PA

.IA5

LIBRARY OF CONGRESS.

(SMITHSONIAN DEPOSIT.)

Chap.VA k Z1 $Shelf t M ^

| W p

IffiTED STATES OF AMElrCA.

^

yL I* lilll.

ORATIO

PRO T. ANN. MILONE.

S TEXTUM EX NUPERRIMA EDITIONE DUBNE-

RIANA DEPROMPSIT AC RECUDI CURAVIT.

J. Ul. L«arsen,

Unus ex Bonaurensjs Universjtatis Professoribus.

BONJS-AURIS.Iapud raimuisdum vidiellam, Typographim.

|

1862.

'^t^^^^&O^S

BIBLIOTECA OE BUENOSAIRES

EXPOSICION DE FlLADELFlA.

kn t. siiim:©RATI«

PHO T. ANN. MILQNE.

TKXTUM EX NUPERRIMA EDITIONB DUBNERIANA

DEPROMPSIT AC RECUDI CURAVIT.

J. 171. Iisirsen,

UtfUS EX B^NAURENSJS UNI VERSITATIS PlU»FE330KIIItH.

f^m^Ba^-

BONIS - AIRIS.apoi) raimondum vidiellam, Typographum.

1862,

V

M. T. CICEROXISORATIO

PRO T. ANN. MILONE.

I. Ei,si vereor, judices, ne turpe sit pro fortissirno .viro

dicere incipientem timere, minimeque deceat, quum T.

Annius ipse magis de reipublicse salute quam de sua per-

turbetur, me ad ejus causam parem animi magnitudinem

afferre non posse: tamen hsec novi judicii nova forma ter-

retoculos, qui, quocuraque inciderunt, veterem consuetu-

dinem fori et pristinum morem judiciorum requirunt. Nonenim corona consessue vester cinctus est, ut solebat; non

usitata frequentia stipati sumus. 2. nec illa pra^sidia, qure

pro templis omnibus cernitis, etsi contra vim collocata

sunt, non afferunt tamen oratori aliquid, ut in foro et in

judicio, quamquam praesidiis salutaribus et necessariis

septi sumus, tamen ne non timere quidem sine aliquo ti-

more possimus. Q,ua3 si opposita Miloni putarem, cederemtemporibus, judices, nec inter tantam vim armorum exis-

timarem esse orationi locum. Sed me recreatet reficitCn.

Pompeii, sapientissimi et justissimi viri, consilium; qui

profecto nec justitice suae putaret esse, quem reum senten-

tiis judicum tradidisset, eumdem teiis militum dedere;

nec sapientiae, temeritatem concitata3 multitudinis aucto-

ritate publica armare. 3. Quamcbrem illa arma, centu-

riones, cohortes, non periculum nobis, sed prsesidium de-nuntiant; neque solum ut quieto, sed etiam ut magnoanirno simus hortantur; neque auxilium modo defensioni

mea3, verum etiam silentium pollicentur. Reliqua vero

roultitudo, quss quidem est eivium, totanostra cst:neque

eorum quisquam, quos und que intuente*, unde aliqua*

fori pars aspici potest, et hujus exitum judicii exspectan-

tes videtis, non quum virtuti Mi : onis favet, tum de se, de

liberis suis, de patria, de fortunis hodierno die decertari

putat.

Unumgenus est adversum infestumque nobis, eorumquos P. Clndii furor rapiriis et incendiis et omnibus exi-

tiis publieis pavit; qui hesterna etiam concione incitati

Fimt, ut vobis voce preeirent, qu d judicaretis. Quorumclamor, si qui forte fuerit, admonere vos debebit, ut eumcivem retineatis, qui semper grenus illud hominum clamo^

resque maximos pro vestia salute ne.sflexit 4. Quam-(bremadeste animis, judices, et timorem, si quem habe-

