s t e fa n wa a n de r s

Over de broers Karamazov

Stelt u zich eens voor: een liederlijke nietsnut die er ge -noegen in schept om vooral de pias uit te hangen en zijnreputatie van dwaas zorgvuldig koestert; tegelijk niet zodwaas is of hij weet zijn zakelijke belangen voortreffelijk tebehartigen en schopt het zo van praktisch niets tot iemandmet een respectabel vermogen. Deze zonderling is tweekeer getrouwd en heeft uit beide huwelijken kinderen. Deeerste vrouw verwerft hij door schaking, maar zij loopt naenkele jaren weg met achterlating van een zoon. De twee-de vrouw treitert hij tot wanhoop en zij sterft na enigejaren aan een onduidelijke zenuwziekte, twee zoons ach-terlatend. De vader vergeet zijn zonen domweg, zodat zeverwaarloosd al snel door anderen onder hun hoede wor-den genomen en op verschillende plaatsen opgroeien. Dan,wanneer deze jongens respectievelijk achtentwintig, vier-entwintig en twintig zijn, duiken ze plotseling alle drie inhun geboortestad op. Ze ontmoeten elkaar… en hun va -der. De oudste zoon wenst iets van een erfenis te regelen,waaraan zijn vader iedere medewerking weigert. De vadermaakt ook nog eens avances naar een vrouw op wie deoudste zoon hartstochtelijk verliefd is. Daarbij weet hij hetnadeel van zijn leeftijd te compenseren met ruime liquidemiddelen – ter waarde van de erfenis die de zoon claimt! –en de dame in kwestie heeft nog geen duidelijke keuzegemaakt. Kortom: voldoende explosief materiaal voor eengoed bekeken soap-opera. Wanneer we echter weten datde kroniekschrijver van deze gebeurtenissen Dostojevskiheet, staat dat borg voor een Oedipus-verhaal dat het genrevan de soap overstijgt. Deze ‘streekroman’ heeft onder detitel De broers Karamazov de wereldliteratuur verrijkt.

71

Deze laatste roman van de Russische schrijver is voorzijn doen redelijk gestructureerd. Wanneer de onenigheidover de erfenis en de rivaliteit tussen vader en zoon despanningen hoog doen oplopen, wordt de vader vermoordaangetroffen, terwijl de oudste zoon met bebloede handendoor de nachtelijke straten van het stadje snelt in het plot-selinge bezit van een grote som geld en met de begeerdedame ‘aan de rol’ gaat. Door dit verhaal heen lopen anderelijnen van grote contrasten, zoals de bijna hagiografischeschets van de starets Zosima die wordt afgewisseld met hettarten van overspannen vrome gevoelens wanneer deze alsheilige vereerde oude monnik plotseling sterft, zijn lijk be -gint te stinken en het klooster in verwarring raakt. Daar-naast bevat deze roman in het boek ‘De jongens’ een kleinmeesterwerk, waarin Dostojevski naast de ontroerendegebeurtenissen in het kinderrijk ook treffend de vaak ver-geten wreedheid laat zien waartoe kinderen in staat zijn.

Tussen de zorgvuldig opgebouwde verhaallijnen vandeze roman vinden de ontmoetingen van de broers plaatsen botsen de verschillende zienswijzen op elkaar. Het zijndeze gesprekken van de broers die voor het onderwerp‘ziel in de literatuur’ vooral van belang zijn. Voordat weons daarop concentreren, eerst een korte opmerking overRusland.

ru s l a n d

De geschiedenis van Rusland verloopt niet parallel aan dievan West-Europa. Als randgebied van Europa heeft Rus-land niet midden in de ontwikkelingen van de Europesegeschiedenis gestaan. Een eerste staatsvorming ontstaatdoor de Noormannen met Kiev als centrum. Deze staatechter wordt vernietigd, gevolgd door de Mongoolse over-heersing (1223-1480) die Rusland voor lange tijd afsnijdtvan Europese invloeden. Later volgt een nieuwe staatvor-ming met Moskou als centrum. Tsaar Peter de Grote wilRusland moderniseren en zoekt daarvoor contact met het

72

Westen. Die koerswijziging wordt geforceerd ten kostevan enorme offers: onder zijn bewind vervallen de boerentot lijfeigenen en de bouw van de nieuwe hoofdstad St.Petersburg kost ontelbare slachtoffers. De adel weet hijaan zich te binden door ze afhankelijk te maken van hunplaats binnen het ambtenarenapparaat. Deze laatste groepricht haar aandacht geleidelijk op Europa, terwijl de massavan de Russische bevolking van die oriëntatie verstokenblijft. De daaruit ontstane spanningen ontladen zich vantijd tot tijd in enorme opstanden, die met bruut geweldworden neergeslagen.

