Leonie van Drunen 2VTA

Essay theorie der kunsten

Overvloed en Onbehagen

De Nederlandse Cultuur in de Gouden Eeuw

Inhoud Voorwoord .............................................................................................................................................. 2

Mentaliteit .............................................................................................................................................. 3

Conclusie ................................................................................................................................................. 6

Bronnen ................................................................................................................................................... 7

Voorwoord

Culturele gewoontes en gebruiken van het Nederlandse volk

Door gebruik te maken van de volgende vraagstellingen, wil ik met het schrijven van dit essay

aantonen dat het mogelijk is om een vertaalslag naar het nu te maken door een aantal voorbeelden

uit het boek naar het nu te transformeren. Wat zegt de bron Overvloed en Onbehagen – Nederland

in de Gouden Eeuw, door; Simon Schama ons nog? Zijn ze veroudert en niet meer ter zake doende?

Om hier antwoorden op te kunnen geven, heb ik gekozen voor het onderwerp: Culturele gewoontes

en gebruiken van het Nederlandse volk.

Mentaliteit

Schama verontschuldigt zichzelf bijna in het voorwoord; dat hij een uitvoeriger onderzoek heeft

gedaan (naar een gemeenschappelijke fascinatie) met dezelfde uitkomst, althans dezelfde

probleemstelling als die van Peter Mundy, namelijk; het probleem van de overvloed en de materiële

en geestelijke curiosa1 die deze cultuur kenmerken: ‘zeer kostbare en curieuze woningen, vol plezier

en huiselijkheid’, maar ook ingelegde walvisogen, stuiverprenten en de Grote Ton van Amsterdam’.2

Voor de zeventiende-eeuwse maatstaven was (en heeft) Nederland een opmerkelijk stabiele

samenleving. Die samenleving was zo stabiel omdat de mensen goed gevoed en, het

allerbelangrijkste voor deze huiselijke cultuur, fatsoenlijk gehuisvest waren. Herken je dit misschien?

De sociale en politieke geschiedenis lag zo nauw met elkaar verweven dat het ideale gezin een

miniatuur van de ideale samenleving vormde’’. Schama wilde voornamelijk weten wat de

Nederlanders stimuleerde in hun gemeenschapszin; wat maakte dat ze zich met elkaar verbonden

voelden; wat bracht de verzameling gewoonten voort die typerend voor hen werd?

De Nederlandse elite: die bovenlaag van de bezittende klasse die het zich kon veroorloven haar

cultuur te laten doorgaan voor het nationale erfgoed. Maar al was de cultuur van dit boek niet de

cultuur van alle Nederlanders (armen en de volkscultuur), ze was evenmin het bezit van zeer

weinigen. Ze werd in hoge mate gedragen door die zeer brede laag van de bevolking tussen

ambachtslieden en kooplieden die in Nederland de ‘brede middenstand’ heet. Ze omvatte een

wereld die overwegend stedelijk en voor die tijd verassend geletterd was en ze voedde een markt,

belust op prenten, verluchte verhalen, gedichten en polemieken.3

Het gaat Schama niet om de cultuur van het theater, poëzie of muziek, want de afbeeldingen in het

boek zijn bedoelt als spiegel van de Nederlandse mentaliteit4, niet als voorwerpen van kunst. Het

heeft namelijk te maken met de Nederlandse instelling (een soort visie).

Zelf denk ik dat ik het begrip mentaliteit, niet uit het oog mag verliezen bij het lezen van dit boek om

het goed te blijven begrijpen en interpreteren. Want het woord mentaliteit is wat mij betreft het

alomvattende woord voor wat Schama met ‘de cultuur’ van de Nederlanders bedoelt, hij probeert

hier zelf ontzettend hard een beschrijving aan te geven – terwijl dit woord mij zeer effectief bereikt

doordat ik het herken! 5 Ik herken dit aan de Nederlandse cultuur van nu. Hoe dan vraag je jezelf

misschien af? Ik denk dat die mentaliteit onbewust mee gegeven is door hun voorouders. Dat is die

gemeenschapszin waar Schama het over heeft, waardoor Nederlanders zich ook nu nog steeds met

elkaar verbonden voelen. In de moderne tijd is Nederland een democratisch land, die nog steeds

bestaat uit een grote ‘middenklasse’.6 Tegenwoordig is die samenhang misschien daardoor nog wel

sterker, mensen behandelen elkaar des te meer als gelijken mede doordat de kloof tussen arm en rijk

vele malen kleiner is geworden. De verzameling van gewoonten en gebruiken die Nederlanders met

elkaar delen, is in mijn ogen hierdoor typerender voor de Nederlandse mentaliteit dan ooit te voren.

