld uit te druk-ken," schrijft hij in een pamflet uitgegeven doorhet comite dat voor zijn verkiezing ijvert „Me:: geenhonderdduizenden is goed te maken wat mij aange-daan is, en dat te meer waar in Amsterdam bet uit-gestrooide zaad van de laster welig is opgeschoten."

Alweer een kwestie-Cramp dus. Het Bericht be-vat de volgende dag een hoofdartikel, dat in alge-mene bewoordingen waarschuwt tegen verdacht-makingen als wapen in de politieke strijd. De direc-teur hoopt daarmee het gevaar te bezweren, dat zijnMad nog steeds boven het hoof d hangt. Mr Cramp,bovendien afgeleid door zijn proces, laat de zaakmet Het Bericht verder rusten. De directeur wrijftzich in de handen over zijn tactisch optreden. Kortdaarop verneemt Cramp met voldoening, dat de

104

schrijver van het gewraakte artikel is veroordeeldtot f 25 boete subsidair 10 dagen hechtenis.

De mens is geschapen naar Gods beeld, aldus hetboek Genesis. Men zou het niet zeggen. Daar ligtAmsterdam met een netwerk van grachten en stra-ten en stegen, laag en donker onder de geweldigehemel. Het Paviljoen staat aan een plein, het is eengroot gebouw, het verheft zich als een toren en hoenietig is het van boven gezien, vanuit de hoge he-mel. En in de straten bewegen zich mensen, bedrij-vig en druk, zij hebben hun zorgen en moeilijkhedenen vooral hun belangen, waarvoor zij zich opblazen,hun politiek en hun processes en hun tactische over-winningen en hun nederlagen.

Verwijder U uit het gedruis en uit de steden, stain de nacht op het land, onder de sterren bij betwater, in de zwijgende grootheid van het heelal.Wat zijn mensen dan klein; en al wat zij doen enbedenken is nietig.

105

V

Mr Cramp words niet gekozen tot lid van deTweede Kamer. De vijanden hebben gezegevierd.

Mr Cramp is nu 63 jaar. Hij doer nog een tegen-zet. Hij stelt de zalen van het Paviljoen beschikbaarvoor vergaderingen van arbeiders en vakverenigin-gen. Allerwege bestrijdt men het opkomend soci-alisme. Zijn leiders stoten bij autoriteiten en politieop onwil en afkeer; voor oproerkraaiers stelt nie-mand ruimte beschikbaar, waar zij samenkomstenkunnen houden.

Niet aldus Mr Cramp. „Ik draag de arbeiders-beweging een goed hart toe," pleegt hij te zeggen.Hij tart zijn verleden, zijn geslacht, zijn familie diemet hem gebroken heeft. „Ik, Cramp, die mijn tijdbegrijp, ik stel de grote zaal van het Paviljoen be-schikbaar voor socialistische demonstraties." En danis daar nog de vleier Meerman, die om hem heenkruipt en kwispelstaart als een bange hond en Meer-man zegt: „Wat bent U groot, mijnheer Cramp,wat bent U een democratisch mens!" En de tweedeCramp, die in de eerste verborgen zit, zo diep dathij niet te zien is, komt overeind en glimlacht ge-streeld en zegt: „Je hebt gelijk, Meerman, ik ben zo,ik ben in tegenstelling tot wat men van mij zegt,

106

ruim van hart en grootmoedig, ik ben een demo-craat! Zag iedereen dat maar!"

En daarop, nog in bet jaar 1901, laat Mr Crampzijn koffers pakken en vertrekt naar het buitenland,voor onbepaalde tijd.

De wereldpolitiek is een netwerk van verdragenen stilzwijgende afspraken. De lijnen daarvan wor-den gevormd door de reisroutes van diplomaten enhet handelsverkeer. Hier en daar bevinden zichknooppunten, waar veel draden samenkomen. Datwaren voorheen de Amsterdamse regentenpaleizen,die zich naast de bomen spiegelden in een gracht.Dat waren de grijze barok van Wenen en de rocco-co-tuinen van Versailles, met groene gazons en mar-mer.

Na 1900 lopen de draden anders. Zij zijn cookveel langer geworden en gaan towel over degigantische zwarte en witte bergketenen van wereld-delen als over de woestijnen van bet Aziatisch bin-nenland. Zij lopen van de witte kolonnades van hetWashingtonse kapitool naar de deur van Down-ingstreet 10 to Londen. Vandaar weer naar deglanzende parketvloeren in het Winterpaleis aande bevroren Newa, naar de militaire drukte vande Duitse generale staf met zijn epauletten, glim-mende laarzen en gerinkel van spored, en naar eenJapans keizerlijk paviljoen in een min met veelschaduw.

En overal zijn plekken, waar de draden gevaar

107

lopen. Gevaarlijk zijn de pagina's van een periodiek,waarin staat: „Weg met Frankrijk." Gevaarlijk zijnde pagina's van de nieuwe Duitse bewapeningswet-ten. De bergflanken van Tibet en Afganistan vat.-men de wrijvingsvlakken tussen Engeland en betTsarenrijk. En de entente cordiale tussen Parijs enLonden is een veel te lange lijn om niet kwetsbaarte zijn voor een aanval uit Potsdam. Soms knappende draden af.

In de nacht van 9. Februari 1904 dreunen ant-ploffingen in de haven van Port-Arthur. Het sil-houet van een kantelend pantserschip is zichtbaar,en men kan bij het schijnsel van vlammen snelletorpedoboten waarnemen, laag op het water. Eendeel van de Russische vloot is door de Japannersvernield. Het overblijvende doet een uitval, die mis-lukt. De Oostzeevloot zal te hulp komen. Zij maakteen tocht om de halve wereld. Een demonstratie dieuitloopt op een niet voorzien effect. In de straatvan Tsjoesjima wacht de Japanse admiraal Togo.Een grauwe scheepsbuik schokt op en zakt langzaamin de golven. Pantsertorens hellen over, een kruiserwenrelt walmend weg in het water. De nacht komt,de beschermende nacht, een barmhartigheid der na-tuur, die met de mensen meer medelijden heeft danzijzelf. De volgende dag wordt bet gevecht hervat.Als de avond valt heeft Rusland geen vloot meer.

De oorlog kost Japan een paar milliard, een be-drag negenmaal zoveel als de staatsinkomsten van1903. Het geld was grotendeels van het buitenland

108

geleend tegen een hoge rente. Het moet wordenterugbetaald. Dat is veel erger dan de duizendendoden, die voor de verdedigingswerken van Port-Arthur zijn gevallen. Overvloedige geboorten ma-ken het verlies aan mensen veel sneller goed dan dataan geld. De belastingen in Japan zijn zwaar en,drukken op het yolk als de bepakking op de sol-daat. De lonen zijn laag, er is geen Zondagsrust,een werktijd van 14 uur is normaal.

Intussen beef t Mr Cramp zich te Spa gevestigd.De herfstbladeren ritselen tegen het glas van hetPaviljoen, in de ijzeren roosters van de gevels waaitde sneeuw op, de koepel staat donker in de paarle-moeren voorjaarshemel. Mr Cramp komt niet te-rug. Van Spa trekt hij naar Menton. Drie wekenvan het jaar vertoeft hij in Amsterdam, in de ove-rage doer hij de zaken schriftelijk af, vanuit Wies-baden, of Nice of Parijs, of Monte Carlo.

In Monte Carlo blijft hij lang. De winkeletalageszijn prachtig. Overal kant, goud, zijde en sieraden.Overal dure bloemen, fruit, vis, kostbare toiletteneri kostbare schotels. Hier is alles in overvloed,zon en geld. Het geld heeft de aarde vruchtbaar ge-maakt, en de zon scheen aan alles wasdom te ge-yen. De vegetatie is weelderig, de zeelucht goeddoorzond en de wind speels. Maar veel geld maaktevenals te veel water van de aarde een moeras. Hieris een onzichtbaar moeras - het bestaat uit ramp-zalige zielen en door overbeschaving verslapte ze-nuwen - maar er stijgen niettemin dampen uit op,

109

die de mensen koortsig maken. Nergens evenwicht,men lacht of schreit, men wint aan de speeltafelveel of verliest veel.

De jaren verlopen. Japan is met Rusland weergoede maatjes geworden; het krijgt de vrije handin Korea en laat de Russen in Buiten-Mongoliedoen wat zij willen. Korea heeft ijzer, rijst, kolen,katoen. En de eerste wereldoorlog zal Japan hoger-op helpen en financieel onafhankelijk maken. Zo-ver is bet echter nog niet, al kondigt hij zich aan.De 19de eeuwse strijd om het beginsel zwaarderdan de lucht of niet is geeindigd met een over-winning van beide partijen. Zeppelin heeft zijnluchtschepen geconstrueerd. De eerste vergingdoor slecht weer. In hetzelfde jaar vestigde WilburWright het hoogterecord voor vliegmachines op90 meter. Een „volksspende" in Duitsland maaktede bouw van een nieuw luchtschip mogelijk. Detweede Zeppelin vaart in 1909 van het Boden-meer naar Munchen, Bleriot maakt de eerste vluchtover zee. De hoogterecords veranderen elk jaar. DeZwitser Bider vliegt over de blinkende top van dejungfrau, de Fransman Fourney legt meer dan1000 kilometer aan een stuk af. De beste machineszullen over twee of drie jaren een snelheid van 225kilometer per uur bereiken.

Mr Cramp begint voor Amsterdam een herinne-ring to worden. Men zal eerlang zijn doodsberichtwel vernemen. Soms komt iemand langs het Pavil-joen en zegt tegen zijn vriend: „Weer je nog wel,

110

het proces Cramp-Marien? En dat we hier toennog voor een verkiezingsvergadering zijn geweest."

Het Paviljoen blijft. Mr Cramp zit onder de pal-men op een terras, vanwaar hij beneden zich de zeeziet golven. Een grijs, mager man, met tanige huid,eenzelvig. Of hij dineert in een hotel op zijn ka-mers, terwiji het geraas van omnibussen en wagensen mensen van de boulevard tot zijn vensters stijgt.Of hij bestijgt de met rood fluweel gecapitonneerdetreincoupe die men voor hem heeft gereserveerd.Zelden heeft hij gezelschap.

In het leven van 't Paviljoen gebeurt weinig. Bui-ten glaswanden en ijzeren rondingen, binnen eenkleurig ballet, een beweeglijk perk van bonte bloemen op het podium, of het gedrentel van kijkers opeen expositie. De aanblik van al deze dingen is elkeAmsterdammer vertrouwd. Minder bekend even-wel is een ander aspect en wel het financiele. HetPaviljoen heeft eigenlijk een masker van glas enijzer. Daarachter is een gelaat verborgen, een gelaatvan cijfers, het heet: de kapitaalsstructuur. Gelijkeen gelaat bij nauwkeurig toezien vele dingen open-baart, zo leest de deskundige in de kapitaalsstruc-tuur de eigenaardigheden der N.V. Paviljoen voorNijverheid.

Daar is om to beginnen het maatschappelijk ka-

pitaal. Het bedroeg in de tijd van Dr d'Espina eenmillioen gulden en thans staat nog op de balans:f 1 millioen. Toch hebben er wijzigingen plaats

111

gehad. Tegen het einde der tachtiger jaren is dedirectie tot een afstempeling der aandelen overge-gaan, de koers schommelde meestal tussen 80 en90, een percentage van 84 leek een redelijke grond-slag te vormen om het bedrijf verder te voeren. Deaandeelhouders, voor de keus tussen een stuk van1 1000 in een ongezonde onderneming of een stukvan f 840 in een maatschappij waar schoon schipgemaakt is, kozen het laatste. Zo bedroeg het kapi-taal een aantal jaren f 840.000. Mr Cramp echterheeft het weer verhoogd tot f 1 millioen. Hij vondhet noodzakelijk te laten drukken 160 aandelen van

1000, die voor 3 % voorkeur zouden genieten bijwinstverdeling en daarna met de overige aandelengelijk zouden opdelen in het dividend. Had MrCramp nieuwe mogelijkheden gezien? Zullen be-tere tijden voor het Paviljoen aanbreken? Zal hetvoetgeschuifel der mensen en het geruis van destemmen in de zaal worden getransformeerd tot derinkeling van veel muntgeld? De aandeelhoudershebben in 1888 voor het laatst dividend gekregen.Zij hebben elk jaar gehoopt, dat dividendbewijsnummer 14 zou betaalbaar gesteld worden. I Jdeleverwachting. Dividendbewijs nummer 14 blijft be-vestigd aan de stukken, het reist mee door de ne-gentiger jaren langs de struisveren op de brede da-meshoeden van het fin-de-siecle en de eerste romansvan Couperus, langs de huizen der arbeiders waareen zeiltje op tafel ligt, langs de kerken in welkerconsistoriekamers de predikant tot zijn ouderlingen

112

zegt: laat ons bidden, langs de menigte die host bijhet rose licht van lampions op een oranjefeest. Enin 1907 is dividendbewijs nummer 14 nog steedsniet afgeknipt. Het was bestemd om niet ouder toworden dan een jaar. Sommige zijner voorgangerszijn OOk ouder geworden dan een jaar, drie, vierjaar. Maar nummero 14 spans de kroon. Een leef-tijd van bijna twee decennia.

Waarom zijn de preferente aandelen in het levengeroepen? Waarom deze blik in het financiele landvan belofte als niemand er zal binnengaan? Mis-schien uit overdreven voorzorg van Mr Cramp. Hijis toch jurist, kenner der wetten? Misschien Wildehij in een blinde drang naar volledigheid geen en-kel geval onvoorzien laten. De daad van een wan-trouwend mens, gedekt tegen alle kansen, bereke-nend. Gaan berekening en wantrouwen niet handin hand?

De preferente aandelen rusten in elk geval nogin de kluis van de N.V. Paviljoen. Zij zijn nog nietuitgegeven. Op de balans staat wel trots: maat-schappelijk kapitaal f 1 millioen, maar in het debetkomt voor de post: niet uitgegeven aandelenf 160.000. Met andere woorden: het werkelijk ka-pitaal is nog steeds niet meer dan f 840.000. MaakU geen illusies: het dividend komt niet terug. Daar-van is nu wel iedereen overtuigd. En de koers deraandelen bewijst het: hoogste notering tussen 1900en 1907 is 16 geweest, laagste 9.

Intussen, dingen als deze komen bij meer maat-

113

schappijen voor. Wat treks dan in de kapitalisatievan de N.V. Paviljoen de aandacht in het bijzon-der?

De tweede post in bet credit van de balans luidt:3% obligaties werkelijke schuld f 203.000. Dezeeffecten hebben hun bestaan te danken aan het vin-dingrijke brein van de directie in 1880. Toen metaan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid konworden vastgesteld dat er van dividend voorlopiggeen sprake zou zijn beef t men om de aandeelhou-ders tegemoet te komen hun dividendbewijzen om-geruild tegen wat de directie noemde obligaties uit-gestelde schuld. Zij waren nominaal f 200 groot,en door losing zouden er jaarlijks 60 worden om-gezet in 3% obligaties werkelijke schuld. De hou-ders krijgen een stuk papier, waarop het cijfer 200staat, maar het lot zal bepalen of dit stuk waardekrijgt. Zo wordt de schuld van de N.V. Paviljoenelk jaar f 12.000 groter, waarvan dan in minderinggebracht moet worden het aantal obligaties dat re-gelmatig in October a pari wordt uitgeloot. Dit be-drag is echter niet groot, de geldelijke toestand vande N.V. is veel te ongunstig dan dat zij met ruimehand haar schulden zou kunnen afdoen.

Solide financiers halen hiervoor hun news op.Wie alleen aan geld kan komen met behulp v anordinaire gokkerij is een kermiskapitalist. Zij ver-geten natuurlijk dat niemand een aandeel neemtzonder te rekenen met inkomsten. Alleen heeft degokkerij bier mooiere namen: dragen van risico in

114

verband met sociale vooruitgang, pioniersgeest dievoortleeft en dergelijke. Maar met gefronste wenk-brauwen kijken de mannen der florerende onder-nemingen naar de N.V. Paviljoen, dat met kunst-en vliegwerk tracht het hoofd boven water te hou-den. Want de 3 % obligaties werkelijke schuld zijnniet de enige kapitaalspost waarbij de loterij zo dui-delijk achter de tralies der kasboeklijnen zichtbaaris. De balans, nuchter als een goederenlijst bij deuitverkoop, vermeldt verder: premielening van1870 f 1.149.000.

Deze premielening was oorspronkelijk groot 2millioen. Het Paviljoen had geld nodig, de directiekon er niet aan denken aandelen uit te geven. Obli-gaties zou men hebben kunnen plaatsen als zij veelrente garandeerden, maar dat legt op een bedrijfzware lasten. Een premielening bood bier uitkomst,in 8000 series elk van 25 niet-rentedragende obli-gaties nominaal groot f 10. Dit is toch niet veel, ishet wel? Tien gulden! Wie zou niet graag zulk eenpremie-obligatie willen hebben als hij weet, dat hijop 1 April van elk jaar de kans loopt f 10.000 teontvangen en zo niet, dan is hij misschien de geluk-kige die f 2000 ontvangt, en dan kan hij nog bijde vier mensen zijn die 1 500 krijgen, of anders eenvan hen die f 200 incasseren, en clan bestaat ooknog de mogelijkheid dat hij een van de Lien is dief 100, of een van de 122 die f 56, of een van de608 die f 46 in de wacht slepen. En valt er op zijnobligatie geen lot, dan krijgt hij bij uitloting zijn

115

10 gulden terug, en dat betekent toch in elk gevaleen winst van f 3.50, want de N.V. Paviljoen heeftde premie-obligaties van 10 gulden geplaatst tegenf 6.50. Zo gering was de lust bij het publiek omgeld in het Paviljoen te steken. Men wilde het ge-bouw wel gaan zien en er luisteren naar de operet-tes en er over praten, bewonderend of in afkeurendezin, maar men wilde er zijn geld niet aan toever-trouwen. Daar waren lokmiddelen voor nodig. Hierheeft U een ding van f 10 en U behoeft er maarf 6.50 voor te betalen. En denk eens: misschien valthet lot van f 10.000 op Uw stuk!

Behalve de uitloting in April heeft ook een jaar-lijkse uitloting in October plaats. Zij is meer be-scheiden van formaat dan de eerste. Hoofdprijsslechts f 2000, verder 3 van 500, 4 van 200, 12van 100, 142 van 56 en 238 van 46 gulden. Elkjaar dus 1150 gelukkigen. Tweemaal per jaar wor-den de kranten begerig geraadpleegd voor de num-mers Loten Paviljoen - zo heten zij in de wande-ling - op welke een prijs gevallen is. De Loten Pa-viljoen trekken evenals het dividendbewijs nummer14 de jaren door. Maar zij vormen een vrolijker enbonter gezelschap. Men ziet er niets dan opgewektegezichten en de wimpeltjes van plezier en pretjes.van station naar station. Men is vertrokken bij hetgeweervuur en de kanonnades van de slag bij Sedanen toen de straten in Parijs rookten van de burger-oorlog. Men is gereden langs de boekwinkels waar-in de eerste nummers van de Nieuwe Gids lagen, en

116

langs de kleurengloed op de schilderijen van VanGogh. Wat een raar perspectief, een gymnasiastdoet het beter, zeggen waanwijze critici. TussenFrankrijk en Engeland ontstaat spanning, het inci-dent van Fasjoda houdt de gemoederen bezig, menspreekt van oorlog. Italie begint zijn avontuur inAbessynie en betreurt de doden van de slag bijAdowa. Een gewapende Boer, patronengordel overde borst, springt van zijn paard en kruipt de hellingvan een heuvel op, in de lucht bersten de lydiet-bommen uiteen. De grote spoorwegstaking in Ne-derland van 1903, in het Paviljoen zijn soldaten in-gekwartierd. jaar na jaar verschijnt op de kalen-ders, de Loten Paviljoen blijven evenveel gevraagdals 37 jaar geleden. De cijfers bevestigen dat.Hoogste koers in 1895, 1900, 1905 en 1907 ach-tereenvolgens 127, 173, 178 en 192. Laagste 113,158, 157 en 140. Het jaar 1907 vertoont het groot-ste verschil tussen hoogste en laagste koersen. Indat jaar is wild gespeculeerd op de beurs, op de ban-kierskantoren en in de woonhuizen, er heeft ookeen instorting plaatsgehad, de beruchte crisis van1907, natuurlijk hebben de Loten Paviljoen daar-van de invloed ondergaan, maar meer is het ookniet geweest. Laagste koers 140! Wat zegt dat te-genover de fondsen, die afbrokkelen van 300 of500 tot 80, 60, 40, 10!

