1

Eenzaamheid in een wereld vol communicatiemiddelen Nog nooit waren mensen zo verbonden met elkaar. De opkomst van mobiele telefoons en vooral het internet openen de deuren naar een wereld vol communicatiemiddelen. Maar achter deze wereld schuilt een wereld van eenzaamheid. Steeds meer mensen, en vooral ouderen, geraken geïsoleerd. Onder ouderen verstaat men volgens de Vandale iemand van 65 jaar en ouder. Twee verschillende werelden, maar daarom niet onverzoenbaar. Kan nieuwe media, en vooral sociale media, de eenzaamheid bij ouderen verhelpen?

Eenzaamheid en sociaal isolement bij ouderen Verwar eenzaamheid en sociaal isolement niet met elkaar. Het zijn twee verschillende, maar samenhangende begrippen. Eenzaamheid is een gevoel, een uiterst persoonlijk gegeven (Jeannette Rijks, 2009). Het heeft te maken met hoe iemand sociale contacten ervaart. De grootte van het sociaal netwerk en de hoeveelheid van sociale contacten zijn hier niet van belang. De vraag is als de

sociale contacten voldoen aan de verwachtingen. Het is mogelijk dat iemand met een uitgebreid sociaal netwerk zich toch eenzaam voelt. Bijvoorbeeld iemand die veel contact heeft met vrienden, maar weinig met familieleden. Als hij/zij meer nood heeft aan contact met familieleden, dan voldoen de vele vriendschapsbanden niet. Sociaal isolement daarentegen is een situatie waarin iemand geen of heel weinig sociale contacten heeft. Het gebrek aan een sociaal netwerk leidt tot eenzaamheid. Bijvoorbeeld iemand waarvan het vriendennetwerk is verkleind door ziekte of overlijden. Hij/zij mist sociale contacten en voelt zich eenzaam (Pascal Vancayseele, 2005). Rond eenzaamheid en sociaal isolement heerst er een taboe. In de huidige maatschappij wordt immers verwacht om verschillende sociale netwerken staande te houden. Zowel in families als op het werk, op school, in verenigingen, in de buurt en zelfs online als offline. Het leven lijkt in functie van netwerken te staan. Mensen die niet voldoen aan de sociale eisen van de maatschappij worden uitgesloten. Met als het gevolg dat eenzame en sociaal geïsoleerde

2

ouderen nog meer geïsoleerd geraken. Niet alleen ouderen worden getroffen door eenzaamheid en sociaal isolement. Het komt in alle leeftijdsgroepen en lagen van de bevolking voor. Het is wel zo dat ouderen zich steeds meer en vaker eenzaam of geïsoleerd voelen (Anne Machielse, 2009). Maar wat veroorzaakt eenzaamheid en sociaal isolement bij ouderen? De achteruitgang van de lichamelijke gezondheid van ouderen (ziekten, dementie, slecht te been zijn,..) maakt het niet makkelijker om het huis te verlaten en het sociaal leven op te zoeken. Ook het verlies van een partner en vrienden zorgen voor minder sociale contacten. Vroeger waren mensen ook meer gehecht aan het dorp waarin ze leefden. Het (sociaal) leven speelde zich af in het dorp, op straat en in de kerk. Samen met vrienden en familie woonden en werkten de mensen in hetzelfde of een nabijgelegen dorp. Nu verhuizen vrienden, kinderen en andere familieleden veel vaker en verder. De huidige generatie woont niet meer heel hun leven in hetzelfde dorp. Terwijl ouderen meer houvast zijn en achterblijven in de dorpen waardoor het sociaal leven verkleint. Familie en vrienden komen immers minder vaak op zoek door het hectisch tempo van het leven. Mensen worden ook ouder en hebben minder of zelfs geen kinderen. Daarnaast zijn er tal van andere oorzaken van eenzaamheid en sociaal isolement. Denk aan armoede, pensioen, onveiligheidsgevoel, het verhuis naar een rusthuis, een lang verblijf in het ziekenhuis, het stadsleven, ... (Pascal Vancayseele, 2005.. Debby Burssens, 2010..Anne Machielse, 2009).

