OVER TABLEAU EN RETABEL

Dingen die bij het leven onmogelijk zijn

Gebeuren als het wonder in de droom

Al dromend slaat mijn geest zich voorzichtig

Door de wonderen heen naar de Orde Gods

KEES WINKLER, Benadering

‘Verlicht door die drie kleine lichten, ligt in het midden van de loge het tableau …’ Min of meer

met woorden van deze strekking begint een broeder Redenaar in Nederland gewoonlijk aan de

uitleg van het tableau. Niet alleen voor de nieuwe leerling, maar ook bij andere open loges,

eigenlijk zou dat bij elke bijeenkomst van de loge moeten gebeuren. Want als we altijd leerling

blijven, moeten we ook blijven leren.

Het tableau toont ons de moeilijke reis naar het Licht. Wie er langer over nadenkt beseft

misschien, dat een dergelijk gebruik van een reeks beelden in hecht verband geordend, niet bij

uitstek maçonniek is. De oude Romeinse redenaars gebruikten om een redevoering ordentelijk

bij een rechtszaak, of in de senaat voor te dragen, zoals Francis Yates1 dat alweer tientallen

jaren geleden weer eens liet zien, een mnemotechnisch hulpmiddel. Ze ‘projecteerden’ hun tekst

tegen de afbeelding van een vertrouwd beeld, zodat ze volgorde en inhoud makkelijker konden

vasthouden. Die eerwaardige senatoren en juristen gebruikten een eenvoudig patroon om hun

rede aan op te hangen. Bijvoorbeeld een huis, dat altijd het zelfde was ingericht, ieder deel van

een redevoering had zijn vaste plaats in dat zinnebeeldig huis. De redenaar ordendlde zijn redes

volgens het schema van een huis. De voorhof waar hij binnen kwam waren zijn

openingswoorden, de kamer waar zijn gasten wachten was de uiteenzetting van de zaak, de

afwijzing van het standpunt van zijn tegenstander de ontvangstruimte van zijn huis en zo verder.

Het schema steunde zijn geheugen zodat hij niets van wat hij toebedeeld had aan het vertrouwde

patroon zou vergeten.

Wie redenaar is geweest, weet dat hij zo zijn tekst als het ware van het westen naar het oosten

kan aflezen van de afbeeldingen op het tableau zelf.

Tableau en schilderij

Ik wil bij deze gelegenheid een andere traditie en een andere ordening aan u voorhouden.

Daarvoor neem ik u mee naar die West-Vlaamse stad die ooit behoorde tot de grote

wereldsteden van de late middeleeuwen, de stad Brugge, waar de glorieuze orde van het Gulden

Vlies haar kapittel gevestigd had. Als we de Onze Lieve Vrouwen Kerk, waar die Orde

vergaderde, in al haar praal en pracht van de bontheid van het Herfsttij der middeleeuwen

verlaten, zien we tegenover die kerk het Sint Janshospitaal, misschien beter gezegd het

Hospitaal van de beide Sint Jannen, zes eeuwen lang een ziekenhuis en in de

1 Frances A. Yates, The art of memory. Chicago 1966, blz 304.

Memling, Het mystiek huwelijk van de H. Catherina, Brugge, Sint Jans Hospitaal

laatste jaren veranderend in een prachtige en zinvolle museale uitdaging. De paviljoens staan

er grotendeels nog en door de oude poort reden tot 1976 de ambulances. Zo ver weg is het

verleden nog niet.

Het oudste deel van de gebouwen is een prachtig complex van de kapel, de apotheek en de

zalen waar eens de zieken lagen, verpleegd door de zusters en broeders die als religieuzen in

het ziekenhuis woonden en werkten.

In die kapel vinden we een grote kostbaarheid uitgestald: het drieluik dat ooit het altaarstuk

geweest moet zijn. Op dit grote retabel2 van de uit Duitsland afkomstige schilder Hans Memling

(1430-1494) zien we in het centrale deel van het drieluik een afbeelding van het mystiek

huwelijk van de H. Catherina. We zien er het kind Jezus op de schoot van zijn moeder, die een

trouwring aan de H. Catherina geeft. Op de zijluiken vinden we de twee Sint Jannen, de Doper

en de Evangelist. Bij al die intense kleuren heerst een serene rust en helder licht in het

middenpaneel. Op de zijpanelen vinden we de twee Sint Jannen die we zo goed kennen uit de

hoogtijdagen van ons werkjaar, met delen van hun leven en martelaarschap en de Apocalyps,

maar ook met scenes die aan de dagelijkse werkelijkheid van het Brugge van de vijftiende eeuw

zijn ontleend. Zo zien we er ziekenbroeders van het Sint Jans Hospitaal op een kade het uitladen

van vaten wijn controleren.3

Ik kan het me niet anders voorstellen dat de vrouwen en mannen die de zieken verzorgden bij

het altaarstuk kwamen bidden, omdat het hemelse beeld hen rust en troost gaf in een ziekenhuis

waarin pijn en sterven dagelijks in middeleeuwse felheid aanwezig was.