De houders der premieobligaties kunnen gerustzijn. Zij hebben een bezit, dat zij dadelijk kunnenverkopen en bovendien is voor de premielening een

117

speciaal waarborgfonds beschikbaar. Het staat on-der beheer van een commsisie van bankiers en isgedeponeerd bij de Nederlandse Bank. Mocht deN.V. Paviljoen geen geld blijken te hebben om depremieloten uit te betalen, dan kan het waarborg-fonds worden aangesproken. Voor de N.V. Pavil-joen is deze regeling eigenlijk niet fraai. Alsof eenechtgenoot bij huwelijksvoorwaarden verplicht iszijn salaris ergens te deponeren waar zijn vrouwzeker mag zijn het in handen te krijgen. Om der-gelijke redeneringen van prestige bekreunen de lo-tenhouders zich echter niet. Vermoedelijk weten zijniet eens hoe het waarborgfonds is samengesteld,dat in hun belang werkt. Het bestaat uit solide bui-tenlandse fondsen. Amerikaanse spoorwegobliga-ties, St. Louis Southwestern, Chicago & Erie Rail-road, Union Pacific, Manitoba Southwestern. Wieziet niet de zware locomotieven, kolossen met veleraderen, hoog opgebouwd en gedrongen als de kopvan een buffel, en de lijnen der rails in de dorreprairien, en de lange rij wagens, die zich windslangs de hellingen van 't gebergte? En bij de dollarstaat de florijn, 5 % Keizerin Elisabeth Spoor enandere Oostenrijkse fondsen en zij vertegenwoordi-gen in het waarborgfonds der premielening N.V.Paviljoen de Donau-Monarchie, en Weenen, destad der Habsburgers met hun stijve etiquette enhun drama van Mayerling waar de kroonprins zijnbeminde doodde en daarna zichzelf, en van het sen-timent in de sexten der walsen. En nog meer: Rus-

118

sische spoorwegfondsen, Koersk-Charkof-Azof-lijn,Rjasan-Oeralsk, schoeisel van boomschors en By-zantijnse koepels. En stukken der Zuid-ItaliaanseSpoorwegen: het wilde landschap van Calabrie ende geschutpoor ten van een kruiser die naar Tarentevaart: in het waarborafonds klinkt een papierenecho uit vele delen der wereld. Totale waarde, na-gerekend in Nederlands geld bijna acht ton.

En nog is hiermee het onderwerp der kapitali-satie niet geheel behandeld. Want de balans ver-meldt een vierde post: hypothecaire geldleningf 225.000. Dat is bet restant van de oorspronke-lijke lening van f 800.000, reeds aangegaan toenhet Paviljoen een jaar oud was. Als laatste puntdient genoemd te worden, het bestaan van bijna3000 actions de jouissance. Zij dateren uit het eer-ste decennium der maatschappij, die twee geldle-ningen had aangegaan tegen voorwaarden die debedrijfsresultaten zeer drukten. Een bekend finan-cier uit de kring van mensen, die Dr d'Espina omzich heen had verzameld bleek bereid het geld totaflossing deter leningen te verschaffen als men hemmet actions de jouissance wilde betalen. Deze stuk-ken zijn geen aandeel in het kapitaal, hebben dusoak geen nominale waarde en geven alleen recht opeen percentage van de winst, als die er tenminste is.Uit dit laatste vloeit voort, dat van deze actions nie-mand ooit iets .merkt. Slechts de formulering vanhet artikel betreffende de winstverdeling in de sta-tuten der N.V. Paviljoen houdt de herinnering aan

119

hun bestaan levend. Daar staat dat van de winst vanhet bedrijf de helft ten goede komt aan houders vanpreferente en gewone aandelen en de andere helftaan houders der actions de jouissance. Dit artikelis een gebaar, meer niet. Wie denkt nog aan winsten dividend bij de N.V. Paviljoen? Onwezenlijkzijn deze woorden en hoewel het Paviljoen van ijzeris moet men toch denken aan ijle, ongrijpbare din-gen. Niemand heeft op het Paviljoen eigenlijk vat.Zijn kapitalisatie is wonderlijk en grillig en pastniet in het gebruikelijke kader. Het Paviljoen is on-maatschappelijk, gelijk zijn president-commissaris,Mr G. J. Cramp.

120

VI

MR Cramp doet altijd wat men niet verwacht. Men

rekende er op, dat hij aan de Riviera of elders bui-ten Nederland zou sterven. In October 1910 zendthij van Brussel uit orders om kamers in het Pavil-joen voor hem in orde to maken, een slaapkamer,en een werkkamer naast een woonkamer. Vanuit deverse regelt hij alles. Meubilair is daar en daar, al-dus opstellen, zorg voor twee brandkasten, naastzijn bed wil hij er ook een. Twee weken later komthij zelf, een man van 72 jaar, benige slapen, dungrijs haar. Hij is niet veel veranderd, zegt men,vooral zijn ogen niet, waakzame ogen zonder har-telijkheid.

Mr Cramp brengt na zijn terugkeer geen bezoe-ken, hij ontvangt ze ook niet, wel zeggen de men-sen: „Kijk, mijnheer Cramp is er weer, ik heb hemgezien," maar dat is bedoeld zoals men praat van,de regen, of de mist. Cramp is onpersoonlijk gewor-den, een verschijnsel. Zijn naaste verwanten levenniet meer, alleen nog verre nichten en achternevenherinneren zich hem: oom Gijsbrecht, een afvallige,een uitgestotene. Maar zij kennen hem alleen uitverhalen, en hebben hem niet vaker gezien dan deeerste de beste Amsterdammer.

121

Het is eenzaam om Mr Cramp. Maar daar isLoch Adolf Meerman, nu een vijftiger, met dikkehanden, week als sponsen, verwonderlijk hoe hijmet zijn korte, gezette lichaam nog een diepe bui-ging kan maken. Adolf Meerman is een oude ge-

trouwe. Heel de Opera en de verkiezingstijd doe-men weer op in her herfstlicht van 1910. Daar zitMeerman in de zware fauteuil bij het raam, achterhem een zaal vol mensen, de kapelmeester tikt af,stilte, unison() beginners de eerste violen te zingen,de tweede vallen in, een hoornstoot scheurt hetklankengordijn vaneen. Mr Cramp, U moet zittingnemen in de Tweede Kamer. U bent een wens vanformaat!

Het verleden is niet dood, verleden is het enigedat altijd leven blijft. Er staat een klein, onopval-lend bericht in de kranten: in Amerika is overledenK. P. Roderick, die jaren geleden opschudding ver-wekt heeft door zijn bedriegerijen te Rotterdam ende vlucht nam Coen de financiele grond hem te beetonder de voeten werd. Ook Mr Cramp leest hetbericht.

„Zijn ijdelheid was zijn ondergang," merktCramp op, „hij kon nu eenmaal niet toegeven dathij zich vergist had. Als de werkelijkheid afweekvan die welke hij verwacht had, dan suggereerde hijjets dat niet bestond. Een man, die zich te veel aanzichzelf vastklampte."

Kort na zijn aankomst laat Cramp Meerman bij

zich roepen. „De directeur van het Paviljoen zal in

122

de eerstkomende vergadering van aandeelhouderszijn functie neerleggen," zegt Mr Cramp, „ik hadgedacht U in zijn plaats te doen benoemen!"

Deze woorden betekenen zoveel als de benoe-ming zelf. Reeds lang is Mr Cramp gewend methet Paviljoen te doen wat hij wil. Hij is autocraat.Als hij kinderen gehad had, zou hij hen hebbenbehandeld als slaven. Hij zou hun kleding, studieen levensweg hebben voorgeschreven, hij zou heb-ben vastgesteld met wie zij trouwen moesten en dedag van hun huwelijk, hij zou hen kortweg hebbengedresseerd. Maar hij heeft geen kinderen.

Aangezien Cramp over alle zaken, het Paviljoenbetreffende, beschikr zonder voorkennis of toestem-ming van anderen, words Meerman dus directeur.In verband daarmee doet hij nu eindelijk Argusvan de hand. Er is een drukkerij, die half-pornogra-fische moppenblaadjes uitgeeft, en die het levens-werk van Adolf Meerman wil voortzetten. Detransactie omvat een exploitatieregeling van Argus,die Mr Cramp nog een aantal jaren veel geld zalkosten.

Het Paviljoen is als een mens met een wankelegezondheid, die bij voorzichtige behandeling nogwel een lang leven hebben kan. Springt men ruwmet hem om dan wordt hij ziek, en Adolf Meermanis volstrekt geen goede financiele pleegzuster. Deweelde van het goed gesalarieerde directeurschapstijgt hem naar het hoofd. Hij installeer t een mai-tresse op kamers in de Hemonylaan. Hij doet on-

123

verstandige dingen in zakelijk opzicht. Als er tweegegadigden zijn voor de grote schouwburgzaalkiest Meerman de verkeerde en sluit een contractmet een toneeltroep die na een week failleert zon-der de huur voor de zaal te hebben betaald, en hetPaviljoen kan de ruimte in geen maanden meer ver-huren. En de bedrijfsresultaten bewogen zich juistin stijgende lijn. De koersen der aandelen trokkenaan, zij bewogen zich in 1909 tussen 13 en 18, in1910 tussen 15 en 26, in 1911 tussen 23 en 27,

maar in dat jaar profiteert Meerman nog van deuitwerking vat maatregelen die de vorige directeural had genomen.

Meerman merkt niet, dat hij voor zijn functieniet deugt. „Het Paviljoen is altijd een moeilijk be-drijf geweest. Als wij het hoofd maar boven waterkunnen houden," zegt hij. Hij besluit de jaarlijkseloting ter bepaling voor 60 obligaties werkelijkeschuld achterwege te doen blijven. De houders derstukken worden gesust doordat zij een circulairekrijgen, waarin staat dat de maatregel slechts tijde-lijk is. Over twee of drie jaar kan de uitloting her-vat worden, als alles meeloopt. Men laat zich inslaap wiegen, inderdaad, objectief gezien maakt hetgeen verschil: een kans van een fractie van een pro-cent of een kans van nul, vooral niet als het slechtsom een paar jaar gaat. Meerman zou graag verdergegaan zijn, bijvoorbeeld ook de aflossing en in-terestbetaling op de obligaties werkelijke schuldhebben stopgezet, maar dat durft hij toch niet, dat

124

maakt dadelijk veel gerucht, dan ontneemt men demensen niet een leans maar kasgeld, dat is veelerger.

Aan de andere kant ziet zelfs de dilettant Meer-man weldra dat een besparing van f 360 per jaaraan interest - namelijk 3% van 60 maal 200 gul-den - geen zoden aan de dijk zet en dat hij er met datklein gepruts niet komt. Is er niets te doen aan dehypothecaire geldlening, van welke nog 225.000gulden uitstaat? Inderdaad, daar blijkt lets aan tedoen. Er is een bank die het Paviljoen een leningvan f 300.000 wil verschaffen, zonder dat daaropde eerste drie jaar een cent behoeft te worden af-gelost, als de rente maar 5 % mag zijn, en dan na-tuurlijk tegen hypothecair onderpand. De oude le-ning wordt afgelost met de opbrengst van denieuwe, op de uitgaven van het Paviljoen is voor-lopig een jaarlijkse besparing van ongeveer 10.000gulden verkregen. Nu kan de loting van de obliga-ties werkelijke schuld ook weer voortgang vinden.Meerman slaat zich op de borst. Heb ik het niet ge-zegd? Binnen het jaar is de uitloting hervat! En hijmerkt niet dat hij precies het omgekeerde doet vanwat een goede bedrijfspolitiek geweest zou zijn endat hij moeilijkheden van nu vervangen heeft doorgrotere moeilijkheden later.

In 1915 lopen de zaken vast. De trekkingenloten-Paviljoen van April hebben nog wel plaats,maar de maatschappij verklaart zich niet in staat zete betalen en evenmin om in de toekomst voorlopig

125

verdere trekkingen te doen verrichten, Meermanheeft altijd gedacht, dat in het uiterste geval hetwaarborgfonds toch zijn dienst zou kunnen bewij-zen. Het is echter oorlog, de interest op veel buiten-landse fondsen wordt niet betaald, het blijkt dat detotale op effecten van het waarborgfonds gekweek-te rente niet genoeg meer bedraagt om de aflossin-gen en de premies van de loten-Paviljoen te betalen.Welnu, zegt Meerman, dan vullen wij het ontbre-kende aan uit het waarborgfonds zelf. Geen kwes-tie van, antwoordt de commissie van beheer. Weluit de rente, die bet waarborgfonds maakt, niet uithet waarborgfonds zelf. Bovendien is het fondsgeen eigendom van het Paviljoen, maar van delotenhouders. Een heftig krakeel ontstaat, een oor-logje van woorden en scherpe artikelen in de groteoorlog van granaten en kruisers, die in Augustus1914 is uitgebroken. Er is een vereniging, die opde bres staat voor de belangen der lotenhouders. Zijstelt een geding in, waarbij van de commissie vanbeheer van het waarborgfonds betaling der uitge-lote obligaties wordt geeist. Ook loopt er een procesover de vraag of het waarborgfonds eigendom van't Paviljoen dan wel van de lotenhouders is. De eistot betaling wordt door de rechterlijke instantiesafgewezen in December 1915. „Overwegende, dathet fonds, indien de hoofdsom zou worden aange-sproken niet voldoende zou zijn om de latere aflos-singen en in de gegeven omstandigheden het fondsdus intact moet blijven totdat het voldoende is aan-

126

gevuld voor alle aflossingen." Drie maanden laterwordt beslist, dat het waarborgfonds eigendom isder lotenhouders. Ondertussen hebben heftige vet-gaderingen plaats van lotenhouders. Meerman is nuwat onzeker geworden, zonder Mr Cramp zou hijniet geweten hebben wat to doen. Mr Cramp laatde stormen over zich heen waaien. Het ontbreekt inde pers niet aan opmerkingen over „de wonderlijkewijze, op welke de schepping van Dr d'Espina doorzijn geestelijke erfgenamen wordt geexploiteerd."Een verontwaardigd Amsterdammer, veelvoudiglotenhouder, schrijft een brochure, waarin hij definanciele geschiedenis van het Paviljoen behandelten tenslotte Mr Cramp verantwoordelijk stelt voorde gang van zaken. Natuurlijk is Mr Cramp deschuld van alles. De herinnering aan het procesCramp-Marien wordt levendig. En waarom is stel-selmatig het dividend gepasseerd sedert 1888?Geen syllabe klinkt als antwoord. Mr Cramp doetof de verdachtmakingen niet meer betekenis heb-ben dan de herfstbladeren die hij van zijn jasschudt. Hij verwacht geen hulp van mensen meer,hij is eenzaam, welnu, zij zullen voor zijn eenzaam-heid betalen. Hij zal zwijgen, en zij zullen zich nogmeer opwinden, en hij zal blijven zwijgen. Schrijf,ploerten, schreeuw je hees op vergaderingen,schuimbek van woede: ik zwijg, en . mijn zwijgen ismachtiger dan een zaal vol stemmengeluid.

Nadat de gemoederen wat gekalmeerd zijn, is detoestand rijp voor onderhandelingen, wat zeggen

127

wil: om de zaken lange tijd slepend te houden. Nuen dan komt er een verkeerd bericht in de kranten:onderhandelingen afgebroken, of wel: trekkingenzullen hervat worden. Loos alarm. Er gebeurt niets.De heer Meerman, geinterviewd over de stand vanzaken is allerbeminnelijkst in zijn optreden, maarverwijst naar de onderhandelingen. Zo lang daar-omtrent niets naders bekend is, kan hij ook nietsmededelen. Mr Cramp heeft vragers botweg dedeur gewezen. „Blijft U mij als het U belieft vanhet lijf met Uw gezeur." De Vereniging voor deEffectenhandel richt een beschermingscomite voorhouders van loten-Paviljoen op. Daar valt in elkgeval niet mee te gekscheren. De Vereniging is eenmachtig lichaam, wie haar steun heeft kan min ofmeer zeker zijn van zijn zaak. Laat ons een gebaarmaken, denkt Meerman, en op de vergadering vanaandeelhouders van Maart 1918 deelt hij mede, datde kwestie der loten haar oplossing nadert. Deraadslieden van beide partijen zijn nog bezig methun besprekingen en de zaak is nog niet in kannenen kruiken, natuurlijk niet, maar een grondslagvoor een toekomstige regeling begint zich toch afte tekenen. Het is wel nuttig af en toe een mede-deling los te laten, denkt Meerman, dan houden wijde zaak warm. Als wij blijven zwijgen doen wij devijandigheid toenemen. Spreek enige nietszeggendeen toch hoopvolle woorden. De mensen willen naarde mond gepraat worden. Wee de man, die meentdat de wereld voor zijn ondergang staat en het zegt.

128

Men zal hem een ongeluksprofeet noemen en hemdaarnaar bejegenen. Zeg echter dat het met de we-reld zo slecht nog niet staat. Ik, aldus Meerman, zieoveral lichtpunten. Zeg ook vooral niet dat de trek-kingen der loten zeker de eerste jaren niet kunnenworden hervat. Het is de waarheid, maar de waar-heid moet de mensen worden medegedeeld via deleugen. Maar zeer voorzichtig, in doseringen. InJuli 1918 gaat een circulaire aan lotenhouders uit,in welke nogmaals aangekondigd wordt, dat de „be-sprekingen in een zeer gunstig stadium zijn," maardat men anderzijds de lage koers der buitenlandsefondsen in aanmerking moet nemen. Dat bein-vloedt de waarde van het waarborgfonds op ongun-stige wijze. Hoewel men op de goede weg is, is hetdaarom raadzaam met het voorleggen van een uit-gewerkt plan aan lotenhouders nog even te wach-ten. Trouwens, vele loten Paviljoen bevinden zichin buitenlandse handen en de houders daarvan zijnop het ogenblik, nu de wereldbrand woedt (hierverraadt zich de hand van de oud-scribent van Ar-gus) moeilijk te bereiken. Laat men een open ooghebben voor de zware taak, die onderhandelaarshebben.

Met zulke woorden bezweert Meerman inder-daad wel een heftige ontevredenheid, die zich inacties zou kunnen uiten. Wanneer men iemand, diegebrek lijdt, met klem en aldoor weer zegt dat hijspoedig een rijk man zal zijn, dan gelooft hij datwel niet, maar het heeft invloed ten goede op de

129

wijze, waarop hij zijn lot draagt. De lotenhoudersgeloven ook niet meer, dat de zaak spoedig in ordezal komen, maar zij maken tenminste geen kabaal.Met een zacht lijntje, is het Bevies van Meerman.

Een ding echter luistert naar de woorden van.Meerman niet en is ongevoelig voor de aankondi-ging der regeling, die welhaast een voldongen feitzal zijn. Dat is het koersverloop der loten. In 1915en 1916, ja zelfs in het grootste deel van 1917 be-woog het zich boven pari, 219, 128, 103, maar in1918 komen noteringen voor van 75, 70, 59. Doorde wapenstilstand, en de gebeurtenissen van hetjaar 1919 en 1920 met hun speculatiewoede en inkorte tijd vergaarde fortuinen, komt de zaak van deloten-Paviljoen een weinig op de achtergrond. Demensen hebben plotseling zoveel middelen gekre-gen om snel rijk te worden, dat niemand zich be-kreunt om een lot, waarmee hij 46 of 56 guldenkan winnen, laat het 100 zijn. De crisis echter leidtde aandacht weer naar het Paviljoen. Dat is waarook! herinnert zich de belegger, die klappen gehadheeft, ik bezit nog loten-Paviljoen, wat bliksem, zijnde trekkingen nog niet hervat? Meerman behoeftnu evenwel niet langer meer te sussen en te belovenen te kalmeren: het Paviljoen heeft in en vlak nade oorlog tegen voordelige voorwaarden zijn zalenkunnen verhuren, de tijd brengt mee dat de mensenveel verstrooiing hebben willen, toneel, operette,revue worden druk bezocht, men raakt aan het uit-gaan verslaafd als aan narcotica. Verwordings-ver-

130

schijnselen, zeggen critische geesten, maar het Pa-viljoen heeft er zijde bij gesponnen. In 1922 kun-nen de trekkingen der loten hervat worden. Mennodigt de houders uit hun bezit vanaf 3 September1921 ten kantore van het Paviljoen ter afstempe-ling aan te bieden, daarmee bewijzen zij dan met deregeling in te stemmen. Er blijken natuurlijk eenaantal nurksen te zijn, die niet willen meedoen, nu,die laat men in hun sop gaarkoken. Vier-en-negen-tig procent der lotenhouders laat afstempelen, entegen het einde van het jaar kondigt de directie aandat de eerstvolgende trekking op 1 April aanstaan-de zal plaats hebben.

De thans tot stand gekomen regeling is ingewik-keld. Bij het Paviljoen kan een kwestie nooit andersdan ingewikkeld opgelost worden. Een deel der uit-gelote obligaties zal door het Paviljoen, een deelvanuit het waarborgfonds betaald worden. Hetwaarborgfonds is zonder al te grote kleerscheurendoor de oorlog gekomen, maar nu dreigt de econo-mische crisis weer. Men heeft echter een aantalspoorwegfondsen vervangen door Nederlandsestaatsobligaties. De Russische en Oostenrijkse stuk-ken zijn nog niet van de hand gedaan, maar zijstaan promemorie vermeld. Het communisme inRusland kan een tijdelijk ding zijn, misschien heefteen contra-revolutie eens succes, maar zelfs dan zalde 4% Rjazan-Oeralsk wel niet in zijn voile waar-digheid hersteld worden, evenmin als de 4% Groot-Russische Spoorweg Maatschappij. En dat de Do-

131

nau-Monarchie zal herrijzen, gelooft wel niemand,waarmede dan ook het lot der 5 % Kaiserin-Elisa-beth-Eisenbahn is bezegeld.

Het Paviljoen moet als zekerheid voor de beta-ling van zijn aandeel een crediethypotheek geventen name van een der grote banken, die het beheerover het waarborgfonds voeren. Niemand heeft nueenmaal veel vertrouwen in de bedrijfsleiding vanhet Paviljoen, maar als het gebouw met de bijbeho-rende gronden tot onderpand dient, kan er eigen-lijk niets gebeuren. Er was echter reeds een hypo-theek, en nog wel een, die dank zij de kortzichtig-heid van Meerman 5 % rente kost. In genen dele isdaarmede de waarde van het onderpand verbruikt.VOOr echter Meerman zulks in zijn toekomstigegeldnood zich ten nutte kan maken hebben de ban.-kiers dit braakliggende gebied snel aangewend voorde crediethypotheek. Maar nu staat het Paviljoendan ook in een strak gewaad van hypotheken. Men

spreekt in zulk een geval van een zilveren dak. Hetzilveren dak echter kan hier beter heten een cos-tuum, dat met edelstenen en goud is bezaaid, eenstijf en knellend plankier van kostbaarheden. Wienaar het Paviljoen kijkt zal het niet zeggen, hij zietniets dan vergrijsd groen en grote stoffige glazen.