tis, deporite. Nam ^i unquam de bonis et fortibns viris,

si unquam de bene meritis civibus p tes'as vobis judican-

di fui r

, fi dei.ique unquam locus ampli-simorum ordinum

delectis viris dntus < st, ot sua studia erga fortes et bonos

cives qoaa vultu * t veib s ^sepe si^nificnsent, re et sen-

tentiis derliraten': hoc profecto t< mpore e:*m potestatem

omnem v- s haletis, ut statuatis, utrum n rt s, qui semper

vestraB auctoiitati dediti fumus, semper mis-ri lugeamus,

an diu vexrfti a perd tissimi^ eivibns, aliqu ndo per vosac

per vestram fi lf m, virtutem sapic tiamque reereemur. 5Quidenim nobis ^uobus, judice*, l;b ? iriosiU!s? quid magnsollic tum, n agis exerci um dici aut fingj potest? qui, rpe

anndissimorum pr8emi< rum ad rempubiic m adducli, metu

crudeiissirnorum suppliciorum car*»ren< n possumus. Equi-

<lem ceteras tempestates et procel'as in iliis dumtaxai

iluetibus conc onum semper putavi Mibmi esse subeun-

rias, quii semper pro b >nis contri im;)n>b >s senserat; in

judici > veVo et ia eo consiiio, iri quo ex curctis ordinibus

atnplissimi vin judicarent, nunqutmexi^timavi epem ullam

— 5 -

esse habituros Mllonis inimicos ad ejus non modo saluteiu

exstinguendam, sed etiam gloriam per tales viros infrin-

oendam. 6. Quanquam in hac causa, judices, T. Annii

tribunatu rebus ;ue omnibus pro salme rcipublicse gestis

ad hujus cnminis d fensionem non abutemur. Nisi oculia

videritis insidias Miloni a Clcdio factas, nrc (\eprecaturi

sumus, nt crimen hoc nobis propter multa praaclara in

rempubiicam merita condonf tis, nec postuiaturi ut, si mors

P, Clodii salus vestra fuerit, Mcirco eam virtuti Mi onis

potius qutm populi Romani felicitati as iunetis. Sin illius

insidiee c a io^es hae luce fuerint, tum denique obsecribo

obtestaborque voe, judices, si cetera amisimus, hoc saltem

nobis ut reHno,u >tur, vram ab inimicoru n audacia telisque

ut impune liceat drfendere.

7. Sed antequam ad eam orationera venio, quae est

propria vestra3 qufestionis, videntur ea esse refutanda,

qua3 et in senatu ab inimicis ssepe j ctata sunt, et in con-

cione saBpe ab improbis, et pauilo ante ab accu«atoribus:

ut, omni errore sublato, rem plane, quse venit in judi-

ciura, videre possiris. Negant intu^ri lucem esse fas ei,

qui a se hominem occisum esse £iteatur. In qua tandemurbe hoc hooiines stutis-imi disputant? nempe in ea, quae

pritnum judieium de c pite vidit M. Horatii fortis imi viri;

qui nondum libpra civitte, tamen pr-puli Rom^ni comitiis

fiberatus cst, quu n sua lmnu soroiem esse interfectafn

fateretur. 8, An e>t quisquam qui hoc ignoret, quum de

homine recisu quaeraur, ;ait negari golere omnino esse

factuin, aut recte et jurj factum esse defendi? Nisi vero

existimatis, dementem P. Africanum fuisse, qui quum a

C. Carbone tribuno plebis ^editiose in conciona int r—

rogaretur quid de Tiberii Gracchi morte sentiret, respm-derit jure caasum vider. Neque enim posset aut. Aha !a

ille iSe.viiu-, aut P. Naica, aut L Opmius, aut C,

— 6 —Marius, aut me consule senatu3 non nefarius haberi, si

sceleratos cives interfici nefas esset. Itaque hoc, judices,

non sine causa etiam fictis fabulis doctissimi hominesruemoriae prodiderunt, eum, qui patris ulciseendi causa

matrem necavisset, variatis hominum sententiis, non solumdivina, sed etiam sapientissimae deae sententii liberatum.

9. Quodsi duodecim tabu ! se nocturnum furem quoquomodo, diurnum autem, si se telo defenderit, int^rfici im-

pune voluerunt: quis est qui, quoquo modo quis inter-

fectus sit, puniendum putet, quum videat aliquando

gladium nobis ad occidendum hominem ab ipsis porrigi

]egibus.

