Over de Europese constitutie

Over de constitutie van Europa

Over de constitutie van Europa.indd 1Over de constitutie van Europa.indd 1 06-01-12 13:28:0806-01-12 13:28:08

Klement / Pelckmans

Jürgen Habermas

Over de constitutievan Europa

Een essay

Vertaald door Leon Pijnenburg


Oorspronkelijke titel:Zur Verfassung Europas – Ein Essay

© Suhrkamp Verlag Berlin 2011

Vertaald door Leon Pijnenburg

© Nederlandse uitgave, 2012, Uitgeverij Klement, ZoetermeerAlle rechten voorbehouden.

Omslagontwerp Prezns – Marco Bolsenbroek

isbn 978 90 8687 092 9 (Nederland)isbn 978 90 289 6682 6 (België)

d/2o12/0055/104


Inhoud

Voorwoord

de crisis van de europese unie in het licht van een constitutionalisering van het volkenrecht – een essay over de constitutie van europa

I Waarom men juist nu Europa moet begrijpen als een constitutioneel project

II De Europese Unie voor de keuze tussen transnationale democratie en postdemocratisch executief federalisme

III Van de internationale naar de kosmopolitische gemeenschap

aanhangsel: het europa van de bondsrepubliek

I Na het failliet – Een interview II Over het lot van de Europese Unie wordt met de

euro beslist III Een pact voor of tegen Europa?

Verantwoording


Voorwoord

Sinds 2008 zijn we getuige van de moeizame leerprocessen van de Duitse Bondsregering die zich onwillig en met kleine stappen richting Europa beweegt. Eindelijk – na tweeëneen-half jaar van aanvankelijk vasthouden aan de eigen nationale routes, het gemarchandeer met reddingspakketten, dub-belzinnige signalen en telkens weer uitgestelde concessies – lijkt het inzicht door te breken dat de ordoliberale droom van de vrijwillig overeengekomen stabiliteitscriteria, waar-aan de nationale huishoudens van de lidstaten moeten vol-doen, is uiteengespat. De droom van de ‘mechanismen’ die een gemeenschappelijke politieke wilsvorming overbodig moesten maken en de democratie moesten beteugelen, is niet alleen op de verschillende economische culturen, maar ook op de snel wisselende constellaties van onvoorspelbare omgevingen stukgelopen. Iedereen heeft het vandaag over de ‘constructiefouten’ van een monetaire unie die het moest doen zonder de vereiste politieke sturingsbevoegdheden. Ondertussen groeit het inzicht dat de Europese verdragen veranderd moeten worden; maar een duidelijk perspectief ontbreekt.

Volgens de plannen die meest recent de ronde doen zou het gemeenschappelijk regeren van de zeventien eurolan-den plaats moeten vinden binnen de kring van regerings-leiders, een ‘kern’ van de Europese Raad dus. Omdat dit lei-


dend orgaan geen juridisch bindende besluiten kan nemen concentreert men zich vooral op de vraag welke sancties aan ‘ongehoorzame’ regeringen zouden kunnen worden op-gelegd. Maar wie zou hier eigenlijk gehoorzaamheid tegen-over welke inhoud van besluiten moeten afdwingen? Nadat de starre stabiliteitscriteria zijn versoepeld en tot een ‘pact voor Europa’ uitgebreid, zouden de besluiten van de Euro-pese Raad zich moeten uitstrekken tot het brede spectrum van al die beleidssectoren die invloed kunnen uitoefenen op de mondiale concurrentiepositie van de uiteenlopende nationale economieën. De Europese afspraken zouden dus in de verschillende kerngebieden van de nationale parle-menten ingrijpen – van de fi nanciële en economische po-litiek, via de sociale politiek, tot aan de onderwijs- en ar-beidsmarktpolitiek. Men stelt zich deze procedure blijkbaar zo voor dat regeringsleiders, ten behoeve van de politieke realisering van de doelen die ze met de collega’s in Brussel afgesproken hebben, onder druk van dreigende strafmaat-regelen in hun eigen nationale parlementen meerderheden organiseren. Dit soort van executief federalisme van een zichzelf autoriserende Europese Raad van zeventien zou als toonbeeld kunnen dienen van post-democratische machts-uitoefening.