Het centrale deel van het middenpaneel straalt (wat door een ongedwongen symmetrie van de

compositie nog eens onderstreept wordt) een hemelse helderheid, orde en rust uit. Verder van

2 Een retabel is een meestal laat gotisch groot schilderstuk, of paneel van houtsnijwerk, dikwijls in de vorm van

een drieluik, in Vlaanderen zeer geliefd. Het diende als achterwand van het altaar. 3 Het Hospitaal kreeg een deel van de tolheffing op in Brugge ingevoerde wijn en moest dus de hoeveelheden wijn

meten, die uitgeladen werden.

dat centrum vandaan worden op de zijpanelen van het drieluik geconfronteerd met

martelaarschap, ingegeven door haat en nijd, en de verschrikkingen van het laatste oordeel.4

Een vijftiende-eeuwer en ons tableau van nu?

Vanuit deze gedachte, overweeg ik wat de overeenkomst tussen ons tableau en dit ongelooflijke

schilderij kan zijn. De gemeenschap van de zusters en broeders spiegelde zichzelf en hun arbeid

aan een schilderij dat hun wereld en leven liet zien zoals die zijn en zouden moeten zijn. Tussen

de twee sint Jannen, de een prediker, werker in de wereld, de Doper, de ander evangelist,

schrijver en visionair, die de laatste dingen beschrijft, is er het heilige kind met zijn moeder die

aan Catherina de ring van een mystiek verbond geeft. In die wereld zijn de figuren bijna

levensgroot deels in prachtige gewaden en kleuren, op de zijpanelen figureren ze in kleinere

taferelen.

Wat was dit schilderij dan eigenlijk? Het was een hemels beeld midden in deze wereld, een

uitzicht op wat de wereld eigenlijk is of, zoals gezegd, zou moeten zijn. Het laat daarmee weg

naar het wezen van die wereld zien. Schilderij en geschiedenisboek, leerschool en theologisch

traktaat tegelijkertijd? Meer nog het maakte het heilige, het onzienlijke, zichtbaar als de in

kerken en kapellen gekoesterde relikwieën het bijna tastbaar maakten.

Schilderij en tableau

Is het eigenlijk ook niet zo met ons tableau? Het is een beeld dat ons de wereld laat zien zo als

ze is, misschien meer nog de wereld zoals ze eigenlijk zou moeten zijn. De leerling, komende

uit een wereld die ‘verscheurder en verdeelder is dan ooit’, leert wereld en leven zien geordend

als een te voltooien bouwwerk. Wie die ordening begrijpt, ziet dat de wereld, het leven, de

mens, zinnebeeld van een tempel zijn. Broeder Caransa riep dat beeld op in de titel van zijn

boek ‘de wereld een tempel’.5

De loge wordt soms met een Grieks woord een pantaculum,6 genoemd. Traditioneel werd het

tableau zelf wel als loge aangeduid. Het tableau beschrijft de vorm en onderdelen van de loge,

maar verbindt die ook nadrukkelijk met de arbeid in de werkplaats en haar broeders.

In zijn boek ‘… om met u te werken…’ schrijft broeder Pott over de verklaring van het tableau

en over de redenaar: ‘Hij stelt in Open Loge de norm door o.m. het geven van de explicatie van

het Tableau. Dit stellen van de norm vereist dan wel een correcte mededeling van de traditioneel

bepaalde kennis; hier hebben wij dus niet te maken met een persoonlijke eigen interpretatie,

maar met een doorgeven van de traditie rondom het meest traditionele object in de Loge: het

4 Een uitstekende uitleg van het drieluik in Openbaar Kunstbezit, jaargang 5, 1965, blz. 2 e.v. Ook daar wordt

gewezen op de hemelse rust in deze verbeelding van de sacra conversatione: ‘De centrale figuur van het tafereel

is een tronende H. Maagd met het Kind, op vrij symmetrische wijze omringd door vier heiligen en vier engelen,

en afgebeeld in een soort van Vlaamse ‘Sacra conversazione’, (heilig gesprek of gesprek tussen heiligen), een

voorstellingstype dat vooral de Italiaanse renaissance eigen is, maar dat ook in de Brugse schilderkunst van de late

15de eeuw prachtig werd nagevolgd en overtroffen.’