Atqui si tempu3 est ullum jure hominis necandi, quse

multa sunt; certe illud est non modo justum, verum etiam

necessarium, quum vi vis illata defenditur. 10. Insidiato-

ri autem et Iatroni quae potest inferri injusta nex] Quideomitatus nostri, quid glad i volunt? quos hab re certe

non liceret, si uti iilis nullo pacto liceret. Est igitur hsee,

judices, non scripta, sed nata lex: quam non didicimus,

accepimus, legimus, verum ex natura ipsa arripuimus,

hausimu?, expressimus: ad quam non docti, sed facti;

non instituti, sed imbuti sumus: ut, si viia nostra in

aliquas insidias, si in vim, si in tela aiit latronum aut

inimicorum ine :disset, omnis honesta ratio esset ex-

pediendae salutis. Silent enim leges inter arrna, nec se

exspectari jubent, quum ei, qui ex-pectaie velit, ante in-

justa poena luenda sit, quam justa repetenda. 11. Efsi

persapienter et quodamondo tacite dat illa lex potestatem

defendendi; qua3 non modo hominem occidi, sed esse cumtelo hominis occidendi causa vetat: ut, quum causa, non

telum queertretur, qui sui defendendi causa telo esset

usus, non hominis occidendi causa habuisse telum ju-

dicaretnr. Qunpropter loc maneat in cau?a, judices: non

enim dubito quin probatuni3 sim vobis defensionem meam,si id memineritis, quod oblivisci non p «testis, insidiato-

rem interfici jure posse»

12. Sequitur illud, quod a Milonis inimicis saapissime

dici:ur, ccedem, in qua C. Ciodius occisus est, senatum

judicasse contra rempublicam esse factam. Illam vero

senatus non sententiis suis solum, sed etiam studiis com-

probavit. Quoties enim est iila causa a nobis acta in se-

natu! quibus assensionibus universi ordinis, quam nec

tacitis nec occultit! Quando enim frequentissimo senatu

quatuor aut summum quinque sunt invenii, qui Milonis

causam non probarent? Declarant hujus ambusti tribuni

plebis illa3 intermortuaa conciones, quibus quotidie meampotentiam invidiose criminabatur, quum d ceret senatumnon quod sentiret, sed quod ego vellem decernere. QiHbquidem si potentia est appellanda potius aut propter

magna in rempublicam merita mediocris in bonis causis

auctoritas, aut propter hos officiosos labores meos nonnu-

lla apud binos gratia: appelletur ita sane, dummodo ea

nos ufamur pro salute bonorum contra amentiam perdito-

rum. 13. Hanc vero quaestionem, etsi non est iniqua,

nunquam tamen senatus constituendam putavit. Erant

enim leges, erant quae tiones vel de caede vel de vi; nec

tantum moerorem ac luctum senatui mors P. Clodii

afferebar, ut nova quasstio constitueretur. Cujus enim de

illa incesta violatione sacrorum judicium decernendi sena-

tui potestas esset erepta, de ejus interitu quis potest

credere senatum judicium novum constituendum putasse?

Cur i^itur inceadium curiae, oppugnationem aedium M.Lepidi, eaedem hanc ipsam contra rempublicam senatus

factani esse decrevitl Quia nulla vis unquam est in libera

civitate suscepta inter cives non contra rempublicam. 14.

Non enim est illa defensio contra vim unquam optanda;

— 8 —

sed nonnanquam est necessaria: nisi vero au^ ille diex,

in quo Tib. Gracchus est caesus, aut ille, quo Caius. aut

quo arma Saturnini, etiamsi e rep ibiica, o, pressa sunt,

rempublicam tamen non vulnerarunt.