In dit negentiende-eeuwse Rusland dient zich plotselingeen enorme literaire creativiteit aan in schrijvers als Poesj-kin, Gogol, Toergenjev, Nekrassov, Ljeskov en Gontsjarov.Twee giganten steken er met kop en schouder bovenuit,Tolstoj en Dostojevski. Ze zijn tijdgenoten, maar hebbenelkaar nooit ontmoet. De romans van Dostojevski zijnnogal chaotisch van structuur, terwijl die van Tolstoj veelevenwichtiger gecomponeerd zijn en getuigen van zijngrote epische talent. Dostojevski echter heeft veel dieperdan Tolstoj het raadsel mens gepeild. Alleen in de korterenovelles De dood van Ivan Iljitsj en Kreutzersonate benadertTolstoj op dit punt het genie van Dostojevski. Ze volgdenelkaar met de nodige argwaan – zo gaat dat, ook bij groteschrijvers. Dostojevski schreef een weinig vleiende recen-sie over Anna Karenina. En Tolstoj typeerde Dostojevskials een schrijver van een ziekelijke middelmatigheid. Na dedood van Dostojevski kwam daar verandering in, toen Tol-stoj de weduwe van Dostojevski bekende dat hij betreurdehem nooit ontmoet te hebben omdat hij in hem de enigemens zag die hem wat te zeggen had. En in de laatste jarenvan zijn leven zou Tolstoj De broers Karamazov altijd onderhandbereik hebben.

73

d o s t oj e v s k i

Dostojevski (1821-1881) is de zoon van een uit een verarmdadellijk geslacht stammend arts. In Petersburg doorloopthij de genieschool en hij gaat in het leger, maar neemt alsnel ontslag en wil van de pen leven. Zijn eerste werk Armemensen (1846) wordt enthousiast ontvangen door de ge -zaghebbende literatuurcriticus Belinski. Deze introdu-ceert hem bij de intelligentsia van Petersburg en daar raaktDostojevski verzeild in de geheime kring van Petrajevski,die enthousiast de Franse socialistische utopisten bestu-deert. In 1849 worden alle leden gearresteerd. Met enkeleandere leden wordt Dostojevski ter dood veroordeeld,maar staande voor het vuurpeloton krijgt hij gratie enwordt zijn straf omgezet in vier jaar dwangarbeid in Sibe-rië en daarna de plicht om als gewoon soldaat aan de Mon-goolse grens te dienen.

Tien jaar later keert Dostojevski naar Petersburg terug.In die tussentijd is er veel gebeurd in Rusland: het had de Krimoorlog verloren, aan het repressieve regime vanNicolaas i was een einde gekomen en een spoorlijn tussenPetersburg en Berlijn had de verbinding met het Westenaanzienlijk verbeterd. In het tolerante klimaat van tsaarAlexander i i komt de intelligentsia tot bloei. De liberalegeest van de intelligentsia van de jaren veertig ontwikkeltzich nu in een meer radicale richting. Rusland wordt ont-vankelijk voor ideeën en verworvenheden uit West-Euro-pa. In dit veranderde klimaat duikt Dostojevski weer opmaar hij gaat een heel eigen weg, waardoor hij zeker in hetbegin nauwelijks begrepen wordt. Wat is er met hem ge -beurd?

In de eerste plaats is er die ervaring voor het vuur -peloton, waar Dostojevski oog in oog stond met de dood.In het aanschijn van de dood krijgt het leven eeuwigheids-waarde en het is deze ervaring die in zijn latere werkenenkele malen beschreven wordt, ook in De broers Karama-zov. Verder heeft Dostojevski in Siberië geleefd met het

74

Russische volk. Daarbij deed hij de beschamende ontdek-king dat hij helemaal geen weet had van het volk, terwijl hijer in de Petrajevski-kring zo ijverig over had gediscussi-eerd. Hij ontdekt dat de intelligentsia die het Russischevolk wil bevrijden nauwelijks iets van het volk begrijpt endat haar theorieën in het luchtledige hangen, omdat zevreemd zijn aan de levenssfeer van het volk.

Dostojevski heeft in Siberië de menselijke natuur in alhaar naaktheid gezien. Wat hij in de misdadigers zag metwie hij leefde, gaat hij uiteindelijk zien als het centrum vande menselijke natuur: tegenspraak, ambivalentie, irratio-naliteit. Alle overtuigingen over moraal raken bij hem ineen crisis. Hij ziet niet alleen de ontoereikendheid vanmenselijke wetten, maar ook van de algemeen aanvaardemoraal. Menselijke verklaringen over de mens en overtui-gingen van goed en kwaad schieten tekort of zijn zelfs ver-keerd. Dostojevski kan niet meer geloven in de natuurlijkegoedheid en de verstandigheid van de mens omdat hij hetdemonische in de mens heeft gezien. Hij ziet de mens nuals een chaotische vermenging van goed en kwaad, waarbijhet kwade overwint wanneer de nodige rem ontbreekt.