Hij, die de regeling der uitlotingen bestudeert,begint het to duizelen. In 1922 zal voor f 100.000worden uitgeloot en wel aldus: een premie vanf 10.000, 2 van 5000, 10 van 1000, 20 van 500,40 van 250, 100 van 100, 500 van 20 en 2500 van

132

10 gulden. De hoofdprijs van 10.000 gulden is dusgebleven, het aantal andere gelukkigen is beperkt.Dit geld zal worden uitbetaald door het waarborg-fonds. Van 1923 tot en met 1933 zullen geen pre-mies worden betaald. Elk jaar zullen 300 obligatiestegen de nominale koers worden afgelost, elf jaarlang. De betalingen, in verband hiermede noodza-kelijk, zullen gedaan worden door het Paviljoen.Dan plotseling weer een jaar met grote verrassin-gen: in 1934 zal men de premies uitloten zoals in1922. Daarop weer elf dode jaren, opgevolgd door1946, dat nogmaals een herhaling van 1922'te zienzal geven. En dat gaat zo door tot het jaar 1989.Dan hebben de grote uitkeringen plaats: een pre-mie van f 100.000, twee van 50.000, 4 van 10.000,verder uitkeringen als gebruikelijk, alleen het aan-tal uitlotingen van 10 gulden is groter dan normaal,omdat het bier een restbedrag betreft.

Zover is men dus met zijn gedachten gegaan. In1921 heeft men een plan opgemaakt, dat in 1989zal zijn voltooid. Is dit niet een toren van Babel,welks opperste reiken moet tot waar het een mensniet gegeven is te komen? En deze driestheid is nietgenoeg. De laatste uitkeringen zullen de grootstezijn. Al die jaren, tientallen jaren lang zal er eenpremielot blijven dat voorbestemd is om een prijsvan 100.000 gulden te dragen, en dat zal het glans-punt in de geschiedenis van het Paviljoen worden:wie zal in 1989 de honderdduizend winnen?

Aan de toekomst denken vele mensen met zorg,

133

anderen met angst, nog anderen met blijdschap envreugde, niemand echter zonder ernst. Nu is het ofBach's Hoge Mis wordt uitgevoerd met een revue-finale van klatergoud, balleteuses en gekleurd licht.

De directeur van de N.V. Paviljoen voor Nijver-heid merkt daarvan niets. In de circulaire, die hetregelingsplan aan lotenhouders voorlegt, staat bo-vendien:

„Als de abnormaal lage koersen van 1922 ookslechts in geringe mate verbeteren, dan zal het plan,als het fonds geregeld 4 1/2 % rente op de aan-groeiingen kan kweken, uitvoerbaar blijken."

Uitvoerbaar blijken! Grenzenloze dwaasheid.Kinderen bouwen aan zee een fort van zand, maarwie denkt dat het er de volgende zomer nog zalstaan?

134

VII

DE werkkamer van Mr Cramp is gelegen in de lin-kervieugel van het gebouw, op een hoek, zodattwee zijden van het vertrek ramen hebben. Linksis een straat van huizen met deuren, die geflankeerdworden door kolommen, met balcons en met Win.-kende ramen tussen de grauwe gevelsteen. Op dehoek onder de kamer van Mr Cramp bevindt zicheen tramhalte. En aan de andere zijde is een vier-kant plein, op een rond grasperk in het middenstaat tussen de kale stammen van bomen een fon-tein, welker bassin alleen nat wordt wanneer hetregent.

In deze kamer voert Mr Cramp zijn besprekin-gen. Hier hebben de vergaderingen plaats van deraad van commissarissen der N.Y. Paviljoen voorNijverheid. Hier worden meestal de vergaderingenvan aandeelhouders bijeengeroepen, dan komen ereen paar stoelen bij. Vanuit deze kamer regelt MrCramp de zaken van het bedrijf. Aandeelhouders?Die zijn er wel, maar hebben geen zelfstandige be-tekenis, evenmin als de commissarissen. Mr Crampis de grootste aandeelhouder, en de commissarissenzijn niet veel meer dan stromannen. Niets is natuur-lijker dan dat zij geen eigen plaats van bijeenkomsthebben.

135

Vanuit zijn ramen aan de zijde van het plein kanMr Cramp een stuk van het Paviljoen zien. Hijwoont op zen plek, die overeenkomt met de halvehoogte van de schouwburgzaal, zijn kamers zijn in-gebouwd in een hoekkoepel, aan zijn voeten is debuikige ronding van het dak boven het voorste deelvan 't Paviljoen, waarin localiteiten voor dienst enhet cafe-restaurant zijn ondergebracht. Mr Crampwoont in het Paviljoen als een scheepskapitein, diezijn hut op een der hoge dekken heeft, boven deruimen, en de machines, en de verblijven der pas-sagiers.

In deze kamer ontvangt Mr Cramp een deskun-dige van de brandweer, die om een onderhoud ge-vraagd heeft.

„Gaat U zitten," zegt Mr Cramp, „rooks U? Eensigaar of liever een sigaret? En waarmee kan ik Uvan dienst zijn?"

Her blijkt dat de brandweer een cementen kapboven het toneel in de schouwburgzaal van hetPaviljoen een grote verbetering zou achten. Hetbrandgevaar komt ter sprake, maar Mr Cramp ver-zet zich zeer beslist tegen het aanbrengen van dekap.

„Nooit doen. Mocht er onverhoopt brand op hettoneel ontstaan, dan gaan de vlammen immers rechtde zaal in! Het middel is erger dan de kwaal."

Het gesprek verloopt in de beste verstandhou-ding, maar Mr Cramp wil zich tot het aanbrengenvan de kap niet laten overhalen. „Het spijt mij,"

136

zegt hij, zijn bezoeker uitgeleide doende, „dat ikniet aan Uw verzoek kan voldoen. Mocht ik alsnogaanleiding vinden mijn mening te herzien, dan zalik U dat ten spoedigste laten weten."

De deskundige van de brandweer verlaat het Pa-viljoen met de stellige opvatting, dat Mr Cramp eenaristocraat is, in een woord! Natuurlijk verdedigthij zijn standpunt, laat men echter niet meer aan-komen met praatjes over zijn onhebbelijkheid. Enwat een vitale kerel! Hij is toch over de tachtig?

Diezelfde middag heeft Cramp een korte bespre-king met een lid van de raad van commissarissen,die ontslag nemen wil. Dat komt Mr Cramp op hetogenblik niet gelegen. De andere dringt aan.Bruusk snijdt Cramp alle woorden af:

„U heeft het baantje geaccepteerd alleen om erbeter van te worden. De lasten moet U nu op dekoop toenemen. Volgens de statuten blijft U infunctie, zolang voor U geen opvolger is aangewe-zen. En een opvolger moet ik aanwijzen, maar voorU doe ik het niet."

En Mr Cramp draait zich om en leest verder inde papieren op zijn bureau. De commissaris, uitge-breide advocatenpraktijk, bijna zestig jaar, eerst-daags grootvader, moet afdruipen als een school-jongen wie een dag vrijaf is geweigerd.

Na een half uur staat Mr Cramp op en maakteen inspectietocht door het gebouw. Hij informeertnaar het aantal brandkasten en naar bun hoedanig-heid. Dan is de middag om. Mr Cramp verlaat het

137

Paviljoen, steekt het plein over en gaat een café-restaurant binnen. Hij heeft er een vaste plaats aande leestafel, de kellners zorgen dat er nooit iemandgaat zitten tegen de tijd dat Mr Cramp wordt ver-wacht. Hij brengt een uur door met het bladeren enlezen in kranten, het licht om zijn oude vergrijsdehoofd en voor zijn grauwe ogen achter de lorgnetis wit door de weerschijn van het papier. Gedemptklinken woorden en het rinkelen van tafelservies.Om zeven uur staat Mr Cramp op om te eten. Eris een tafeltje voor hem gereserveerd. Hij groetnooit iemand, hij spreekt niet, hij wijst op hetmenu, de kellner bedient hem zonder vragen. Als-of aan dat tafeltje een schim heeft plaatsgenomen.Er is gepraat in de verte, en het geluid van een cash-register bij het buffet, en het klikken van biljartbal-len uit de naburige zaal is hoorbaar, maar alles isonwezenlijk, helder en doordringend van geluid alsbij een nachtmerrie, daar zit een oude, witharigeman met grauw gelaat, hij beweegt armen en han-den, maar leeft hij wel? De kellner is bij hem,zwartgerokt, en zet schalen neer en zegt niets, hetis een spookachtig tafereel.

Om acht uur is Mr Cramp terug in zijn kamer enhervat de arbeid. Naarmate de avond verloopt,wordt hij helderder. Nooit is hij 's avonds en's nachts zo helder van gedachten geweest als in delaatste jaren. Het is de nacht van Vrijdag op Zater-dag, dan pleegt hij de post uit Utrecht of te doen.Dat is geen werk voor de middaguren. Men stoort

138

hem overdag te veel. 's Nachts dwalen zijn gedach-ten af, maar dat geeft niet. Zij dwalen naar herverre land van zijn jeugd, het is onbereikbaar, maarin de stilte ligt het duidelijk voor hem, hij ziet dezonnige tuinen, waarin hij speelde als kind en dekamer van het huis, dat hij na zijn huwelijk gingbewonen. Hij denkt aan zijn vrouw, wat is dat lang-geleden, vergaan is zij tot een dor skelet, vergaanis de wereld om hem been, hij leeft nog, het hartstuwt door zijn aderen het bloed, maar is dat danalles? Is bet alles nog te ademen en te eten? Zijner geen andere dingen? Goede woorden en bewo-genheid, en gegrepen zijn tot in de ziel. Hij zit inde hoekkamer hoog boven in het Paviljoen, een celvan licht in de nacht, onder hem ergens is de grotezaal, en het gelach gaat door de rijen, als plotse-linge windstoten door het koren. Buiten op straatlopen mensen en in hun huizen zitten, nog laat,mensen, en spreken over de samenstelling van hetNederlands voetbalelftal, of over de negende vanBruckner, of over de prijs van textiel, of over JezusChristus, die door soldaten in het gelaat gespuwdwerd, of over Paul Whiteman, de jazzkoning. Maarzij spreken tenminste met elkaar. Mr Cramp spreektniet, hij kan eigenlijk niet meer spreken, hij komtniet meer met mensen in aanraking, tenminste zijnhart niet. Zijn hart? Zijn hart is eigenlijk deze ka-mer, die hoog boven de stad is gebouwd, een hart,van de mensen gescheiden door ijzeren wanden entientallen jaren oud wantrouwen.

139

De volgende dag bestelt Mr Cramp twee nieuwebrandkasten voor zijn eigen vertrekken. In het kan-toor van 't cafe-restaurant komt er ook een, schouw-burg- en concertzaal krijgen elk eveneens de be-schikking over een brandkast, en dan heeft het Pa-viljoen zelf ook een nieuwe nodig. Mr Cramp zetspoed achter de bestelling. Nog des middags wordtde eerste in het gebouw bezorgd, vier-en-twintiguur later is aan de gehele opdracht voldaan. Denieuwe brandkasten, fonkelend van staal en stem-mig donkerblauw of groen, voorzien van de nieuw-ste snufjes op het gebied van verzekering tegenvuur en inbraak hebben hun posten betrokken, sol-daten die bij gevaar van geen wijken weten zullen,en Mr Cramp voelt zich veilig. Hij is zijn geheleleven lang bang geweest voor brand. Brand is deonzichtbare vijand. Hij heeft zich verborgen in deposten van de deuren, die Mr Cramp moet openenom zijn kamers to betreden. De brand sluimert inhet plankier onder zijn voeten, en Cramp raakt hembijna aan als hij de kasten van zijn bureau nakijkt.Het Paviljoen is van ijzer, inderdaad, maar hoeveelbout is er in vertimmerd? In het domein, waarCramp heerst met onbeperkte macht, is hij doorvijanden omringd.

Vervolgens laat Mr Cramp zich de boeken vanhet Paviljoen voorleggen. Hoe is de financiele posi-tie van de maatschappij? De balans kan hem nietschelen, die kent hij wel, de verlies- en winstreke-ning dito; journaal of grootboek, kasboek, memo-

140

riaal, och, dat is accountantswerk. Het is hem niette doen om een evenwicht tussen de verschillenderekeningen, hij daaft of tot onder in het grate ge-bouw van kunstig opgestelde foliovellen, gestutdoor blauwe en rode lijnen, al dan niet dubbel, endaar beziet hij de cijfers van de exploitatie.

De exploitatie is het fundament van het bedrijf.Zijn grauwe cijferkolommen zijn als heipalen, zon-der hen zakt alles weg. Of het zijn de gouden sta-ven in de kluis van een circulatiebank. Sams even-wel zijn er te weinig of is hun gewicht te gering.

Lokaalhuur en plaatsruimte f 153.034. Het vo-rig jaar bedroeg deze post f 178.534. Een kwartton minder. Hoe komt dat nu? Vergeleken mettwee jaar geleden bedraagt de vermindering zelfsf 35.000. En dat nu de schouwburgzaal geheel isvernieuwd, alle stoelen opnieuw zijn overtrokken,het aantal loges is uitgebreid en de indeling van deplaatsen op balcon en amphitheater verbeterd is.Tot op dat ogenblik heeft men het gedaan met hetinterieur van 1864.

Buffetrekening f 73.500 ruim. Vorig jaar

f 72.900. Een geringe vermeerdering, maar zijstaat in geen verhouding tot de moeite die besteedis om het Café-Paviljoen aantrekkelijker te makenvoor het publiek: vergroting van het terras op 'tZuiden, de tafeltjes met gietijzeren gekrulde potenen van koperen rand voorzien marmeren blad heb-ben het veld moeten ruimen, het meubilair is nuvan riet, allerlei onkosten zijn gemaakt voor gordij-

141

nen en schilderwerk, men heeft de violet en roodgekleurde lichtbakken aangebracht, die de nudelaaghangende lampen uit de mode hebben gedron-gen. De cafebezoeker van 1923 is een ander mensdan die van 1900. Hij wil luxe hebben als hij uit-gaat, de bioscopen hebben hem daaraan gewend enal is het de miserabele luxe van donkere bonte kleu-ren langs de wand, en tapijten op de grond en dikkegeplooide gordijnen en van roodgloeiende lichtenen kleine omkapte schemerlampjes op de tafels, diemoeten suggereren wat in advertenties een sfeer vanintimiteit words genoemd - het Cafe-Paviljoendreigde geheel achter te raken, met zijn verouderderuimten van hoge glasramen en palmen en houtenstoelen zonder armleuning. Nu heeft men zich aan-gepast, maar de vooruitgang in de exploitatiecigersblijkt niet noemenswaard!

De post overige ontvangsten is ook niet in staattot verheugenis te stemmen: f 2.633. Dat is de op-brengst van alle door vernieuwingen en verbouwin-gen overbodig geworden materiaal, dat men van dehand heeft gedaan. Het is eigenlijk de geschiedenisvan het Paviljoen, die daar is verkocht, een stuk vanzijn leven. Een boekenvriend koopt en leest, en elkebladzijde is een ding van waarde, hij heeft telkensnieuwe aandoeningen ondergaan, hevig en plotse-ling of zacht als een orgelmuziek, die uit de scheme-ring in de kathedraal aanzwelt, en rijst en zichvoortplant van zuil tot zuil, en op welker geluid hetdak schijnt te rusten. Werelden zijn ondergegaan

142

in brand en opstand, het bestaan van de sterren is

duidelijk gemaakt, en veel van aarde en hemel ont-raadseld. Wat brengt een kast met boeken bij ver-koop op?

Intussen zijn bet dusdanige overdenkingen niet,die Mr Cramp nu bezig houden. Hij is nu met deuitgaven op de exploitatierekening cbende. Dienstpremielening, hypotheekrente, dienst obligatieswerkelijke schuld, allemaal bedragen, waaraan nietgetornd kan worden. Maar zie de andere posten nueens. Mr Cramp bladert, vergelijkt, cijfert op demarge, vouwt tabellen open en legs staten naast el-kaar. En daarna ontbiedt hij bij zich de directeurAdolf Meerman.

Adolf Meerman komt, dik en week, met gladgepommadeerde haren en een paarse pochette inhet borstzakje van zijn jas.

„Ik heb U wat te vragen," zegt Cramp kortaf,zonder hem een stoel aan te bieden. „Hoe komt het,dat in 't vorige jaar de arbeidslonen nog geen50.000 gulden waren en dit jaar meer dan 60.000gulden zullen zijn, terwijl wij juist op personeelbezuinigd hebben?"

Meerman, niet gewend aan zulke vragen vanzijn president-commissaris, zwijgt verbaasd.

„Nu," zegt Cramp ongeduldig, „krijg ik ant-woord?"

„Dat kan ik zo direct niet zeggen."„Mijnheer de directeur weer het dus niet. En

bier," gaat Mr Cramp door, een vel papier opne-

143

mende, „hoe komt het dat er nu wel een rekeningonderhoud-gebouwen voorkomt met meet dantwintig mille, en in het jaar, waarin juist allerleiwerd veranderd, niet?"

Meerman strekt de hand uit, een hand met eenopzichtige ring, om inzage van het papier te krij-gen, maar Mr Cramp geeft het niet.

„Dat is niet nodig, U moet het zo kunnen zeg-gen. Mijnheer de directeur weet het weer niet. En,"gaat Cramp in stijgende opwinding door, „hoe ishet mogelijk, dat de rekening voor gas en electrici-teit, water en telefoon zo allerzonderlingst in elkaarzit, dat wij 't ene jaar alleen maar in het donkeyschijnen te telefoneren en 't andere jaar zeker dagen nacht alle kranen in het gebouw laten open-staan? Deugt de boekhouding niet, of goochelt Umaar wat met de cijfers?"

Meerman', nu geprikkeld, antwoordt:

„U moet mij de tijd laten de gegevens in te zien.,dan zal ik U alles duidelijk maken."

Dat is olie op het vuur.„Duidelijk maken! Wie kan mij iets van deze

janboel duidelijk maken? Hier staan buitengewoneonkosten voor bijna 25.000 gulden. Zonder naderespecificatie. Wat is dat in godsnaam? Of betaalt Udaar Uw maitresse mee? Arbeidslonen - buffet eenderde van arbeidslonen - gebouwen, maar verledenjaar vijf keer zo veel, en 't jaar daarvoor ongeveerevengroot. Maakt U mij dat maar duidelijk als Ukunt!"

144

Meerman is een beetje bleek geworden. Hijtracht zijn houding te redden door een zekere waar-digheid ten toon te spreiden.

„Als ik uit Uw woorden moet opmaken, dat mijnbeleid. . . ."

Cramp laat hem niet uitspreken.„Beleid!" vliegt hij op, „beleid! Jij stommeling

met je reukwaterstankje! Je weet van geen toetenof blazen. Praat jij vooral niet van beleid. Je werktde zaak alleen maar de grond in. De beroerdsteinktkoelie zou het beter gedaan hebben dan jij. Jebent de langste tijd directeur geweest, wees daatmaar zeker van. Donder op alsjeblieft!"

De vijf-en-tachtig jarige man ziedt als de lava ineen vulkaan. Er is een onheilspellende sfeer in hetvertek. Buiten schijnt de herfstzon in de late na-middag door vaalgekleurde wolken, en laat eenkortstondig groen en vals licht ontstaan. Meermanis sprakeloos. Dertig jaar heeft Cramp hem gehol-pen, hem de hand boven het hoofd gehouden, eengesprek van anderhalve minuut maakt dertig jaarongedaan. Alsof de vloer wankelde, zo verlaatMeerman de kamer.

In de volgende dagen herstelt hij van de schok.De verbijstering maakt plaats voor misnoegen, hetmisnoegen wordt haat. Een mens kan tegenover degedragingen van een ander staan heftig in afweer,of alleen maar bedroefd of vol medelijden. Meer-man haat. Eigenlijk is zijn levenslange vleierij nietsdan haat geweest.

145

Hij doer al het mogelijke om directeur to blijven.Hij brengt een bezoek bij de twee mede-commissa-rissen van Cramp. Het helpt niet. Hij neemt gewe-zen commissarissen in de arm, een bankrelatie, eenbekend acteur. Overal ontmoet hij echter bezwaren,die in regelrecht verband staan met de figuur vande president-commissaris. Vele wegen leiden naareen vallei. Daar verspert evenwel een grauwbemostrotsblok verdere doortocht.

De vergadering van aandeelhouders in het vol.-gend voorjaar mag zich verheugen in drukke op-komst. Er is weer iets aan de hand met het Pavil-joen en met Mr Cramp. Het jaarverslag heeft ter in-zage gelegen, dat wil zeggen, er lag slechts een voor-lopig concept. Het eigenlijk verslag moet nog wor-den samengesteld. Het concept is niet door de direc-teur ondertekend, het is gemaakt door Mr Cramp,die uit de warwinkel van cijfers en tabellen zo goeden zo kwaad als het ging een verlies- en winstreke-ning en een balans gehaald heeft. Een bedrag vanruim twee ton evenwel blijft zoek. Niemand kanbewijzen, dat Meerman geld uit het bedrijf teneigen bate heeft aangewend, maar het is wel zeker,dat hij de zaken niet heeft kunnen overzien, de stoetvan cijfers is hem ontsnapt, cijfers zijn beweeglijkedingen, zij moeten worden vastgehouden in de kooider kasboeklijnen, of zij gaan als vogels die deruimte zoeken alle kanten uit.