Itaque ego ij)se deerevi, quum csedem in Appia factani

esse constaret, non eum, qui se d feudisset, coutra rem-

publicam fecisse; sed quum inesseat in re vis et insidise

crimen judicio reservavi, rem notavi. Quodsi per furi.>sum

iiium tribunum senatui, quod sentiebat, peficere Hcuhset,

novam qusestionern nunc nullam haberemus. Decenebitenim ut yeteribus legibus, tantummodo extra ori nem,quaereretur. Divisa seutentia est, postu^ante n sc o quo:

nihil enim necesse est omn'um me flagitia proferre: sie

reliqua auctoritas senatus empta in^ereessione sublata est.

# 15- At enim Cn. Pompeius rogatione sua et de re et

de causa jadicavit. Tulit enim de csede, quse in Appia via

facta esset, in qua P. C.odiin occisus e.-set.—Q,uid erg >

tu!i .? Nempe ut qusereretur. Quid porro qnseremium es ?

Factumne sii? At coustat. A quc! At apparet. Vidit igitur

etiam in confessione fact', juris tamen defensionem su? r

cipi posse. Quod nisi viclisset posse absolvi eum qui

fdteretur: quum videret nos fateri, neque quaeri unquamjussisset, nec vobis tam hanc salutarem ip judicando

literam, quam illara tristem dedisset. Mihi yero Cn^

Pompeius non mcdo nihil gravius contra iVlilonem judi-

easse, sed e'iam statuisse v.detur quid vos in judicand>>

spectare oporteret. Nam qui non pcenam confessioni, sed

defensionem dedit, is causam interitus quserendara, non

imeritum putivit. 16. Jam i!lul ip?e dicet profecto, quod

sua sponte fecit, Publione Ciodio tribueadum putarit an

tempori.

Domi suae nobilissimus vir, senatus propugnator a?que

i Hs quidem temporibus pa2--e patronas, avunculus hujas

— 9 —

jtidicts nostri, fortissimi viri M. Catonis, tribunus plebis

M. Drusus oecisus est. Nihil de ejus morte pjpuius con-

suhus, nulla qusestio decreta a senatu est. Quantum

luctum in hac urbe fuisse a nostris patr bus accepimus,

quum P. Afr cano, domi suae quiescenti, illa nocturna vis

esset allata! Quis tum non gemuif? quis non arsit dolore''

quem immortalem, si fieri posset, omnes esse cuperent,

ejus ne necessariam quidem exspectatam esse mortern!

Num igitur ulla qusestio de AfVieani morte lata esU Cer-

te nuila. 17. Quid ita? quia non aiio facinore clari homi-

nes, alio obscuri necantur. Intersit inter vitce dignitatem

summorum atque infimorum: mors quidem illata per

scelus iisdem et poenis teneatur et legibus. Nisi fbrte

magis erit parricids, si qui consularem patrem quam si

quis humilem neeaverit: 8uteo mors atrocior erit P. Clo-

dii, quod is in monumentis majorum suorum sit inter-^

fectus. Hoc enim ab istis ssepe dicuur. Proinde quasi

Appius- i!le Csecus viam munivent, non qua populus

uteretur, sed ubi impune sui posteri latrocinarentur! 18.

Itaque in eadem ista Appia via quum ornatissimum equi-

tera romanum P. Clodius M. Papirium cccidisset, non fuit

iilud facinu? puniendum: homo eritn nobilis in suis mo-

numentis equitem romanum ccciderat: nunc ejusdem

Appise nomen quantas tragcedias excitat! quse cruentata

antea csede honesti atque innocentis viri si'ebatur, eademnunc crebro usurpatur, posteaquam latronis et parricidae

sanguine imbuta est. Sed quid ego illa commemoro?Comprehensu3 est iu templo Castoris servus P. Clodii,

quem ille ad Cn. Pompeium interiiciendum collocaverai:

extorti est confitenti sica de manibm: earuit foro postea

Pompeius, caruifc senatu, caruit publico: janua se sc

parietibus, non jure legum judiciorumque texit. 19. Nuntquee rogatio lata? num quse nova qusesio decreta est?