Tegelijkertijd ontdekt Dostojevski onder het volk ookdiepreligieuze mensen. Mensen die vanuit een eenvoudig,maar niet te doorgronden oervertrouwen de kracht vindenom ondanks veel ellende staande te blijven.

Met deze ervaringen keert Dostojevski terug in Peters-burg en hij begrijpt dat de westerse ideeën die opgang ma -ken, wezenlijke facetten van de mens over het hoofd zien.De wrede realiteit waarmee hij in Siberië geconfronteerdwas, staat buiten de denkbeelden die meer en meer indrukmaken in de hogere kringen in Rusland.

De hieruit ontstane spanning ontlaadt zich uiteindelijkin de novelle Aantekeningen uit het ondergrondse. Hier be -schrijft Dostojevski hoe de mens zal worden wanneer hij deuiterste consequenties trekt van de rationalistische idee ëndie steeds meer in zwang raken: er rest geen alternatief danzich terug te trekken op zichzelf en daarmee overge leverd

75

te worden aan de bodemloosheid van het eigen, af ge zon -der de ik. Maar dit door hyperrationaliteit ingegeven isole-ment ontaardt in een hel van wrok en rancune. De novelleis één lange monoloog van een man die niet in staat is zichin te passen in de samenleving. Teleurgesteld, lijdt de ik-figuur aan angst en haat tegen het leven en zoekt een toe-vlucht in de uiterste isolatie. In zijn kelder – het onder-grondse – koestert hij zijn wraakzucht door al het waarde-volle van de buitenwereld te verachten.

Deze novelle wordt gezien als een sleutel tot het werkvan Dostojevski, omdat hierin de wezenlijke worstelingvan de mens voor het eerst in alle scherpte wordt voorge-steld. Het protest tegen een leeg en zinloos bestaan, datschaamteloze en brutale proporties aanneemt in ‘het on -dergrondse’, onthult ook een roep om een hogere zin vanhet leven. De novelle is dus niet alleen een opstand, maarook een indirecte verheffing van de religieuze levensbe-schouwing. Een brief van Dostojevski aan zijn broer werpthier meer licht op:

Die zwijnen van censoren hebben alles laten staan waar ik met alles spot en soms voor de schijn godslasterlijk ben,maar als ik uit dit alles de noodzaak afleid in Christus tegeloven, verbieden ze het.1

Dostojevski voelt de ‘noodzaak’ om te geloven, hij is echterte zeer een scepticus om iets zomaar aan te nemen. Maarvanaf deze novelle is Dostojevski’s werk een zoektocht omuit de vicieuze cirkel van de sceptische twijfel te breken. Inhet spanningsveld tussen de wil om te geloven en de ver-standelijke twijfel, schept Dostojevski zijn grote romansMisdaad en straf, De idioot, Boze geesten, De jongeling en Debroers Karamazov. Hij doorgrondt de polariteiten van ge -loof en ongeloof en werkt de worsteling met geloof uit inzijn personages.

76

de broe r s k a r a m a z ov

De laatste in de rij van grote romans is De broers Karama-zov. Het is een kathedraal van een roman, met verrassenderuimtes, onopgemerkte niches en een goed gecomponeerdverhaal waarin alles met alles samenhangt. Tegelijk is dezeomvangrijkste roman niet meer dan een inleiding op eenroman die Dostojevski eigenlijk had willen schrijven. Datkwam er niet meer van, want hij overleed onverwacht opde leeftijd van zestig jaar.

Bij herlezing van deze roman trof mij hoe het religieuzealles doortrekt. Niet alleen door het evangeliewoord, dat ismeegegeven. Er zijn diverse passages waarin Dostojevskievangeliefragmenten navertelt in de context van zijn he -den. Zonder enige vertrouwdheid met het evangelie ont-gaat je veel in deze roman. Twee voorbeelden.