Wie de moeite neemt de achterzijde van de zijvleugels te bekijken, ziet daar de broeders en de zusters die het

altaarstuk geschonken hebben. 5 Vgl. A. Caransa, Vrijmetselarij en jodendom, De wereld een tempel. Hilversum 2001, blz. 18. 6 D. van Peype, P.H. Pott , E. Boerenbeker e.a., De Leerling-vrijmetselaar. Den Haag 2009, blz. 95: ‘Iedere tempel

is volgens de traditionele bouwkunst een pantaculum, een verkleind en synthetisch opgebouwd beeld … van het

universum.’ Het woord synthetisch is voor mij hier een sleutelwoord. Het verwijst naar mijn overtuiging naar een

ordening in synthesen, oplossingen van tegendelen.

Tableau. Hoewel wij niet zo ver behoeven te gaan dat wij staan op een woordelijke mededeling

van de explicatie en niemand er aanstoot aan zal nemen wanneer eens een synoniem wordt

gebruikt, dient er toch wel naar te worden gestreefd de tekst in een correcte en vaste vorm over

te dragen, zonder toevoegingen die voortkomen uit persoonlijke interpretatie of beleving van

die vorm.’7 Met die laatste opmerking kan ik overigens maar ten dele instemmen. Het ligt er

maar aan bij welke gelegenheid de explicatie8 plaats vindt. Zo zal men bij een aanneming,

bevordering of verheffing zich denkelijk steeds getrouw aan een en dezelfde tekst houden, zoals

die in de loge bekend is. Daarmee krijgt iedere leerling dezelfde uitleg van het tableau te horen.

Bij bijzondere gelegenheden als de Sint-Jans-vieringen of jubilea van een loge is juist een

stimulerende aangepaste, andere, tekst misschien welkom.

Het tableau lijkt verwant te zijn met de symbolendoek. Meestal nogal uitgebreide

verzamelingen van afbeeldingen van symbolische voorwerpen gedrukt of geweven op of in een

doek. Er is natuurlijk verwantschap in zover dat ze alle twee verzamelingen van symbolen zijn.

Het wezenlijke verschil is naar mijn mening dat het tableau een striktere ordening en samenhang

kent, misschien zelfs een zekere geslotenheid. Ik kom daar nog op terug.

Leermiddelen

Het tableau maakt deel uit van de drie zuilen die de leerschool van de vrijmetselaar vormen, in

volgorde: rituaal, tableau, catechismus. Zo wordt bij elk van de drie blauwe graden door

beleven, door beeld en door vraag en antwoord ons alles tenminste driemaal voorgehouden, net

zoals wij elkaar kennen door woord, teken en aanraking. Die herhaling is natuurlijk een

hoeksteen van de traditionele didaktiek.

Een goede leerschool kenmerkt zich niet alleen door herhaling ook door een ordening die

voortkomt uit de eenheid van de delen, dat geldt voor het altaarstuk der beide Sint Jannen

evenzeer als voor het tableau.

Die gedachte dwingt me dan om nog een keer terugkomen op het drieluik van de Sint Jannen

in Brugge. Het schilderij en vooral het middenluik wordt gekenmerkt door een zekere

symmetrie, die mijns inziens voortkomt uit een parallellie die op de inhoud van het afgebeelde

is terug te voeren. Niet alleen zijn de beide Sint Jannen als het ware ‘aangeschreven parallellen’,

ook in de vrouwelijke heiligen is er een parallellie, ingegeven door die van het beschouwende

en het werkende leven.9 Ook in andere beschrijvingen van de opbouw van het schilderij wordt

daarop gewezen: ‘De compositie van het tafereel is zeer evenwichtig en, zoals reeds gezegd,

symmetrisch opgevat. Twee denkbeeldige lijnen die enerzijds de hoofden van Johannes de

Doper, Maria en de H. Barbara, anderzijds de hoofden van Johannes de Evangelist, Maria en

de H. Catharina verbinden, vormen een perfect St.-Andrieskruis. Toch heeft, de kunstenaar deze

strenge symmetrie versoepeld door bij de personages, die allen hun blik naar verschillende