1 http://www.woorden.org/woord/curiosa 2 Overvloed en Onbehagen – De Nederlandse Cultuur in de 17e Eeuw, pag. 11 3 Overvloed en Onbehagen – De Nederlandse Cultuur in de 17e Eeuw, pag. 16 4 http://www.woorden.org/woord/mentaliteit 5 Overvloed en Onbehagen – De Nederlandse Cultuur in de 17e Eeuw, pag. 11 6 http://www.encyclo.nl/begrip/middenklasse

Henry James, Transatlantic Sketches, Boston, 1874, pag. 386:

Wat kon die paar smetjes anders hebben voortgebracht dan

spontane generatie: er zijn geen smetjes op de weg… noch op

de bomen waarvan de stammen naar alle waarschijnlijkheid

iedere morgen zorgvuldig worden afgesponst. Het smetje

bestaat kennelijk slechts als een soort mathematisch punt, dat

zich kan uitbreiden in het Bataafse brein van de goede vrouw,

en het gedoe met de koperen ketel is, zoals de metafysici

zouden zeggen, zuiver subjectief. Het is een noodzaak, niet voor

het huis maar voor haar eigen temperament.

Er schuilt meer achter het gedrag van de Nederlanders

dan aan de oppervlakte zichtbaar was en misschien is

dat nu nog zo. Want deze voorbeelden beschrijven het

best hoe mensen zich toen gedroegen. En met dit

verhalende voorbeeld spreekt de rol, status en het

gedrag van de Nederlandse vrouw tot het beeldende

denkvermogen. Het zegt dus ook weer iets over de ‘onzichtbare’ mentaliteit van de Nederlanders. Ze

zijn bedoeld als beschrijving van de culturele eigenaardigheden van de Nederlanders in de lente van

hun bestaan als natie. Schama, probeert met deze voorbeelden de paradoxen van het

Nederlandschap te verkennen in het kader van sociale overtuigingen en gedragingen. Er worden in

dit boek d.m.v. onderzoek naar schriftelijk vastgelegde bronnen, nog veel meer van dit soort noten

voor gelegd (zelfs over pijproken bijvoorbeeld). Hij neemt voornamelijk de aandacht voor het

alledaagse. De mysteries van dat temperament zijn het onderwerp van deze bundel essays’’, schrijft

Schama.7

Het erge is, dat veel eigenaardigheden binnen dat Nederlandse

temperament zijn verzonnen door de Nederlanders. Van

sommige gewoontes en gebruiken heb ik geen idee hoe oud ze

eigenlijk al zijn. Maar de voorbeelden die Schama geeft, zijn nog

steeds erg typerend voor het volk. Want waar staan

Nederlanders in de tegenwoordige tijd bekend om (zo ook hun

temprament)?

7 Overvloed en Onbehagen – De Nederlandse Cultuur in de 17e Eeuw, pag. 15

Oude tradities, daar zijn ze gek op.8 En van veranderingen houden ze niet, er wordt graag geklaagd

over het weer en een mening moet altijd worden geuit. Neem nu de sinterklaas/zwarte pieten

discussie die al twee jaar speelt. Een traditie wordt niet zomaar opgegeven, nee daar wordt heftig

over gediscussieerd. En sinterklaas komt wederom dit jaar per boot binnen gevaren over het water.