Zoals te verwachten roept deze intergouvernementele uitholling van de democratie van twee kanten weerstand op. Enerzijds zien de verdedigers van de nationale staat hun ergste vrees bewaarheid worden, zodat ze zich nu helemaal achter de façades van de (trouwens allang uitgeholde) staats-soevereiniteit verschansen. Met de huidige crisis hebben ze evenwel geen ruggensteun meer van de economische lobby die er tot dusver belang bij had de communautaire munt en de gemeenschappelijke markt zoveel mogelijk vrij te houden van politieke interventies. Anderzijds laten de voorstanders van een ‘Verenigde Staten van Europa’, die lange tijd stil zijn


geweest, weer van zich horen. Met deze emfatische voorstel-ling van hun idee om de integratie eerst in een kern-Europa te bewerkstelligen, bewijzen ze zichzelf echter een slechte dienst. Want op deze wijze raakt de terecht gevoerde op-positie tegen het afglijden naar een bureaucratisch executief federalisme verstrikt in het uitzichtloze alternatief tussen nationale staat en Europese bondsstaat. Niet veel beter is een vaag federalisme dat dit foute alternatief op onbestemde wijze afwijst.

Met mijn essay over de ‘constitutie’ – dat is dus de actu-ele toestand en de politieke vormgeving – van Europa wil ik enerzijds laten zien dat de Europese Unie met het Verdrag van Lissabon, anders dan vele critici menen, niet eens zo ver verwijderd is van zoiets als een transnationale democratie. Anderzijds wil ik duidelijk maken waarom de constructie-fout in de monetaire unie niet zonder verdragswijziging gerepareerd kan worden. De nu geplande coördinatie van de besluiten van de emu-staten op belangrijke politieke ter-reinen heeft een bredere legitimatiegrondslag nodig. Voor een dergelijke transnationale democratie is de constitutie van de bondsstaat echter het verkeerde model. Wanneer we de Europese Unie beschouwen vanuit de optiek dat ze, vanwege goede redenen, door twee gelijkberechtigde grond-wetgevende subjecten in het leven is geroepen, namelijk ge-lijkoorspronkelijk door de burgers (!) en de staatsvolken (!) van Europa, dan herkennen we daarin de opbouw van een bovenstatelijke en tegelijk toch democratische politieke ge-meenschap. Met andere woorden: we hoeven alleen maar de juiste gevolgen te trekken uit de unieke Europese rechtsont-wikkeling van de afgelopen vijftig jaar.

De politieke elites deinzen nu nog terug voor de hoge horde van een verdragswijziging. Dit talmen is wellicht niet alleen te verklaren vanuit het opportunistisch belang bij machts-behoud en een tekort aan leidinggevend vermogen. De door


de economische verwikkelingen opgeroepen angsten zorgen ervoor dat de problemen van Europa sterker aanwezig zijn in het bewustzijn van de bevolkingen en ze verkrijgen daardoor meer dan ooit een existentiële betekenis. Deze ongewone verschuiving in thematisering zou door de politieke elites als een kans begrepen moeten worden en ook hierin zouden ze het buitengewone van de huidige situatie moeten herkennen. Zij, de politici, zijn echter allang een functionarissenelite ge-worden; ze zijn niet meer voorbereid op een ontgrensde si-tuatie waarop men demoscopisch-administratief geen greep heeft en die om een andere, een mentaliteitsvormende wijze van politiek bedrijven vraagt.