7 P.H. Pott, …om met u te werken …, Den Haag z.j. blz. 70. 8 Het wil mij voorkomen dat de termen ‘uitleg’ of ‘toelichting’ als ter zake dienende Nederlandse woorden enige

voorkeur verdienen, temeer daar van een ‘ontvouwen’ geen sprake is. 9 Ik verwijs hier naar het leerstuk van de wijzen waarop men God zou kunnen dienen, het werkende leven dat in

deze wereld goed daden verricht, het innige leven dat een verinnerlijking van het verrichten van goede werken

nastreeft en het schouwende leven waarin eenwording met God wordt beleefd. Deze opvattingen heeft Memling

ongetwijfeld gekend uit de Rijnlandse mystiek en misschien in zijn Brusselse leerjaren bij Rogier van der Weijden

uit de werken van Ruusbroec, die in de nabijheid van Brussel leefde (1293-1381).

zijden gewend houden, een onderlinge richtingswissel toe te passen. Van de twee gelijkvloerse

engelen bovendien is er één in vooraanzicht en één in zijaanzicht weergegeven.’10

Som der delen en veelzeggend geheel

Van uit dit gegeven, een zinrijke ordening die het geheel tot meer maakt dan de verzameling

van de afzonderlijke delen, is het niet zo vreemd over te stappen naar ons tableau.11 Het eerste

wat we bij de uitleg ervan doen is die ordening van het tableau aanduiden: ‘het tableau kent

twee sferen, die van de stoffelijke wereld in het westen, die van de geestelijke verlichting in het

Oosten.’ Dat begint met ordening in twee sferen, maar ze voert ons vanuit de mozaïeke vloer

die, zwart-wit geblokt wordt gekenmerkt door de hieronder nader uitgewerkte tweeheid.

Ik breng u de paren in herinnering.:

-de twee zuilen, ofwel zinnebeeldie aanduiding van Salomo’s tempel,

-ruwe steen en kubieke steen, te bewerken bouwmaterialen van de twee oorspronkelijke graden

van de vrijmetselarij,12

-passer en winkelhaak, symbolen, (werktuigen?) van de meester, of van de gezel?

-waterpas en schietlood, symbolen van de opzieners.

-de zon en de maan.

En dan als laatste, of één na laatste het koord met de negen knopen13. Dat ligt er maar aan wat

we met de getande rand doen. De vraag is, hoort die wel getande rand nog echt bij het tableau?

Ook hierop moet ik nog terugkomen.14

Maar de leerling reist ook viermaal door een drie-heid. waarvan delen, als gezegd, ook anders

en wellicht dwingender of hechter als paren kunnen worden gezien15:

-twee zuilen én de tempeltrap, (of is het de tempeltrap en middenkamer die samen deze drie-

heid voltooien, onder de aanduiding Tempel van Salomo, zinnebeeldige tempel?), of is die

afbeelding van die tempel nu juist een ‘kwadratuur’ van paren en driehoeken.

-ruwe steen, kubieke steen, tekenbord, samen: de onbeweeglijke kleinodiën,

- zon, maan en passer, samen: de lichten en symbolen van de meester,

-winkelhaak, waterpas en schietlood, samen: de onbeweeglijke kleinodiën.

-Zon, maan en vlammende ster.

Het is merkwaardig en bijna onopvallend dat wel drie onbeweeglijke, drie beweeglijke

kleinodiën het tableau sieren, maar niet drie grote lichten. Alsof het Boek der Heilige wet geen

plaats mocht hebben.16

10 Hans Memling, ‘Het mystiek huwelijk van de H. Catharina’. Openbaar Kunstbezit. 1967 - 5de jaargang, blz. 2

e.v. Aan deze beschrijving ontleen ik hier nog enkele andere gegevens. 11 Ik volg hier de tekst van de in Nederland wel gebruikte uitleg van het tableau, uit de Bundel Ritualen I, ten

gebruike van loges werkende onder het Grootoosten der Nederlanden. Ritus en Tempelbouw, Herdruk 2003. 12 Het wil mij voorkomen dat het tekenbord in de ritualen van de symbolieke graden geen rol speelt. 13 Ik kon het in de vele jaren dat ik redenaar heb mogen zijn steeds minder goed laten om het koord met de negen

knopen nadruk te geven, immers er is geen verontschuldiging om de rechte verhouding niet te vinden. Een heel