Het Nederlandse water, wat nog steeds in zijn voordeel wordt gebruikt (bijv. de nieuwe Maas) voor

handel met het buitenland.9 Dijken zijn aangelegd om het water te ‘temmen’, met trots reizen

Nederlanders de wereld rond op het gebied van water enginering. Maar ook het creëren van land,

kijk maar eens naar Dubai van bovenaf (zie afb. hierboven getoond), dit is in samenwerking gedaan

met Nederlands watermanagement.10 Er wordt vaak hard van 09:00uur tot 17:00uur gewerkt, alles

wordt gepland en agenda’s worden er acuut bij gepakt wanneer er afspraken gemaakt moeten

worden. Nederlanders zijn punctueel, ze werken om ‘brood’ op tafel te krijgen en een fatsoenlijk dak

boven hun hoofd te hebben. Dit wordt van elkander ook verwacht. Ze zijn daarentegen erg zuinig en

niet zo vrijgevig, want na een koekje gaat de koektrommel weer dicht. Zelfs een verjaardag in

Nederland is een eigen verzonnen ritueel, wie heeft ooit bedacht dat er een cirkel van stoelen neer

geplaatst wordt, er één stukje taart wordt gegeten en een bakje koffie gedronken wordt? En niet te

vergeten de aardappel, die door de Spanjaarden mee werd gebracht in de zestiende eeuw uit Zuid-

Amerika om de magen van bijv. arbeiders goed te vullen (toen nog een product voor armen). Want

stampotten van aardappelen worden vandaag de dag, dagelijks bereid en ‘geprakt’ gegeten met een

flinke laag jus, evenals een frietje met mayonaise is een dagelijks geliefd avondmaal.11

Nederlandse huizen staan vol met spullen die vertellen wie iemand is, waar ze op vakantie zijn

geweest (souvenirs), boekenkasten, tafellakens, vloerkleden, verzamelobjecten, Ikea meubels en

erfstukken. Kortom: Ik denk niet dat de mentaliteit verandert is, uit al deze gegevens blijkt maar

weer dat Nederlanders nog steeds ‘eigenaardig’ zijn.12

8 http://www.volkscultuur.nl/file_handler/documents/original/view/38/traditiespdf.pdf pag. 1 9 https://nl.wikipedia.org/wiki/Economie_van_Nederland alinea 1 10 http://de-webwinkelgids.nl/nederlandse-gebruiken-en-gewoontes-een-raar-gezellig-volk/ nr. 17 11 http://www.aroundtheglobe.nl/reizen/voorbereidingen/wat-typisch-nederlands-si12522.html (onder het kopje historie) 12 http://de-webwinkelgids.nl/nederlandse-gebruiken-en-gewoontes-een-raar-gezellig-volk/ nr. 12 en 18

Schama schrijft; zo eindigen waar we begonnen: Bij de morele geografie van de Nederlandse geest,

zwalkend tussen de angst voor de zondvloed en de hoop op morele redding, in de eb en vloed tussen

wereldlijkheid en huiselijkheid, tussen bevrediging en onderdrukking van de lust, tussen de

voorwaardelijke zegening van de rijkdom en de verdoemenis van de overvloed. In het kleine land dat

tot zijn eigen verrassing toonaangevend was geworden’’. 13

Maar terwijl de historische omstandigheden van generatie op generatie veranderden, was de

eeuwige terug keer van deze dilemma’s op zichzelf al een teken van continuïteit. Nederlander zijn

betekend nog steeds leren leven met de morele dubbelzinnigheden van het materialisme op een

typisch Nederlandse maar onontkoombare manier: door dit dagelijks te ervaren, in de zondagse

preken over kernwapens en de maandagse rituelen van het stoepschrobben’’.

Het ‘nieuw gebouwde’ Almere: Er is veel gebruik gemaakt van baksteen en dakpannen, schuine

daken en kleine binnenpleinen, en in een reactie daarop hebben de inwoners hun eigen natuurlijke

hang naar gezelligheid botgevierd, naast de voordeur hangen klompen; koperen deurkloppers

worden ritueel gepoetst; ramen zijn brandschoon, voor de ramen staan talloze planten en erachter

zijn met snuisterijen volgestouwde kamers te zien. De mentaliteit is wederom met deze gegevens

terug te vinden in het heden. en in het verrassend gezellige winkelcentrumpje begraven

kindergezichtjes zich in zakken friet overgoten met mayonaise’’.14

Conclusie

Deze culturele gewoontes en gebruiken zaten misschien al in ons, en sommigen zelfs al voor de 17e

eeuw. Maar in deze welvarende periode, heeft het Nederland zeker gevormd tot wat het nu is. Alles

wat Schama verteld over de geschiedenis van de Nederlandse cultuur, is te transformeren naar het

nu. De bron zegt ons nog dat de tijden misschien zijn verandert en wij in deze moderne tijd een heel

andere politiek ervaren, er veel meer vrijheid is maar Nederlanders een hele hoop van de culturele