— 10 —Atqui, fci res, vir, si tempus ullum dignum fuit, eerte

frseo in il!a causa summa omnia fuerunt. Insidiator erat in

foro coilocatus atque in vestibulo ipso senatus; ei viro

&utem mors parabatur, cujus in vita nitebatur salus civi-

tatis: eo porro reipublicse tempore, quo, si unus ille

ceeidisset, non haee solum civita?, sed gentes omnes con-

eidissent Nisi vero, quia perfecta res non est, non fuit

punienda: perinde quasi exitus rerum, non hominum con-

silia legibus vindicentur. Minus doiendum fuit, re ncnperfecta; sed puniendum eerte nihilo minus. 20. Quotiea

ego ipse, judiees, ex P. CJodii telis et ex cruentis ejus

manibus effugi! ex quibus si me non vel mea vel reipu-

biicse fortuna servasset, quis tandera de inter.tu meo quses-

tionem tulisset?

Sed stuiti sumus, qui Drusum, Afrieanum, Pompeium f

iiosmet ipsoSj-cum P. Clodio conferre audeamus. Tolerabi-

3ta fuerunt illa: P. Clodii mortem sequo animo nemoferre

potest; luget senatus, mceret equester ordo, tota civltaa

confecta senio est: squalent municipia, afilictantur colo-

nifie, agri denique ipsi tam beneficum, tam salutarem, tam

lrjansuotum civem desiderant. 21. Non fuifc ea causa,

judices, profecto non fuit, eur sibi censeret Pompeiusqusesiionem ferer.dam; sed homo eapiens atque alta et

divina quadara mente prseditus multa vidt: fuisse illum

sibi inimicunn, fimiliarem Milonem. In communi omniumj£8titia> si etiam ipse gauderet, timuitne videretur infir-

mior fides reeonciliatae gratise. Multa etiam alia vidit, sed

iihid maxime: quamvis atrociter ipse tulisset, vos tamen

fortitar jud caturos. Itaque delegit ex florentissimis or-

dinibus ipsa lumina; neque vero, quod nonnulli dictitant,

eecrevit in judicibus legendis amicos meos. Neque enim

hoe cogi avit vir justissimus, neque in bonis viris legen-

dis id aseequi potuisset, etiam si cupisset. Non enim mea

— 11 —gratia familiaritatibus continetur, quae late patere non

possunt, propterea quod consuetudines victusnon possunt

esse cum mu (

tis. Sed, si quid possumus, ex eo po^sumu^

quod respub'ica nos conjunxit. cum Lo^is. Ex quibus ille

quum O: timos viros legeret, idque maxime ad fidem suampertinere arbitraretur, non poUiit legere non studiogos

mei. 22. Quod v^ro te, L. Domiti,huic qusesioni prseesse

maxime vo uit: nihil qusesivit aliud nisi justitiam, graviia-

tem, humanitatem, fidem. Tulit ut consularem neeesse

esset; credo quod principum munus esse ducebat, resis-

tere et levitati multitudinis et perditoium temeritati. Exconsularious te creavit potissimum: dederas enim, quamcontemnores populares insanias, jam inde ab adoiescentia

documenta maxima.

23* Quamobrem, judices, ut aliquando ad causain

erimimenque veniamu3,si neque omnis confessio facti est

inusitat-j, neque de causa nostra quidquam aliter, ac non

vellemus, a senatu judicatum est; et iator ipse legis, quumesset controversia nulla faeti, juri3 tamen disceptationem

esse voluit; et electi judices, isque prsepositus qusestioni,

qui haec juste sapienterque diseeptet: reliquum est, judi-

ces, ut nihil jam quaerere aliud debeatis nisi, uter utri

-insidias fecerit. Quod quo faciiiua argumentis perspieere

possitie, rem gestam vobis dum breviter expono, quseso

diligenter attendite.