ander perspectief geeft broeder Gout: Symboliek in kathedralenbouw. Den Haag 2001, blz. 112-117. 14 Ik zie de getande rand niet als onderdeel van het tableau, veeleer als de overgang naar de werkplaats zelf. Het is

opvallend dat ze als het ware genegeerd wordt in het uitleg van het tableau in het rituaal van Ritus en Tempelbouw. 15 Dit probleem liet me nauwelijks los toen ik het probeerde te beschrijven in mijn boekje Vrijmetselarij een

leerschool van symbolen. Purmerend 2006, blz. 71-75, ik voeg daar natuurlijk hamer en beitel aan de paren van

werktuigen toe en stelde me vragen over de ‘eenzame’ troffel en het koord met de negen knopen. 16 Vgl. D.W.L. van Son, ‘Het magische schild van Minerva’, Thoth 48(1997) blz. 131: ‘De Bijbel vormt weliswaar

het eerste Grote Licht , maar is hiermee niet een heilig boek. In feite is deze tweede benadering het zuiverst

Het lijkt me niet ongepast om de ordening in paren te zien als een reminiscentie van een

vrijmetselarij die nog het twee graden-stelsel hanteerde en die later overging naar drie graden

en daarmee het tableau anders ging invullen, zien en beleven. Ik wijs hier naar de diepgravende

studie en uitleg van wijlen onze broeder Gout.17 Hij ziet tableau in een hecht verband met de

architectuur en plattegrond van een kathedraal, met het spel met getallen en harmonieuze

verhoudingen als de kwadratuur.

Bijoux

Het houdt niet op. De vrijmetselarij koos zich haar leermiddelen: rituaal, tableau, catechismus

en bovendien nog haar byoux, zodat iedere broeder aan de cordons nog eens de symbolen van

de belangrijkste functies, die op het tableau een plaats vinden kan herkennen. Het tableau ligt

niet alleen in het midden van de loge, het is het middelpunt van de vrijmetselarij zelf. Het

tableau is als de loge zelf, soms vergaderzaal, soms werkplaats of zelfs tempel, het is het oog

van de beschouwer dat dat perspectief bepaalt en daarmee de aard van wat hij of zij ziet en

daarmee ook de functie van het tableau in de loge.

Een centraal thema

Wat is nu het centrale thema van het tableau. Als er zo iets is. Laten we aannemen dat dat

centrale thema de tempeltrap, de zuilen, de poort naar de middenkamer is. Dáár bouwen we

toch aan, aan die tempel waarvan die van Salomo ons tot zinnebeeld strekt. Die tempel staat in

gegrondvest op de mozaïeke vloer, in het Westen maar ook in het licht van een onstoffelijke

wereld, sub specie aeternitatis. Enerzijds in een wereld die ons werk van node heeft, anderzijds

in een wereld die meer dan voltooiing alleen vraagt, die we zien, zoals mensen al zo lang doen,

nog van voor er van ons tableau sprake was: in een werkend en schouwend leven, zou Memling

zeggen.

Misschien is de ordening van het tableau het centrale thema, de orde waarin wij werken om de

voltooiing van de bouw te bereiken, afspiegeling van een de mens en de wereld voortstuwende

wereldorde.18 Mischien dat we moeten besluiten dat dan, zoals dat al eerder is gezegd het spel

de boodschap is, the medium is the message.19

maçonniek. Op grond hiervan zou het verre de voorkeur verdienen dat alle kandidaten de belofte afleggen op de

drie Grote Lichten. Dat zou ook voor alle kandidaten ongeacht hun religie mogelijk moeten zijn. 17 R. Gout, ‘Geometrie (10) Het tableau en het plan van de kathedraal’, AMT1981, blz. 225-230. 18 Op onbegrijpelijke gronden schrapten we die ‘voortstuwende wereldorde’ in 1999 uit art. 2 (lid 3) van de

Ordegrondwet, waar het sinds 1917 terecht instond. Wie nu het betoog van R. Dawkins in The God delusion (New

York 2006, blz. 18-19) leest, kan niet anders dan hopen dat art. 3 lid 2 weer terugkeert. 19 Sj. Leiker, ‘Het spel is de boodschap’, in: ‘Op de werkvloer’ bijdragen uit het Algemeen Maconniek Tijdschrift.

Z.p. 1981, blz.169-178, en E. Kwaadgras, ‘Medium en mededeling’ Thoth 50 (l999), blz. 246-257.