Papegaai. ’t Cierlijk schoon van haare veren - Bezoekersgids

PAPEGAAI

‘t Cierlijk schoon van haare veeren

Het Gulden Cabinet stelt voor

TENTOONSTELLING

ROCKOXHUIS

08.11.2014 - 22.02.2015

B E Z O E K E R S G I D S

PAPEGAAI‘t Cierlijk schoon van haare veeren

08 .11 .2014 - 22 .02 .2015

Het Gulden Cabinet stelt voorMet dank aan

Collectie Smidt van Gelder (MAS), Antwerpen

Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen

Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen

MAS, Antwerpen

Museum Mayer van den Bergh, Antwerpen

Museum Plantin-Moretus / Prentenkabinet, Antwerpen, Unesco Werelderfgoed

Privéverzameling, Antwerpen

Rockoxhuis, Antwerpen

Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel

Culturafonds, Dilbeek

Broelmuseum, Kortrijk

Stedelijke Musea, Mechelen

Emmanuel Tack, voorzitter van de Belgische Vereniging van Parkieten- en Papegaaienliefhebbers vzw

Verantwoordelijke uitgevers: VZW Museum Nicolaas Rockox, Keizerstraat 12, 2000 Antwerpen en KMSKA, Lange Kievitstraat 111-113 bus 100, 2018 Antwerpen

PAPEGAAI‘t Cierlijk schoon van haare veeren

08 .11 .2014 - 22 .02 .2015

Het Gulden Cabinet stelt voorMet dank aan

Collectie Smidt van Gelder (MAS), Antwerpen

Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen

Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen

MAS, Antwerpen

Museum Mayer van den Bergh, Antwerpen

Museum Plantin-Moretus / Prentenkabinet, Antwerpen, Unesco Werelderfgoed

Privéverzameling, Antwerpen

Rockoxhuis, Antwerpen

Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel

Culturafonds, Dilbeek

Broelmuseum, Kortrijk

Stedelijke Musea, Mechelen

Emmanuel Tack, voorzitter van de Belgische Vereniging van Parkieten- en Papegaaienliefhebbers vzw

Verantwoordelijke uitgevers: VZW Museum Nicolaas Rockox, Keizerstraat 12, 2000 Antwerpen en KMSKA, Lange Kievitstraat 111-113 bus 100, 2018 Antwerpen

Inleiding

Tot eind 2016 organiseren het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen en het museum Rockoxhuis de tentoonstelling Het Gulden Cabinet, Koninklijk Museum bij Rockox te gast. De woning van burgemeester en mecenas Nicolaas Rockox (1560-1640) werd ingericht als een luxueus kunstkabinet met topstukken uit het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen en de belangrijkste werken uit het Rockoxhuis. In de schoot van dit project vindt een reeks kleine focustentoonstellingen plaats. De derde daarvan is gewijd aan de papegaai als een opvallende verschijning in de beeldende kunst van de 16e en de 17e eeuw.

Rubens’ Heilige Familie met papegaai (KMSKA) is een bijzonder werk. Onlangs werd het van zijn oude vernissen en retouches ontdaan. De Heilige Familie straalt opnieuw als getuige-nis van Rubens’ schitterende talent. Het werk kreeg in het Gulden Cabinet een ereplaats. Samen met twee andere recent gerestaureerde grote werken siert het de rode kunstkamer. Aan de schouw prijkt Jordaens’ Zoals de ouden zongen, piepen de jongen (KMSKA) in zijn hervonden frisheid. Aan de wand daartegenover hangt Maerten de Vos’ De vierschaar van de Brabantse Munt in Antwerpen (Rockoxhuis). Justitia, de Gerechtigheid, domineert opnieuw het schilderij nu ook hier de tactiliteit, die onder een zware en vergeelde vernislaag verborgen zat, weer is blootgelegd.

In de marge van deze vernieuwde opstelling gaat in de tentoonstellingsruimte van het Rockoxhuis onze aandacht naar de papegaai in de beeldende kunst van de 15de tot de 17de eeuw. De papegaai was al een geliefd huisdier in de klassieke oudheid. Zijn verenpracht was een lust voor het oog, maar met zijn spraaktalent verbaasde hij nog meer. In de schilder-kunst van renaissance en barok vormt de vogel zelden het centrale thema, maar vaak duikt hij op vanwege zijn symbolische betekenis.

Rubens schilderde de papegaai om de maagdelijkheid van Maria te verbeelden, maar in de 15de eeuw deed Martin Schongauer hem dat al voor. Zijn iets jongere tijdgenoot, Albrecht Dürer, focuste op Adam en Eva aan de levensboom. De papegaai die het jonge stel vergezelt, wendt zich van hen af. Hij kijkt weg van de zondeval, wat hem het predicaat wijs-heid opleverde. Papegaaien komen wel vaker in voorstellingen van het aards paradijs. De dierenschilder Roelant Savery uit Kortrijk schilderde er diverse. Hij was hofschilder van keizer Rudolf II in Praag en had er het geluk de dieren in diens dierentuin en volières te mogen bestuderen. Savery heeft nog meer Bijbelse taferelen geschilderd waarin papegaaien een rol spelen, bijvoorbeeld de Ark van Noach. Papegaaien komen ook voor in mythologische voorstellingen. Orpheus werd meermaals voorgesteld terwijl hij voor de dieren op de luit of de lier speelt. Later in de 17e eeuw spelen de papegaaien een mooie rol in de vogelcon-certen, vaak ironische zinspelingen. Van Paul de Vos en Jan Fijt zijn sprekende voorbeelden in het Gulden Cabinet opgenomen. Frans Francken II plaatste in zijn kunstkamers ook regelmatig een papegaaienpaar. Stillevensschilders zoals Peeter Boel namen de papegaai in hun composities op als een levend element in een doodse omgeving, om de verscheiden-

Colofon

Deze tentoonstelling werd georganiseerd naar aanleiding van de restauratie van Rubens’ Heilige Familie met papegaaiRestauratie: Eva van ZuilenKunsthistorische ondersteuning: Nico Van Hout

Concept TentoonstellingHildegard Van de Velde

TekstenHildegard Van de Velde

RevisieLuc Philippe

Vormgeving Anne Van den Berghe

Drukwerkcoördinator Eddy Moyaers

Coördinatie en communicatieBert Peeters, Patrick Wuytack, Nico van Hout, Veerle De Meester, Vik Leyten, Véronique van Passel, An Sysmans en Babette Cooijmans

Applicatie voor tabletWenke Mast

CoverbeeldPeter Paul Rubens (1577–1640), Heilige Familie met papegaai (detail)© KMSKA, foto Rik Klein Gotink

www.kmska.bewww.rockoxhuis.bewww.hetguldencabinet.be

Inleiding

Tot eind 2016 organiseren het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen en het museum Rockoxhuis de tentoonstelling Het Gulden Cabinet, Koninklijk Museum bij Rockox te gast. De woning van burgemeester en mecenas Nicolaas Rockox (1560-1640) werd ingericht als een luxueus kunstkabinet met topstukken uit het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen en de belangrijkste werken uit het Rockoxhuis. In de schoot van dit project vindt een reeks kleine focustentoonstellingen plaats. De derde daarvan is gewijd aan de papegaai als een opvallende verschijning in de beeldende kunst van de 16e en de 17e eeuw.

Rubens’ Heilige Familie met papegaai (KMSKA) is een bijzonder werk. Onlangs werd het van zijn oude vernissen en retouches ontdaan. De Heilige Familie straalt opnieuw als getuige-nis van Rubens’ schitterende talent. Het werk kreeg in het Gulden Cabinet een ereplaats. Samen met twee andere recent gerestaureerde grote werken siert het de rode kunstkamer. Aan de schouw prijkt Jordaens’ Zoals de ouden zongen, piepen de jongen (KMSKA) in zijn hervonden frisheid. Aan de wand daartegenover hangt Maerten de Vos’ De vierschaar van de Brabantse Munt in Antwerpen (Rockoxhuis). Justitia, de Gerechtigheid, domineert opnieuw het schilderij nu ook hier de tactiliteit, die onder een zware en vergeelde vernislaag verborgen zat, weer is blootgelegd.

In de marge van deze vernieuwde opstelling gaat in de tentoonstellingsruimte van het Rockoxhuis onze aandacht naar de papegaai in de beeldende kunst van de 15de tot de 17de eeuw. De papegaai was al een geliefd huisdier in de klassieke oudheid. Zijn verenpracht was een lust voor het oog, maar met zijn spraaktalent verbaasde hij nog meer. In de schilder-kunst van renaissance en barok vormt de vogel zelden het centrale thema, maar vaak duikt hij op vanwege zijn symbolische betekenis.