De behandeling van het concept, dat het jaarver-slag moet vervangen, gaat met groot kabaal ge-

146

paard. Natuurlijk kan het niet worden goedgekeurd.Op de balans staat in het credit een post: nog nietopgehelderde uitgaven f 209.000. Daaraan kanniemand zijn fiat hechten. Mr Cramp wenst echterenige opheldering to geven. Deze betreft inzonder-heid de arbeid van Meerman. De aangevallene laatzich evenwel niet onbetuigd. Van uit de vergade-ring interrumpeert men. Oude koeien worden uit desloot gehaald, weekblad Argus, proces Cramp-Ma-rien, de verkiezingen. Verwij ten en heftige woordengaan heen en weer als bliksemstralen op een broeie-rige zomeravond, het hamergeroffel van de voor-zitter onweert er tussen door. De directeur kreegtoch de vrije hand van Mr Cramp? Welnu, dan isMr Cramp mede voor de gang van zaken verant-woordelijk. „Deze grillige despoot," zegt Meermantheatraal, naar de president-commissaris wijzende.Daarop echter schreeuwt hij, alle zelfbeheersingverliezende: „Smerige boef, stuk uitschot!"

Om de dunne, bloedeloze lippen van Mr Crampspeelt een minachtend lachje. Meerman vliegt over-eind en stormt met gebalde vuisten naar de be-stuurstafel. Handgemeen wordt slechts voorkomendoor tussenkomst van enkele aandeelhouders, diede aldoor gesticulerende Meerman naar buiten stu-wen. „Ik krijg je nog wel," roept hij, zich bij dedrempel omdraaiend, wit van drift.

In de vergadering worden daarna nog enkeleharde noten gekraakt over het gebrekkig toezicht,dat door de raad van commissarissen is uitgeoefend.

147

Dat is een aanval op Mr Cramp. Hij deelt hem ech-ter niet. Nu Meerman weg is, trekt hij zich in onge-naakbaarheid terug. Hij zit, een beetje in elkaar ge-doken, in zijn stoel. De voorzitter doer, alsof MrCramp niet aanwezig is, hij beantwoordt zelf devragen zo goed mogelijk en tracht de verwij ten teverzachten, geen ogenblik betrekt hij de president-commissaris bij de discussies. Er is ook niemand, diedaartoe nogmaals een poging doet. Mr Cramp zitdaar als een herinnering aan zichzelf. Er is lets rondhem, dat afweert; een ijle sfeer waarin woorden nietmeer worden voortgedragen, het geestelijk nie-mandsland dat begins te ontstaan aan de rand vanalles wat een eeuw of bijna een eeuw is. Deze sfeerhangt om een Middeleeuws kasteel en een eik vanduizend jaar. Steen en hout zijn alledaagse dingenen toch kan een mens zich bij hun aanblik in vaagontzag bezinnen op het raadsel van oorsprong enouderdom.

Oppositie tegen Mr Cramp heeft geen zin. Alshet op stemmen aankomt trekt hij toch aan hetlangste eind. De voorzitter deelt nog mede dat deoudste procuratiehouder voorlopig het directeur-schap zal waarnemen. Tegen Adolf Meerman zal deN.V. Paviljoen voor Nijverheid een civiele vorde-ring instellen tot het doen van rekening en verant-woording over f 209.000.

Het antwoord laat niet lang op zich wachten.Medio April 1923 dient een bekend Amsterdamsadvocaat bij de justitie een klacht in tegen Mr

143

Cramp wegens verduistering van f 209.000 ten na-dele van het Paviljoen. In verband daarmee wordtMr Cramp in hechtenis genomen. Het bericht gaatals een lopend vuurtje door Amsterdam. Heb je hetgehoord? De oude Cramp zit weer in de kast. Eenvos verliest wel zijn haren, maar zijn streken niet.Adolf Meerman heeft dit bewerkt. Hij nam een on-tevreden aandeelhouder in de arm en stookte hemop zich tot een advocaat te wenden. Is het geenschandaal? Deze man, die het Paviljoen behandeltals zijn uitsluitend bezit, die tot in kleinigheden degang van zaken regelt, deze man wil, op het ogen-blik dat er een onverklaarbaar tekort is daarvooreen ander aansprakelijk stellen? Geen kwestie van.Slechts Mr Cramp is verantwoordelijk voor de ont-brekende twee ton, ja niet alleen dat, hij moet zehebben verduisterd!

Publiek noch rechterlijke macht zouden jegensiemand anders dan Mr Cramp in een soortgelijk ge-val zo gerede aanleiding voor een verdenking heb-ben gevonden. Wie kan achter straatgevels het in-wendige der huizen zien, de meubels en het aantalder bewoners? Wie doet moeite van een mens ooitmeer gewaar te worden dan zijn gestalte en zijn ge-laat? Daar gaat te veel tijd mee keen, wat Mr Crampbetreft zouden het zeker weken, zo niet maandengeworden zijn. De mensen leven haastig en van op-pervlakkige indrukken. Wilt U de weg oversteken?Pas op, daar komt een auto aan. In twee secondenvoorbij. Iemand botst tegen U op. Pardon, of kijk

149

uit. Reclamelichten aan, uit, aan, uit. Trams schui-ven langs elkander, een vochtige wind waait in deavond over het Damrak, de hoorn van een schipklinkt op uit de havens, treinen met verlichte ramenrijden of en aan, mensenstromen door de nauwe in-gangen van het Centraal Station, mensenstromennaar buiten. Men heeft haast. Ober, ik heb haast.Juffrouw, helpt U mij gauw even, ik heb haast. Menheeft haast met eten, met fietsen, met werken. Deschrijfmachines haasten zich, de explosies in debenzinemotoren haasten zich, de filmstrook haastzich door het projectietoestel. En een rustige avondmet een boek onder de lamp is een druppel waterop de van haast gloeiende plaat des 'evens.

Mr Cramp blijft niet lang in hechtenis. „De ge-zondheidstoestand van de 85 -jarige leed ernstig on-der het verblijf in het Huis van Bewaring, hij is opadvies der gevangenisdoktoren vrijgelaten," meldteen krant. Enige tijd later words hij zelfs buiten ver-volging gestel.d. Het commentaar van de Amster-dammers is: ,,Hij is to glad, ze kunnen hem nietsmaken." Mr Cramp zwijgt, hij heeft geen commen-‘taar. Het is jaren geleden dat hij zich opgewondenheeft voor een ding als arrestatie. Het is een onge-mak, men schikt er zich in zoals in het bestaan vanonbeleefde mensen of het stijver worden van debenen.

Soms komt zelfs een zekere goedaardigleid overMr Cramp. Dan begint hij een praatje met zijn pro•--

curatiehouder, de Reyn, die tot waarnemend direc-

150

teur benoemd is en die hem vaak in zijn kamerspreken moet. Mr Cramp praat honderd-uit met deReyn, hij praat over het Paviljoen.

„De Reyn, weer je wat ik zou willen? Een torenop het Paviljoen, een hoge ronde toren in dezelfdestiji als de rest. Natuurlijk zou de koepel dan wegmoeten, of liever, de koepel zou verhoogd worden,hij zou boven op de toren komen. Van ver buiten destad zou iedereen het Paviljoen dan al zien, zoals deDomtoren in Utrecht. Wat denk je er van?"

De Reyn is geen Meerman, hij zegt:„Ik vind het een wonderlijk plan, mijnheer

Cramp, ik zou het niet doen als ik U was."„Maar man, wat behoort nu beter bij het Pavil-

joen dan een toren! Ik zie hem al staan. Rond, netzoals alles rond is aan dit gebouw. Ook van ijzer englas. Wij maken er natuurlijk platforms in met eenrestaurant, de mensen zullen er prachtig uitzichthebben tot de Noordzee, bij helder weer. Helemaalbovenaan, bij de koepel, komt een lichtreclame, zo-als aan de Eiffeltoren, dat zal de kosten goed ma-ken."

En Mr Cramp wijdt uit over zijn toren. DeReyn kan voor het plan niet warm worden. MrCramp neemt hem da y niet kwalijk, de Reyn kanzich wat veroorloven, hij kan zelfs zijn president-commissaris onbewimpeld de waarheid zeggen.

Een andere maal begint Mr Cramp van zijn le-ven to vertellen.

„Als iemand een stomme streek uithaalt, moet je

151

dat nooit tegen hem zeggen, leer dat van mij, deReyn. Tegen iemand die knoeit mag je nooit zeg-gen dat het een knoeier is, en een ploert moet je be-handelen als een meneer." En op het thema voort-werkende verhaalt Mr Cramp van de strijd voorwaarheid en recht, die hij heeft moeten voeren.Daarbij laat hij zich tot krasse uitspraken verleiden.„De meeste rechtsverkrachters zitten in de recht-banken. Ken je de officier van justitie bij geval?Niet? Nu, daar verlies je niets bij, het is een op-lichter! "

Cramp praat maar, aan een sta. Hij bouwt zijnwoorden voor zich uit als een borstwering, hij ver-dedigt zich daar achter tegen alle aanvallen die inhet verleden op hem gericht zijn en die welke hij inde toekomst nog kan verwachten. Ook praat hijover de ondank der mensen.

„Ik heb er heel wat geholpen, die mij later metde nek aanzagen. De directeur van de Opera, enzoveel anderen, eigenlijk Marien ook, die heb ikvertrouwd en hij liet er mij inlopen. Ilc kan ze niettens allemaal opnoemen. Nu weer Meerman, voorhem heb ik meer gedaan dan voor iemand anders,heeft hij zich daarnaar gedragen? Waar hij mijkan benadelen zal hij het niet laten. Hoe meer demensen worden geholpen, hoe ondankbaarder zezijn. Wat zeg je van mijn pantoffels?" vraagt hijineens de benen vooruitstekend.

„Mooi," antwoordt de Reyn, de vilten zolen enhet bebloemde bovenwerk met een blik keurende.

152

„Vind je niet?” herneemt Cramp tevreden, „ikheb ze gekregen van mevrouw Klaverblad."

De Reyn zegt niets.„Die Klaverblad bevalt me wel," gaat Mr Cramp

door, „dat is tenminste iemand, die aan een anderdenkt."

En de Reyn krijgt in geuren en kleuren de ge-schiedenis van Klaverblad to horen, de geschiedenisvan een avonturier, een carrieremaker, maar dat wilMr Cramp niet zo zien.

,,Het ging hem slecht in zaken, hij heeft eerstnaaimachines verkocht, dat was helemaal geen be-staan, hij is toen een zaak in electrotechnische arti-kelen begonnen, in de Utrechtsestraat. Maar er isveel broodnijd in dat vak. Overal trouwens. In elkgeval kwam Klaverblad niet vooruit. Hij schreefvroeger wel eens in Argus, daarvan ken ik hem,Meerman bracht hem eens bij me. Niet lang gele-den zocht hij me weer op. Iedereen spuwt op me,zei hij, ik ben wanhopig, kunt U mij niet helpen?Aardig vond ik dat. Met het beetje geld dat hijkreeg en met de opbrengst van zijn zaak - hij deedhem over - is hij toen commissionnair in effectengeworden. Maar hij vergat mij niet, een ander zoudat wel gedaan hebben. Onlangs ontmoette ik hemop het kantoor beneden. Mijnheer Cramp, zei hij,U bent de redder van mijn bestaan geweest. Hoevelen willen dat later nog weten?"

En de president-commissaris van het Paviljoenkijkt met welgevallen naar zijn pantoffels.

153

„Mr Cramp,” zegt de Reyn, „neemt U mij nietkwalijk, maar U moet oppassen voor die Klaver-blad. Hij deugt niet."

„Hoe kom je er bij," antwoordt Cramp, met eenafwerende handbeweging, „hij is een beste kerel,een dankbaar mens."

Jk zeg U dat hij niet deugt, hij is niet to ver-trouwen, U moet hem niet bij U toelaten!" betoogtde procuratiehouder met nadruk.

„Mijn beste de Reyn, je ziet spoken. Iemand dieze reageert wanneer hij geholpen wordt kan Beenslecht mens zijn."

154

VIII

OP het Singel, niet ver van de Munt staat een oud-Hollands huis, waarin het antiquariaat van Sto-maski is gevestigd. Het huis is niet breed en even-min hoog, het staat weggedrukt tussen een kantoor-gebouw in namaak-klassieke stijl en een rij kleinewinkels, het antiquariaat Stomaski heeft een onaan-zienlijk uiterlijk, de etalage is laag, het huis valtniet op. Het valt evenmin op als zijn bewoner, wantStomaski, een van de mannen zonder verleden, diezich in de roerige tijd na 1918 te Amsterdam yes-tigde, verdient veel geld met de handel in vervalstekunstvoorwerpen. Stomaski wil daarom niet wor-den opgemerkt; met gebogen rug, als het ware ge-bukt beweegt hij zich onder zijn medemensen, zijnhuis is daarvan de uitdrukking.

Stomaski is een kenner, vooral van het hand-werk der vervalsingen. In Parijs weet hij met ge-sloten ogen de fabriekjes en werkplaatsen te yin-den, waar oud-Spaans goudleer en ivoorsnijwerk uitde 18e eeuw op bestelling vervaardigd worden. Hijheeft Romeinse munten verkocht, die in Aken wer-den geslagen; hij heeft tegen een hoog bedrag oudeItaliaanse penningen van de hand gedaan, zij moe-ten de herinnering levend houden aan her beleg,

155

dat Koning Frans een stad deed ondergaan, dienooit werd gebouwd. Van een refs naar Antwerpenof Weenen keert hij altijd terug met wonderbaar-lijke vondsten, gothische sculptuur uit het hout vanpas gekapte bomen, maar hypermangaanzure kalikomt de Middeleeuwen enigszins tegemoet ter ver-krijging van een door de tijd aangetast uiterlijk. Ofhij toont een tinnen kroes aan een geinteresseerdbezoeker en zegt: „Daar hebben de soldaten vanWallenstein nog uit gedronken, in een Saksischetaveerne. en de Pruisische ordonnansen van Frede-rik de Grote en de grenadiers van Napoleon en dehuzaren uit het leger van Moltke. Dat is een kroesmet een geschiedenis, daar is een roman over teschrijven!" Inderdaad, een roman. De roman vanhet citroenzuur en zijn inwerking op tin.

De etalage van het antiquariaat-Stomaski biedteen bont tafereel. In een hoek, achteraan, staat eenharnas, compleet van de puntige voetbekleding totde pluim op de helm met het neergeslagen vizier.Ouder dan dertig jaar is het echter niet. VOOr hetharnas een Biedermeiertafeltje, links roccoco-stoe-len van wit hout met blauwe zittingen en verder eenopvulling met voetenbankjes in empire-stiji en ma-jolica-vazen en bestofte busters; achteraan een dofschilderij, op 't welk ternauwernood een mannekopmet barer te onderscheiden is, naast een gebeeld-houwde kast met versierde stijlen. Niets van datalles is echt. De meubelen zijn kennelijk toneel-requisiten, het schilderij is een copie naar een oud-

156

Hollandse meester, de majolica lijkt op een bedek-te hemel, zo ondoordringbaar is haar kleur, die delichtgloed van Zuidelijke landen behoort te heb-ben; ook smelt bet metaalblauw en het heldergeelvan de beschildering niet ineen met de verglazingvan het oppervlak, van het trottoir af kan iemand alzien dat hij met namaak te doen heeft. Wat is ditvoor een antiquariaat? De man die denkt deze uit-dragerij voor oude kunst te kunnen slijten, moetwel zeer naief zijn.

Stomaski echter werkt volgens een goed overwo-gen plan. De etalage? Die is voor de burgerlui, diegraag een prul op bun least of schoorsteenmantelhebben of een schilderij. Zij weten niets van kunst,dus ook niet van oude kunst, zij kopen een dingdat zij mooi vinden in een winkel, waarvan zij den-ken, dat het een kunsthandel is. Deze kopers vor-men een vast percentage van de clientele, men heeftdit soort mensen nu eenmaal nodig, zoals een krantzijn abonne's of een geestelijke vele zijner parochia-nen. Zij vormen de kern van zijn bestaan, zegt Sto-maski, ik zou van hen kunnen leven. Maar daar-naast heb ik wat anders. Daarnaast ben ik kunst-koper. Spinoza voorzag in zijn onderhoud door len-zen te slijpen, voor het overige dacht hij en schreefdiepzinnige, edele boeken. Dat was zijn eigenlijkbestaan. Mijn eigenlijk bestaan speelt zich af ach-ter wat U daar in de etalage ziet. Daar leef ik in hetrijk van de schoonheid, daar zoek ik naar dingenvan lijn en betoverende vorm en die dingen dan

157

weer te verkopen, daar andere mensen gelukkigmee te maken, dat is een roeping! aldus besluit Sto-maski tegen zijn slachtoffers. Hij is goed van detongriem gesneden. zijn voorstelling van zakenvindt gerede aanvaarding. Zij beveiligt hem. Hetgevlekte gebladerte maakt immers ook de tijger on-zichtbaar. Dat Stomaski rommel verkoopt weetiedereen, dat hij haar ook voor kunst aan de manbrengt blijft nu beter verborgen.

Achter de etalage ligt een ontvangkamer, het isde winkel geweest, want Stomaski beoefende in deeerste jaren van zijn verblijf te Amsterdam het yakvan goudsmid. Een kabinet rechts, aan de anderezijde van het trapportaal doet eveneens dienst alsontvangvertrek. Aan de achterzijde van het huisbevindt zich de werkplaats, waaraan het magazijngrenst. Op de eerste etage woont Stomaski met zijnvrouw. De zolder bergt nog tal van kunstvoorwer-pen van twijfelachtig allooi.

Op een Novembermiddag pakt de bediende eentending uit, door Van Gend & Loos afgegeven. Hetis zijn laatste karwei deze week, want hij heeft eendag vrijgekregen, zodra hij klaar is gaat hij weg, inde gang ontmoet hij nog net Stomaski. Stomaski isniet alleen, hij brengt een bezoeker mee, het is Kla-verblad.

„Last eens zien hoe de zaak is uitgevallen," zegtStomaski. En hij monsters met een snelle blik dedingen, die, ontdaan van hun verpakking in dehoek van de werkplaats staan, onder het licht van

158

een muurlamp. Uit een warhoop van houtwol enkartonnen bladen en touw en stro rijst de poot vaneen tafel op, die een achtkantig blad draagt.

„Notenhout," zegt Stomaski, „Italiaans werk,zestiende eeuw. Prachtig, vind je niet!"

De tafelpoot rust op een stevig, rechthoekig voet-stuk, dat er uitziet als een prachtig bewerkte doos,de bovenzijde is glad, de zijkanten zijn volgesnedenmet lauwertakjes en rozetten. De poot zelf, ver-smald boven de inplanting op het voetstuk en ho-ger op buikig gewelfd om dan na ringvormige in-snoeringen over to gaan in een brede kop, waarophet blad bevestigd is, vertoont aan alle zijden guir-landes, sierlijke takjes, en miniatuurpaneeltjes.Langs de rand van het tafelblad loops een gewelfdornament als de kroonlijsten aan de gevel van eenFlorentijns paleis.

„Heel goed!" zegt Stomaski nog eens. De tafel,donker, glanst in het licht, als een ivoren Venus dieuit zee opstijgt. De schelpen en het zeeschuim aanhaar voeten bestaan echter uit rommelige embal-lage.

„Had je dat gedacht? Een timmerman in DenBosch heeft hem gemaakt, in Utrecht heb ikiemand die de versieringen voor mij aanbrengt. Hijis beeldhouwer van zijn vak, maar met zulk werkverdient hij meer. Dit „bier stuur ik ook naar hemtoe." En Stomaski wijst op enkele blokken bout endikke, in stukken gezaagde planken, die tegen demuur naast de tafel liggen. „Ik kwam de afgelopen

159

maand ergens in de Achterhoek, daar werd eenboerderij verbouwd, de vloer ging er uit, en eenpaar balken van de zoldering. Die heb ik op de kopgetikt, hout dat meer dan honderdvijftig jaar oudis. Geen spoor van vermolming, zeer geschikt om ersnijwerk van te maken. Oude volkskunst."

Klaverblad glimlacht, Ezechiel Klaverblad, zichnoemende Eduard Klaverblad, de man in wie MrCramp het volste vertrouwen stelt.

„Je hebt een interessant vak," zegt hij, „wat isdat daar?"

„Dit?" vraagt Stomaski en neemt het deksel vaneen kist, „dit is marmer. Maar ik heb er te weinigvan om er jets mee te laten doen. Dat kan goedko-per in Italie zelf." En hij neemt het stuk marmerin de handen, een stuk ter grootte van twee of driebakstenen. Het is vlekkig en geelgrauw verkleurd.„Romeinse zuil," licht Stomaski toe. „Opgegraven,die heeft misschien wel duizend jaar in de grond ge-zeten. Prima grondstof voor een buste uit de tijdder Renaissance."

„En war is dat?" vraagt Klaverblad. Zijn vluggeogen hebben een grote pendule gezien op een eta-gere, die tussen een kast en een muziekstandaardweggeschoven is.

„Dat is echt," antwoordt Stomaski. Zij staan voorde pendule, de dikke korte Stomaski met zijn gladzwart haar en de magere Klaverblad met zijn hoe-kige schouders en het hoekige gezicht.