P. Clodius quum statuisset omni scelere in prestura

yexare rempublicam, videretque ita tracta esse comitia

anno superiore, ut non multos menses prseturajn gerere

posset; qui non honoris gradum spectaret, ut ceteri, sed

et L. Paullum collegam effugere vellet, singulari virtute

civem, et annum integrum ad dilacerandam rempublicamqusereret: subito reliquit annum suum, seseque in proxi-

mum annum transtulit, non, ut fit, religione aliqua, sed

— 12 —nt hab:ret (quo3 ipse dieebat) ad praetunm gerendara,

hoc est everteniam rempubiicam, pienum nnnum atque

integrum. 25. Occurrebat ei, maream ac debilem prfietu-

ram suam futuram con?ule Milone; eum porro summoeonsensu populi Romani consulem fieri videb*t. Contuik

se ad ejus eoinpetitores, sed ita, totara ut petitionem ipse

Folus et-hm invitis il!is gubernaret; tota ut comitia suis,

ut dictitab it, humeris sustneret Convocabat tribus: se

interponebat: Coliinam novam delectu perditissimorum

eivium conscr bebat. Quanto ille plura miscebat, tauto hic

magis in dies eonvalescebat. Ubi vidit homo ad omnefacinus paratissimus fortissimuin virum, inimieissimum

suum, eert ssimum eonsulem, idque intel exit non so'um

sermonibus, sed etiam suffragiis populi Romani ssepe

esse declaratum, palam agere ccepit et aperte dicere,

ocotdenduni Mi onem. 26. Servos agr^stes et barbaros,

quibus silvas publ cas depopulatus erat Etruriamque vexa-

rat, ex Apennino deduxerat quos videbats. Rcs erat

min'me obscura. Etenim dictitabit palnm, consuiatum

oripi Miloni non posse; v\Um posse. S gnificavit hoc ssepe

in sen»tu: dixit in concione. Quin etiam Fav< nio, for-

tissimo viro, quserenti ex eo qua spe fureret, Milone vivo

respon lit, triduo illum aut summuin quatriduo ess6 peri-

turum: quam vocem ejus ad hunc M. Catonem statim

Favonius detuht.

27- Interim quum sciret Clodius—neque enim erat

d ;frjciie id scire a Lanuvinis—iter sollemnr, iegitimum,

necess^r.um, ante d;em tort um decimum kalendas Fe-brunrias Miloni esse Lanuv um ad flaminem prodendum,

quod erat dittator Lanuvii Milo: R ma subito ipse pro-

fectus pridie est, ut ante suum fundum—quod re in-

tellectum est—Miloni insidias collocaret. Atque ita pro-

fectus esU ut concionem turbulent.iin, in qua ejus furor

— 13 —

desideratus est, quae illo ipso die habila est, relinqueret;

quam, nisi obire facinoris lceum ternpusque voluisset,

nunquam reliquisset. 28. Milo autem quum in senatu

fuisset eo die, quoad senatus est diinissus; domuin venit,

caiceos et vestimenta mutavit, paulisper, dum se uxor,

ut fit, comparat, cpmmor*tus est; deinde profVctus id

temporis, quum jam Clodius, si quidera eo die Romamventurus erat, redire potuissct. Obviam fit ei Clodiu?,

expeditus, in equo, nulla rheda, nullis iinpedimcntis,

nuliis Graecis comitibus, ut so'ebat, nne uxore, quodnunquam fere: quum hic insidiator, qui iter illud ad

csedem fdciendam apparnsset, cum uxore veherptur in

rheda, psenulatus, magno et impedito et muliebri ac

delicato ancillarum puerorumque comitatu. 29. Fit obviam

Clodio ante fundum cjus hora fere undeciina, aut non

multo secus. Statira eomplures cum tehs in hunc faciunt

de loco superiore impetum: adversi rhe*ariuin cccidunt.

Quum autem hic de rheda, rejeeta paenub, debiluisset,

seque acri animo defenderet; illi, qui erant cum Clodio,

gladiis eductis, partim recurrere ad rhedam, ut a tergtf

Milonem adorirentur, partim, quod hunc jam interfeciura

putorent, csedere ineipiunt ejus servos, qui j ost erant; ex

quibus qui animo fideli in dominum et praesenti fuerunt,

partim occisi sunt; part m. quum ad rhedam pugnari

yiderent et dom no succurrere prohiberentur, Milonemoccisum et ex ipso Codio aud rent et re vera putarent,

fecerunt id servi Miloni-—dicam enim non derivandi

criminis causa, seJ ut factum est—neque imperante nee

sciente nec prsesente domino, quod suos quisque servos

in tali re facere voluisset.