Rubens schilderde de papegaai om de maagdelijkheid van Maria te verbeelden, maar in de 15de eeuw deed Martin Schongauer hem dat al voor. Zijn iets jongere tijdgenoot, Albrecht Dürer, focuste op Adam en Eva aan de levensboom. De papegaai die het jonge stel vergezelt, wendt zich van hen af. Hij kijkt weg van de zondeval, wat hem het predicaat wijs-heid opleverde. Papegaaien komen wel vaker in voorstellingen van het aards paradijs. De dierenschilder Roelant Savery uit Kortrijk schilderde er diverse. Hij was hofschilder van keizer Rudolf II in Praag en had er het geluk de dieren in diens dierentuin en volières te mogen bestuderen. Savery heeft nog meer Bijbelse taferelen geschilderd waarin papegaaien een rol spelen, bijvoorbeeld de Ark van Noach. Papegaaien komen ook voor in mythologische voorstellingen. Orpheus werd meermaals voorgesteld terwijl hij voor de dieren op de luit of de lier speelt. Later in de 17e eeuw spelen de papegaaien een mooie rol in de vogelcon-certen, vaak ironische zinspelingen. Van Paul de Vos en Jan Fijt zijn sprekende voorbeelden in het Gulden Cabinet opgenomen. Frans Francken II plaatste in zijn kunstkamers ook regelmatig een papegaaienpaar. Stillevensschilders zoals Peeter Boel namen de papegaai in hun composities op als een levend element in een doodse omgeving, om de verscheiden-

Colofon

Deze tentoonstelling werd georganiseerd naar aanleiding van de restauratie van Rubens’ Heilige Familie met papegaaiRestauratie: Eva van ZuilenKunsthistorische ondersteuning: Nico Van Hout

Concept TentoonstellingHildegard Van de Velde

TekstenHildegard Van de Velde

RevisieLuc Philippe

Vormgeving Anne Van den Berghe

Drukwerkcoördinator Eddy Moyaers

Coördinatie en communicatieBert Peeters, Patrick Wuytack, Nico van Hout, Veerle De Meester, Vik Leyten, Véronique van Passel, An Sysmans en Babette Cooijmans

Applicatie voor tabletWenke Mast

CoverbeeldPeter Paul Rubens (1577–1640), Heilige Familie met papegaai (detail)© KMSKA, foto Rik Klein Gotink

www.kmska.bewww.rockoxhuis.bewww.hetguldencabinet.be

PAPEGAAI | ‘ t C i e r l i j k s c h o o n v a n h a a r e v e e r e n

heid van de natuur te verheerlijken of om luxe te symboliseren. In portretten benadrukt een papegaai als gezelschapsdier de status van de geportretteerde, maar hij kan ook als huwelijkssymbool geïnterpreteerd worden.

De interesse voor de nieuwe wereld scherpte ook de nieuwsgierigheid voor natuurwe-tenschappen aan. In diverse natuurboeken maken we kennis met bijzondere dieren. De Italiaanse natuurkundige Ulisse Aldrovandi nam in zijn boek Ornitologiae karakteristieke afbeeldingen van papegaaien op. Maar ook de Antwerpse graveur Adriaen Collaert wist in zijn Avium Vivae Icones de exotische vogel in al zijn pracht tot leven te wekken. De Brugse graveur Marcus Gheraerts illustreerde Van den Vondels Vorsteliicke warande der dieren, waarin onder meer papegaaien een rol spelen in de bekende en moraliserende dierenverhalen. Vele van die gravures hebben tegelmakers geïnspireerd, die vaak de papegaai als motief kozen. Maar ook humanisten als Jacob Cats verwerkten de papegaai in zinnebeeldige voorstellingen. Hendrik Graauwhart noemde de papegaai een snapperd of een babbelaar: “Het zoet gesnap des Papegaais, / En ’t Cierlijk schoon van haare veeren … een Verstandig Man die haat, / Een snapperd, die niet veel verstaat”.

DE PAPEGAAI IN HET STILLEVEN

Naast religieuze thema’s en de portretschilderkunst, die in de middeleeuwen de beeldende kunst

domineerden, ontwikkelden zich aan het begin van de renaissance nieuwe profane thema’s. Zo namen

profane onderwerpen langzaam de bovenhand. Het stilleven ontwikkelde zich aan het einde van de

zestiende eeuw uit de keuken- en markttaferelen. De papegaai maakt vaak deel uit van pronkstukken

en vanitasstillevens, enerzijds als symbool van luxe en anderzijds als een levend element in een ‘dode’

materie.

1. Peeter Boel (1622-1674)

Stilleven met wild, een papegaai, een hond, een aapje en fruit

olieverf op doek, late jaren 1650

Antwerpen, Rockoxhuis, inv. 141

Boel werd geboren in een kunstenaarsfamilie. Zijn vader en zijn broer waren graveurs. Boel zou volgens sommige bronnen in de leer geweest zijn bij Frans Snyders (1579-1657). Hoewel hij zeker beïnvloed is door die grootmeester, lijkt het aannemelijker dat Boel zijn leertijd doorbracht bij Joannes Fijt (1611-1661).Hij werkte ook samen Erasmus Quellinus II en Jacques Jordaens voor onder meer de figuren in zijn schilderijen. Boel schilderde hoofdzakelijk jacht-, bloemen-, dieren- en vanitasstillevens.Boel reisde in de jaren 1640 naar Italië, waar hij in Genua en in Rome verbleef. Hij leerde er de Genuese schilder Giovanni Benedetto Castiglione (1609-1664) kennen en de stillevens-schilder Giuseppe Recco (1634-1695). Van hen leerde hij de dramatiek in zijn doeken op te drijven door schaduwen te accentueren. Ook rode draperingen op de achtergrond, een barok element bij uitstek, versterken de sfeer. Dit olieverfschilderij van Boel is zonder twijfel een mooi vanitastafereel. De vergankelijkheid uit zich in de dode dieren op het schilderij, waarvan de pauw en de zwaan de meest opvallende zijn. Ook het mooie koperwerk, een Nürnbergse offerschaal en een schenkkan, die niet op hun fraaist getoond worden, maar als het ware op de grond gegooid zijn, sluiten aan bij de vergankelijkheidsidee. Het open-gebarsten fruit is een Italiaanse manier om de vanitas te symboliseren. Het stilleven staat in schril contrast met de drie levende dieren in dit schilderij: een papegaai, een hond en een aap. De papegaai is een amazonepapegaai uit Zuid-Amerika. Hij is een intelligent dier en een goede prater. Hij kijkt met geopende snavel in de richting van het fruit. Praten staat in stil contrast met het geluidloze stilleven. Bovendien was een papegaai een kostbaar goed. In stillevens benadrukt hij vaak de tentoongespreide luxe.

heid van de natuur te verheerlijken of om luxe te symboliseren. In portretten benadrukt een papegaai als gezelschapsdier de status van de geportretteerde, maar hij kan ook als huwelijkssymbool geïnterpreteerd worden.

De interesse voor de nieuwe wereld scherpte ook de nieuwsgierigheid voor natuurwe-tenschappen aan. In diverse natuurboeken maken we kennis met bijzondere dieren. De Italiaanse natuurkundige Ulisse Aldrovandi nam in zijn boek Ornitologiae karakteristieke afbeeldingen van papegaaien op. Maar ook de Antwerpse graveur Adriaen Collaert wist in zijn Avium Vivae Icones de exotische vogel in al zijn pracht tot leven te wekken. De Brugse graveur Marcus Gheraerts illustreerde Van den Vondels Vorsteliicke warande der dieren, waarin onder meer papegaaien een rol spelen in de bekende en moraliserende dierenverhalen. Vele van die gravures hebben tegelmakers geïnspireerd, die vaak de papegaai als motief kozen. Maar ook humanisten als Jacob Cats verwerkten de papegaai in zinnebeeldige voorstellingen. Hendrik Graauwhart noemde de papegaai een snapperd of een babbelaar: “Het zoet gesnap des Papegaais, / En ’t Cierlijk schoon van haare veeren … een Verstandig Man die haat, / Een snapperd, die niet veel verstaat”.

DE PAPEGAAI IN HET STILLEVEN

Naast religieuze thema’s en de portretschilderkunst, die in de middeleeuwen de beeldende kunst

domineerden, ontwikkelden zich aan het begin van de renaissance nieuwe profane thema’s. Zo namen

profane onderwerpen langzaam de bovenhand. Het stilleven ontwikkelde zich aan het einde van de

zestiende eeuw uit de keuken- en markttaferelen. De papegaai maakt vaak deel uit van pronkstukken

en vanitasstillevens, enerzijds als symbool van luxe en anderzijds als een levend element in een ‘dode’

materie.