Ik wil met de middelen die mij ter beschikking staan pro-beren denkblokkades uit de weg te ruimen die nog steeds bestaan tegen een transnationalisering van de democratie. Daarbij breng ik de Europese eenwording onder in de lange-termijn-samenhang van democratische juridifi catie en civi-lisering van de staatsmacht. Vanuit dit perspectief moet dui-delijk worden dat de pacifi catie van oorlogszuchtige naties, dus de doelstelling die na de tweede wereldoorlog niet al-leen leidde tot de oprichting van de Verenigde Naties, maar ook de motivatie was achter de Europese eenwording, de uitgangsbasis vormt voor het nog verder reikende doel van het opbouwen van politieke handelingscapaciteiten op een niveau dat boven de nationale staat uitgaat. De constituti-onalisering van het Volkenrecht is al lang niet meer alleen maar gericht op die pacifi catie die ook de aanzet gaf tot de Europese Unie. Het uiteenspatten van neoliberale illusies heeft het inzicht doen rijpen dat de fi nanciële markten, meer in het algemeen: de over nationale grenzen heen grijpende functiesystemen van de wereldmaatschappij, problemen veroorzaken die door individuele staten – of coalities van staten – niet meer te beheersen zijn. Deze behoefte aan re-geling vormt in zekere zin een uitdaging aan het adres van de


politiek als zodanig, de politiek in enkelvoud: de internatio-nale gemeenschap van staten moet zich verder ontwikkelen tot een kosmopolitische gemeenschap van staten en wereld-burgers.

Het essay over de constitutie van Europa wordt [in de oorspronkelijke uitgave van dit boek] vooraf gegaan1 door een (al in een vaktijdschrift gepubliceerd) artikel waarin de samenhang tussen het systematische begrip van de mensen-rechten en het genealogische begrip van de menselijke waar-digheid onderzocht wordt. ‘Genealogisch’ betekent hier dat de ervaringen van gekwetste menselijke waardigheid steun bieden aan een strijdbare dynamiek van verontwaardiging die steeds weer nieuwe impulsen geeft aan de hoop op een wereldwijde institutionalisering van de mensenrechten, hoe onwaarschijnlijk deze ook mag lijken. Het uitzicht op een politiek geconstitutionaliseerde wereldmaatschappij verliest iets van zijn utopische schijn wanneer we in herinnering brengen dat de retoriek en politiek van de mensenrechten sinds een paar decennia feitelijk al een mondiale impact hebben gehad. Al sinds de dagen van de Franse revolutie klinkt in het geladen onderscheid tussen burger- en men-senrechten impliciet het geluid door dat gelijke rechten voor iedereen mondiaal gerealiseerd moeten worden. Deze kos-mopolitische eis betekent, dat de rol van de mensenrechten niet enkel en alleen mag bestaan in een morele kritiek op onrechtvaardige verhoudingen binnen de hoog gestratifi -ceerde wereldmaatschappij. De mensenrechten behoeven een institutionele belichaming in een politiek geconstituti-onaliseerde mondiale samenleving.

1 Noot van de vertaler: het eerste hoofdstuk waar Habermas hier op doelt is in deze vertaling niet opgenomen omdat het al in het Nederlands is verschenen on-der de titel ‘Over het begrip “menselijke waardigheid” en de realistische utopie van de mensenrechten’, in: J. Habermas, Recht en politiek in een tijd van globali-sering, Zoetermeer: Klement 2011, p. 80-100.


De drie als appendix bijgevoegde interventies kunnen ge-lezen worden als commentaren op het etnocentrische beeld van Europa dat zich weerspiegelt in de zelfgecentreerde waarneming van het herenigde Duitsland.

Starnberg, begin september 2011 Jürgen Habermas


de crisis van de europese uniein het licht van een

constitutionalisering van het volkenrecht

Een essay over de constitutie van Europa1

1 Ik dank zowel Armin von Bogdandy voor zijn gedetailleerde hulp, alsook Clau-dio Franzius en Christoph Möllers voor hun kritisch advies.


Over de Europese constitutie

Documents

Transcript of Over de Europese constitutie