Sociale media en ouderen Ouderen worden steeds actiever op sociale netwerken. Dat blijkt uit onderzoek van Pew Research Center,

een Amerikaanse denktank die informatie biedt over o.a. trends in de Verenigde Staten en in de wereld. Zo verdubbelde bijna het aantal actieve ouderen (50-plussers) op sociale netwerken in een jaar tijd. Maar liefst 42% van de ouderen maakt nu gebruik van sociale media en zelfs 13% van de Amerikaanse ouderen doet dit dagelijks. De ouderen delen links, foto’s, video’s, nieuwsberichten en statusupdates met hun steeds groeiend netwerk van contacten. Toch blijft het versturen van e-mails de meest gebruikelijke manier van ouderen om te communiceren met familie, vrienden en collega’s. (onderzoek PEW, 2009). De trend lijkt zich ook verder te zetten in andere landen. Zo spendeert 84% van de Nederlandse 50-plussers een groot deel van hun vrije tijd aan het internet (onderzoek Seniorenweb, 2009). In Duitsland is er al een nieuwe term opgedoken voor de online werkende ouderen: de silversufers (Trouw, 2010). De meest actieve gebruikers van sociale media zijn nog steeds de generaties X en Y. De babyboomers zijn nog niet aan een inhaalbeweging toe. Dit betekent wel dat het groeipotentieel van sociale media bij ouderen enorm is en dat is ook niet verbazingwekkend. Sommige ouderen zijn al jaren actief op websites als seniorenweb.be en seniorennet.be en ook bloggen is populair. Ze geraken steeds meer vertrouwd met het internet en de overgang naar sociale media is daarvan een logisch gevolg. Er is echter een groot deel van de ouderen die nog niet vertrouwd zijn met het internet. De zogenaamde digibeten kunnen (nog) niet overweg met computers, internet en andere digitale media. Er zijn natuurlijk ook ouderen die helemaal niet geïnteresseerd zijn in surfen op het internet. Maar overheidsinstanties, rusthuizen, dagcentra, gemeenten en steden en nog vele andere organisatie nemen tal van

3

initiatieven om de digitale kloof bij ouderen en andere bevolkingsgroepen te dichten.

(Proef)projecten Ooit gehoord van een e-rusthuis? In december kwam het rusthuis De Vijvers uit Ledeberg voor de dag met een nieuw project: een internetdienst via de televisie. Geen revolutionair project voor generatie X en Y, maar wel voor de babyboomers. Dirk Beyens, de directeur van het ruisthuis, beweert immers dat een internetdienst via tv ouderen minder afschrikt dan een computer. Met een eenvoudige intern0etdienst kunnen de bewoners foto’s, berichten en audio delen met familie. De familieleden installeren thuis een software op de computer. Hiermee kunnen ze foto’s, tekstberichten en video’s naar een aparte folder slepen. Deze gegevens komen via een beveiligd internetkanaal op het televisietoestel van de bewoners terecht. De toepassingen en mogelijkheden van dit project zijn zeer uiteenlopend en oneindig. Bijvoorbeeld licht dementerende bewoners kunnen samen met een aantal vrijwilligers een kanaal raadplegen om oude foto’s te bekijken. Hiermee wil het rusthuis de bewoners uit hun sociaal isolement halen. Er zijn ook tal van andere kanalen beschikbaar. Bewoners kunnen het weerbericht, artikels uit enkele kranten lezen en het menu en de activiteiten van het rusthuis raadplegen (in grootletterformaat). Het rusthuis is niet aan hun proefstuk toe. Al jaren neemt het rusthuis initiatieven om de digitale kloof te verkleinen en om vooral het contact tussen bewoners en familieleden te verbeteren. In 2009 won het rusthuis de eerste Ouderenzorg Award voor het project “De Digitale Brug”. In dit project hielpen jongeren ouderen bij het surfen in het cybercafé van het rusthuis. Ook geen revolutionair, maar wel een efficiënt project. Met dit project wil het