Het boek bevat een hagiografische levensbeschrijvingvan de starets Zosima. Dostojevski speelt heel virtuoosmet de menselijke en al te menselijke reacties op die man,die niet alleen vereerd wordt, maar die ook tegenspraakoproept. Wanneer de starets sterft begint, tegen alle over-spannen vrome gevoelens in, het lijk van de monnik te stin-ken. Om drie uur in de middag! Dan denk je onwillekeurigaan die ontluisterende dood aan het kruis om drie uur in demiddag met de woorden: mijn God mijn God, waaromhebt gij mij verlaten…

Tweede voorbeeld: de figuur van Groesjenka in de ro -man is een hervertelling van het verhaal van Maria Magda-lena uit het evangelie. Wanneer Rakitin de in een crisis ge -raakte Aljosja naar Groesjenka weet mee te tronen wordthij daarvoor betaald, niet met dertig zilverlingen, maarmet vijfentwintig roebel. En het gesprek dat tussen Aljosjaen Groesjenka volgt – een van de sterkste dialogen in dezeroman – heeft een verbluffende overeenkomst met het ge -sprek tussen Jezus en de vrouw bij de waterput. Dosto-jevski lijkt het evangelie in de tegenwoordige tijd te plaat-sen, daardoor confronteert het ook en roept het tegen-spraak op.

77

Fenomenologie van de religieuze existentieDe lezer of interpretator die op zoek is naar het religieuzein de werken van Dostojevski wordt geconfronteerd meteen veelheid en rijkdom waar hij in dreigt te verdrinken.Dat vraagt om een ordende en verbindende lijn. In navol-ging van Romano Guardini, die een boeiende interpretatieschreef over de romans van Dostojevski, zoek ik die ver-bindende lijn in de verhouding van de enkeling tot de aarde(natuur) en het volk.

Deze lijn begint met mensen die in deze verhouding vol-ledig en woordeloos opgaan, en loopt verder via mensenbij wie deze verhouding bewust wordt, zich differentieerten spanningen kent, tot mensen bij wie deze verhoudingals het ware ‘cultuur’ wordt zonder haar substantie te ver-liezen. Langs dezelfde lijn komen ook figuren voor bij wiedeze grondsubstantie in gevaar is, verdund wordt, ver-minkt, uit elkaar gerukt en enkele elementen extreem ver-zinnebeeld of doctrinair overdreven worden. Op dezewijze kan aan de hand van figuren uit de romans van Dos-tojevski een fenomenologie van de religieuze existentieontwikkeld worden. Hoe ziet deze eruit?

VolkIn het wereldbeeld van Dostojevski is het volk de menselij-ke oersfeer: geworteld, sterk en eerbiedwaardig, verbon-den en ingebed in de elementen van het bestaan. Van daar-uit voelt het de eenheid van alles, terwijl de westerse menszich uit dat verband losmaakt, gekunsteld wordt, houvastverliest en ziek wordt. Het volk is de spontane en eenvou -dige mens. Het reflecteert niet, maar leeft de ongebrokenwerkelijkheid van zijn bestaan vanuit zijn wortels. Daar-mee is het echter ook aan het bestaan uitgeleverd. Hetheeft de last daarvan te dragen. De vraag of die last recht-vaardig is, stelt het niet. Het leven is er met zijn last, en detechnieken om deze te ontlopen zijn nog niet bekend. Dusdraagt het volk eenvoudig deze last en daarin wordt hetgroot.

78

Volgens Dostojevski is dit volk God nabij, omdat het inde ongebrokenheid van het menselijk bestaan staat dattegelijk een uitgeleverd-zijn betekent. Terwijl in het avond-land het religieuze wereldgevoel bepaald wordt door hetbewustzijn dat de wereld ‘afgerond’ geschapen is, met hetgevolg dat de religieuze verhouding door distantie geken-merkt wordt, voelt het volk hoe in alles iets van God ge -beurt. Daarmee wordt geen natuurlijke alverbondenheidbedoeld. Want beslissend is dat het volk aan Christus ge -looft en hem overal tegenwoordig weet, zowel in de natuurals in de gebeurtenissen van het dagelijks bestaan. Dezebreuk met een natuurlijke alverbondenheid treedt vooralnaar voren in het lijden. Heel het leven van het volk is gete-kend door lijden. Maar dit lijden wordt als Gods wil aange-nomen en gedragen, en daardoor voltrekt zich een voort-durende transformatie van natuurlijke wereld naar chris-telijk sprekende schepping. ‘Aarde’, ‘natuur’ en ‘volk’ zijnvoor Dostojevski geen natuurlijke begrippen, maar verlos-te werkelijkheden die in samenhang staan met wat Paulusde ‘nieuwe schepping’ noemt. Deze betrekkingen gaan zodiep dat wie het contact met dit volk verliest, ook het con-tact met de levende God kwijtraakt.

Dostojevski is een van de grote romantici. In zijn volks-be grip komen wezenlijke aspecten van de christelijke le -vensbeschouwing samen. Daarbij idealiseert hij het volkniet. Hij ziet het realistisch, met het smerige, lasterlijke,verlopen en onwetende, het afgestompte, gierige en in degreep van een afschuwelijke drankzucht… maar toch is het‘volk van God’. Het bestaan van het volk wordt niet alszodanig heilig verklaard, maar overal staan de deuren naarhet heilige open, overal loopt de grens waar God aan dean dere zijde staat. Dat deze verhouding ook kan afglijdennaar het heidense, heeft Dostojevski geweten en gepeild intwee figuren uit Boze geesten: Marja Lebedkina en Sjatov.