„Saksisch porcelein," zegt Stomaski. „Voel maar

160

eens." Zijn vingertoppen glijden over het glazuurvan het blok, dat de bovenbouw draagt. Week en

glad is dat glazuur, geen spoor van de ruwheid of

oneffenheid die het kenmerk is van nieuwerwetsfabrieksporcelein. Wonderlijk dat deze stof niets is

dan een bepaald soort aarde tot op 2000 graden ver-hit (toch niet wonderlijker dan de ervaringen diede mens maken tot wat hij is, nadat hij door eenvuur van leed gegaan is). „Zie die kleur eens," wijstStomaski weer. Deze kleur is niet doods van zuiver-heid, er is een tinteling, een zachte gloed in het ma-teriaal alsof er aderen met levend bloed in verbor-gen zijn. Op het voetstuk rusten zuilen, zachtrose,en daartussen is de wijzerplaat met de verguldeopengewerkte wijzers, en daarboven weer kapite-len, die lauwertakken dragen, en medaillons en eenwapenbord, alles omwoekerd en bekranst, alles inporcelein, een witte muziek van vormen, bloemendoor de zon in een nevel verzilverd. Deze penduleis verwant aan alle dingen, die oud en mooi zijn,aan het diepe kopergroen van een toren, en aan hetgoudpurper van Chinese schotels en aan de blauweherderinnetjes uit de werkplaatsen van Sevres.Eigenlijk doet zij een beroep op het geweten vanStomaski, zoals de gedachten die een kind opwektbij een cocotte. Dit beroep echter wordt niet ge-hoord.

„Wat zou je er mee verdienen als hij niet echtwas?" vraagt Klaverblad.

„Dat is moeilijk to zeggen. Zoveel als een gek er

161

voor geven wil. De prijzen zijn niet meer die vanvlak na de oorlog. Ik ben er bij geweest, dat eengems-op-rotsblok voor 350.000 mark wegging opeen veiling in Berlijn. Dat was in goudmark tOchnog een heel bedrag. Alles ging toen weg. De han-del kocht in Weenen het witte uitschotporcelein,ze brandden er een merk in, liefst Augustus Rexen lieten 't kleuren, en ze verdienden grif 30.000mark aan een krinolinedame. En dat was nog nieteens de echte namaak. Die is veel voordeliger."

Klaverblad kijkt nog eens naar de pendule. Hetporcelein is van magische doorschijnendheid, hetheeft zijn eigen klank voor wie weet te luisteren,het straalt als het ware zijn invloed uit, een zuive-rende invloed, een sfeer van goedheid, het is eenzon van geestelijke waarde. Maar Klaverblad is eronaandoenlijk voor, er is een denkbeeld in hem op-gekomen en hij vraagt:

„Zit er iets in antieke horloges?"„Als je een koper weet, zeker wel."„Ik weet een koper."„Dan is het te doen," zegt Stowaski belangstel-

lend. Klaverblad wendt zich of van de pendule.„Ik heb je een voorstel te doen."„Kom dan mee naar boven, dan praten we ver-

der."Om half zeven verlaat Klaverblad het huis van

Stomaski. Hij moet zich weer wijden aan zijn be-roepsbezigheden, hij dient nog voorbereidingen tetreffen voor een conferentie van de volgende mor-

162

gen. Commissionnair in effecten, zo noemde MrCramp hem. Laat ons zien hoe Klaverblad zijnwerkdag doorbrengt.

Vanuit zijn woonhuis gaat hij eerst naar het kan-toor, waar zijn bedrijf is gevestigd: de AlgemeneAmsterdamse Spaar- en Credietbank, telegramadresAlgascred. Tweede etage van een oud huis in eenstraatje tussen twee grote grachten. De boekhouderheeft een stapeltje mappen klaargelegd, de jongstebediende, die de correspondentie van de Algascredverzorgt, is op de schrijfmachine bezig. Klaverbladneemt plaats en ziet de mappen door. Reeds de in-houd van de eerste map werpt een holder licht opde zaken, die door de heer Klaverblad gedrevenworden. Daar is allereerst een brief met een kran-tenknipsel. Het knipsel luidt als volgt:

„Kapitaalfournering. Credietinstelling met uit-gebreide financiele relaties belast zich speciaal metde oprichting van en de omzetting van bestaandezaken in naamloze vennootschappen, commandi-taire vennootschappen of vennootschappen onderfirma, annex de plaatsing en het opnemen van hetbenodigd kapitaal."

Deze advertentie is een fuik, door de Algascreduitgezet. Niet zonder gevolg, want de map bevatook een brief van iemand, die mededeelt „enkelete zijner beschikking staande saldi te willen beleg-gen in een naamloze vennootschap," en die daaromcontact zoekt met de steller dezer advertentie. Ten-

163

slotte is nog aanwezig de copie van een brief, doorde Algascred aan deze reflectant toegezonden. Be-drukt en snorkerig hoofd met de naam van Klaver-blad, directeur Algascred, accountant, belastingcon-sulent. Het is een uitnodiging tot persoonlijke ken-nismaking op een conferentie, die vandaag te 10uur 's morgens in een groot hotel bij de Dam zalgehouden worden. De inhoud van de andere map-pen lijkt op de eerste als de ene druppel water opde andere; alleen is natuurlijk de geldbelegger ofgeldvrager een andere en vordert het uur der con-ferenties naar gelang van hun aantal: half elf, elfuur, half twaalf, twaalf uur. Daarna Bunt Klaver-blad zich een poos rust. Om twee uur worden debesprekingen hervat, zij zullen tot vier uur duren.

Klaverblad neemt zijn boekhouder mee. Dezewords voorgesteld als een assistent en maakt op eenblocnote aantekeningen van elk onderhoud. Kla-verblad volgt een vaste gedragslijn. Bijna elke be-zoeker heeft een dikke tas met gegevens bij zich enbegint meteen breedvoerig zijn plannen te verha-len. Min of meer plechtig onderbreekt Klaverbladdan:

„Mag ik een ogenblik Uw aandacht hebben? Hetis niet onze gewoonte reeds dadelijk op bijzonder-heden in te gaan, wij gebruiken een eerste confe-rentie, zoals deze, ter kennismaking en ter orien-tering."

Zulk een opmerking maakt bij geldbeleggers, dienadenken, een uitstekende indruk. Een goed zaken-

164

man gaat niet met de eerste de beste in zee. Klaver-blad behoudt de leiding van het gesprek. Hij zegt:

„Wij plegen eerst van onze aspirant-leden een be-groting te vragen. Als U eens een schema opsteldevan de toekomstige financiering, waaruit vooraldeugdelijk het rendement blijkt? Het is ons inder-daad mogelijk relaties te vinden, die zich voor Uwkapitaal interesseren, maar zij willen weten in hoe-verre Uw plannen levensvatbaar zijn."

Daarmee heeft Klaverblad de rollen omgedraaid:meestal is het juist de geldvrager van wie zulk eenberekening wordt verwacht. Argwaan wekken dewoorden van Klaverblad niet, integendeel, hij rijstin de achting der bezoekers. Niet iedereen trouwensheeft kapitaal te beleggen; er zijn ook reflectantendie het nodig hebben en die Klaverblad's voorzich-tigheid slechts natuurlijk vinden.

„Uitstekend," zegt de reflectant, „ik zal een ge-detailleerde becijfering maken."

„Gedetailleerd is ook weer niet nodig," merktKlaverblad op. Hij ziet, dat zich in de hal iemandbij de portier aanmeldt, dat kan de volgende bezoe-ker wel eens zijn, Klaverblad heeft een onfeilbaarinstinct in deze dingen, hij kan zijn klanten uitteke-nen, zelfs als hij ze nooit heeft gezien. Maar de ke-rel is vroeg. Het onderhoud moet bespoedigd wor-den.

„Een globale indruk is meer dan voldoende,"zegt Klaverblad, „Laten wij zeggen, dat U die onsbegin volgende week toestuurt."

165

De reflectant, in zijn ijver, neemt zich echtervoor de becijfering toch heel uitvoerig te maken.Hij gaat naar huis en werkt avonden lang aan zijnbegroting. Hij wil een cargadoorsbedrijf oprichten.Voor het geld zal hij zorgen, de leiding krijgtiemand anders, want daar moet je in zitten, in zulkeen vak. Er valt in de toekomst te verdienen alscargadoor. Na de crisis van 1921 is het scheepvaart-verkeer weer toegenomen. Achter de cijfers iigt dehaven. Het is zomer. Rijen schepen onder een wa-zige lucht. De stuurstoel van een rijnaak. Een scher-pe boeg, hoog en donker opdoemend in het licht.De stad Amsterdam lijkt een eiland, dat drijft ineen damp van warme nevel en rook, die alle vor-men laat ineenvloeien: de grote donkere kap van.het Centraal Station, de sierlijke torens, spoorweg-viaducten en huizen.

Zo mooi ziet Kiaverblad's reflectant de toekomstvoor zich, terwijl hij zijn schema's opstelt. En dewerkelijkheid? De werkelijkheid is deze: dat hij naeen week bericht krijgt, volgens hetwelk de Algas-cred uit zijn begroting een rapport zegt te moetenmaken, waarvoor hij f 50.— betaalt. Dat hij na hettweede onderhoud f 20.— gireert voor „gemaaktekosten" en daarna nog eens f 25.— „voor kosten".De reflectant wordt niet ongeduldig, men spreekthem nu aan met „waarde heer" of „waarde vriend"(Klaverblad kijkt er zijn mensen op aan). Zijn ver-trouwen in de Algascred groeit met de dag. Na tweeof drie maanden ontvangt hij dan een mededeling,

166

volgens welke de Algascred er niet in is kunnenslagen gegadigden voor zijn project te vinden, metbetuiging van spijt. Hij is dan een illusie rijker enf 95.— armer. Sommige reflectanten hebben dannog niet begrepen dat zij er in gelopen zijn. Het isnatuurlijk nooit de bedoeling van Klaverblad demensen te helpen. Hij houdt hen een pow aan depraat, om hen geld uit de zak te kloppen. Aan dezevorm van oplichting is strafrechterlijk niets te doen,de formulering van de wet laat niet toe dat een be-drogene met kans op goed resultaat een proces te-gen de Algascred kan beginners. Wel is de instel-ling gesignaleerd bij de politie en ook worden somswaarschuwingen gepubliceerd. Zolang echtervreemdelingen in de financiele wereld - artsen, le-raren, ingenieurs die niet voldoende geld of inlich-tingen hebben om ter beurze te opereren of naareen grote bank te gaan - naar belegging zoeken enzolang er mensen met een gladde tong en impone-rende manieren bestaan zoals Klaverblad, zolangzullen de zwendelbanken hun werkzaamheden uit-oefenen.

Om half vijf is Klaverblad op zijn kantoor terug.Hij keurt de tekst van een advertentie, door dejongste bediende opgesteld aan de hand van voor-beelden, en het concept van een circulaire. Meernog dan met advertenties werkt de Algascred doormiddel van circulaires. Daarmede betreden wij eenander terrein van werkzaamheden van de beerKlaverblad. Hij stuurt naar een bepaalde streek of

167

een dorp een groot aantal circulaires, de adressenvindt hij in het intercommunaal telefoonboek enin de gids van postrekeninghouders. In deze circu-laires wordt een schijnbaar zeer voordelige trans-actie uiteengezet. De Algascred stelt een spaarbriefter beschikking van iedereen, die vijf achtereenvol-gende jaren f 100 per jaar stort. Na of loop vandeze termijn zal de spaarbrief worden ingewisseldtegen f 600.

En nadat aldus het werkterrein door beloftenvruchtbaar gemaakt is, gaat Klaverblad er been. Hijbrengt alien, die een circulaire gehad hebben eenpersoonlijk bezoek. Tien tegen een, dat hij bij eengroot aantal van deze mensen een spaarbrief plaatst.Sams stuurt hij zijn boekhouder, die kan bet instreken met goedgelovige bevolking ook wel af.Want dit heeft Klaverblad wel geleerd tijdens deuitoefening van zijn vak: het maakt een groot ver-schil, waar je in Nederland komt. Hij mijdt in elkgeval de grate steden, daar loopt het publiek tegauw naar de politie. Al kan niemand met de wetin de hand iets tegen de Algascred uitrichten, op deduur kan de bedilzucht van de politie lastig warden.Ook in de Noordelijke provincies zijn de mensen tewantrouwend. De neringdoenden en de boeren uitbet Zuiden, dat is geschikt yolk! Daar heeft Kla-verblad goede jaren aan te danken. Zij betalen braafhun termijnen, stortingen of hoe de vindingrijkheidvan Klaverblad dit soort afrekening noemen wil.Zij klagen niet als zij hun eigendom niet terugkrij-

168

gen en blijven onder de ban van de toezeggingendie de Algascred hun hardnekkig doet.

Immers, wat is het geval? Zodra een spaarder naof loop van de overeengekomen termijn om zijnf 600 vraagt, krijgt hij een papier toegestuurd,op hetwelk gedrukt staat:

„Inkomstenobligatie ten name der Algascred.Nominale waarde f 600, jaarlijkse interest 8 %."Dit papier is vergezeld van een lange toelichtingwaarin op de voordelen van dit soort belegging ge-wezen wordt. Veilig en zeer rendabel! Wie kantegenwoordig nog 8 % van zijn geld maken? Nie-mand immers! En bovendien kan men zijn inkom-stenobligatie bij de Algascred belenen. Natuurlijkbetaalt men daar rente voor, welke bank berekentgeen beleenrente? En natuurlijk krijgt de belenerniet de voile f 600 uitgekeerd, hoogstens f 400.Maar welke bank beleent dan wel een stuk voor devoile nominale waarde? Zo praat Klaverblad, alseen persoonlijk bezoek bij weifelaars nodig is. Hijschildert in verleidelijke kleuren het slapend rijkworden, hij voert de aandacht der betrokkenen opzijpaden. Dat deed hij de eerste keer ook al, toenhij de spaarbrief moest plaatsen, en aldoor sprakover een „uitkering" van f 600 (een uitkering welte verstaan, en een uitkering behoeft niet altijd ingeld te geschieden) en door zijn woordenvloed be-lette, dat het slachtoffer de voorwaarden der over-eenkomst bestudeerde. Want in de beleggingsvoor-waarden staat wel degelijk, dat de uitkering zal ge-

169

schieden in de vorm van een inkomstenobligatie;het staat klein gedrukt, en ergens onderaan, maarhet staat er. Per slot van rekening moet Klaverbladtegen kwaadwilligheid gedekt zijn! Maar het wasbij het bezoek zijn taak in elk geval te voorkomendat daar de aandacht op viel. En ook later is het zijntaak. De mensen moeten de inkomstenobligatie uitovertuiging nemen; het stuk moet hen worden aan-'gepraat, zij moeten goed van geloof blijven; nooitmag het tot hen doordringen, dat zij eigenlijk tegenhun zin gebonden zijn door een bepaling in hetcontract.

„Het bedrijf rust op drie pijlers," pleegt Klaver-blad tegen zijn boekhouder te zeggen, „dat is veelbeloven, veel incasseren en weinig betalen. Je magde volgorde van de laatste twee dingen omdraaien,maar de zaak komt op hetzelfde neer."

Nu is er een brief gekomen van iemand, die vijfjaar lang heeft gestort, maar de inkomstenobligatieweigert, en „uitkering in contanten" eist. Hij heeftzijn bezoek aangekondigd, om de zaak te regelen,aangezien de gevoerde correspondentie niet tot eenoplossing heeft geleid.

Klaverblad ziet tegen dat bezoek niet op. Hij isvan plan de ontevredene welwillend te woord testaan, met nadruk op de soliditeit van de maat-schappij te wijzen en zodoende de slag om het ver-trouwen glansrijk te winnen. Het zal gaan, zoalshet altijd gaat, de bezoeker zal vertrekken, genezenvan zijn twijfeling en half beschaamd, omdat hij de

170

heer Klaverblad heeft lastig gevallen met hersen-schimmen. Overigens is Klaverblad van plan zijnwerkzaamheden voor deze dag met dit onderhoudte besluiten.

Een tik op de deur. „Hier is iemand om U tespreken," zegt de bediende.

Klaverblad is verrast. Hij heeft een eenvoudigman verwacht, een arbeider in zijn goede pak, eenkruidenier of een boertje, een blozende provinciaal,in elk geval een onschadelijk mens, een goedwil-lend wezen, welks koppigheid zou verdwijnen alssneeuw voor de zon voor Klaverblad's overredings-kracht. Maar dit is iemand anders, gebruind, grijs-blauwe ogen, het zou een koopvaardijkapitein kun-nen zijn of een inspecteur van politie. Deze laatsteoverweging stemt Klaverblad zeer voorzichtig.

Zij maken zich aan elkaar bekend. Klaverblad!Ook de bezoeker noemt zijn naam. Er is al eennieuw element in het samenzijn. Stugheid van deeen, die de ander nog meer op zijn hoede doer zijn.

„Ik heb Uw brief gekregen, waarmee kan ik Uvan dienst zijn?" vangt Klaverblad aan.

De bezoeker steekt meteen van wal. Hij komtnamens zijn vader, het leek hem beter dat hij ging.Er is jets vreemds in de situatie. Waarom weigert demaatschappij betaling?

„Ik begrijp dat Uw vader teleurgesteld is," zegtKlaverblad, even snel als de ander op de kern vande zaak afgaande, „maar wat wilt U? Zakendoengeeft altijd risico. U kunt in de beleggingsvoor-

171

waarden, uitdrukkelijk geformuleerd, lezen, dat naeen bepaalde periode een inkomstenobligatie ver-strekt wordt. Heeft Uw vader die soms niet gekre-gen? Wij hebben hem zelfs de in October verval-lende halfjaarlijkse coupon betaald, hoewel hij er,strikt genomen nog geen recht op had, doordat hijde obligatie heeft geweigerd. Wat wilt U dan? Eris geen enkele bepaling van de overeenkomst ge-schonden! "

„Uw vertegenwoordiger heeft destijds de zaakaldus voorgesteld, dat mijn vader na vijf jaar f 600zou krijgen, het woord inkomstenobligatie heeft hijzelfs niet gebruikt."

Klaverblad haalt de schouders op.„Onze vertegenwoordiger kan niets anders be-

loofd hebben dan wat in de overeenkomst staat. Enbovendien, of Uw vader die f 600 krijgt in geld,of in papier van onze bank, dat maakt geen ver-schil."

De bezoeker is drie minuten in de kamer, maarevenals Klaverblad kent hij zijn mensen. Het ismis, van deze fielt is niets te verwachten. Het geldis weg.

:',Ten eerste zou ik van U wel eens willen weten,wie U het morele recht geeft om de mensen gelduit de zak te kloppen en ze na vijf jaar of te schepenmet een paar procent. Ten tweede waar U de bruta-liteit vandaan haalt om ze voor te stellen hun in-komstenobligatie te belenen. De mensen geven Uf 500 en zij moeten dankbaar zijn als zij f 400

172

terugkrijgen. Dat is knap! Maar ter zake: als hetgeen verschil maakt of iemand f 600 in contantenof in een stuk papier krijgt, dan mag U ook geenbezwaar hebben om f 600 in contanten te betalen.Toch doet U dat, U weigert het! En waarom! 1kzal het U zeggen, meneer Klaverblad, omdat U eenbedrieger, een oplichter en een schoft bent!" zegtde bezoeker kalm en nadrukkelijk.

Zo is Klaverblad nog nooit toegesproken. Enigeseconden is hij beteuterd, maar zichzelf dadelijkmeester. De vent is gek. Er uit met hem.

„Mijnheer," antwoordt Klaverblad met voorge-wende waardigheid, „ik heb U een onderhoud wil-len toestaan, ik ben bereid met mijn clienten hunbelangen te bespreken, maar ik kan mij niet latenbeledigen."

Hij belt. „Laat mijnheer even uit!" zegt hij min-zaam tegen de bediende, en verdiept zich zondergroet en zonder op te zien in zijn papieren.

„U hoort van mij nog well" antwoordt de be-zoeker, dreigend, reeds bij de deur.

Klaverblad zegt niets. Hij weet uit ervaring, datdit soort aankondigingen nooit in daden kan wor-den omgezet. En mOcht hem inderdaad het vuur naaan de schenen gelegd worden - wat niet waar-schijnlijk is - welnu, dan betaalt hij voor een keenhet bedrag van f 600 uit.

Klaverblad gaat naar huis om te eten.

173

IX

MR Cramp was in 1880 een vermogend man. In1925 is hij dat niet meer. Hij moet naar middelenomzien om van zijn onderhoud zeker to zijn. Hijbezit een kostbare bibliotheek, schilderijen, Perzi-sche tapijten. Hij bezit nog een groot huis inUtrecht. Nagenoeg nooit komt hij daar, een be-waarder heeft er de zorg voor, deze houdt het huisschoon en lucht de kamers. Het zijn nog dezelfdekamers waarin Mr Cramp woonde toen hij ge-trouwd was. Er staan meubelen met gebogen ronderuggen en kromme poten, er hangen dikke gordij-nen met koorden en kwasten en portieres, er liggendikke vloerkleden; alleen de kamerplanten en demakart-boeketten zijn er niet meer. Meestentijdsblijven de blinden voor de ramen, de muren van hethuis zijn geel gepleisterd, het staat er als een stenenherinnering aan de zeventiger jaren, zijn gevel isstrak van ouderdom, gelijk het gelaat van MrCramp.

En dan bestaat ook nog het kantoorgebouw vande firma Cramp & Van Roon. Ook daar is weinigveranderd. Daar zijn nog de ouderwetse cylinder-bureaux en de krukken, ja zelfs de inktpotten in delessenaars, waaraan de klerken hun arbeid verricht

174

hebben. Slechts zelden dringt de zon door in dozeruimten; langs de achtergevel strekt zich de ruinuit, een geweldige beuk verheft zich boven het ver-wilderd grasveld, onkruid woekert langs de kleinestoep die van het kantoor naar buiten leidt. Dik-wijis is Mr Cramp dit stoepje afgegaan, op eenmooie lenteochtend als de vogels kwinkeleerden inde beuk en de zon over de daken aan de andere zijdeop de paden scheen. Daar stond hij, en verlustigdezich in de aanblik van de natuur, die ontwaakte.