1. Peeter Boel (1622-1674)

Stilleven met wild, een papegaai, een hond, een aapje en fruit

olieverf op doek, late jaren 1650

Antwerpen, Rockoxhuis, inv. 141

Boel werd geboren in een kunstenaarsfamilie. Zijn vader en zijn broer waren graveurs. Boel zou volgens sommige bronnen in de leer geweest zijn bij Frans Snyders (1579-1657). Hoewel hij zeker beïnvloed is door die grootmeester, lijkt het aannemelijker dat Boel zijn leertijd doorbracht bij Joannes Fijt (1611-1661).Hij werkte ook samen Erasmus Quellinus II en Jacques Jordaens voor onder meer de figuren in zijn schilderijen. Boel schilderde hoofdzakelijk jacht-, bloemen-, dieren- en vanitasstillevens.Boel reisde in de jaren 1640 naar Italië, waar hij in Genua en in Rome verbleef. Hij leerde er de Genuese schilder Giovanni Benedetto Castiglione (1609-1664) kennen en de stillevens-schilder Giuseppe Recco (1634-1695). Van hen leerde hij de dramatiek in zijn doeken op te drijven door schaduwen te accentueren. Ook rode draperingen op de achtergrond, een barok element bij uitstek, versterken de sfeer. Dit olieverfschilderij van Boel is zonder twijfel een mooi vanitastafereel. De vergankelijkheid uit zich in de dode dieren op het schilderij, waarvan de pauw en de zwaan de meest opvallende zijn. Ook het mooie koperwerk, een Nürnbergse offerschaal en een schenkkan, die niet op hun fraaist getoond worden, maar als het ware op de grond gegooid zijn, sluiten aan bij de vergankelijkheidsidee. Het open-gebarsten fruit is een Italiaanse manier om de vanitas te symboliseren. Het stilleven staat in schril contrast met de drie levende dieren in dit schilderij: een papegaai, een hond en een aap. De papegaai is een amazonepapegaai uit Zuid-Amerika. Hij is een intelligent dier en een goede prater. Hij kijkt met geopende snavel in de richting van het fruit. Praten staat in stil contrast met het geluidloze stilleven. Bovendien was een papegaai een kostbaar goed. In stillevens benadrukt hij vaak de tentoongespreide luxe.

2. Jan Davidsz. de Heem (1606 – ca. 1683)

Fruitstilleven met de Ara Macao

olieverf op paneel, gesigneerd, 1628

privéverzameling, inv. P080

(Met dank aan Maarten Bassens voor de informatie)

Jan Davidsz. de Heem is waarschijnlijk in de leer geweest bij de Utrechtse bloemenstilleven-schilder Balthasar van der Ast (ca. 1593-1657). De Heem vestigde zich tussen 1631 en 1636 in Antwerpen, waar heel wat stillevenschilders werkzaam waren, zoals Daniël Seghers, Frans Snyders, Adriaen van Utrecht, Osias Beert, Jan van Kessel en Peeter Boel. Zijn vroege werken, zoals dit stilleven, zijn schatplichtig aan het werk van Van der Ast. De Heem etaleert op bijna dezelfde manier Wan-li-kommen, gevuld met fruit. Ook het schuin plaatsen van een schaal in een kom heeft Van der Ast hem voorgedaan. Het Chinese vaatwerk heeft nog niet de abundantia van de latere werken van De Heem, maar het subtiel geschilderde porselein heeft een hoge tactiliteit en een kostbare uitstraling. De geelvleugel-ara kijkt goedkeurend toe. De papegaai is in deze voorstelling een mooi voorbeeld van luxe.

PORTRETTEN

Portretten evolueren sinds de zeventiende eeuw naar een meer natuurlijke weergave van de

opdrachtgever. De papegaai maakt ook hier zijn opwachting. Bij kinderportretten – niet getoond in

deze tentoonstelling – verbeeldt hij de opvoeding van het kind. Bij volwassenen kan hij een symbool

van huwelijkstrouw zijn of simpelweg wijzen op de hoge status van de geportretteerde.

3. Jacques Jordaens (1593-1678)

De fruitverkoopster

olieverf op doek

Antwerpen, KMSKA, inv. 5049

De Antwerpse barokschilder Jordaens liet ons naast talrijke mythologische en religieuze schil-derijen en ontwerpen voor wandtapijten een oeuvre van meer dan vierhonderd tekeningen na.Hij heeft deze fruitverkoopster vermoedelijk rond 1645 samen met ateliermedewerkers geschil-derd naar een gelijkaardig schilderij, dat zich nu in Glasgow bevindt. Een jonge meid draagt een korf met druiven terwijl ze uit het schilderij kijkt. Fruitkorven verbeelden de vruchtbaarheid. Ze staat voor een open raam, vervat in barokarchitectuur met pilasters, festoenen, voluten en een cartouche. Links zien we een sater, symbool voor lust en vervoering, aan de andere kant wellicht een nimf, die vaak door saters verleid werd. Door het raam zien we een verliefd koppel boven een brandende kaars met een mooi clair-obsureffect. De vrouw lijkt fysiek sterk op de meid. Achter de meid zit een papegaai op een stok, alweer een blauwgele ara die in deze context als een lustsymbool kan worden beschouwd. Of moeten we hem zien als de slechte imitator en is de meid helemaal niet de vrouw van het koppeltje?

PAPEGAAIEN De papegaaiachtigen vormen de orde van Psittaciformes. Daartoe behoren enerzijds de Nieuw-Zeelandse papegaaien (Strigopidae) en anderzijds de ‘echte’ papegaaien (Psittacidae) en de kaketoes (Cacatouidae). Tot de Psittacidae behoren onder andere de vasa-papegaaien (Coracopsis) uit Madagascar, parkietsoorten (Psittacula) uit Azië, kleine felgekleurde papegaaien uit Australazië (Lori’s), de Ara’s uit Zuid-Amerika en de grijze roodstaart (Psittacus Erithacus) uit equatoriaal Afrika.

2. Jan Davidsz. de Heem (1606 – ca. 1683)

Fruitstilleven met de Ara Macao

olieverf op paneel, gesigneerd, 1628

(Met dank aan Maarten Bassens voor de informatie)

Jan Davidsz. de Heem is waarschijnlijk in de leer geweest bij de Utrechtse bloemenstilleven-schilder Balthasar van der Ast (ca. 1593-1657). De Heem vestigde zich tussen 1631 en 1636 in Antwerpen, waar heel wat stillevenschilders werkzaam waren, zoals Daniël Seghers, Frans Snyders, Adriaen van Utrecht, Osias Beert, Jan van Kessel en Peeter Boel. Zijn vroege werken, zoals dit stilleven, zijn schatplichtig aan het werk van Van der Ast. De Heem etaleert op bijna dezelfde manier Wan-li-kommen, gevuld met fruit. Ook het schuin plaatsen van een schaal in een kom heeft Van der Ast hem voorgedaan. Het Chinese vaatwerk heeft nog niet de abundantia van de latere werken van De Heem, maar het subtiel geschilderde porselein heeft een hoge tactiliteit en een kostbare uitstraling. De geelvleugel-ara kijkt goedkeurend toe. De papegaai is in deze voorstelling een mooi voorbeeld van luxe.

PORTRETTEN

Portretten evolueren sinds de zeventiende eeuw naar een meer natuurlijke weergave van de

opdrachtgever. De papegaai maakt ook hier zijn opwachting. Bij kinderportretten – niet getoond in

deze tentoonstelling – verbeeldt hij de opvoeding van het kind. Bij volwassenen kan hij een symbool

van huwelijkstrouw zijn of simpelweg wijzen op de hoge status van de geportretteerde.

De fruitverkoopster

olieverf op doek

De Antwerpse barokschilder Jordaens liet ons naast talrijke mythologische en religieuze schil-derijen en ontwerpen voor wandtapijten een oeuvre van meer dan vierhonderd tekeningen na.Hij heeft deze fruitverkoopster vermoedelijk rond 1645 samen met ateliermedewerkers geschil-derd naar een gelijkaardig schilderij, dat zich nu in Glasgow bevindt. Een jonge meid draagt een korf met druiven terwijl ze uit het schilderij kijkt. Fruitkorven verbeelden de vruchtbaarheid. Ze staat voor een open raam, vervat in barokarchitectuur met pilasters, festoenen, voluten en een cartouche. Links zien we een sater, symbool voor lust en vervoering, aan de andere kant wellicht een nimf, die vaak door saters verleid werd. Door het raam zien we een verliefd koppel boven een brandende kaars met een mooi clair-obsureffect. De vrouw lijkt fysiek sterk op de meid. Achter de meid zit een papegaai op een stok, alweer een blauwgele ara die in deze context als een lustsymbool kan worden beschouwd. Of moeten we hem zien als de slechte imitator en is de meid helemaal niet de vrouw van het koppeltje?

PAPEGAAIEN De papegaaiachtigen vormen de orde van Psittaciformes. Daartoe behoren enerzijds de Nieuw-Zeelandse papegaaien (Strigopidae) en anderzijds de ‘echte’ papegaaien (Psittacidae) en de kaketoes (Cacatouidae). Tot de Psittacidae behoren onder andere de vasa-papegaaien (Coracopsis) uit Madagascar, parkietsoorten (Psittacula) uit Azië, kleine felgekleurde papegaaien uit Australazië (Lori’s), de Ara’s uit Zuid-Amerika en de grijze roodstaart (Psittacus Erithacus) uit equatoriaal Afrika.