79

Stille en grote aanvaardingLaten we de lijn aflopen van verschillende figuren die as -pecten van het volk en zijn religieuze existentie duidelijkmaken. Als eerste de vrome vrouwen die de starets Zosimabezoeken en die even uit de anonimiteit van het volksge-heel opduiken, een woord van troost zoeken en er weer inverdwijnen. Vervolgens twee vrouwen die in een uitzon-derlijke situatie leven: Sonja Andrejevna (De jongeling), dieeen buitenechtelijk kind heeft van haar grootgrondbezit-ter en Sonja Semjonovna (Misdaad en straf), die om haartot armoede vervallen familie te helpen in de prostitutie isgegaan. Beide vrouwen leven deze uitzonderlijke situatievanuit een volledige overgave. Het zijn vrouwen van destille en grote aanvaarding. Juist omdat zij in zo’n uitzon-derlijke situatie leven wordt iets duidelijk van wat voor onsdenken niet gemakkelijk na te voelen is. Door de eenvoudvan het gelovig vertrouwen en door de oprechtheid van deovergave lijkt zich midden in de menselijke verwarring eentranscendentie te verdichten die dragend wordt en die die-per ligt dan het louter ethische onderscheid tussen goed enkwaad, zonder dit onderscheid ook maar in het minst aante tasten. In deze beide vrouwen leeft het bewustzijn vanhet volk dat de verlossende verandering van bestaan zichvoltrekt in de gelovige aanvaarding van het lijden.

Geestelijke mannenEen volgend stadium in deze lijn zijn de geestelijke man-nen. De figuur komt al voor in De jongeling in de persoonvan Makar Dolgoeriki, maar de geestelijke man lijkt zijnvoltooiing te vinden in de starets Zosima en diens broerMarkel uit De broers Karamazov. Markel sterft jong. Tijdensde laatste weken van zijn leven ervaart hij een diepgaandeverandering waardoor hij iemand wordt die op Franciscusvan Assisi lijkt. Hij spreekt met de vogels en de hele schep-ping. Zosima kiest aanvankelijk voor een officiersloop-baan. Daarin geeft hij zich over aan een losbandig levenvan drank, duellen en het afranselen van zijn dienaar, tot-

80

dat hij tot inkeer komt, de wereld vaarwel zegt en door eenlang leven van gebed en boete de ommekeer voltrekt, alsofde zaden die door zijn broer Markel zijn uitgestrooid inhem tot bloei komen. Hij groeit uit tot starets, de wijze diein het volk van Rusland zo’n eigen plaats heeft. In dezeman komt de godsverhouding van het volk tot voltooiing,hier wordt de religieuze existentie van het volk naar desfeer van het christelijk heroïsche verheven. En dat nietalleen praktisch zoals bij de pelgrim Makar uit De jonge-ling, maar ook met de vrijheid van het verworven inzicht,want de starets Zosima wordt uitlegger en beschermer vanwerkelijkheden en waarden van het christelijk geloof.

Aljosja – de engelEen heel bijzondere figuur is Aljosja, de jongste van debroers Karamazov. Hij heeft zich als leerling bij de staretsZosima aangesloten en leeft bij hem in het klooster. Aljos-ja bezit een grootheid die de starets niet bezit. Hij is instaat tot grote liefde, kent geen vrees, is zuiver, niet opzichzelf gericht en – het belangrijkste wat iedereen opvalt– hij oordeelt niet over andere mensen. Dit alles is echterniet verworven door een boetvaardig leven, zoals bij destarets Zosima, maar het is een gave die vanaf het beginaanwezig is.

Aljosja heeft een bijzondere verhouding tot de waar-heid. In hem werkt een waarheidskracht die niet alleen niet liegt, maar positief zegt wat is. Zijn spreken van dewaarheid wordt een medium voor iets religieus. Guardinispreekt van de gave van Dostojevski om buitenmenselijkeexistentie zo in het menselijke te vertalen, dat voor ons eenwerkelijke mens leeft en tegelijk in hem het beeld van hetbuitenmenselijke naar voren komt. Bij Aljosja lijkt hetDostojevski inderdaad gelukt om in een mensengedaanteiets van een engel uit te drukken, en dan de bijzondereengel die de heilige waarheid leeft: de cherubijn. Aljosja’sde-waarheid-spreken wordt zo in bepaalde situaties hetspreken van een gezondene, waarin de waarheid in bijna

81

extatische vormen naar buiten breekt. Dit gebeurt bijvoor-beeld wanneer hij tegen zijn broer Ivan zegt: niet jij bent demoordenaar!