Op dit kantoorgebouw is de keus van Mr Crampgevallen. Het is zijn eigendom in zijn hoedanigheidvan enige firmant. Hij kan er hypotheek op verle-nen, dan maakt hij het zich weer nuttig. Hij heefter met de Reyn over gesproken. De Reyn vindt hetgeen slecht idee.

„U kunt het ook verkopen," zegt de Reyn„maarwie weet hoe U het nog eens nodig heeft. 1k denkwel dat U gemakkelijk zult slagen." En hij noemtde namen van Amsterdamse hypotheekbanken.

„Ben je gek!" stuift Cramp op, „denk je dat ikjets te maken wil hebben met iemand hier? Dat tuigdat mij het gehele leven heeft dwarsgezeten? Aandat soort mensen heb ik ale ellende te danken ge-had. Gebruik je hersens alsjeblieft!"

„Nu, mijnheer Cramp," zegt de Reyn kalmerend,„U kunt U ook wenden tot een instelling buiten destad." De Reyn wordt nooit boos als Mr Cramphem zijn humeur toont.

De president-commissaris zwijgt en zegt de ge-

175

hele verdere dag nets tegen de Reyn. Des avondste negen uur heeft hij in zijn kantoor een onder-houd met Kdaverblad. Kiaverbiad luistert belang-stellend. „Ik weet iemand," zegt hij tenslotte, „dieU uit de moeilijkheid kan redden. Kent U de firmaVan den Boogert & Paraat in Brussel? Uiterst solidemensen. Ik denk er aan omdat ik gisteren bier inAmsterdam Paraat ontmoette. Hij is een mijnerintieme vrienden. Een volkomen integer man!"

Deze woorden zijn voldoende. Mr Cramp zal.Paraat nemen, al zou iedereen zich daartegen ver-zetten. Paraat komt, een man met geplakte harenen een snorretje, zijn pak zit hem gegoten aan hetlichaam, hij is glad als een slang. Nog diezelfde dagspreekt Cramp af hem hypotheek te verlenen ophet kantoorgebouw van de firma Cramp & VanRoon tegen een bedrag van f 100.000, rentende3%. Mr Cramp heeft weer geld.

„De zaak is in orde," zegt hij de volgende mor-gen als hij de Reyn in de gang tegenkomt, en mettevreden gezicht het mooie weer prijst.

„Waar heeft hij zich nu weer ingestoken?"vraagt de Reyn zich af. Met enige moeite komt hijer achter, dat de firma Van den Boogert & Paraatin Brussel vroeger een goede reputatie gehad heeft,dat eerstgenoemde firmant overleden is en dat Pa-raat nog slechts weinig inkomsten uit de zaak trekt.Zoveel te meer verdient hij echter aan de huur vaneen aantal huizen, waarin bordelen gevestigd zijn,alsmede aan de opbrengst van enige zeer selecte,

176

maar niet minder verdachte nachtgelegenheden.Zijn vrouw is aan een dezer etablissementen ver-bonden en stelt zonder reserve haar lichamelijkeschoonheid ten dienste van bezoekers, die een hogemaatschappelijke positie bekieden.

Paraat blijkt over veel tijd te beschikken. Hijmaakt althans geen aanstalten naar Brussel terug tegaan. Het Paviljoen van Mr Cramp is een trekpleis-ter. Paraat voelt dat hier veel te halen is. Hij be-zoekt Mr Cramp vaak, soms in gezelschap vanKlaverblad, soms alleen. Eens op een avond haaltMr Cramp uit zijn bureau een doosje te voorschijn,hij opens het behoedzaam en laat de inhoud aanParaat zien. Het is een oud halshorloge met zeshoe-kige kast van ivoor; aan de voorzijde is in goud enemaille de voorstelling aangebracht van een sater,die een nymph tot in een bosje vervolgt; de knopis eveneens van ivoor, en het ringetje, bestemd voorhet draagkoord is van goud. Paraat neemt het hor-loge voorzichtig in de hand.

„Een attentie van Klaverblad," zegt Mr Cramp.„Ik heb hem eens gezegd dat ik een zwak had vooroude horloges. Onlangs bracht hij een kunsthande-laar mee, die er een voor me had. Mooi, vind jeniet?"

Mr Cramp tutoyeert iedereen, die hem bevalt.„Prachtig," zegt Paraat en brengt bet ivoor vlak

bij de ogen en houdt het van zich af. Mr Crampneemt het horloge terug, hij strijkt met zijn oude,magere, gele vingers behoedzaam over het kleur-

177

rijk kleinood en doet het open. Daar is het cijfer-blad met de wijzers, en het werk. Mr Cramp wijst:„Een uurwerk uit de tijd van Lodewijk XIII. Ziemaar, onderdelen die nog met de hand zijn be-werkt."

Paraat knikt: „Handige kerels," denkt hij. Hijkent Klaverblad door en door, en Stomaski vannaam, en dat dit horloge echt is, wil er daarom bijhem niet in. Van al dan niet met de hand bewerkteonderdelen heeft hij geen verstand. Mr Cramp trou-wens evenmin, maar Klaverblad heeft speciaal deouderdom van het werk geroemd.

Later hoort Paraat de toedracht van de zaak. Sto-maski heeft een kastje door een edelsmid laten ma-ken, een ander verrichtte de bewerking met gouden ivoor en tenslotte is het inwendige geleverd dooteen horlogemaker die daartoe onderdelen van eennieuw uurwerk verving door een oude veer en en-kele oude radertjes. Alleen het cijferblad met deopengewerkte wijzers is in zijn geheel afkomstiguit de 17e eeuw. Mr Cramp, die de verpersoonlijkteachterdocht is, heeft Klaverblad en Stomaski gritgeloof geschonken, de prijs van f 1000 is geen be-letsel geweest, de kunsthandelaar is als een redderin de nood ontvangen en Mr Cramp heeft verklaardzich aanbevolen to houden voor meer antiek goed.Klaverblad en Stomaski hebben de opbrengst naof trek der kosten, die gering waren, gedeeld.

Sindsdien behoort ook Stomaski tot de bezoekersvan Mr Cramp. Daarmee is een nieuw tijdperk in

178

het leven van Mr Cramp begonnen. Hij is 87 jaar,en toch is dat nog mogelijk, de fase der vrienden-bedriegers. Van niets is hij zich minder bewust.Eindelijk zijn er mensen op zijn levensweg geko-men, die hem onbaatzuchtig ter zijde willen staan.Is er iemand die iets te zeggen heeft van Klaver-blad? Laat hij dan niet vergeten dat ik, Mr Cramp,meermalen met de justitie in aanraking geweestben. Deugt Stomaski niet? Natuurlijk, hij is geboor-tig uit te geringe stand om veilingen te organiserenwaar de upper-ten kunstwerken koopt. En is er mis-schien ook op Paraat wat aan te merken? De A m-sterdamse geld-aristocratie kan moeilijk verkrop-pen dat een onbekende commissionnair uit Brusselrelaties heeft met de N.V. Paviljoen van Nijver-heid! Maar ik, zegt de tweede Cramp, die reeds zovaak de handelingen van de eerste bestuurde, ik doewat ik wil. Ziet gij hoe ik leef? Ik wil van U, gijbankiers en handelaars in producten en reders, vanU gij hoogleren en rechters en notarissen, van U gijbrave burgers, gemeenteraadsleden en burgemees-ters niets weten. Ik kies mij vrienden, naar het mijlust. Erger ik er U mee? Tart ik U? Zoveel te beter!Hoe hebt gij mij niet geergerd en getart.

Zo drijft de onzichtbare Cramp de zichtbarevoort: hij beweegt de oude spieren en de stijve jich-tige benen, hij tekent zijn gevoelens in het spel dergelaatstrekken, hij breekt nog door de troebelheidder verouderde ogen en doet de magere handen metde vale plekken op de huid heftig gesticuleren als

179

hij het oude, bijna 90-jarige hart in woede doer ont-branden en de verwensingen uit het strottenhoofdworden gestoten.

En nog steeds staat daar het Paviljoen van Nij-verheid, hoog boven het omringende geboomte ende huizen rondom. Het Paviljoen ziet bier en daarin de stad nieuwe bouwwerken oprijzen, bouwwer-ken met scherpe hoeken als van papier dat fangseen liniaal gevouwen is, met grote regelmatige glas-vlakken in de wanden, met gaanderijen als van eenscheepsdek, gebouwen met witte en glanzende mu-ren, inwendig hel van kleuren en licht. Vooruitstre-vende architecten spreken van het Nieuwe Bouwen;zij dromen van hygienische steden en torenhuizenen rationele volkswoningbouw. Aan het Paviljoenmoet dat alles bekend voorkomen, het zou dezenieuwe dingen met vreugde moeten begroeten,maar het Paviljoen is oud; soms, als het licht uitde Maartse hemel zijn groots spel speelt en russenhet zwart van wolken straalt, en dan weer, gedemptin witte nevels, de aarde overgiet met een schijnselalsof de lucht van doorzichtig water was - soms lijkthet of een droevige glimlach op het gelaat van hetPaviljoen verschijnt. Het Paviljoen is oud, het gaatgebukt onder de last der jaren.

Het gaat ook gebukt onder de last der exploita-tie. Sinds 1923 heeft de N.V. Paviljoen voor Nij-verheid geen jaarverslag gepubliceerd. Nog steedsis daar de erfenis van Meerman: niet opgehelderdeuitgaven f 209.000. De zaak van de tegen hem in-

180

gestelde civiele vordering is nog hangende. Nogsteeds bevindt zich aan de aandelen dividendbewijsnummero 14. Het getal 14 is vaak een symbool: 14dagen hechtenis, 14 dagen vacantie, 14 dagen zichtop een wissel. Dividendbewijs nummero 14 is hetsymbool van de financiele onvruchtbaarheid vanbet bedrijf. De koers van de aandelen schommeldede laatste maanden tussen 26 en 19. Wel wordt elkjaar een vergadering van aandeelhouders bijeenge-roepen, maar zij kan geen besluiten nemen; dedirectie maakt slechts voorlopige balansen en voor-lopige resultatenrekeningen bekend. Zo lang ergeen definitieve cijfers worden gegeven, kan de ver-gadering haar beleid noch goed- noch afkeuren. Erkan wel wat worden gepraat. Mr Cramp is op dezevergaderingen aanwezig. Hij komt binnen, schuife-lend, een kistje met sigaren onder de arm, neemtplaats en presenteert links en rechts.

Er vallen slechts twee feiten te vermelden. Heteerste is de benoeming van een nieuwe directeur.Daarin heeft Paraat de hand gehad. Hij kan deReyn, die hem altijd met een stijve knik begroet,niet uitstaan. Waarom is die vent nog niet naar zijngrootboek teruggestuurd? Eerst tracht hij de Reynbij Mr Cramp verdacht te maken, maar dat luktniet. „De Reyn?" zegt Mr Cramp verbaasd, maarzonder heftigheid „de Reyn is een beste kerel!"Daarna probeert Paraat het op een andere manier.Na een afwezigheid van twee maanden - zaken inBelgie - komt hij in Amsterdam terug en vertrouwt

181

Mr Cramp toe dat Klaverblad's pad niet over rozengaat. Eigenlijk is het effectenvak voor hem niets,daar moet te veel geknoeid warden am een behoor-lijk inkomen te krijgen, te veel gespeculeerd, te veelgeprofiteerd van de clienten, Klaverblad zou veelbeter op zijn plaats zijn in de leiding van een onder-neming, die werkt ten algemenen nutte. Waarombenoemt U hem niet tot directeur van het Pavil-joen?

Kort daarna is Klaverbiad directeur. De Algas-cred wordt geliquideerd, nadat Klaverblad vergeefsheeft getracht haar voordelig aan Paraat over tedoen. De Reyn wordt bij Mr Cramp geroepen enhoort zwijgend de aankondiging van de mutatieaan.

Het andere feit is dit: de houder der eerste hypo-theek komt er achter dat het Paviljoen voor eenbedrag van f 75.000 tegen brand verzekerd is.Deze som is veel te laag, en waar zij bovendienwerd vastgesteld in een tijd, toen de waarde van hetonroerend bezit reeds werd geschat op drie ton ende prijzen sindsdien zijn gestegen eist de houder dereerste hypotheek, dat het verzekerde bedrag min-stens een half millioen gulden zal bedragen. Menmoet deze eis inwilligen, is het Paviljoen niet aanhanden en voeten gebonden? Maar de verhogingder premie drukt op de exploitatie-rekening. HetPaviljoen werkt met verlies.

Meermalen bezoekt Mr Cramp de voorstellingenin de schouwburgzaal. Hij heeft er een loge d'avant-

182

scene, die hij vanuit zijn vertrekken langs een af-zonderlijke trap bereiken kan. Meestal is de voor-stelling reeds begonnen, als hij binnenkomt in eenlange, wollen kamerjas, langzaam, voor zich uittastend met een stok. Tegen het licht op 't toneelsteekt zijn scherpe vogelgezicht af, de neus met hetbrilletje en de ronde, met een kalotje gedekte sche-del. Hij blijft een poos staan na het binnenkomenen kijkt de donkere zaal in, enigszins gebogen, debevende hand op de fluwelen rand van de loge, eenvreemde verschijning, to voorschijn gekomen alsofzij dadelijk haar rol op de planken zal gaan spelen.Daarna gaat hij zitten, en blijft soms tot aan heteinde; meestal vertrekt hij eerder.

Op een avond geeft men in het Paviljoen eenvoorstelling van Vondel's Lucifer, een van de wei-nige, die het geweldige dichtwerk ten deel vallen.Er is een breed voorplein, afgesloten met een hek,waarin zich een grote gouden poort bevindt. Achter

die poort is een verhoogd platform, tot hetwelk tre-den toegang geven liggende over de gehele breedtevan het toneel. Achter dit platform leiden smalleretrappen naar galerijen, en daarachter weer en hogerzijn andere gaanderijen en gevels, als opeengesta-peld tot hoog oprijzende transen en tinnen, ge-schraagd door marmeren zuilen, een reuzenbouwvan bogen en ommegangen, goud Tan tint, brons-kleurig of zilver oplichtend, steeds hoger tot in eenver verschiet, waar op het hoogste punt de blinken-de koepel zich verheft, in welke, onzichtbaar, het

183

Opperwezen troont. Daarboven nog is de lucht, witen verblindend rond de kronende koepel., maarlichtblauw, steeds blauwer naar de uiteinden.

Dat is de Engelenburcht, en hier speelt zich hetdrama of van Lucifers val. Daar staat hij, de onte-vredene, wiens ontevredenheid wordt aangeblazendoor de kruiperige Beelzebub, die gedurig stookt;daar staat de twijfelaar, wiens twijfel door de listigelastertaal van Apollion aldoor toeneemt; daar staatde opstandeling, moedig uit vrees, steeds moedigerdoor de vermeende rechtsgronden die de opruierBelial te berde brengt. Tegenover hen de wijze Ga-briel, afgedaald uit de burcht, maar onmachtig hetverzet te smoren.

Daarop wemelt het voorplein van Engelen. Luci-fer is in het midden van hen, trots en zwak tegelijk,luisterend naar zijn raadgevers, gedurig in aarzelingnaar de burchttinnen opziende, geslingerd tussen devrees voor het Almachtig Opperwezen dat bovenalien zetelt, en de begeerte naar het leiderschaphem door een opstand voorgetoverd. En de Engelenverdelen zich reeds in groepen, getrouwen en afval-'igen scheiden zich vaneen en op de burcht gaat eenzonderling rood licht schijnen, droevig teken vande naderende ramp. Rafael, de milde, de afgezantvan vrede en verzoening tracht haar vergeefs te ke-ren. De muziek van een rei verheft zich, een kla-gend vrouwenkoor gesteund door fluiten en violenvan een orkest. Aldoor klinkt de onheilspellendeen sombere dreun der muiters: helaas, helaas, he-

184

laas, waar is ons hell gevaren. Michael, de hemelseveldheer, daalt of uit de burcht, de schubben vanzijn pantser schitteren, hij heft het diamanten schilden de gouden veren op zijn helm sidderen bij elkebeweging van zijn hoofd.

Hij beveelt, kort en streng. De scheiding onderde Engelen is nu volkomen. Zij die trouw blijventrekken zich terug achter de poort, en aan het eindvan her, derde bedrijf ziet men hen de trappen op-gaan en de poorten en galerijen van de burcht bin-nentreden.

Op dat ogenblik verlaat Mr Cramp zijn loge. Hijziet de rest van het stuk niet meer. Niet meer, hoena het weer openschuiven der gordijnen overal lichtin de burcht ontstaat, hoe naarmate het vierde be-drijf vordert steeds meer fakkels worden ontstoken,hoe de getrouwe engelen to voorschijn treden, bier,daar, en afdalen, stap voor stap, een menigte inblinkende klederen, een falanx aan welker hoofdMichael, schitterend in zijn rusting, zich heeftopgesteld, terwijl op het grote voorplein de afvalli-gen zich eveneens groeperen en knotsen gegrepenhebben, en sabels, speren, dolken, en gereed staanvoor de strijd.

Na deze bewogenheid plotseling de rust van hetvijfde bedrijf. Geen Engelenmassa meer, geenvlammen. De burcht schijnt verlaten, en Uriel doerhet verhaal van de slag. Maar dan is Mr Cramp alin zijn kamer. Hij is de trap opgestegen, die van degang achter zijn loge naar boven leidt, langs glazen

185

wanden en stalen bogen, hij bereikte een vloer, ensteeg langs een andere trap naar een hogere vloer,hij steeg van de ene ommegang in bet luchtigbouwsel van ijzer en glas naar de andere, zoals deafgezant van Lucifer, terugkomende, opging vande garde en door de dampkring rees en de zevensferen van zon en maan en planeten doorsneed enlangs de ring der sterren het empyreum bereikte, dewoonplaats van engelen en zaligen, waar Luciferopstond tegen God. Het Paviljoen is een heelal inhet klein, de schepping van een 19de eeuwse Ptole-maeus, die zijn gedachten niet in een kaart uit-drukte, maar in ijzeren balken en overspanningenen alles overkoepelende daken. En zo bereikt MrCramp zijn kamer, zijn Engelenburcht hoog in ditstelsel van rondingen en venters, dat een wereld opzichzelf is, en ook in deze Engelenburcht zijn Belialen Beelzebub en ApoIlion; alleen hebben zij eenmenselijke gedaante en zij dragen menselijke na-men, zij heten Klaverbiad, en Stomaski en Paraat.Er is echter geen Lucifer. Mr Cramp is geen Lucifer,hij is een oud man, die veel fouten in zijn levengemaakt beef t, in de voile overtuiging dat hij goedhandelde; hij is niet eens de bedrieger waarvoor hetpubliek hem aanziet, zou hij dan een Lucifer zijn?Tenzij elk mens een gevallen engel is.

Ze zijn er alle Brie reeds. In de gang hangt defraaie bontjekker van Stomaski, met de horlogesverdiend. Binnen op tafel staan dozen met banker-letters, een G, een J en een C, fijnzinnige attentie

186

van mevrouw Klaverblad, zij is niet aanwezig, haarman heeft de dozen meegebracht. De heren, bin-nengelaten door de concierge, hebben, in afwach-ting van de komst van hun gastheer, plaats geno-men. Stomaski geeft hoog op van een beeldengroep-je van Saksisch porcelein, dat hij aan een groot in-dustrieel heeft verkocht. Fabrieksgoed, klein beetjebijgeverfd en wat geglansd. „Een ton heeft hij ervoor neergelegd! Een ton!"

Paraat betoont zich ongeduldig, „waar blijft datoude kavalje?" bromt hij. Paraat beef t moeilijkhe-den in zaken, hij kan geld gebruiken. Klaverbladnoch Stomaski zijn gek genoeg het hem te geven.Cramp moet uitkomst bieden.

„Je krijgt het wel," troost Klaverblad, „als je hetmaar handig inkleedt. De mensen zeggen dat hijonberekenbaar is, maar dat is niet waar. Je moethem in zijn waarde lawn, een beetje eerbiedigen,dan krijg je alles van hem gedaan. Als ik tegen hemzeg: bier onder het Paviljoen ligt een goudmijn enik maak het niet al te onaannemelijk, dan geef t hijmij het geld voor de exploitatie."

„Het is een oude gek," verklaart Stomaski, „deReyn kan niet eens veel kwaad met zijn gestook,hij wordt toch niet geloofd."

Zodra de deur opengaat, verandert de houdingder drie bezoekers als bij toverslag. Zij staan op enspelen hun rol van bewonderende volgelingen.Cramp is getroffen door het geschenk der banket-letters, de omstandigheden zijn gunstig.

187

In de kamer van Cramp hangen schilderijen, niet-onverdienstelijke stukken uit de tijd van omstreeks1850, geen grote kunst, maar van perioden vanover- en onderschatting tot een zekere waarde ge-stabiliseerd, zowel voor kenners als voor de markt.Deze schilderijen bieden Paraat een aanknopings-punt, hij heeft binnen een kwartier Cramp zover,dat zij zullen worden vervangen door modernestukken. „Meer en vogue." Paraat wil wel zo goedzijn als bemiddelaar bij deze transactie op to treden.