30. Hsec seut exposu ;, itt gesta sunt, judices: in-

sidiator superatus est; vi vict:i vis, vel potius oppressa vir-

tute audacia est» Nihil dieo, quid respubllca consecuta

— 14 —sit: nihil, quid vos: nihil, quid omne3 boni: nihil sane,

quod proait Miloni, qui hoc fato natus esf, ut ne se qui-

dem servare potuerit, quin una rempublicam vosque ser-

varet. Si id jurefieri non potuit, nihil habeo quod defen-

dam: sin hoc (et) ratio doctis et necessitas barLnris «t mosgentibus et feris etiam belluis natura ipsa praBscripsit,

ut omnem semper vim, quacumque ope possent, a cor-

pore, a capite, a vita sua propulsarent; non potestis hoc

facinus improbum judicare, quin simul judicetis, omni-

bue, qui in latrones inciderint, aut illorum telis aut ves-

tris sententiis esse pereundum. 31. Quodsi ita putasset,

«erte optabilius Miloni fuit dare jugulum P, Clodio, non

semel ab illo neque tum primum petitum, quam jugula-

ri a vobis, quia se non illi jugulandum tradidisset. Sin

hoc nemo vestrum ila sentit. illud jam in judicium

venit, non, occisusne sit (quod fatemur), sed jure an in-

juria; quod multis in causis seepe qusesitum est. Insidias

factis esse constat; et id est, quod senatus contra rem-

publicarn fictum judicavit: ab utro faet^e sint, incertum

est. De hoc igitur latum est ut qusereretur. Ita et sena-

tus rem, non hominem notavit; et Pompeiu3 de jure, non

de facto quesstionem tuiit.

Numquid igitur aliud in judicium venit, nisi, uter utri

insidias fecerit? Profecto nihil. Si hic illi, ut ne sit im-

pune; si illi huic, tum nos scelere soivamur.

32. Quonarn igitur pacto probari potest, insidias Miloni

fecisse Ciodium'? Satis est quidem in illa tam audaci, tamnefaria bellua docere, magnam ei causam, magnam spemin Milonis mortepropositam, rnagnas utilitates fuisse. Ita-

que iliud Cassianum, cut bono fuerit, in his personis

valeat: etsi boni nuiio emolumento impelluntur in frau-

dem, improbi ssepe parvo. Atqui Miloni interfecto Clo-

dius hoc a-sequebatur, non raodo ut prstor e3set non eo

— 15 —

consule, quo sceleris facere nihil posset; sed etiam, ut

iis consuhbu3 prsjtor eseet, quibus si non adjuvantibu*,

at conniventibus certe, speraret posse se eludere in illis

suis cogitatis furoribus: cujus iile conatus (ut ille ratio-

cinabatur) nec, si possent, reprimere cuperent, quum lan-

tum beneficium ei se debere arbitrarentur; et si vellent,

fortasse vix possent frangere homines sceleratissimi cor-

roboratam jam vetustate audaciam. 33. An vero judices,

vos soli ignoratis? vos h < spites in hac urbe versaminil

vestrae peregrinantur aures, neque in hoc pervagato civi-

tatis sermone versaniur, quas ille leges—si leges no-minandae sunt, ac non facea urbis, pestes reipublicse

—

fuerit impositurus ncbis omnibus atque inusturus? Ex-hibe, qu(B3o, Sexte Ciodi, exhibe librarium illud legumvestrarum, quod te aiunt eripuisse e domo et ex mediis

armis turbaque nrcturna tanquam Pallacium extulisse,

ut praeclarum videlicet munus atque in^trumentum tri—

bunaus ad aliquem, si nactus es.-es, qui tuo arbitrio

tribunatum gerere',deferreposses. Atqoe per (ornnes tribus

divisis libertinis servos ille omnes, qui in liberlale moraren-

tur, lege nova additurus eraU ufipsi cum ingenuis aquali-

ter suffragia ferrent). An hujus il'e lecris, quam Clodius

a se inventam gloriatur, mentionera facere ausus esset

vivo Milone, ne dicam consule? De nostrum enim om-nium—non audeo totum dicere. Videte quid ea vitii lex

habitura fuerit, cujus periculosa etiam reprehensio est.