Portret van een man met een papegaai, gesigneerd, gedateerd 1656

olieverf op doek

Dit schilderij wordt als een laat werk van Jordaens beschouwd, hoewel hij op dat moment nog zo’n 20 jaar voor de boeg had. Zijn belangrijkste oeuvre had hij toen al geschilderd, maar hij bleef tot op hoge leeftijd doorwerken, met steeds meer assistentie van zijn atelier. Jordaens heeft niet zo veel portretten geschilderd, maar hij was zeker niet onervaren in dat genre. De familiegroepsportretten uit zijn beginperiode zijn van zeer hoge kwaliteit. We weten niet wie de afgebeelde jongeman is. Aan de hand van zijn schitterende outfit kunnen we hem als een welgestelde patriciër beschouwen. Hij draagt hier een grote bef, vastgestrikt met koordjes die eindigen op een akertje. Het vertoon van veel linnen was weer in de mode rond 1650. Ook de waaierende mouwen aan zijn polsen getuigen daarvan. Alleen een met kant afgeboorde kraag zou nog luxueuzer geweest zijn. Ook de handschoe-nen die de jongeman in zijn linkerhand heeft bewijzen zijn rijke status. Misschien vormde dit portret het pendant van een vrouwenportret ten halven lijve? In dat geval zouden de twee portretten samen een verloving aankondigen en de papegaai een liefdessymbool kunnen zijn, al wordt bij dergelijke dubbelportretten de papegaai normaal gezien bij de vrouw afgebeeld. Maar deze jongeman kan ook een portret besteld hebben als referentie aan zijn persoonlijke status. De dure exotische vogel benadrukt in dat geval zijn afkomst en positie in de maatschappij. De papegaai is moeilijk te identificeren en lijkt het meest op een uitgestorven ara-soort, de Guadaloupe-ara of de Cubaanse ara. Maar het valt ook niet uit te sluiten dat het om een fantasie van de schilder gaat. Het is vooral de blauw-groenachtige vlek boven op de schedel die we niet kennen van nog levende of uitgestorven soorten.

DE PAPEGAAI IN DE BIJBEL

In de middeleeuwen draaide de westerse schilderkunst bijna uitsluitend rond religieuze thema’s.

Ook in de renaissance en de barok maken ze nog altijd de hoofdmoot uit, maar aan het begin van

de zestiende eeuw nemen schilders zich een grotere vrijheid om Bijbelse verhalen uit te beelden.

De Bijbel is nog het doel, maar de landschapsschilderkunst wordt het middel. De interesse in de

natuur, de fauna en de flora, en nieuwe wetenschappelijke publicaties zijn deels verantwoordelijk

voor deze nieuwe insteek in de beeldende kunst. Thema’s zoals het Aards Paradijs lenen zich perfect

om te experimenteren met schitterende landschappen, die uiteindelijk het Bijbelse onderwerp in de

schaduw zullen plaatsen.

De papegaai in het Oude Testament

5. Jan van Kessel I (1626-1679)

De ark van Noach

olieverf op doek

Antwerpen, KMSK, inv. 5019

Van Kessel was werkzaam in Antwerpen. Hij was een leerling van de landschapschilder Jan Brueghel II (1568-1625) en van de dierenschilder Simon de Vos (1603-1676). Hij schilderde stillevens met dieren, vooral insecten, maar ook met bloemen. Daarnaast maakte hij schil-derijen met mythologische en Bijbelse onderwerpen.De ark van Noach staat beschreven in de Bijbel, in het boek Genesis. De ark is het schip waarop Noach met zijn gezin en vele dieren de zondvloed overleefden. Noach bouwde het schip op aanwijzen van God, die van alle basissoorten van de landdieren en vogels een mannetje en een vrouwtje naar de ark liet komen. Hier zien we op de achtergrond de dieren aan boord gaan. Op het voorplan staan nog diverse dieren te wachten. In de lucht zijn vele vogels afgebeeld, maar niet alle vogels zijn herkenbaar. Sommige zijn slechts suggestief geschilderd. Wellicht is er een papegaaienpaar bij, want ook zij behoorden tot de uitverkorenen. In zijn vlucht is de papegaai herkenbaar aan zijn lange staart.

Portret van een man met een papegaai, gesigneerd, gedateerd 1656

olieverf op doek

Dit schilderij wordt als een laat werk van Jordaens beschouwd, hoewel hij op dat moment nog zo’n 20 jaar voor de boeg had. Zijn belangrijkste oeuvre had hij toen al geschilderd, maar hij bleef tot op hoge leeftijd doorwerken, met steeds meer assistentie van zijn atelier. Jordaens heeft niet zo veel portretten geschilderd, maar hij was zeker niet onervaren in dat genre. De familiegroepsportretten uit zijn beginperiode zijn van zeer hoge kwaliteit. We weten niet wie de afgebeelde jongeman is. Aan de hand van zijn schitterende outfit kunnen we hem als een welgestelde patriciër beschouwen. Hij draagt hier een grote bef, vastgestrikt met koordjes die eindigen op een akertje. Het vertoon van veel linnen was weer in de mode rond 1650. Ook de waaierende mouwen aan zijn polsen getuigen daarvan. Alleen een met kant afgeboorde kraag zou nog luxueuzer geweest zijn. Ook de handschoe-nen die de jongeman in zijn linkerhand heeft bewijzen zijn rijke status. Misschien vormde dit portret het pendant van een vrouwenportret ten halven lijve? In dat geval zouden de twee portretten samen een verloving aankondigen en de papegaai een liefdessymbool kunnen zijn, al wordt bij dergelijke dubbelportretten de papegaai normaal gezien bij de vrouw afgebeeld. Maar deze jongeman kan ook een portret besteld hebben als referentie aan zijn persoonlijke status. De dure exotische vogel benadrukt in dat geval zijn afkomst en positie in de maatschappij. De papegaai is moeilijk te identificeren en lijkt het meest op een uitgestorven ara-soort, de Guadaloupe-ara of de Cubaanse ara. Maar het valt ook niet uit te sluiten dat het om een fantasie van de schilder gaat. Het is vooral de blauw-groenachtige vlek boven op de schedel die we niet kennen van nog levende of uitgestorven soorten.

DE PAPEGAAI IN DE BIJBEL

In de middeleeuwen draaide de westerse schilderkunst bijna uitsluitend rond religieuze thema’s.

Ook in de renaissance en de barok maken ze nog altijd de hoofdmoot uit, maar aan het begin van

de zestiende eeuw nemen schilders zich een grotere vrijheid om Bijbelse verhalen uit te beelden.

De Bijbel is nog het doel, maar de landschapsschilderkunst wordt het middel. De interesse in de

natuur, de fauna en de flora, en nieuwe wetenschappelijke publicaties zijn deels verantwoordelijk

voor deze nieuwe insteek in de beeldende kunst. Thema’s zoals het Aards Paradijs lenen zich perfect

om te experimenteren met schitterende landschappen, die uiteindelijk het Bijbelse onderwerp in de

schaduw zullen plaatsen.

De papegaai in het Oude Testament

5. Jan van Kessel I (1626-1679)

De ark van Noach

olieverf op doek

Van Kessel was werkzaam in Antwerpen. Hij was een leerling van de landschapschilder Jan Brueghel II (1568-1625) en van de dierenschilder Simon de Vos (1603-1676). Hij schilderde stillevens met dieren, vooral insecten, maar ook met bloemen. Daarnaast maakte hij schil-derijen met mythologische en Bijbelse onderwerpen.De ark van Noach staat beschreven in de Bijbel, in het boek Genesis. De ark is het schip waarop Noach met zijn gezin en vele dieren de zondvloed overleefden. Noach bouwde het schip op aanwijzen van God, die van alle basissoorten van de landdieren en vogels een mannetje en een vrouwtje naar de ark liet komen. Hier zien we op de achtergrond de dieren aan boord gaan. Op het voorplan staan nog diverse dieren te wachten. In de lucht zijn vele vogels afgebeeld, maar niet alle vogels zijn herkenbaar. Sommige zijn slechts suggestief geschilderd. Wellicht is er een papegaaienpaar bij, want ook zij behoorden tot de uitverkorenen. In zijn vlucht is de papegaai herkenbaar aan zijn lange staart.

6. Roelandt Savery (1576-1639)

Na de zondvloed

olieverf op paneel, gesign., ca. 1620

Kortrijk, Broelmuseum, inv. 1017

Een paradijselijk landschap wordt door een riviertje in twee verdeeld. Op de rechteroever is er een Romeinse ruïne te zien die door de natuur lijkt te worden ingenomen: enerzijds een symbool van verval, anderzijds een bewijs van de kracht van de natuur. Deze vergankelijke blikvanger verstoort enigszins de rust van het desolate landschap. Tegelijkertijd loopt er een denkbeeldige diagonaal van links boven naar rechts onder door het schilderij met als blikvanger twee papegaaien in het visuele midden, de ara ararauna of de blauw-gele ara en de ara macao of de rode ara, en rechts onder als eindpunt opnieuw die twee papegaaien. Rechts van de diagonaal bevinden zich hoofdzakelijk vogels, aan de linkerkant van de dia-gonaal zien we enkele landdieren. Sommige dieren zijn in paren afgebeeld, een referentie aan het verhaal van de Ark van Noach, hoewel er van de ark geen spoor meer is.