„Zo zijn we allebei geholpen," verklaart Paraat,„ik verkeer momenteel in grote moeilijkheden, eenkwestie van liquiditeit, ik moet een periode vanveertien dagen overbruggen, een grote crediteurheeft mij in de steek gelaten, bet kan vreemd lopenin zaken. Gisteren kon ik ternauwernood mijn ho-telrekening betalen, ja, ik moet zelfs in goedkoperestaurants eten. Ik ben U zeer, zeer dankbaar."

Onmiddellijk biedt Cramp hem zijn steun aan,maar Paraat weigert, hij denkt er niet aan, geensprake van. Dat kan hij niet doen. Neen. Zoals dezaak nu geschikt is, loopt alles weer op rolletjes.

Cramp heeft gezorgd voor wijn en sigaren, betis nacht, de tijd waarin Cramp altijd helder vanhoofd en opgewekt is, hij doer weer verhalen vanvroeger over de ondank der velen en de erkentelijk-heid van enkelingen. Hij legt zijn benen op eenstoel en gesticuleert met de magere handen. In eenlade van de kast liggen de antieke horloges op flu-welen kussentjes naast elkaar. De uurwerken zijn

188

steeds opgewonden, de wijzers gaan onmerkbaarover het cijferblad en duiden de tijd aan. De horlo-ges zijn vals, het kleurrijk goud-email is bedriege-lijk als een mooie giftige paddestoel, oud-zilver isbewerkt nieuw, alleen de benamingen zijn oud.Louis XIII, Weens werk. Woorden, nets dan woor-den, de dingen veranderen er niet mee, het hart vanhorloges en mensen deugt niet, daar is met frasesnets aan te doen. Een ding is meer dan een woord,dat is de tijd, zelfs de wijzers der valse horloges zijnhierin echt: zij doorlopen de eeuwige kring der wij-zerplaten, zij duiden de eeuwige kringloop aan vangeboorte, leven, dood, geboorte, leven en dood.

Een week later ziet de Reyn in de kamer vanMr Cramp nieuwe schilderijen hangen. De Reyn isgeen kunstkenner, maar zijn instinct zegt hem dater geen verandering ten goede heeft plaatsgehad.

„Dat vervloekte nachtleven," zegt de Reyn bijzichzelf, „het is zijn ongeluk, hoe later in de nachteen oplichter hij hem komt, hoe meer kans hij heeftop succes."

De Reyn kan niet nalaten over de nieuwe schil-derijen te praten.

„Hoe komt U aan die prullen?" vraagt hij MrCramp.

„prullen? Dat zijn geen prullen. Moderne kunst,over tien jaar vindt iedereen bet meesterwerken, zois het ook gegaan met de schilderijen die er hingen.1k ben blij dat Paraat hier mijn aandacht op geves-tigd heeft."

189

Natuurlijk Paraat, denkt de Reyn.„Ik zou U nog eens dringend willen waarschu-

wen voor Paraat," herneemt de Reyn, „weet U danniet wat er van hem verteld wordt?"

„De mensen vertellen zo veel, beste de Reyn."„Nu goed, maar moet ik U dan herinneren aan

wat Uzelf mij wel eens over Paraat hebt gezegd?Nog geen twee jaar geleden heb ik uit Uw eigenmond gehoord, dat Paraat in Brussel een effecten-makelaar voor honderdtwintigduizend francs heeftopgelicht. Bent U dat dan vergeten?"

Mr Cramp maakt weer zijn afwerende bewegingmet de hand, daarmee schuift hij alle bezwaren opzij; hij schuift er zijn eigen gedachten mee weg, eenstuk van zijn eigen leven.

„Natuurlijk ben ik dat niet vergeten, maar dezaak is later toch wel anders gebleken dan zij aan-vankelijk leek!"

„Aileen anders in kleinigheden, de hoofdzaakbleef dezelfde. Iemand die een ander fondsen aan-smeert in een zaak, die hij zelf daarna failliet laatgaan is een oplichter, tenminste een bona-fide han-delaar doer zulke dingen niet."

„De Reyn, wat ben je wantrouwend! Zulke din-gen zijn toch schering en inslag in het zakenleven?Daar moeten de mensen van bestaan. Bovendien,Paraat moest in die tijd vooruitkomen, ten kostevan alles, hij had to kiezen tussen een effectenver-koop of zijn ondergang. En voor zover hij werke-lijk verkeerd gedaan heeft is dat al lang vergeten

190

en vergeven. De stakker had verleden week bijnaniet to eten!"

De Reyn haalt zijn schouders op en gaat weg.Het publiek heeft in deze jaren Mr Cramp een

bijnaam gegeven: de kluizenaar van het Paviljoen.Hij is mensenschuw, zegt men, hij heeft kind nochkraai, hij ontmoet niemand.

„Hij is seniel," zeggen zij die zich ingewijd ach-ten, „en dat hij niemand meer ziet is zijn eigenschuld, hij heeft zich onnodig veel vijanden ge-maakt, dat heeft hem verbitterd."

Er ontstaat een sage, de sage van een stokoudman, die 's nachts door de donkere gangen van hetPaviljoen dwaalt, trap op, trap af, zonder doel, eenrusteloze zwerftocht. Omstreeks middernacht ver-schijnt hij in het restaurant aan de andere zijde vanhet plein, zijn stamcafe, hij groet met een hoofd-knik, nooit ziet men hem met iemand in gesprek.

„Een teleurgestelde in het leven," zeggen destamgasten, belust op dramatiek. „Ook weer niet,"menen anderen, „hij wilde tegen de hele wereldvechten, en dat gaat nu eenmaal niet, nu is hij uitde ring gebokst."

Zij die ongunstiger oordelen noemen hem eenfiat. Omtrent zijn omgang met Stomaski c.s. drin-gen onduidelijke mededelingen in de buitenwerelddoor. Van alien die hem goed hebben gekend invroeger jaren is niemand meer over. Zij die beterweten zwijgen.

Seniel is Mr Cramp echter geensdeels. Hij denkt

191

veel na over zijn zaken. Zijn financiele toestand isniet gunstig. Het zou een uitkomst zijn als hij hetPaviljoen kon verkopen. Toestemming van aan-deelhouders is daarvoor niet nodig, hij heeft demeeste aandelen zelf, hij kan zich met het Paviljoenvereenzelvigen. Hij belegt conferenties, liefst's avonds, en dan zo laat mogelijk. De eerste daar-van was bepaald op twaalf uur, maar toen de bezoe-kers kwamen lies Mr Cramp hen door de conciergevragen wat geduld te hebben. „Zeg maar dat ik nogzulk een slaap help," Het onderhoud, dat daarnaplaats had kenmerkte zich door prikkelbaarheidvan de zijde der reflectanten, terwij1 Mr Cramp,ontstemd over hun geringe toenadering wat dekoopsom van het Paviljoen betrof tenslotte opstoofen zei: „Mijne heren, U lijkt wel een paar hyena's,maar U wilt er zeker wel rekening mee houden, datik nog geen stuk aas ben."

De volgende bespreking verloopt in gunstigeratmosfeer. Mr Cramp laat - het is twee uur - deconcierge sigaren halen bij een winkelier aan hetplein. „Bel maar net zo lang tot hij uit bed komt."Hij heeft ook gezorgd voor koffie en andere dran-ken. Hij zit aan tafel en maakt joviale opmerkin-gen; toch is hij waakzaam, niemand zal hem er tus-sen nemen met zijn Paviljoen. Hij noteert wat be-sproken wordt, zeer zorgvuldig, hij zit bijna de ge-hele duur der besprekingen te schrijven. In deze tijdschrijft hij trouwens alles op, of hij laat alles op-schrijven. De Reyn moet van elk wissewasje een

192

notitie maken. „Schrijf het even op een papiertje,"in zijn stereotype verzoek. Hij wil alle y zwart op withebben. Slechts het trio-Klaverblad geniet zijnvoile vertrouwen, van geen daarmee afgeslotentransacties bestaat een regel schrift.

De verkoop van het Paviljoen komt niet totstand. Mr Cramp heeft van zijn bezit een hogedunk, aspirant-kopers oordelen het een failliete boe-del. De nachtelijke conferenties plegen vroeg in demorgen te eindigen, zonder dat de deelnemers toteen resultaat gekomen zijn, zij zien de eerste sche-mering van de zomerdag, het lijkt of de wereld vanbinnen uit Licht wordt, alle dingen beginnen, grijsen glanzend, zichtbaar te worden, onbeweeglijk enkolossaal staat het Paviljoen met zijn koepelingen,in het kleed van verweerd groen en dof glas, er isde gehele nacht over zijn lot gepraat, maar datdeert het gebouw niet, het staat er als een oudeHindoe-tempel op Java, onaandoenlijk voor de be-wonderende woorden van toeristen en artikelen inwetenschappelijke tijdschriften.

Boekjaar na boekjaar brengt verlies, misschienzou er van het Paviljoen nog wat te maken zijn,zegt men, maar niet zolang Mr Cramp er de scepterzwaait. Overigens, wie gaat het eigenlijk aan? Depremieloten worden betaald, aan alie overige ver-plichtingen voldoet het Paviljoen, en dat de aan-delen geen dividend opleveren kan bijna alleen MrCramp schaden, die de meeste in zijn bezit heeft.Nog steeds worden geen jaarverslagen gepubli-

193

ceerd, buitenstaanders kunnen in het geheel geendenkbeeld meer krijgen van de financiele toestandvan het bedrijf. Soms lekt er iets uit in de pers, eenverliescijfer boekjaar 1925/26 ad f 39.441, boek-jaar 1926/27 sloot met een verlies van f 42.891.De koersen der aandelen schommelen tussen 25 en39; er is nog een kans dat het Paviljoen verkochtwordt; de grond waarop het staat, in het hart vande stad, is in de loop der jaren in waarde gestegen,de opbrengst daarvan zou een behoorlijk dividendwaarborgen. flat bezielt Mr Cramp eigenlijk eenblok aan het been te houden? Soms verschijnen erartikelen en ingezonden stukken in de bladen. Be-zorgde lotenhouders geven uitdrukking aan hunverlangen jets te weten van de maatschappij, bijWelker wel en wee zij betrokken zijn. Het komttoch niet te pas, dat Mr Cramp met het Paviljoendoet of nalaat wat hem goeddunkt? Heeft dezegrijsaard dan geen sociale verplichtingen, is hij aande nagedachtenis van Dr d'Espina niet verplichtzijn autocratisch beheer te wijzigen?

Eind 1928 is nog steeds Klaverblad directeur. Decommissarissen zijn dezelfde ledepoppen als die vanLien jaar her, van de civiele vordering tegen Meer-man heeft nook meer iemand jets gehoord, zijnnaam is vergeten, hij is ondergegaan in het verledenals muziekklanken die verdwijnen in de lucht, alleswordt herinnering. De post: niet opgehelderde uit-gaven ad f 209.000 is nu eindelijk afgeschrevenals oninbaar, bet eerste jaarverslag sinds de gerucht-

194

makende vergadering waar Meerman zijn congekreeg verschijnt thans. Er is weinig veranderd. Nogsteeds staat in het credit: maatschappelijk kapitaalf 1 millioen en in het debet: niet uitgegeven aan-delen f 160.000. Nog steeds komen de postenvoor: 3% obligaties werkelijke schuld, premiele-ning van 1870 (natuurlijk in de loop der jarenminder geworden) hypothecaire geldlening. Deactiva zijn samengevat in twee of Brie posten. Deverlies- en winstrekening is even summier, een over-zicht van de exploitatie ontbreekt. Een toelichtingop de cijfers heeft de directie evenmin gegeven, zijdeelt niets mede omtrent de gang van zaken in deafgelopen jaren en geeft evenmin haar verwachtin-gen van de toekomst te kennen. Het jaarverslag isals Mr Cramp, gesloten en afwerend, niemand weetin hoeverre de verliescijfers gecamoufleerd zijndoor gebruikmaking van de particuliere fondsenvan Mr Cramp. Later blijkt hij ook op zijn woon-huis in Utrecht hypotheek te hebben verleend. Debewaarder is onlangs gestorven, nu heeft zijn vrouwde zorg voor de oude meubelen, het huis staat alzolang in de stille straat dat niemand van de wei-nige voorbijgangers zich ooit meer afvraagt watverborgen is achter de gele muren en de meestal ge-sloten blinden.

De winter 1928/29 begins. Mr Cramp is nu ne-gentig jaar. Hij zal zijn een-en-negentigste verjaar-dag niet meer vieren. In Februari 1929 velt hem dedood. Het is zeer koud, de winter doet zijn bevrie-

195

zende wind over de grachten waaien, de adem dermensen wordt tot dunne wolkjes, iedereen huivert,zelfs zij die in bout gekleed gaan. Een algemeneverstening legt zich over de dingen, de wereld lijktdoor ouderdom van alle warmte beroofd. Dit zijnomstandigheden, die passen bij de dood van MrCramp, hij heeft kou gevat en daardoor longont-steking gekregen, de verwoestende ziekte brak snel't verkalkte hulsel, dat zijn lichaam geworden was.

Door zijn dood verdwijnt nu ook juridisch defirma Cramp & Van Roon. ook een oud hulsel,door geen enkele inwendige kracht meer ge-schraagd, er werden sinds lang geen zaken meer ge-daan, de firma bestond alleen in naam, in een han-delsregister en in een ongebruikt en verouderd kan-toorgebouw, achter hetwelk zich een verwilderdetuin uitstrekte met een grote beuk.

Nog een schim uit het verleden komt op en ver-dwijnt: Argus, sinds vijf jaar een blad, dat om deveertien dagen verschijnt, en na zijn smadelijk le-ven door een nationalistisch-georienteerd publicistbestemd als het orgaan ter verbreiding van zijn be-ginselen houdt wegens gebrek aan een belangstel-lende lezerskring op te bestaan. De wegstervendeecho uit een roerig verleden: een operatenor die zijnstem boven de orkestmuziek verheft, een omnibus,het Amsterdam van 1900, lange japonnen met eensleep, een ogenblik is bet zichtbaar geweest, in eengolf van geluid; voor altijd weggezakt nu, en nietmeer terug te brengen.

196

X

DAARMEE zou de geschiedenis van de N.V. Pavil-joen voor Nijverheid kunnen besloten worden, wa-ren echter na Februari 1929 geen dingen gebeurddie niet onvermeld kunnen blijven.

Mr Cramp is arm gestorven. De boedel, berus-tende bij de bankinstelling, die ook waakt over hetwaarborgfonds dat voor houders van premieobli-gaties een garantie is, is slechts onder benefice aan-vaard, omdat er meer schulden bleken te bestaandan realiseerbare activa. Het is niet meer na te gaan,hoe Mr Cramp zijn vermogen heeft opgeteerd. Welheeft de N.V. Paviljoen voor Nijverheid nog eenvordering op de boedel ten bedrage van anderhalveton, zo lang deze schuld niet words betaald, kunnende aandelen Paviljoen, die zich mede in de boedelbevinden - aandelen die de meerderheid uitmakenen de bezitter zeggenschap over het Paviljoen zou-den verschaffen, zoals zij dat Mr Cramp hebbengedaan - niet worden vrijgegeven. Niemand toontuiteraard enige lust tot storting van anderhalve tonover te gaan. Hij zou er de aandelen Paviljoen meeverkrijgen, maar wie geeft 150.000 gulden uit omzich te interesseren bij een bedrijf dat verlies ople-vert? De boedel bevat verder tal van curieuze, maar

197

waardeloze dingen, prospecti uit vroeger jaren,oude jaarverslagen, uitbreidingsplannen en daar-mede samenhangende berekeningen. Men heeft erook tal van schuldbekentenissen in gevonden. Er isiemand, die geld van Mr Cramp gekregen heeft omeen plan tot bevloeibaarmaking van de Sahara teverwezenlijken. Een ander heeft hem voorgespie-geld, dat er een onderzeese spoorweg zou kunnen.worden aangelegd van Terland naar New-Found-land, een derde dacht over een expeditie naar hetverzonken Atlantis, geweldige buizen, verticaal inzee neergelaten, zouden worden drooggemalen omde zeebodem weer zichtbaar te maken. Voor dezehersenschimmen heeft Mr Cramp zijn geld gege-yen. Het is niet moeilijk de hand van Paraat in dezedingen te zien, die telkens als hij geld nodig had,een verhaal over een genie zonder middelen verzonom de goedgeefsheid van de president-commissarisvan de N.V. Het Paviljoen te prikkelen.

Er is echter nog iets, dat voor de toekomst ver-strekkende gevolgen heeft. De firma Van den Boo-gert & Paraat in Brussel heeft een vordering vanf 100.000; als onderpand dient, zoals bekend, hetoude kantoor van de firma Cramp & Van Roon in.Utrecht. Thans blijkt, dat enige jaren na het tot-standkomen van deze lening als verdere zekerheid,door Paraat geeist, een verband is gelegd op120 aandelen N.V. Paviljoen. Het kantoorge-bouw brengt bij executie slechts de som vanf 25.000 op, met andere woorden: de firma Van

198

den Bogaart & Paraat krijgt deze 120 aandelenin handen. De Brusselse firma krijgt daardoor in-vloed bij de maatschappij, en doordat de overwe-gende meerderheid der overige aandelen geblok-keerd blijft in de boedel-Cramp, is deze invloedzelfs van doorslaggevende betekenis. Voor Paraatis deze gang van zaken een buitenkans: hij is nuheer en meester over het Paviljoen.

Natuurlijk maakt hij onmiddellijk gebruik vandeze omstandigheden. Hij blijft achter de schermen,laat de commissarissen aftreden, drijft door dat hunaantal beperkt wordt en zorgt dat de twee overge-bleven plaatsen bezet worden door mensen die hijbeheerst, twee rentenierende burgers, te onbelang-rijk om Paraat aan te kunnen en ook te vreesachtig.Klaverblad wordt als directeur gehandhaafd. VoorStomaski is in het complot geen plaats meer; hijmoet zich maar schadeloosstellen door met verdub-belde ijver valse handtekeningen te zetten onderbrieven die hem introduceren moeten bij mensenvan goeden huize. Sindsdien ziet men Stomaski zel-den meer in het Paviljoen. De Reyn krijgt eenschraal pensioen iseachte beer, de zaken florerenhelaas niet voldoende), dwarskijkers kan Paraatrnissen als kiespijn. Juist echter als zodoende hetrerrein voor verdere actie is voorbereid, gebeurt erjets dat het aanzien der zaken geheel verandert.

Op een nacht enige maanden na het overlijdenvan Mr Cramp, te ongeveer drie uur ziet een taxi-chauffeur rook opstijgen uit bet voorste gedeelte

199

van het Paviljoen voor Nijverheid, juist daar waarde overkapping van het frontgedeelte aansluit bijde bonding boven de schouwburgzaal, een grauwe,ijle rook, stil en geluidloos opwalmend in de duis-ternis van de voorjaarsnacht, waar de bomen sche-merachtig to voorschijn treden in het spaarzamelantarenlicht. De chauffeur staat stil, juist komt eenagent voorbij, de een rijdt naar de hoofdwacht vande brandweer, de ander waarschuwt de CentraleSeinzaal, binnen weinig tijd rijden de wagens doorde verlaten straten, op koper en glanzend rode verfeen flikkering van licht, die zich snel in een wolkvan geraas verplaatst.

Er is nu al veel meer rook, het gehele Paviljoenwalmt uit Bogen en koepels, en achter het glas iseen onheilspellend rood schijnsel. De brandweertreedt krachtdadig op, maar zij kan niet verhinde-ren, dat het vuur zich uitbreidt, in het gebouw omzich heenvreet, voedsel vindt in meubilair en I eu-ningen en schotten en stof, duizend dingen diebrandbaar zijn in een gebouw dat van onbrandbaarmateriaal gemaakt is. Het glas springt overal stuk,dadelijk puilt de rook door de gaten, gevolgd doorde spitse opschietende tongen der vlammen. Uzerenkolommen en spanten worden week en buigen door,het gehele karkas van het Paviljoen wordt uit zijnvoegen gehaald, er heerst nu een witgloeiende ra-zernij van vuur binnen het gebouw, het grijpt allesaan, tot boven in de koepel toe, nog staat het Pavil-joen hoog in de nacht, grillig en huiveringwekkend

200

inwendig verlicht, een fantastische illuminatie diedoor alle openingen en glazen ruiten schijnt. Datkan niet lang duren, dat gaat to snel, de toeschou-wers houden bun adem in: de wanden van de koe-pel wankelen, buigen naar binnen, blijven eenogenblik staan, hangende boven de gloeiende af-

grond en dan stort het gebouw dreunend in, doorde grond vaart een hevige schok.

De viammen klimmen over de gevallen massa,onverzadigbaar, nog meer instortingen hebbenplaats, het vuur laait op, groots en triomfantelijk,de brandweer heeft de handen vol met het bestrij-den van kleine brandjes, door vonken in de omge-ving ontstaan, en met het nathouden der omringen-de huizen. En het Paviljoen brands uit; schotten vangeribbeld ijzer staan hier en daar nog overeind,bogen van gietijzer die geen gewicht meer dragentekenen zich tegen de vlammen of als Oosterse tem-pelruines tegen een morgenhemel, stangen trekkenkrom en bewegen zich in het vuur als slangen, over-kappingen en dwarsbalken zijn als grillige guirlan-des in de baaierd neergezakt.