‘eigenaardige’ eigenschappen heeft geërfd van hun Nederlandse voorouders, waar Schama het over

heeft. Natuurlijk zijn wij allang af van bijvoorbeeld het verschrikkelijke en onrechtvaardige

rechtssysteem en bijv. mensen als straf te verdrinken15. Dat is in onze verbeelding en de

tegenwoordige westerse tijdsgeest een soort stereotype van een meer Middeleeuws tafereel

(gelukkig).

Veel van de informatie m.b.t. culturele eigenschappen uit deze bron is zeker niet veroudert. Dat wil

dan weer zeggen, dat ook de gebeurtenissen hieromheen in bijv. gezinnen/huishoudens zeker nog

ter zake doende zijn. Gebeurtenissen in die tijd, hebben invloed gehad op onze opvoeding. En

diezelfde opvoeding werd weer doorgegeven van generatie op generatie aan de Nederlander. Mede

omdat het goed ging met de Nederlandse welvaart en dat in principe nu weer/nog zo is door

bijvoorbeeld handel over zee met het buitenland via de grote havens van Rotterdam. In feite

veroudert de Nederlander zelf ben ik van mening, door zich zo vast te houden aan oude culturele

gewoontes en gebruiken (net als hun tradities).

13 https://nl.wikipedia.org/wiki/Zondvloed 14 Overvloed en Onbehagen – De Nederlandse Cultuur in de 17e Eeuw, pag. 609 en 610 15 Overvloed en Onbehagen – De Nederlandse Cultuur in de 17e Eeuw, hoofdstuk 1

Bronnen

Overvloed en Onbehagen, S. Schama 1988. De Nederlandse Cultuur in de Gouden Eeuw (3e druk).

Uitgeverij; Contact Amsterdam.

Websites

Aroundtheclobe.nl, Auteur; Nienke Krook 29-12-2014 10:43, geraadpleegd op 27-10-2015 http://www.aroundtheglobe.nl/reizen/voorbereidingen/wat-typisch-nederlands-si12522.html

Encyclo © 2015., geraadpleegd op 27-10-2015

http://www.encyclo.nl/begrip/middenklasse

Colofon, © 2015., Nederlands centrum voor Volkscultuur, gedownload op 27-10-2015

http://www.volkscultuur.nl/file_handler/documents/original/view/38/traditiespdf.pdf

De webwinkel gids.nl (z.d.), geraadpleegd op 27-10-2015

http://de-webwinkelgids.nl/nederlandse-gebruiken-en-gewoontes-een-raar-gezellig-volk/

Woorden.org © 2015., geraadpleegd op 02-10-2015

http://www.woorden.org/woord/curiosa

Woorden.org © 2015., geraadpleegd op 02-10-2015

http://www.woorden.org/woord/mentaliteit

Wikipedia (z.d.), geraadpleegd op 28-10-2015

https://nl.wikipedia.org/wiki/Economie_van_Nederland

Wikipedia (z.d.), geraadpleegd op 28-10-2015

https://nl.wikipedia.org/wiki/Zondvloed

Hulpbron

geraadpleegd op 25-10-2015:

http://libguides.library.uu.nl/c.php?g=202130&p=1331600

Afbeeldingen:

Afbeelding 1 (voorblad). Gescande afbeelding van de bron (het boek) op 28-10-2015

Afbeelding 2. www.nu.nl, geraadpleegd op 28-10-2015

Afbeelding 3. cms.dordrecht.nl, geraadpleegd op 28-10-2015

Afbeelding 4. sprakeloosverhalen.wordpress.com, geraadpleegd op 28-10-2015

Afbeelding 5. www.gelderlander.nl, geraadpleegd op 28-10-2015

Afbeelding 6. http://de-webwinkelgids.nl/nederlandse-gebruiken-en-gewoontes-een-raar-gezellig-

volk/, geraadpleegd op 28-10-2015

Afbeelding 7. www.voxeurop.eu, geraadpleegd op 29-10-2015