7. Johannes Wiericx (ca. 1549 - na 1615)

naar Albrecht Dürer (1471-1528)

Adam en Eva

kopergravure, 1565

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, inv. S I 37976

Dürer was een Duitse humanist en renaissancekunstenaar, schilder en graveur. Hij reisde naar de Nederlanden, waar de Vlaamse primitieven hem inspireerden, en naar Italië, waar hij begeesterd raakte door de renaissance. Hij had een goed oog voor detail en was geboeid door de natuur. Zijn prentkunst, de houtsnijkunst in het bijzonder, was wereldberoemd. Ze ontwikkelde zich parallel met de boekdrukkunst. Johannes Wiericx hoorde samen met zijn broers Hiëronymus en Antoon Wiericx tot de befaamde Wiericx-dynastie van zeer getalen-teerde graveurs. Ze maakten boekillustraties voor Christoffel Plantin, vaak naar prenten van Dürer.Volgens het bordje met de signatuur zou Joannes Wiericx deze gravure naar Dürer al op zestienjarige leeftijd gemaakt hebben. De voorstelling gaat terug op het origineel van Dürer uit 1504. De nadruk ligt vooral op de hoofdpersonages Adam en Eva, die symmetrisch in beeld gebracht zijn, in contraposthouding. Op de gravure staan meerdere dieren afgebeeld, onder meer een slang en een papegaai. De papegaai en de slang zijn de opvallendste en fungeren als tegenstellingen. De slang die de appel aan Eva aanbiedt, staat voor de zonde, de papegaai, die zich afkeert van die zonde, staat symbool voor Maria en voor de wijsheid. De oorspronkelijke gravure van Dürer heeft vele kunstenaars geïnspireerd om dieren in hun werken te integreren.

Aards paradijs

olieverf op paneel, 1622

Anders dan in de iconografie van Dürer ligt in dit olieverfschilderij van Savery de nadruk op het idyllische landschap. In het visuele midden van het schilderij valt de boom der kennis op, waar-onder Adam en Eva zich aan de zonde overgeven. Het Aards Paradijs is hier als voorwendsel gebruikt om een wijds landschap te schilderen, bevolkt met hoofdzakelijk dieren. Savery kon zich ten volle uitleven en improviseren. Hij bracht zoveel mogelijk dieren in beeld, water- en landdieren en vogels. Opnieuw tekent er zich een onzichtbare diagonaal af van links boven naar rechts onder, waar een papegaaienpaar, de ara Macao, een de blikvanger is.

ROELANDT SAVERY (1567-1639)De uit Kortrijk afkomstige Roelandt Savery reisde in het najaar van 1603 of in het voorjaar van 1604 naar het keizerlijke hof van Rudolf II in Praag. We weten niet waarom hij naar Praag is getrokken en evenmin kennen we zijn positie aan het hof. Aan de hand van zijn tekeningen krijgen we toch een beeld van zijn activiteiten in Centraal Europa en in Tirol, waar hij vermoedelijk op vraag van Rudolf II heen reisde. Meerdere auteurs sug-gereren dat Savery in dienst stond van Rudolf II. Hij wordt ook vermeld in de postuum opgemaakte boedelinventarissen van Rudolf II. Bovendien bevat het archiefmateriaal een verwijzing naar Savery als kamerschilder, d.w.z. dat hij als kunstenaar tot de privévertrek-ken van de keizer werd toegelaten. Savery is tot 1612/1613 in Praag gebleven. Na de dood van Rudolf II in 1612, werkte hij nog even voor diens opvolger, keizer Matthias. Saverys aanwezigheid in Praag is niet onopgemerkt gebleven. Hij schiep het genre van de vogelvoorstellingen en behoort tot de eerste schilders van bloemenstillevens. Rudolf II prees de invloed van Pieter Brueghel in zijn werk. Door zijn verblijf in Praag raakte Savery internationaal bekend.

Na de zondvloed

Een paradijselijk landschap wordt door een riviertje in twee verdeeld. Op de rechteroever is er een Romeinse ruïne te zien die door de natuur lijkt te worden ingenomen: enerzijds een symbool van verval, anderzijds een bewijs van de kracht van de natuur. Deze vergankelijke blikvanger verstoort enigszins de rust van het desolate landschap. Tegelijkertijd loopt er een denkbeeldige diagonaal van links boven naar rechts onder door het schilderij met als blikvanger twee papegaaien in het visuele midden, de ara ararauna of de blauw-gele ara en de ara macao of de rode ara, en rechts onder als eindpunt opnieuw die twee papegaaien. Rechts van de diagonaal bevinden zich hoofdzakelijk vogels, aan de linkerkant van de dia-gonaal zien we enkele landdieren. Sommige dieren zijn in paren afgebeeld, een referentie aan het verhaal van de Ark van Noach, hoewel er van de ark geen spoor meer is.

7. Johannes Wiericx (ca. 1549 - na 1615)

naar Albrecht Dürer (1471-1528)

Adam en Eva

kopergravure, 1565

Dürer was een Duitse humanist en renaissancekunstenaar, schilder en graveur. Hij reisde naar de Nederlanden, waar de Vlaamse primitieven hem inspireerden, en naar Italië, waar hij begeesterd raakte door de renaissance. Hij had een goed oog voor detail en was geboeid door de natuur. Zijn prentkunst, de houtsnijkunst in het bijzonder, was wereldberoemd. Ze ontwikkelde zich parallel met de boekdrukkunst. Johannes Wiericx hoorde samen met zijn broers Hiëronymus en Antoon Wiericx tot de befaamde Wiericx-dynastie van zeer getalen-teerde graveurs. Ze maakten boekillustraties voor Christoffel Plantin, vaak naar prenten van Dürer.Volgens het bordje met de signatuur zou Joannes Wiericx deze gravure naar Dürer al op zestienjarige leeftijd gemaakt hebben. De voorstelling gaat terug op het origineel van Dürer uit 1504. De nadruk ligt vooral op de hoofdpersonages Adam en Eva, die symmetrisch in beeld gebracht zijn, in contraposthouding. Op de gravure staan meerdere dieren afgebeeld, onder meer een slang en een papegaai. De papegaai en de slang zijn de opvallendste en fungeren als tegenstellingen. De slang die de appel aan Eva aanbiedt, staat voor de zonde, de papegaai, die zich afkeert van die zonde, staat symbool voor Maria en voor de wijsheid. De oorspronkelijke gravure van Dürer heeft vele kunstenaars geïnspireerd om dieren in hun werken te integreren.

Aards paradijs

Anders dan in de iconografie van Dürer ligt in dit olieverfschilderij van Savery de nadruk op het idyllische landschap. In het visuele midden van het schilderij valt de boom der kennis op, waar-onder Adam en Eva zich aan de zonde overgeven. Het Aards Paradijs is hier als voorwendsel gebruikt om een wijds landschap te schilderen, bevolkt met hoofdzakelijk dieren. Savery kon zich ten volle uitleven en improviseren. Hij bracht zoveel mogelijk dieren in beeld, water- en landdieren en vogels. Opnieuw tekent er zich een onzichtbare diagonaal af van links boven naar rechts onder, waar een papegaaienpaar, de ara Macao, een de blikvanger is.

ROELANDT SAVERY (1567-1639)De uit Kortrijk afkomstige Roelandt Savery reisde in het najaar van 1603 of in het voorjaar van 1604 naar het keizerlijke hof van Rudolf II in Praag. We weten niet waarom hij naar Praag is getrokken en evenmin kennen we zijn positie aan het hof. Aan de hand van zijn tekeningen krijgen we toch een beeld van zijn activiteiten in Centraal Europa en in Tirol, waar hij vermoedelijk op vraag van Rudolf II heen reisde. Meerdere auteurs sug-gereren dat Savery in dienst stond van Rudolf II. Hij wordt ook vermeld in de postuum opgemaakte boedelinventarissen van Rudolf II. Bovendien bevat het archiefmateriaal een verwijzing naar Savery als kamerschilder, d.w.z. dat hij als kunstenaar tot de privévertrek-ken van de keizer werd toegelaten. Savery is tot 1612/1613 in Praag gebleven. Na de dood van Rudolf II in 1612, werkte hij nog even voor diens opvolger, keizer Matthias. Saverys aanwezigheid in Praag is niet onopgemerkt gebleven. Hij schiep het genre van de vogelvoorstellingen en behoort tot de eerste schilders van bloemenstillevens. Rudolf II prees de invloed van Pieter Brueghel in zijn werk. Door zijn verblijf in Praag raakte Savery internationaal bekend.

9. Roelant Savery (1567-1639)

Paradijs van de vogels

De vogels bevinden zich in een grimmig, bergachtig landschap, waar rechts achter een toren(ruïne) is afgebeeld. De vogels vormen meestal paren en zijn bijna allemaal in profiel afgebeeld. Inheemse soorten mengen zich met exotische vogels. Hoog in een boom zit een molukkenkaketoe (cacatua moluccensis). Hij draait zijn kop om, zijn kuif staat recht, uit opwinding en uit vrees. Op dezelfde tak zit een adelaar dreigend in zijn richting te kijken. De compositie van dit schilderij en de dieren komen ook in andere schilderijen voor.Dit schilderij maakte deel uit van de verzameling van Adolf Hitler. Hij had het plan opgevat om in zijn geboortestad Linz een museum op te richten met Duitse en Romantische kunstenaars. Maar zijn raadgever Herman Posse adviseerde hem ook Nederlandse en Italiaanse oude mees-ters in zijn verzameling op te nemen. Het irreële van dit werk heeft Hitler zeker aangesproken en misschien voelde hij zich ook wel aangesproken door de adelaar, het symbool van Duitsland.