rusthuis het levenslang leren en het sociaal contact stimuleren om het sociaal netwerk van ouderen uit te breiden en een brug te slaan tussen verschillende generaties (Dirk Beyens, 2010). Het oprichten van een cybercafé, computerlessen en begeleiding zijn wellicht de meest gebruikelijke initiatieven. In een rusthuis in Wommelgem beschikt iedere kamer zelfs over een draadloze internetverbinding. Je zou denken dat ouderen stilaan de digibeet achter zich laten en zich meer profileren als digitale experten.

Computer versus internetverbinding Volgens Jay Massey, oprichter van CocoDesign (een Amerikaans internet marketing bureau) ligt het succes van sociale media in de toegankelijkheid. Sociale media is gratis en toegankelijk voor iedereen. Het vraagt enkel om een internetverbinding met eender welk device. Jay Massey claimt dat het steeds minder om de computer gaat en steeds meer over de internetverbinding. Computerlessen zouden volgens hem in de toekomst verdwijnen. Internet is immers al beschikbaar via verschillende andere devices: mobiele telefoons, digitale televisie, mp3-spelers, gps-systemen, tablets, autoradio’s.. . Op het internet surfen kan altijd en overal dankzij wi-fi, 3G, EDGE en GPRS netwerken. Jay Massey ziet smartphones als het ideale device voor ouderen, omdat het een combinatie is van alle andere devices (Jay Massey, 2009). Ook het timeless time aspect draagt bij tot de populariteit van het internet en dus ook op sociale netwerken. Tijd speelt geen rol op het internet. Netwerken kan op elk moment van de dag. Daarnaast is ook het space of flow aspect belangrijk. Geografische gebieden worden overbrugd door het internet

4

(Manuel Castell's, 1996). Eenzaamheid, sociaal isolement en sociale media Eenzame en sociaal geïsoleerde ouderen hebben behoefte aan een (ander) sociaal leven. Zo willen ouderen meer, andere of nieuwe sociale contacten leggen. En wat biedt sociale media? Een netwerk aan sociale contacten. Een netwerk met de wereld. Een andere, moderne vorm van communicatie. Er zijn al tal van initiatieven om via het internet eenzaamheid en sociaal isolement bij ouderen te verhelpen. Maar ouderen moeten ook willen leren werken met het internet. Zonder motivatie is het een verloren zaak. Wat is een grote drijfveer voor ouderen om voor sociale media te kiezen? Kinderen en vooral kleinkinderen. Generatie X en Y zijn de meest actieve gebruikers van sociale media. Dat veel van de onderlinge communicatie zich afspeelt op het internet is voor niemand meer een verrassing. Ouderen beseffen alsmaar meer dat ook zij “de taal van jongeren” moeten spreken. Volgens hen beantwoorden jongeren bijna nooit telefoonoproepen en versturen slechts af en toe e-mails. (Bob Moos, 2009). In sociale media daarentegen speelt zich een heel ander verhaal af. Foto’s, video’s, links, tekstberichten, nieuwsberichten, statusupdates, locaties .. worden allemaal gedeeld op sociale netwerken. Daarom dat ouderen zich ook vaker aansluiten bij een sociaal netwerk: een deel van het sociaal leven speelt zich online af. Maar een online sociaal leven moet wel ondersteund worden door een offline sociaal netwerk. Bijvoorbeeld online contacten die resulteren in een telefoonoproep, een ontmoeting, een initiatief of vriendschappen, relaties, banden.. die sterker worden in het echte leven door het offline contact. Een off- en online sociaal netwerk horen samen