De starets heeft oog voor de grootheid van Aljosja envormt hem, maar hij stuurt hem uiteindelijk toch weer dewereld in. Zo bevestigt hij dat Aljosja een gezondene is,een engel. Maar engelen kunnen vallen, en bij Aljosja ge -beurt dat ook. Wanneer de starets overlijdt en zijn lijktegen alle verwachtingen in begint te stinken, lijken zijntegenstanders de overhand in het klooster te krijgen. Dezegebeurtenis stort Aljosja in een crisis en op dat momentvalt hij. Want ondanks het klemmende verzoek van de sta-rets om zijn broer Dimitri niet alleen te laten, vergeetAljosja op het beslissende moment die opdracht en breektde catastrofe los: de vader wordt vermoord.

Ivan – opstandIn de oudere broer van Aljosja, Ivan Karamazov, wordt deopstand tegen God uitgewerkt. De voor Dostojevski fun-damentele relatie met het volk, die de voorafgaande figu-ren ieder op eigen wijze hebben, is hier vernietigd. Ivanheeft zich daaruit losgemaakt en heeft zich op zijn indivi-duele verstand en zijn subjectieve wil teruggetrokken. Hijis niet in staat tot een directe godsverhouding zoals hetvolk die voltrekt. Hij weigert echter ook door aanvaarding,arbeid, overgave, offer het zijne te doen opdat op een anderbestaansniveau een nieuwe godsverhouding kan ontstaan.Tegelijk is zijn negatie niet sterk of eenduidig genoeg omtot een hartstochtelijke godsontkenning of geloofsafval tekomen. Daarbij komt de gecompliceerde, door veel con-flicten verscheurde persoonlijkheid van deze jongeman dienooit kind is geweest en nog geen volwassene is geworden.Daaruit ontstaat de zeldzame half-verhouding van Ivan,die aan God gelooft maar Gods schepping niet aanvaardten dit betekent ‘opstand’. De legende van de grootinquisi-teur, waarvan Ivan de auteur is, fungeert als legitimatie vandeze opstandigheid. Deze houding openbaart zich uitein-

82

delijk in het verscheurende duivelsvisioen van Ivan. Ditvisioen wordt verder besproken door Donald Loose, el -ders in deze bundel.

Dimitri – worsteling om de zielVoor het thema van de ziel is vooral Dimitri, de oudste vande broers Karamazov, interessant. Hij is de enige zoon uithet eerste huwelijk van Fjodor Pavlovitsj, wiens vrouw nadrie jaar wegloopt. Volkomen verwaarloosd door zijnvader, wordt Dimitri onder de hoede genomen door diensbediende. Later kiest hij voor een officiersloopbaan enleidt hij een leven van drank en vrouwen. Hij is impulsiefen chaotisch. Net als zijn vader is hij in de ban van eengrote zinnelijkheid, maar tegelijk kent Dimitri een grooteergevoel. Daaruit ontstaan spanningen die zijn handelin-gen een onvoorspelbaar karakter geven. In gesprek metzijn broer Aljosja uit hij zich hierover, in het hoofdstuk‘Biecht van een brandend hart’:

Schoonheid is iets verschrikkelijks, iets ontzettends! Verschrikkelijk, omdat ze ondefinieerbaar is, je kunt haarniet definiëren omdat God uitsluitend raadsels heeft op -gegeven. Hier komen de oevers bijeen, hier leven alle tegenstrijdigheden samen. Ik ben niet erg onderlegd, broer,maar hier heb ik veel over nagedacht. Verschrikkelijk veelgeheimen! Teveel raadsels die de mens op aarde verdruk-ken. Raad zoveel als je kan en probeer er het beste van temaken. Schoonheid! Wat ik onverdraaglijk vind, is dat eenvan hart en geest zeer hoogstaand mens begint met het ideaal van de Madonna en eindigt met het ideaal vanSodom. Nog erger is hij die zelfs met het ideaal van Sodomin zijn hart het ideaal van de Madonna niet ontkent omdatzijn hart nog waarlijk, waarlijk voor de Madonna brandt,net als in zijn jonge, zondeloze jaren. Nee, de mens is teveelomvattend, een beetje al te veel, ik zou het wat inkrim-pen. God mag weten wat dat is, hè! Wat zich aan de geestvoordoet als schandalig, dat is voor het hart pure schoon-

83

heid. Is er schoonheid in Sodom? Reken maar van wel, voor de overgrote meerderheid der mensen – kende je datgeheim soms niet? Het verschrikkelijke is dat schoonheidniet alleen iets ontzettends is, maar ook iets geheimzinnigs.De duivel die met God strijdt, en het strijdtoneel is het hart der mensen.2