De papegaai in het Nieuwe testament

10. Martin Schongauer (ca.1445 - 1491)

Madonna met de papegaai, ca. 1480/85?

kopergravure, tweede staat, gesign. m.o. M+S

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, inv. S II 2380

Schongauer was een Duits graficus en schilder. Voor zijn schilderijen en zijn eerste gravures liet hij zich inspireren door Rogier van der Weyden en Dirk Bouts. Met de burijn wist hij het picturale uit schilderijen om te zetten in lijnen. Hij was ook een groot voorbeeld voor Albrecht Dürer.Door een doorkijkje zien we een staande Maria die met haar linkerhand het Jezuskind vasthoudt, dat op een kussen zit. Met haar rechterhand bladert ze in een bijbel. Links achter haar zien we een suggestief landschap. De bijbel is de voorafspiegeling van het leven van de nog zeer jonge Jezus. Op Jezus’ linkerhand zit een papegaai. De papegaai verwijst enerzijds naar de bijbel en het woord van God, maar anderzijds is hij ook een Mariasymbool, een referentie aan de onbevlekte ontvangenis. De vijg in de andere hand van het kind is enerzijds een prefiguratie van de Passie en een verwijzing naar de zondeval en anderzijds symbool van de vruchtbaarheid van Maria. De zondeval werd tenietgedaan door de geboorte van Christus.

12. (toegeschreven aan) Michel Lasne (1590-1667)

naar Peter Paul Rubens (1577-1640)

uitgegeven door Erasmus Quellinus

Heilige Familie met de papegaai

gravure, 1617

Lasne was een Franse kopergraveur die korte tijd voor Rubens gewerkt heeft. Deze gravure verwijst naar de eerste compositie, waarin Rubens alleen Maria, het Jezuskind en de wieg geschilderd had, met op de achtergrond architecturale elementen.

13. Schelte à Bolswert (1586-1659)

Heilige Familie met de papegaai, gravure

Ook deze kopergraveur heeft korte tijd voor Rubens gewerkt. Deze prent werd naar de vergrote compositie gespiegeld gesneden. Het gezicht van Maria verschilt van de versie van Rubens.

TENTOONGESTELD IN ‘HET GULDEN CABINET’

11. Peter Paul Rubens

Heilige familie met papegaai

Antwerpen, KMSK, inv. 312, ©KMSKA, foto: Rik Klein Gotink

Gerestaureerd met de steun van het fonds Inbev-Baillet Latour

Dit schilderij was oorspronkelijk kleiner. Alleen Maria, het Jezuskind en de wieg stonden erop afgebeeld. Vermoedelijk heeft Rubens het in 1633 aan de linkerkant groter gemaakt, toen hij het aan de Sint Lucasgilde schonk. Rubens werd in dat jaar tot deken van de Sint-Lucasgilde benoemd en bood het schilderij aan uit erkentelijkheid. Rond 1630 had hij de papegaai, wijnranken, een landschap en Sint-Jozef aan het schilderij toegevoegd. De datering van die ingreep is op stilis-tische gronden gebeurd. Na Rubens’ dood is het schilderij nogmaals boven- en onderaan vergroot over de volledige breedte van het schilderij. Ook in dit schilderij zitten diverse symbolische elementen verscholen. Het Jezuskind houdt in zijn rechterhand een appel verborgen, een referentie aan de zondeval. De druivelaar en de papegaai staan symbool voor Maria’s middelaarschap en haar maagdelijke moederschap. De papegaai is de blauw-gele ara of de ara ararauna.

9. Roelant Savery (1567-1639)

Paradijs van de vogels

De vogels bevinden zich in een grimmig, bergachtig landschap, waar rechts achter een toren(ruïne) is afgebeeld. De vogels vormen meestal paren en zijn bijna allemaal in profiel afgebeeld. Inheemse soorten mengen zich met exotische vogels. Hoog in een boom zit een molukkenkaketoe (cacatua moluccensis). Hij draait zijn kop om, zijn kuif staat recht, uit opwinding en uit vrees. Op dezelfde tak zit een adelaar dreigend in zijn richting te kijken. De compositie van dit schilderij en de dieren komen ook in andere schilderijen voor.Dit schilderij maakte deel uit van de verzameling van Adolf Hitler. Hij had het plan opgevat om in zijn geboortestad Linz een museum op te richten met Duitse en Romantische kunstenaars. Maar zijn raadgever Herman Posse adviseerde hem ook Nederlandse en Italiaanse oude mees-ters in zijn verzameling op te nemen. Het irreële van dit werk heeft Hitler zeker aangesproken en misschien voelde hij zich ook wel aangesproken door de adelaar, het symbool van Duitsland.

De papegaai in het Nieuwe testament

10. Martin Schongauer (ca.1445 - 1491)

Madonna met de papegaai, ca. 1480/85?

kopergravure, tweede staat, gesign. m.o. M+S

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, inv. S II 2380

Schongauer was een Duits graficus en schilder. Voor zijn schilderijen en zijn eerste gravures liet hij zich inspireren door Rogier van der Weyden en Dirk Bouts. Met de burijn wist hij het picturale uit schilderijen om te zetten in lijnen. Hij was ook een groot voorbeeld voor Albrecht Dürer.Door een doorkijkje zien we een staande Maria die met haar linkerhand het Jezuskind vasthoudt, dat op een kussen zit. Met haar rechterhand bladert ze in een bijbel. Links achter haar zien we een suggestief landschap. De bijbel is de voorafspiegeling van het leven van de nog zeer jonge Jezus. Op Jezus’ linkerhand zit een papegaai. De papegaai verwijst enerzijds naar de bijbel en het woord van God, maar anderzijds is hij ook een Mariasymbool, een referentie aan de onbevlekte ontvangenis. De vijg in de andere hand van het kind is enerzijds een prefiguratie van de Passie en een verwijzing naar de zondeval en anderzijds symbool van de vruchtbaarheid van Maria. De zondeval werd tenietgedaan door de geboorte van Christus.

12. (toegeschreven aan) Michel Lasne (1590-1667)

uitgegeven door Erasmus Quellinus

Heilige Familie met de papegaai

gravure, 1617

Lasne was een Franse kopergraveur die korte tijd voor Rubens gewerkt heeft. Deze gravure verwijst naar de eerste compositie, waarin Rubens alleen Maria, het Jezuskind en de wieg geschilderd had, met op de achtergrond architecturale elementen.

13. Schelte à Bolswert (1586-1659)

Heilige Familie met de papegaai, gravure

Ook deze kopergraveur heeft korte tijd voor Rubens gewerkt. Deze prent werd naar de vergrote compositie gespiegeld gesneden. Het gezicht van Maria verschilt van de versie van Rubens.

11. Peter Paul Rubens

Heilige familie met papegaai

Antwerpen, KMSK, inv. 312, ©KMSKA, foto: Rik Klein Gotink

Gerestaureerd met de steun van het fonds Inbev-Baillet Latour

Dit schilderij was oorspronkelijk kleiner. Alleen Maria, het Jezuskind en de wieg stonden erop afgebeeld. Vermoedelijk heeft Rubens het in 1633 aan de linkerkant groter gemaakt, toen hij het aan de Sint Lucasgilde schonk. Rubens werd in dat jaar tot deken van de Sint-Lucasgilde benoemd en bood het schilderij aan uit erkentelijkheid. Rond 1630 had hij de papegaai, wijnranken, een landschap en Sint-Jozef aan het schilderij toegevoegd. De datering van die ingreep is op stilis-tische gronden gebeurd. Na Rubens’ dood is het schilderij nogmaals boven- en onderaan vergroot over de volledige breedte van het schilderij. Ook in dit schilderij zitten diverse symbolische elementen verscholen. Het Jezuskind houdt in zijn rechterhand een appel verborgen, een referentie aan de zondeval. De druivelaar en de papegaai staan symbool voor Maria’s middelaarschap en haar maagdelijke moederschap. De papegaai is de blauw-gele ara of de ara ararauna.

14. Onbekende tekenaar

naar Willem Panneels (ca. 1600 – ca. 1634)

Studie van een papegaai

tekening, achttiende eeuw

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus / Prentenkabinet, Unesco Werelderfgoed,

inv. PK.OT.02371 | D.12.7.b

Panneels begon ca. 1624-1625 voor Rubens te werken en maakte veel kopieën naar diens werken. Dat hoorde bij zijn opleiding. In 1628 vertrok Rubens op diplomatieke missie naar Spanje. Tijdens zijn afwezigheid paste Panneels op Rubens’ huis en atelier waardoor hij toegang had tot diens Cantoor en onbeperkt kon kopiëren.Deze tekening van een papegaai is vermoedelijk een achttiende-eeuwse kopie naar de grootste papegaai uit de originele tekening van Panneels in zwart en rood krijt, die twee papegaaien, een vliegende parkiet en een aapje voorstelt. De andere papegaai, de parkiet en het aapje vinden we terug op Rubens’ schilderij Drie nimfen die de hoorn des overvloeds vullen.

DE PAPEGAAI IN DE MYTHOLOGIE

Mythologische taferelen vormen net zoals Bijbelse een alibi voor kunstenaars om zich uit te leven

in het schilderen van dieren. Zo werd rond 1600 het verhaal van Orpheus uit de Metamorfosen van

Ovidius een van de meest populaire onderwerpen aan de Europese vorstenhoven. Er hoeft in deze

context niet noodzakelijk een symboliek achter de papegaaien gezocht te worden. Het zijn mooie

exotische vogels, die in deze werken op een bijzondere manier in beeld gebracht worden.