De volgende dagen kijken drommen Amster-dammers naar de troosteloze ruine, die eens hetPaviljoen voor Nijverheid geweest is. Het terreinis een lage heuvel van oud-ijzer, een rokende war-hoop van verbogen en aan elkaar gesmolten enlosse stukken ijzer, brokken van pilaren en verwron-gen bogen, een massa afval, die de mensen eerst namaandeniang werk bijeen zouden krijgen en die

201

een brand in twee uur doer ontstaan. Nog vallendaarin de waterstralen van de brandweerlieden neer,van alle kanten, maar de brand houdt niet op, ermoeten nog haarden zijn, waarin de gloed zich te-ruggetrokken heeft en hardnekkig voortsmeult. Inde walm staan resten van kolonnades omhoog, sourszijn de bovenstukken nog door ijzeren balken ver-bonden, verkreukelde platen hangen neer als eenverstijfde wimpel. Van de Westelijke wand staatnog een groot deel overeind, gebladderd en ver-kleurd, een stuk decor gelijk. Radiatoren van decentrale verwarming steken tussen het steenpuinder fundamenten omhoog.

Niet lang daarna worden de restanten van derulne omvergetrokken. Een stuk van de kap, gedra:-gen door gehavende of verwonderlijk gaaf geble-yen wandfragmenten, wankelt en stort in een stof-wolk ineen. Reeds hellende zuilen worden als dooronzichtbare handen omgeduwd. De Reyn komt zo-lang de opruimingswerkzaamheden duren elke dagkijken. Wonderbaarlijke geschiedenis, deze brand.Hij twijfelt er niet aan of er is opzet in het spel. Hetgebeurde is voor de N.V. Paviljoen een ware uit-komst, er is immers geen geld meer, nu zal de ver-zekeringssom worden betaald, het terrein is veelwaard, alles meer dan voldoende om aan hypothe-ken en andere verplichtingen to voldoen. Het isgoed, dat Mr Cramp dood is, ieder zou hem voorde brandstichter hebben gehouden.

Misschien heeft Klaverblad 't op zijn geweten,

202

hij is er niets te goed voor," denkt de Reyn. „Was ikmaar niet met pensioen gestuurd, ik zou er wel ach-ter gekomen zijn."

De aandelen Paviljoen zijn de morgen na deramp opgelopen van ongeveer 30 tot 97 74. Daarinzijn de verwachtingen van het publiek weerspie-geld, de brand is een voordelig ding geweest. Kla-verblad en Paraat, voor wie de gebeurtenis even on-verwacht gekomen is als voor een ander, wrijvenzich in de handen: een weids perspectief opent zichvoor hen, de zaken dienen echter met verstand aan-gepakt te worden. Een toneelgezelschap, dat deschouwburgzaal bespeelde heeft echter een zwaarverlies geleden, alle costumes en requisieten zijnverloren gegaan.

De opruimingswerkzaamheden duren weken. Dearbeiders delven uit de ruine niet minder dan 29brandkasten op, zelfs de Reyn wist niet, dat MrCramp er zoveel had aangeschaft, vele daarvanmoeten ongebruikt ergens op een afgelegen zolderof in een berghok gestaan hebben. Eindelijk is betterrein opgeruimd. De zomer is dan al voorbij, dewind waait nu vrij en onbelemmerd rond, niet meettegengehouden door de kantige hoeken van bet ge-bouw, niet meer omhoog gedreven langs de murennaar de ronde verwulfsels van het dak en naar degrote koepel, die zolang een orienteringspunt inhet stadsbeeld geweest is. Het is wel vreemd, dat ernu geen Paviljoen meer is, het was onafscheidelijkvan Amsterdam geworden met zijn verleden en zijn

203

kwesties, door de figuur van Mr Cramp een steedsvloeiende bron van verhalen en kwaadsprekerij. Nuis dat alles weg, eerlang koopt de gemeente het ter-rein waar 't- gebouw gestaan heeft voor een bedragvan bijna anderhalf millioen gulden, er staat al eenschutting om het open stuk grond, de regen lekteetitonig langs de planken naar het plaveisel, dikkewolken, laag en breed, drijven over.

Er is nu geen gebouw meer, dat geexploiteerdmoet worden. Het kantoor van de N.V. Het Pavil-joen vestigt men in een zijstraat van het plein, tweekamers van een voormalig groot woonhuis, dat ingedeelten aan allerlei zaken verhuurd is. De kernvan de administratie is uit de brand gered, een assis-tent-boekhouder en een typiste vormen het perso-neel dat nog in dienst blijft, rneer is niet nodig. Decommissarissen zijn eigenlijk ook niet nodig, maareen naamloze vennootschap moet commissarissenhebben, dat staat in de wet.

Natuurlijk zou de maatschappij kunnen wordengeliquideerd, maar dat is niet naar de zin van Kla-verblad en Paraat. De N.V. Paviljoen verschaft huninkomsten, waarvoor zij niet hard behoeven to wer-ken en moet dus blijven bestaan. Informaties vanverwonderde belanghebbenden worden beanrwoordmet een verwijzing naar de brand, en naar het be-staan van de boedel-Cramp, er zijn nog vele kwes-ties niet opgelost, begrijpt U, het zal wel enige tijdduren eer men een volledig overzicht van zakenheeft; enzovoorts. Aangezien het Paviljoen de uit-

204

gelote premie-obligaties blijft betalen en ook aanzijn overige verplichtingen voldoet, ontstaat geenonrust. Men begins te denken dat de N.V. Paviljoenvoor Nijverheid een langzame natuurlijke dood zalsterven. De koers der aandelen loopt terug, de be-langstelling voor het fonds verdwijnt, na 1932heeft geen notering ter beurze meer plaats.

Misschien zou de N.V. Paviljoen een einde zon-der gerucht hebben gehad, als Klaverblad en Paraatgeen bedriegers geweest waren. Wat gebeurt ech-ter? De 3 % obligaties werkelijke schuld, die eens,lang geleden, door de rnaatschappij zijn uitgegeven,komen op de balans per einde 1931 niet meer voor,zij zijn afgelosr. En toch verschijnt op de verlies- enwinstrekening, die met de jaarstukken per einde1932 wordt gepubliceerd een post: alsnog opge-komen obligaties f 43.418. Dit trekt de aandachtvan een argwanende lotenhouder, die zoveel in zijnvermogen ligt het doen en laten van de directievolgt. Hij wil inlichtingen hebben. Klaverblad pro-beert hem eerst hooghartig van zich of te schuiven.Hoe kan een lotenhouder verstand hebben van deingewikkelde transacties die het beleid van de N.V.Paviljoen medebrengen. Mijnheer, dit zijn Uw ta-ken niet. De lotenhouder houdt koppig aan. Klaver-blad is nog steeds de man, die eens de mensen metbehulp van zijn Algascred oplichtte. Zij laten zichaltijd met een kluitje in het riet sturen en de een-ling, die zich niet laat afschepen, nu, die behandelemen schijnbaar openhartig. De taaie lotenhouder

205

wordt een onderhoud toegestaan. Klaverblad legthem een uur fang allerlei dingen uit, die niet terzake doen; het eind van 't lied is, dat hij geen op-helderingen geeft omtrent de zo geheimzinnig op-gedoken uitgaafpost. Misschien, aldus Klaverblad,zijn de gegevens die licht zouden kunnen verschaf-fen bij de brand van 1929 verloren gegaan. Hoedat ook zij, mijnheer, een felt is, dat in het afgelo-pen jaar alsnog obligaties ter aflossing zijn aange-boden. Wat kan de directie anders doen dan dezealsnog honoreren?

De lotenhouder is niet tevreden met deze verkla-ring. Het staat vast, dat Klaverblad de aangebodenobligaties heeft doen uitbetalen zonder een onder-zoek naar de herkomst to laten instellen. Van dezewetenschap tot aan de veronderstelling, dat reedsdoor de maatschappij betaalde obligaties nog eensworden aangeboden en voor de tweede keer betaaldis slechts een stap. Er klopt jets niet. De lotenhou-der gaat de grote trom roeren. Gezien de reputatiedie Klaverblad heeft kan geredelijk aangenomenworden, dat er mensen zijn die zich bevoordeeldhebben ten koste van het Paviljoen. Nog geen vierweken na het onderhoud dat de lotenhouder metKlaverblad heeft gehad, wordt een klacht bij de Jus-titie ingediend. De Vereniging voor de Effectenhan-del, die zo vaak voor bedrogen aandeelhouders enandere slachtoffers van falsarissen een ruggesteungeweest is, heeft zich met de zaak bemoeid. In plaatsvan een kleine lotenhouder ziet Klaverblad nu een

206

massaal lichaam voor zich als tegenstander oprijzeftDat heeft hij niet verwacht. Hij bemerkt te laat, dathij te ver gegaan is. Paraat voelt zich plotseling ge-drongen tot een zakenreis naar bet buitenland envertrekt uit Amsterdam, want donkere wolken trek-ken zich boven het hoofd van Klaverblad samen.Niet lang na het indienen van de klacht stelt deofficier van justitie een vervolging in tegen Mayer-Wad wegens bet opzettelijk openbaarmaken vaneen dubieuse balans per einde 1931.

Nu kan een diepgaand onderzoek beginnen.Daarmede gaan maanden been. Klaverblad wordtherhaalde malen aan de tand gevoeld. Hij is sluwals een vos. Hij wijst op de ongeregelde toestandenbij het Paviljoen. Door Mr Cramp is hij indertijdop zijn post geroepen om „de Augiasstal te reini-gen." Is het wonder, dat niet elk detail uit het ver-leden kan worden opgehelderd? De fout ligt waar-schijnlijk bij de boekhouding uit de tijd, toen Kla-verblad nog niet de leiding had. Daar is hij toch nietverantwoordelijk voor? Had de fatale brand slechtsniet plaats gehad! Hoeveel van wat nu duister iszou dan klaar als de dag zijn! Klaverblad poseertals de man, die het slachtoffer van de omstandig-heden is.

Intussen worden elke dag nog weer nieuwe obli-gaties aangeboden. Zolang 't onderzoek niet geein-digd is kan niemand beletten dat zij uitbetaald wor-den. Bovendien kunnen zij de justitie een spoor op-leveren dat licht over hun herkomst doer opgaan.

207

Eind September 1933 blijken er alsnog voorf 27.000 aan. obligaties te zijn aangeboden, waar-van de directie het bestaan niet meer zeide te ken-nen. Huiszoekingen hebben plaats. Er is weer eenPaviljoen affaire! Herinneringen aan Mr Crampworden door de kranten opgehaald, in veler ver-beelding herrijst het grote glazen en ijzeren gebouwmet zijn koepel. Het lijkt wel, alsof de grond waar-op het gestaan beef r niets dan kwaad voortbrengt:een akker welks graan door een tovenaar vervloektis voor alle tijden en die vergiftigd gewas doet groei-en, oogst na oogst.

Eind September wordt Klaverblad gearresteerd.De twee commissarissen hebben, zodra de affairezich ontwikkelde met gerucht, bun functie neerge-legd, ratten die het zinkend schip verlaten. De jus-titie heeft na onderzoek geen termen gevonden henverder in de zaak te betrekken. Natuurlijk hebbenzij hun taak als commissaris allesbehalve waakzaamen nauwgezet verricht, maar dat is tenslotte eenandere kwestie. Het gaat er nu eerst om het raad-sel der tweemaal aangeboden obligaties tot oplos-sing te brengen.

De volgende feiten staan vast. Onder de beschei-den, die tijdens de huiszoekingen ten kantore wor-den bekeken, bevindt zich een boek, waarin de obli-gaties staan genoteerd, die het Paviljoen eens haduitstaan. Elk nummer is voorzien van een kruisje,volgens het boek kunnen er geen uitstaande obli-gaties meer zijn. Dat komt overeen met de balans

208

per einde 1931. Toch is ook een stuk papier gevon-den, waarop per 3 Februari 1932 genoteerd staatdat de obligaties 4301 tot en met 4311 zich in hetbezit van Paraat bevinden. Hoe kan dat? Hoe is hetmogelijk dat men brieven uit 1932 en 1933 gevon-den heeft, brieven uit Purmerend, uit Maastricht, jauit Antwerpen, Namen, zelfs uit Milwaukee enBuenos-Ayres (althans brieven d:e uit deze plaatsenheten te komen) waarin aanvragen tot uitbetalingvan met nummer aangeduide obligaties worden ge-daan? Het onderzoek heeft uitgewezen, dat in eengev al de aanvrager al drie jaar niet meer tot delevenden behoorde toen hij zijn brief schreef. Bo-vendien is zelfs van de brief uit Buenos-Ayres eendoorslag ten kantore gevonden!

Klaverblad verdedigt zich met de wanhoop vaneen kat, die in het nauw zit. Waar komen de obli-gatie nummers zus en zo vandaan? Die zijn afkom-stig van Mr Cramp, ik kreeg ze van hem als onder-pand voor een lening, die ik hem verschaft heb.Waar komen de obligaties die-en-die vandaan? Ver-moedelijk zijn ze per abuis ingeboekt als reeds af-geloste stukken. Hoe kunnen deze en deze obligatiesnog te voorschijn komen? Zij zijn door mij voorgeringe bedragen opgekocht bij provincials ban-ken. Klaverblad heeft overal een antwoord voor.De justitie laat zich evenwel niet zomaar om de ruinleiden. Een accountant der rijksbelastingen heefteen grondig onderzoek in de boeken verricht. Erstaat ergens, dat aan de makelaar door wiens bemid-

209

deling de grond van het Paviljoen is verkocht eenbedrag van- f 9000 provisie is betaald. Deze make-Iaar blijkt dit desgevraagd, niet bekend te zijn. Ont-vangsten zijn als uitgaven geboekt. „Abuizen!"roept Klaverblad uit. Wat hij evenwel onmogelijkkan wegpraten is het felt, dat in een least nog enkeleoude obligaties gevonden worden, waarvan betnummer met inkt veranderd is: obligatie 3039,reeds in 1930 afgelost, is obligatie 3089 gewordenen nogmaals afgelost begin 1933. Elders is vaneen 0 een 9 gemaakt. Sommige cijfers hebben ken-nelijk de inwerking van chloor ondergaan, anderezijn blootgesteld geweest aan grote hitte, de bruin-geschroeide rand is bijgeknipt, zij waren natuurlijkgeborgen in een der brandkasten, die ondanks devuurgloed, waarin het Paviljoen onderging, niet zijngesmolten, maar die hun inhoud toch niet voor allegevolgen van de hoge temperatuur konden vrijwa-ren. Schriftkundigen maken uit dat de hand, waarinop een der stukken het nummer nog eens in lettersboven het cijfer is vermeld, die van Klaverblad is.

De zaak is meer dan duidelijk. Klaverblad enParaat hebben oude, reeds afgeloste obligaties betvoorkomen van nieuwe gegeven, en zichzelf uit alledelen der wereld gefingeerde brieven geschrevenom deze te doen uitbetalen. De directeur weet bij 'tslot van het onderzoek niets anders meer te doendan de schouders ophalen, met een somber gezicht,dat suggereren moet hoe hij zich door onbekendeboosdoeners gedupeerd voelt.

210

Niet lang daarna begint de rechtbank de behan-deling van de zaak-Klaverblad. Negen-en-twintiggetuigen worden in de loop van vele zittingen vande strafkamer gehoord. Wegens verduistering indienstbetrekking, meermalen gepleegd, en het pu-bliceren van onjuiste balansen wordt Klaverblad tot21/2 jaar gevangenisstraf veroordeeld. Natuurlijkgaat hij in hoger beroep.De zaak komt voorjaar1934 voor het gerechtshof, dat Klaverblad veroor-deelt om dezelfde redenen als de rechtbank, nu ech-ter tot drie jaar, onder of trek evenwel van de tijd, invoorarrest doorgebracht. Dat is het einde van Kia-verblad's financiele carriere: een cel met kale wan-den, en bleek licht dat door het hoge venster valt.

Nog steeds evenwel bestaat de N.V. Paviljoenvoor Nijverheid. De zaken zijn verder ingekrompen.Het waarborgfonds voor de loten is geliquideerd,men heeft een nieuw trekkingsplan opgesteld, vol-gens 't welk binnen twee jaar alle premieobligatiesafgelost worden en betaald. Nu heeft het publiekbijna geen belang weer bij de gang van zaken. HetPaviljoen sterft af, de ademhaling der cijfers gaatsteeds langzamer de balans krimpt in als een borst-kas, waaruit de lucht ontwijkt. Activa: debiteurenf 148.563 een vordering die het Paviljoen heeft opde boedel-Cramp en die niets waard is, kas en kas-siers een gering bedrag, inventaris staat voor f 45to boek, effecten nog een halve ton, saldo verliesf 641.443. En credit: geplaatst kapitaal f 840.000,

211

nog uitstaande obligaties (ria zorgvuldig de boekento hebben gerestaureerd bleek deze post alsnog tomoeten worden opgevoerd) voor bijna f 30.000.

Een winteravond, vroeg in 1935, 's avonds achtuur. Mist hangt boven het plantsoen en bet natteasfalt. Ergens in de lucht staan de rode letters vanlichtreclames, vervloeid en wazig. Trams schuivenknarsend over de flauw-glimmende rails, taxi's stui-yen snel voorbij. Aan drie zijden is het plein om-sloten door huizengevels en bomen, die donker inde nevel opdoemen. De vierde zijde is een grootonbestemd gat. Daar verhief zich eens het Paviljoenvoor Nijverheid. Langs het trottoir staat een langeschutting met vele reclamebiljetten beplakt, die hiervruchtbaar tieren als onkruid op een ruIne. Menkan er lezen: „Revue van Lach tot Lach." Een eindyerder kondigt men een stuk aan, dat heet: „Kan jezwijgen?"

Overdag is de sfeer niet zo troosteloos. Bij hetijzeren hek rondom de tuin van wat eens het Pavil-joen geweest is staan bomen en struiken. De drup-pels van de nachtelijke regen hangen nog aan detakken en daartussen is het terrein zichtbaar, tendele een vlakte van modderig zand, ten dele be-groeid met gras. De voorbijganger waant zich aande uiterste rand van Amsterdam-Zuid. Maar hetgrommende gerucht van de stad, dat over de vlaktetot hem overwaait, leert hem dat hij zich in het hartvan de huizenzee moet bevinden. De lucht is grilligals in 't voorjaar, de zon breekt opeens door de nevel

212

en geeft de modder en het gras jets prils, jets dat omontginning en bewerking vraagt.

Het Paviljoen evenwel komt niet terug. De N.V.heeft geen commissarissen meer, er is een directeurbenoemd, die een uur per morgen vertoeft in hetkleine kantoor in een straat niet ver van het Leidse-plein, waar de N.Y. de laatste adem zal uitblazen.In 1938 en1939 worden geen balansen meer gepu-bliceerd, nog bestaat de vennootschap, nog bestaaner aandelen, waarop in een boog de letters staanvan de woorden: N.V. Paviljoen voor Nijverheid,omgeven met sierlijke krullen en halen. En nogsteeds is aan deze aandelen het dividendbewijs num-mero 14 bevestigd. Een stapel papier, dat is al watover is van de schepping die dr d'Espina tot standbracht. Dit papier is de witte as, die de tijd overlietvan negentiende-eeuwse dromen en ijzer. Op hetlege terrein wordt soms een kermis gehouden, erschittert licht in de avond, geur van wafels drijftlangs de kramen, de orgels van de draaimolens toe-teren en janken tegen elkander in.

En dan, natuurlijk, zijn er nog mensen, die aanhet Paviljoen verbonden geweest zijn, en die MrCramp gekend hebben. Een oud-administrateur, dieeen importzaak begonnen is, en een oude decorateurmet witte baard, die schilderde in de grote tijd vande opera, en die soms nog wordt geinterviewd, ende oud-gediende Karel, die in 1930 veertig jaar aanhet Paviljoen verbonden geweest zou zijn, als het ernog had gestaan. Maar dat is allemaal verleden, het

213

betreft geen dingen meer die er zijn, zichtbaar enhard, om de hand op te leggen; het is iji stuifsel vangedachten, ongrijpbaar zoals datgene ongrijpbaar iswar men uitspreekt bij het noemen van Mr Crampof dr d'Espina.

En dan breekt de oorlog van Mei 1940 uit enhet Paviljoen is geschiedenis, niet minder dan hetStadhuis dat op de Dam stond veer het gebouwverrees, dat nu het Koninklijk Paleis is.

De gebeurtenissen leiden er echter toe, dat hetrelaas over het Paviljoen voor Nijverheid eindigenkan waar het begon: bij dr d'Espina. De Duitsersveranderden de naam van het park, dat naar hemheette, en "gaven bevel zijn borstbeeld, in de nis vanhet monument opgesteld te vernietigen. In demaand, volgende op die van de bevrijding in 1945worden deze maatregelen ongedaan gemaakt. Hetbeeld komt tevoorschijn uit de kelder van 't Stede-lijk Museum, waar het door personeel van PubliekeWerken verstopt was. Men zal het opnieuw onthul-len, een grote menigte is op een middag in hetd'Espinapark samengestroomd om daarvan getuigete zijn. De voorzitter van het buurtcomite van 'twelk de organisatie uitgaat, houdt een rede, waarinhij de lotgevallen van het beeld vertelt. Een bekendjournalist schetst dr d'Espina als een man van grootinitiatief in een tijd van even grote versuffing. Dewethouder van Publieke Werken belooft dat hetd'Espinapark veer de andere uit de staat van vet-

214

waarlozing zal worden gehaald, waarin het door debezetting verkeerde. Een viTharige jongen trekt het

doek weg, terwij1 de fonteinen beginnen to spuiten,er worden kransen bij het monument gelegd, menzingt het Wilhelmus. Vervolgens voert een der oudebuurtbewoners het woord, oud-gemeentesecretarisvan Amsterdam, en na hem de president-commis-saris van de door d'Espina opgerichte broodfabriek.Onder de genodigden bevindt zich Mr S. L. d'Es-pina, een nazaat van de man, die het Paviljoen voorNijverheid in 't aanzijn riep.

215