In de roman zien we Dimitri langs de rand van de afgrondbalanceren. De spanningen tussen hem en zijn vader lopenhoog op, de strijd om de erfenis en om Groesjenka brandtlos. Het begint met verwijten en schelden. Het komt totgeweldpleging, waarbij de vader grof mishandeld wordt.En opeens is de vader vermoord, juist op het moment datDimitri met bebloede handen en een grote hoeveelheid geldeen feestpartij aanricht in het gezelschap van de vrouw vanwie hij hartstochtelijk veel houdt. Verontrustend veel sig-nalen wijzen in de richting van Dimitri als de dader. Hijwordt gearresteerd, er volgt een proces en het komt tot zijnveroordeling. Maar precies wanneer de catastrofe los-breekt, verandert er ook iets in deze impulsieve chaoot.

In de gesprekken met zijn broer Aljosja komt Dimitri totzichzelf. Gesprekken waarbij Aljosja vooral de stille toe-hoorder is. In al zijn onbeholpenheid weet Dimitri rakeopmerkingen te maken die verwijzen naar zijn worstelingom de ziel. Het hoofdstuk ‘Een lofzang en een geheim’beschrijft het gesprek dat plaatsvindt in de cel van Dimitri,twee maanden na zijn arrestatie en de dag voordat zijnproces begint.

Stel je voor: dat zit daar in je zenuwen, in je hoofd, dat wilzeggen daar in je hersens zitten die zenuwen (…) daaromneem ik eerst waar en dan pas denk ik… dat komt allemaaldoor die staartjes en helemaal niet omdat ik een ziel heb enomdat ik iemands beeld en gelijkenis ben, dat is allemaalonzin. Dat heeft Michail me gisteren nog allemaal zittenvertellen, broer, ik was als door de bliksem getroffen.Geweldig, Aljosja, die wetenschap! Dat is de nieuwe mens,

84

dat begrijp ik heel goed… Maar toch heb ik met God tedoen! (…) Scheikunde, jongen, scheikunde! Niets aan tedoen, eerwaarde, schuif eens een beetje op, allemaal scheikunde! En Rakitin heeft een hekel aan God, een bloedhekel! Dat is hun zwakke plek, bij allemaal! Maar zeverbergen het. Ze liegen. Ze doen alsof. (…) ‘Maar watmoet de mens daarna dan?’ vraag ik. ‘Zonder God en zonder toekomstig leven? Betekent dat dan niet dat tegen-woordig alles is geoorloofd, dat alles mag?’ ‘Wist je dat dan niet?’ zegt hij. En hij lachen.3

In deze woorden wordt het gevaar opgemerkt van een(natuur)wetenschappelijk denken dat een totalitair karak-ter krijgt en de ziel irrelevant dreigt te verklaren. Dimitristuntelt onhandig met neurofysiologische termen en wor-stelt intuïtief om zicht te houden op dat geheim van demens waar het woordje ‘ziel’ naar verwijst. En dan ver-volgt hij:

Ik heb gewacht tot het allerlaatste om mijn hart uit te stor-ten. Broer, in die laatste twee maanden voel ik dat ik eenander mens ben geworden, er is een nieuw mens in mijopgestaan! Die zat opgesloten in mij, maar zou nooit naarbuiten zijn gekomen als die donderslag er niet was geweest.Verschrikkelijk! Wat kan mij het schelen dat ik twintig jaarmet een hamer erts moet kloppen, daar ben ik helemaal nietbang voor, maar ik ben wel bang voor iets anders: dat dienieuw opgestane mens mij verlaat! Ook daar in de mijnen,onder de grond, kun je vlak naast je in net zo’n kettinggan-ger en moordenaar als jij bent een mensenhart vinden eneen geestverwant, omdat je ook dan kan leven en liefheb-ben en lijden! (…) Ik heb mijn vader niet vermoord, maar ikmoet toch gaan. Ik aanvaard het! Dat kwam hier allemaalbij me op… binnen deze verveloze muren. En het zijn er zoveel, honderden wel, van die ondergrondsen, bedoel ik, met houwelen in hun hand. O ja, we zullen ketenen dragen,we zullen onvrij zijn, maar dan, op het toppunt van ons

85

verdriet, zullen we opnieuw verrijzen in een vreugde zon-der welke de mens niet kan leven, en God moet er zijn, want God geeft vreugde, dat is Zijn privilege, een heelgroot privilege… Lieve Heer, laat de mens wegsmelten inhet gebed! Hoe moet ik daar onder de grond zonder Godleven? Rakitin liegt: als ze God van de aarde wegjagen, danonthalen wij Hem onder de grond! Een dwangarbeider kanniet leven zonder God, die heeft God nog meer nodig daneen niet dwangarbeider! En dan heffen wij, ondergrondsemensen, vanuit de ingewanden der aarde een tragische lofzang aan op God die de vreugde heeft! Leve God en zijnvreugde! Ik houd van Hem!4