Orpheus en de dieren

Het is even zoeken naar de mythische dichter en zanger Orpheus die met de klank van zijn lier de natuur betoverde. Dat Savery voor dit thema koos, hoeft niet te verbazen. Het verhaal van Orpheus gaf hem de vrijheid om zijn rijke dierenkennis te etaleren. De schilder houdt evenwel geen rekening met de natuurlijke habitat waarin de dieren leven. Vooraan in het schilderij zitten watervogels in een rivier. De twee zwanen die elkaar frontaal aankijken vragen onze eerste aandacht. Ze leiden ons via een ingebeelde diagonaal naar Orpheus die onder een grote eik zijn lier bespeelt. De meeste dieren kijken in zijn richting. Vogels komen aangevlogen. Alleen de twee papegaaien vooraan zitten er afwezig bij. Ze zijn een mooie kleurrijke afleiding. Ook hier heeft Savery ervoor gekozen de Ara Ararauna of de blauw-gele ara en Ara Macao of de rode ara af te beelden. In dit schilderij is geen ruïne te bespeuren, maar wel een waterval. Savery nam die regelmatig in zijn landschappen op. Het is een dynamisch element in een statische omgeving. Savery heeft dit thema voor het eerst geschilderd tijdens zijn verblijf aan het Praagse hof. Orpheus verwijst hier naar keizer Rudolf, Savery’s patroon, die zich opwierp als de behoeder van de kunsten.

Pluimvee

In dit schilderij gaat alle aandacht naar de vreemde samenscholing van vogels, vaak per paar rond de robuuste eikenboom. Savery laat hier andermaal het toppunt van zijn kunnen zien. Op een tak boven een doorkijkje naar het achterliggende landschap zit een achter-

ARA ARARAUNA OF DE BLAUW-GELE ARA

Van de hier voorgestelde papegaaien is deze de meest populaire. Hij leeft hoofdzakelijk in Zuid-Amerika in de vochtige tropische en subtropische regio’s. Om te eten zoekt hij de toppen van de bomen op. Op zijn menu staan noten, fruit, boomschors en nectar. Met zijn zwarte snavel weet hij makkelijk harde noten te kraken. Hij wordt beschouwd als een zeer trouwe vogel, met zijn vrouwtje vormt hij een koppel voor het leven. In gevangenschap vraagt deze papegaai zeer veel aandacht en intellectuele aanmoediging.

14. Onbekende tekenaar

naar Willem Panneels (ca. 1600 – ca. 1634)

Studie van een papegaai

tekening, achttiende eeuw

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus / Prentenkabinet, Unesco Werelderfgoed,

inv. PK.OT.02371 | D.12.7.b

Panneels begon ca. 1624-1625 voor Rubens te werken en maakte veel kopieën naar diens werken. Dat hoorde bij zijn opleiding. In 1628 vertrok Rubens op diplomatieke missie naar Spanje. Tijdens zijn afwezigheid paste Panneels op Rubens’ huis en atelier waardoor hij toegang had tot diens Cantoor en onbeperkt kon kopiëren.Deze tekening van een papegaai is vermoedelijk een achttiende-eeuwse kopie naar de grootste papegaai uit de originele tekening van Panneels in zwart en rood krijt, die twee papegaaien, een vliegende parkiet en een aapje voorstelt. De andere papegaai, de parkiet en het aapje vinden we terug op Rubens’ schilderij Drie nimfen die de hoorn des overvloeds vullen.

DE PAPEGAAI IN DE MYTHOLOGIE

Mythologische taferelen vormen net zoals Bijbelse een alibi voor kunstenaars om zich uit te leven

in het schilderen van dieren. Zo werd rond 1600 het verhaal van Orpheus uit de Metamorfosen van

Ovidius een van de meest populaire onderwerpen aan de Europese vorstenhoven. Er hoeft in deze

context niet noodzakelijk een symboliek achter de papegaaien gezocht te worden. Het zijn mooie

exotische vogels, die in deze werken op een bijzondere manier in beeld gebracht worden.

Het is even zoeken naar de mythische dichter en zanger Orpheus die met de klank van zijn lier de natuur betoverde. Dat Savery voor dit thema koos, hoeft niet te verbazen. Het verhaal van Orpheus gaf hem de vrijheid om zijn rijke dierenkennis te etaleren. De schilder houdt evenwel geen rekening met de natuurlijke habitat waarin de dieren leven. Vooraan in het schilderij zitten watervogels in een rivier. De twee zwanen die elkaar frontaal aankijken vragen onze eerste aandacht. Ze leiden ons via een ingebeelde diagonaal naar Orpheus die onder een grote eik zijn lier bespeelt. De meeste dieren kijken in zijn richting. Vogels komen aangevlogen. Alleen de twee papegaaien vooraan zitten er afwezig bij. Ze zijn een mooie kleurrijke afleiding. Ook hier heeft Savery ervoor gekozen de Ara Ararauna of de blauw-gele ara en Ara Macao of de rode ara af te beelden. In dit schilderij is geen ruïne te bespeuren, maar wel een waterval. Savery nam die regelmatig in zijn landschappen op. Het is een dynamisch element in een statische omgeving. Savery heeft dit thema voor het eerst geschilderd tijdens zijn verblijf aan het Praagse hof. Orpheus verwijst hier naar keizer Rudolf, Savery’s patroon, die zich opwierp als de behoeder van de kunsten.

Pluimvee

In dit schilderij gaat alle aandacht naar de vreemde samenscholing van vogels, vaak per paar rond de robuuste eikenboom. Savery laat hier andermaal het toppunt van zijn kunnen zien. Op een tak boven een doorkijkje naar het achterliggende landschap zit een achter-

ARA ARARAUNA OF DE BLAUW-GELE ARA

Van de hier voorgestelde papegaaien is deze de meest populaire. Hij leeft hoofdzakelijk in Zuid-Amerika in de vochtige tropische en subtropische regio’s. Om te eten zoekt hij de toppen van de bomen op. Op zijn menu staan noten, fruit, boomschors en nectar. Met zijn zwarte snavel weet hij makkelijk harde noten te kraken. Hij wordt beschouwd als een zeer trouwe vogel, met zijn vrouwtje vormt hij een koppel voor het leven. In gevangenschap vraagt deze papegaai zeer veel aandacht en intellectuele aanmoediging.

omkijkende Ara Macao of rode ara en iets hoger de Ara Ararauna of de blauw-gele ara. Vooraan is tussen de watervogels een zeehond afgebeeld. Mogelijk is die geschilderd door Roelandts neef, Hans Savery II.Net zoals bij het vorige werk is het hier zoeken naar het mythologische verhaal. Achteraan, in het doorkijkje speelt zich nauwelijks zichtbaar een tragische gebeurtenis af. Het is de moord op Orpheus door de Mainaden: Thracische vrouwen, volgelingen van Dionysos. Ze waren woedend omdat de intrieste Orpheus na de dood van zijn geliefde Euridyce geen interesse meer had in vrouwen.

17. Adriaen Collaert (ca. 1560-1618)

naar Adam van Noort (1562-1641)

gravure

Adam van Noort, die vooral als leermeester van Rubens en Jordaens bekend is, schilderde vooral portretten en historische onderwerpen. Adriaen Collaert was een graveur die zich in Italië ging vervolmaken. Hij werkte voor diverse kunstenaars, onder wie Maarten de Vos en Philips Galle, en voor de drukker-uitgever Plantin-Moretus.Orpheus zit tegen een boom en speelt de lier. De dieren komen naar hem luisteren. Op een van de bomen achter hem zit een papegaai en een tweede komt aangevlogen. Op de achtergrond zien we musicerende vrouwen en bacchanten, die Orpheus later zullen vermoorden. Onder de prent staat een vers van de auteur Cornelis Kiliaan (ca. 1530 - 1607), waarin die Orpheus lof toezwaait.