te gaan, en niet gescheiden (Barry Welman, 2007). Ouderen die sociale media gebruiken genieten van tal van voordelen. Zo kunnen ze gemakkelijk contact houden met kinderen, kleinkinderen, familieleden die kortbij en ver weg wonen, (oude) vrienden en liefdes en klasgenoten, (ex-)collega’s, buurtbewoners, lotgenoten, mensen met dezelfde interesses of zelfs ziekten. Maar ook voor mensen die slecht te been zijn, bedlegerig, of te ziek zijn om het huis te verlaten kan sociale media een manier zijn om eenzaamheid en sociaal isolement tegen te gaan. (Internetclub Moerwijk, 2010). In het OCMW van Gent maken ze gebruik van de Telefooncirkel, een telefonische dienst om o.a. het sociaal contact te bevorderen en om te controleren of thuis alles in orde is. Een vrijwilliger belt iemand op, die belt op zijn/haar beurt weer iemand anders ... tot de laatste terugbelt naar de vrijwilliger. In het nieuws hoor je alsmaar meer berichten over overleden ouderen die pas na enkele dagen, weken of zelfs maanden (toevallig) ontdekt worden. De Telefooncirkel is een manier om dit te controleren, maar het geeft een ook dagelijks gevoel van veiligheid bij de ouderen (Debby Burssens, 2010). In kader van sociale media is een dergelijke initiatief ook toepasbaar. Een vrijwilliger stuurt een bericht of een tweet naar iemand, die verstuurt op zijn/haar beurt weer een bericht ... tot de beginnende vrijwilliger weer een bericht krijgt.

De toekomst van nieuwe en sociale media bij ouderen De mogelijkheden van (sociale) media bij ouderen zijn zeer uitgebreid, divers en vooral ook toepasbaar. De sleutel ligt o.a. in de huisvesting van ouderen: seniorenflats, rusthuizen, woningen, appartementen, .. In Living Tomorrow,

5

het huis van de toekomst in Vilvoorde, is een seniorenflat van de toekomst ontwikkeld. Volgens Living Tomorrow willen ouderen zo lang mogelijk zelfstandig blijven wonen. Het doel van het project is een veilig thuishaven creëren door middel van innovatieve technologieën. Ook het belang van communicatie en contact met de buitenwereld staat in de seniorenflat centraal (Living T ommorow, 2000). Het project is een ideaal voorbeeld van hoe het er zou kunnen uitzien in de toekomst en hoe media en technologie daarbij toedragen. Bijvoorbeeld het innovatieve vloertapijt dat de veiligheid van ouderen wil garanderen. In het interactieve tapijt is een soort van alarmsysteem geïntegreerd. Sensoren van het vloertapijt detecteren ,bijvoorbeeld wanneer een oudere valt, een langdurige druk. Het tapijt contacteert het verzorgend personeel via een alarmcentrale om hulp te bieden aan de ouderen. Hierdoor verhoogt het veiligheidsgevoel bij ouderen en zijn de ouderen direct in contact met de buitenwereld door gebruik van technologie (Living Tomorrow, 2000). Voor ouderen is contact met de buitenwereld en familie belangrijk. De seniorenflat beschikt ook over een internetverbinding en een domoticasysteem. Hiermee kan de bewoner direct contact maken met het huis van o.a. kleinkinderen. Om bijvoorbeeld een verhaal voor te lezen zonder dat de bewoner zich moet verplaatsen. Ook het telefoontoestel onderging een kleine, maar handige metamorfose. Ouderen hoeven niet langer telefoonnummers te onthouden: alle cijfertoetsen zijn gecombineerd met foto’s of met iconen van hulpdiensten (Living Tomorrow, 2000).

Conclusie Nieuwe media kan in de toekomst een

grote rol spelen in het leven van ouderen. Sociale media kan eenzaamheid en sociaal isolement verhelpen bij ouderen. Maar ouderen moeten op hun beurt openstaan voor nieuwe, andere en moderne vormen van communicatie en technologie. Developers moeten rekening houden met de behoeften, wensen, situaties, de kennis en gezondheid, .. van ouderen. Overheden en andere instanties moeten verder initiatieven uitwerken om de digitale kloof te verkleinen. Waar een wil is, is een weg!