Dimitri verwijst naar de verandering die zich in dezemaanden in hem heeft voltrokken. Hij is niet in staat dezeintellectueel te verwoorden of verantwoorden, maar hijvoelt elementaire zaken aan en hij vecht op zijn maniervoor de ongrijpbare werkelijkheid van de ziel. Hij spreektover een nieuwe mens die in hem opgestaan is, een nieuwemens die toegang heeft tot het leven en de vreugde. Daar-uit ontstaat ook het verlangen om in de diepste ellende eenlofzang aan te heffen.5

Zo komt in de tekst van dit hoofdstuk, in de chaotischeuitspraken van Dimitri iets van het geheim van de mensaan het licht. Het geheim waarnaar verwezen wordt wan-neer wij het over de ziel hebben.

t o t be s l u i t

Sommigen spreken over de enorme elasticiteit en breed-heid van de Russische mens, die met westerse, eenduidigebegrippen zo moeilijk te karakteriseren valt. Ik betwijfel ofdat uitsluitend een Russisch probleem is, omdat er altijdaspecten van het mens-zijn blijven die moeilijk voor derationaliteit te doorgronden zijn. De verdienste van Dos-tojevski is juist dat hij dit onder woorden brengt en daar-mee het denken (weer) bewust maakt van zijn eigen gren-

86

zen. Er zullen wel specifiek Russische trekken in zijn figu-ren zitten. De mate echter waarin Dostojevski’s werkenover de wereld hun weg gevonden hebben, doet vermoe-den dat hij het raadsel mens toch ook weergeeft op eenwijze die een zekere universaliteit bezit.

Rusland heeft een eigen geschiedenis, die schoksgewijsverlopen is. De confrontatie met de moderne westersewereld vond niet geleidelijk plaats. Tsaar Peter heeft Rus-land met geweld op het Westen doen oriënteren. Daardoorwaren in dat land in de negentiende eeuw als het ware viereeuwen nog present. Grote groepen mensen leefden ooktoen nog in wat wij in het Westen de middeleeuwen noe-men, naast mensen die aspecten van de moderne tijd inzich opgenomen hebben. Daardoor kon Dostojevski ookmensen schilderen in hun middeleeuwse vroomheid, meteen stevig geworteld zijn in het volk. De consequentieshiervan heeft hij diep gepeild. Maar hier stuiten we tevensop een grens van Dostojevski. Voor hem stond het verlie-zen van contact met het volk gelijk met het losraken vanGod. Hij lijkt niet de vraag te hebben gesteld naar eenvorm van geloven buiten een geworteld zijn in het volk om– een situatie die toch eerder de onze is. Want het volk, inde betekenis waarin Dostojevski dat weergeeft, is voor onsgeen realiteit meer. Op dat punt zullen wij eigen wegenmoeten gaan.

no t e n

1 F.M. Dostojevski, Brieven, Verzameld Werk x i (Amster-dam 1999, G.A. van Oorschot), p. 179.

2 F.M. Dostojevski, De broers Karamazov, Verzameld Werki x (Amsterdam 2005, G.A. van Oorschot), p. 133-134.

3 Idem, 713-714.4 Idem, 716-717.5 Een recent voorbeeld bevestigt waar het hier om gaat.

Tijdens de aardbeving die China in 2008 trof kwam het

87

bericht door dat een meisje bedolven onder de ingestorteschool bleef zingen. En dat zingen zou de andere bedolvenklasgenoten moed gegeven hebben en geholpen om teoverleven.

l i t e r at u u r

N. Berdjajew, Die Weltanschauung Dostojewskijs, München1925, C.H. Becksche Verlagsbuchhandlung.

Paul Evdokimov, Christus im russischen Denken, Trier 1977,Paulinus Verlag.

André Gide, Dostojewski. Aufsätze und Vorträge, Darmstadtz.j., Bürgers Taschenbücher.

Romano Guardini, Religiöse Gestalten in Dostojevskijs Werk.Studien über den Glauben, München 1977 (6de druk) – 1ste druk (1932), Kösel-Verlag. Verschenen als DerMensch und der Glaube. Versuche über die religiöse Existenzin Dostojewskijs großen Romane.

M.A. Lathouwers, Dostojewskij, Brugge Utrecht 1968, Desclée De Brouwer.

Frank Thiess, Dostojewski. Realismus am Rande der Trans -zendenz, Stuttgart 1971, Seewald Verlag.

88