RUDOLF II (1552-1612)Keizer Rudolf II was aartshertog van Oostenrijk als Rudolf V (1576-1608) en keizer van het Heilige Roomse Rijk, waarvan hij Praag tot hoofdstad uitriep. De stad kende een korte, maar indrukwekkende bloeiperiode, die nooit meer is geëvenaard. Rudolf II stond bekend als een groot liefhebber van kunst, wetenschap en muziek. Hij bezat beroemde kunstcollecties, artificalia en naturalia, maar ook dierentuinen en volières. In de gracht naast zijn kasteel bevond zich de leeuwenburcht. Daar zaten niet alleen leeuwen opge-sloten, maar ook luipaarden, jachtluipaarden en een beer. In de buurt daarvan bevond zich het vogelhof, dat samen met de fazantentuin en een meer met vreemde vissen werd aangelegd in 1593. Rudolf liet een aparte volière voor papegaaien – ‘pour l’oiseau Indien’ – oprichten in 1601. Ook in het Hvezda-zomerpaleis, dat hertog Ferdinand II van Tyrol en gouverneur van Bohemen liet bouwen in 1555/1556 was er een dierentuin en een wild-park met reeën, hertenbokken, hazen en everzwijnen, dat als jachtterrein werd gebruikt. De oude dierentuin, Bubenec, die al in de veertiende eeuw bestond, verbond het Hvezda met een laan van lindebomen. Vooral buffels, bizons en Aziatische schapen bevolkten die tuin. Men reed te paard door de laan om naar de dieren te kijken en te jagen. In de burcht bevonden zich de stallingen met de lieverlingspaarden van Rudolf II. Hij zou er 70 hebben gehad. Dat Rudolf II niet alleen van levende dieren hield, maar ook opgezette dieren in zijn kunstkamer onderbracht, waaronder schitterende papegaaien, bewijst het Bestiarium, de geschilderde inventaris van de dieren- en naturaliaverzameling van Rudolf II. Die werd geïllustreerd door meerdere schilders, onder wie Joris Hoefnagel en Roelandt Savery. Het bestiarum is een codex in twee volumes van 180 gouaches op perkament die vandaag in de Nationale Bibliotheek in Wenen wordt bewaard.

omkijkende Ara Macao of rode ara en iets hoger de Ara Ararauna of de blauw-gele ara. Vooraan is tussen de watervogels een zeehond afgebeeld. Mogelijk is die geschilderd door Roelandts neef, Hans Savery II.Net zoals bij het vorige werk is het hier zoeken naar het mythologische verhaal. Achteraan, in het doorkijkje speelt zich nauwelijks zichtbaar een tragische gebeurtenis af. Het is de moord op Orpheus door de Mainaden: Thracische vrouwen, volgelingen van Dionysos. Ze waren woedend omdat de intrieste Orpheus na de dood van zijn geliefde Euridyce geen interesse meer had in vrouwen.

17. Adriaen Collaert (ca. 1560-1618)

naar Adam van Noort (1562-1641)

gravure

Adam van Noort, die vooral als leermeester van Rubens en Jordaens bekend is, schilderde vooral portretten en historische onderwerpen. Adriaen Collaert was een graveur die zich in Italië ging vervolmaken. Hij werkte voor diverse kunstenaars, onder wie Maarten de Vos en Philips Galle, en voor de drukker-uitgever Plantin-Moretus.Orpheus zit tegen een boom en speelt de lier. De dieren komen naar hem luisteren. Op een van de bomen achter hem zit een papegaai en een tweede komt aangevlogen. Op de achtergrond zien we musicerende vrouwen en bacchanten, die Orpheus later zullen vermoorden. Onder de prent staat een vers van de auteur Cornelis Kiliaan (ca. 1530 - 1607), waarin die Orpheus lof toezwaait.

RUDOLF II (1552-1612)Keizer Rudolf II was aartshertog van Oostenrijk als Rudolf V (1576-1608) en keizer van het Heilige Roomse Rijk, waarvan hij Praag tot hoofdstad uitriep. De stad kende een korte, maar indrukwekkende bloeiperiode, die nooit meer is geëvenaard. Rudolf II stond bekend als een groot liefhebber van kunst, wetenschap en muziek. Hij bezat beroemde kunstcollecties, artificalia en naturalia, maar ook dierentuinen en volières. In de gracht naast zijn kasteel bevond zich de leeuwenburcht. Daar zaten niet alleen leeuwen opge-sloten, maar ook luipaarden, jachtluipaarden en een beer. In de buurt daarvan bevond zich het vogelhof, dat samen met de fazantentuin en een meer met vreemde vissen werd aangelegd in 1593. Rudolf liet een aparte volière voor papegaaien – ‘pour l’oiseau Indien’ – oprichten in 1601. Ook in het Hvezda-zomerpaleis, dat hertog Ferdinand II van Tyrol en gouverneur van Bohemen liet bouwen in 1555/1556 was er een dierentuin en een wild-park met reeën, hertenbokken, hazen en everzwijnen, dat als jachtterrein werd gebruikt. De oude dierentuin, Bubenec, die al in de veertiende eeuw bestond, verbond het Hvezda met een laan van lindebomen. Vooral buffels, bizons en Aziatische schapen bevolkten die tuin. Men reed te paard door de laan om naar de dieren te kijken en te jagen. In de burcht bevonden zich de stallingen met de lieverlingspaarden van Rudolf II. Hij zou er 70 hebben gehad. Dat Rudolf II niet alleen van levende dieren hield, maar ook opgezette dieren in zijn kunstkamer onderbracht, waaronder schitterende papegaaien, bewijst het Bestiarium, de geschilderde inventaris van de dieren- en naturaliaverzameling van Rudolf II. Die werd geïllustreerd door meerdere schilders, onder wie Joris Hoefnagel en Roelandt Savery. Het bestiarum is een codex in twee volumes van 180 gouaches op perkament die vandaag in de Nationale Bibliotheek in Wenen wordt bewaard.

18. Ulisse Aldrovandi (1522-1605)

Ornitologiae, hoc est de avibus historiae, Libri XI

Bologna, gedrukt door Giovanni Battista Bellagamba voor Franscicus de Franciscis, 1599-1603

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus / Prentenkabinet, Unesco Werelderfgoed

inv. B 333 I III

Aldrovandi studeerde geneeskunde aan de universiteit van zijn geboortestad Bologna. Hij werd er professor filosofie en natuurlijke geschiedenis. Op zijn vraag legde de universiteit een bota-nische tuin aan. Zelf bracht hij een beroemde verzameling natuurhistorische objecten bij elkaar.Deze encyclopedie wordt beschouwd als de laatste in de renaissancetraditie: omvangrijk, maar niet altijd systematisch en met veel aandacht voor bijzondere exemplaren. Tijdens zijn leven publiceerde Aldrovandi drie boeken over vogels en één over insecten. Na zijn dood werden die publicaties nog aangevuld.Het boek ligt open op een pagina met twee papegaaien, de Psittacus Cinereus en de Psittaccus Eritroleucos. Die twee inmiddels uitgestorven papegaaiensoorten werden nog tot in de achttiende eeuw vermeld, bijvoorbeeld door John Hill in zijn A General Natural History Or New and Accurate Description of the Animals … London, Osborne 1748-1752. Volgens zijn beschrijving hadden deze papegaaien een overwegend grijs verenkleed met rode accenten aan de vleugels en de romp en sluiten ze aan bij de Psittaccus Erithacus of de grijze roodstaartpapegaai.

19. Adriaan Collaert (ca.1560 - 1618)

Avivum Vivae Icones in aes incisae

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus / Prentenkabinet, Unesco Werelderfgoed, inv. R 220

De beroemde Antwerpse graveur Adriaen Collaert (ca. 1560 - 1618) publiceerde rond 1597 een album met viervoeters (Animalium Quadrupedum) en kort erna in samenwerking met Theodoor Galle een ander met vogels (Avium Vivae Icones) en een met vissen (Piscium Vivae Icones).Deze editie toont voornamelijk inheemse vogels, met enkele exotische exemplaren. De pagina ligt open op de Psitaci duplex genus, twee keer dezelfde grijze roodstaartpapegaai. De ene houdt een kers tegen zijn bek, de andere is op de rug gezien. Ze zijn afgebeeld in een idyllisch landschap refererend aan een Vlaamse omgeving. Collaert nam het niet altijd nauw met de exacte weergave van de dieren. Werkelijkheid van voorstelling en verbeel-ding lopen door elkaar. De grijze roodstaart is een echte boomvogel en leeft in tropische regenwouden en vochtige savannen. Hij is vrij intelligent. Hij komt vandaag vooral voor in equatoriaal Afrika en is in België een geliefd huisdier. In gevangenschap is hij in staat zo’n 750 woorden te leren.

WETENSCHAP

In de vijftiende eeuw waagden Europese avonturiers zich aan verre reizen. De Portugezen namen

het voortouw. Aan het begin van de vijftiende eeuw verkende Hendrik de Zeevaarder de kusten van

Afrika, aan het einde van de eeuw was Vasco da Gama de eerste om naar India te varen. Maar

ook andere ontdekkingsreizigers, zoals de Genuees Christoffel Columbus en de Venetiaan Giovanni

Caboto trokken eropuit en staken de Atlantische oceaan over. In de zestiende eeuw werden er vanuit

Indië handelsverdragen afgesloten met China, de Molukken en Japan. Rond diezelfde tijd werden

grote delen van Amerika veroverd door de conquistadores. Bij de ontdekking van nieuwe continen-

ten ontvouwde zich voor de Europeanen ook een andere natuur, met exotische fauna en flora. Het

verzamelen van naturalia werd een rage: fossielen, schelpen, koralen, opgezette dieren … werden

in luxueuze kabinetten samengebracht als dure rariora. Levende dieren uit verre contreien kwamen

in menagerieën terecht en vreemde vogels in volières. Wetenschappers verzamelden hun kennis en

schreven traktaten en encyclopedieën. In de zestiende eeuw waren Conrad Gessner (1516-1565) en

Ulisse Aldrovandi (1522-1605) een van de belangrijksten. Sommige kunstenaars, zoals de graveur

Adriaen Collaert (ca. 1560-1618) en de tekenaar Marcus Gheeraerts (ca. 1520 – ca. 1590), gingen zich

specialiseren in de weergave van dieren.