Referentielijst Berkhout, J. (2009, 5 januari). Het taboe van nu: eenzaamheid. Frederike Geerdink. geraadpleegd op 6 januari 2011. http://joelleproject.wordpress.com/category/research-medical-experimental-tsjernobyl-abandonment/ Berkhout, J. (2009, 5 januari). Het taboe van nu: eenzaamheid. Frederike Geerdink. geraadpleegd op 6 januari 2011. http://www.frederike.nl/cgi-bin/scripts/db.cgi?ID=406&view_records=1&ww=on Bockstaele, J. (2008, 26 augustus). Bewoners van rvt’s van het Gentse OCMW chatten en e-mailen. Blog OCMW Gent. geraadpleegd op 18 december 2010. http://jurgenbockstaele.wordpress.com/category/ocmw-gent/ Doorbreek de eenzaamheid: social contact bezorgt senioren een nieuw leven. OCMW Gent. geraadpleegd op 18 december 2010. http://www.gent.be/eCache/THE/1/36/969.cmVjPTEzNjk5OQ.html Eenzaamheid en social isolement en wat je er kunt tegen doen. (2009, 12

6

oktober). Sociaal, Mens & Samenleving. geraadpleegd op 6 januari 2011. http://mens-en-samenleving.infonu.nl/sociaal/44207-eenzaamheid-sociaal-isolement-en-wat-je-er-tegen-kunt-doen.html Internetgebruik ouderen: 50-plussers vaker op social media. (2010, 24 september). Nownederland. geraadpleegd op 6 janauari 2011. http://www.nownederland.nl/nieuws/2010/09/internetgebruik-ouderen/ Machielse, A., (2006, 6 augustus). Sociaal isolement vraagt om nieuw beleid. Openbaar. geraadpleegd op 6 januari 2011. http://www.sociaalisolement.net/sir/userfiles/file/Openbaar%20bestuur_aug06.pdf Massey, J. (2010, 27 augustus). Facebook and social media for senior citizens [video file]. geraadpleegd op http://www.youtube.com/watch?v=utnxz_L98Dg Moos, B. (2009, 12 oktober). Seniors finding social networking exhilarating. Dallas news. geraadpleegd op 18 december 2010, http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/dn/latestnews/stories/1012dnbussocialmedia.411386c.html Eenzaamheid en sociaal isolement. (2007, 2 oktober ). Netwerkdorpen. geraadpleegd op 6 januari 2011.

www.netwerkdorpen.be/fiche%20voor%20vrijwilligersmap%20over%20EZHD%20en... - Older adults and social media. (2010, 27 augustus). Pew Research Center. geraadpleegd op 18 december 2010. http://pewinternet.org/~/media//Files/Reports/2010/Pew%20Internet%20-%20Older%20Adults%20and%20Social%20Media.pdf Swart, J. (2010, 16 oktober). Gezellig twitteren met opa. Trouw. geraadpleegd op 18 december 2010, http://www.trouw.nl/nieuws/media-technologie/article3254372.ece/Gezellig_twitteren_met_opa_.html Vande Velde, F. (2010, 10 december). Digitale primeur in rusthuis. De Standaard, p. 10. WCZ De vijvers zorgt samen met IBBT voor digitale primeur. Zorg Anders TV, geraadpleegd op 18 december 2010, http://www.zorganderstv.be/nieuws/wzc-de-vijvers-zorgt-samen-met-ibbt-voor-digitale-primeur1/ Wellman, B., & Haase, A. Q., & Witte, J., & Hampton, K. (2001, 1 december). Does the Internet Increase, Decrease, or Supplement Social Capital? Social Capital and Information Technology. geraadpleegd op 6 januari 2011, http://homes.chass.utoronto.ca/~wellman/publications/index.html