Et aspexit me iilis quidem oculis, quibus tum so ebat,

quum omnibus omnia miuabatur. Movet me quippe

lumen eurite!

Quid? tu metibi iratum, Sexte, putas, cujua tu inimi-

cissiroum multo crudelius etiam punitus es, quam erat

humanitatis mess postulare? TuP. Ciodii cruentum cada-

ver ejecisti dorao, tu in publicum abjecisti; tu spoliatum

— 16 —imaginibu*, exsequiis, pompa, laudatione, infelici3>:imig

Hgnis semiustulatum, nocturnis canibus dilaniandum

roliquisti. Quare, etsi nefarie fecisti, tamen, quoniam in

meo inimico crudelitatem exprompsisti tuam laudare non

possum, irasei certe non debeo.

(Audislis, judices, quantum Clodii inler) fuerit occidi

Milonem. Conveitite animos nunc vicissim ad Milonem.

Quid Milonis intererat interfici CloJium? Quid erat cur

Milo non dicam admitteret,. sed optaret?—Obstabat in

ppe consulatus Miloni Clodius—At eo repugnante fiebat;

imo vero, eo fiebat magi.-; nec me suffiragatore melioie

utebatur quam Clodio. Valebat apud vos, judiees, Milo-

nis erga me rernque publicam meritorum memoria:

valebant preces et lacrimse nostrce, quibus ego tum vos

rnirifice moveri sentiebam; sed plus muito valebat peri-

co'oruin impendentium timor. Quis enim erat civium,

qui sibi solutam P. CloJii praBturam sine maximo rerumnovarum metu proponeret? Solutam autem fore videba-

tis, nisi esset is consul, qui eam auderet possetque cons-

tringere. Eum Miionem unum esse quum sentiret uni-

versus populus Romanu*, quis dubitaret sufiragio suo se

metu, periculo rempublicam liberare? At nunc, Clodio

remoto, usitatis jam rebus enilendum est Miioni, ut

tueaturdignitatem suam. Singularis illa et huic uni con-

cessa gloria, quas quotidie augebatur frangendis furoribus

Clodianis, jam Clodii morto cecidit. Vos adepti estis, ne

quem civem meiueretis: hic exercitationem virtut«s,

sutTagationem consulatus,fontem perennem gloriso sua3

perdidit. Itaque Milonis consulatu^, qui vivo Clodio

labefctari non poterat, mortuo denque tentari cceptus

est. Non modo igitur nihil prodest, seJ obest etiam P.

Clodii mors Miloni.

35. At valuit odium, fccit iratus, fecit inimicus, fuii

— 17 —iiUor injuriae, pilnitor doloris sui—Quid? si h«c, non

dieo majora fuerunt in Clodio quam in Milone, sed in

illo maiima, nulla in hoe: quid vultis amplius? Qutd6iiim odisset Clodium Milc, segetem ae materiam suib

glorice, praater hoc civile odiuro, quo oninea iraprobos

odimus? Ille erat ut odisset primum salutis meas defen-

eorem, deinde vexatorem fu: foris, domitorem armorumeuorum, pastremo etiam accusatorem suum. Reus enunMiionis le^re Plautiafuit Clodius, quoad vixit. Quo tan-

dem animo hoc tyrannum illum tulisse creditis? quan-

tum odium illius, et in homine injusto quam et.am jus-

tum fuisse?

36. Reliquum est ut jam iilum natura ipsius consue-

tudoque defendat, hunc autem hsec eadem coarguant.

Nihil per vim unquam Clodiu?, omnia per vira Milo. Quidergo, judice^? quum meerentibus yobis urbe ces^i, judi-

eiumne timui? non servos, non arma. non vim? Quse fuisset

igitur justa causa restituendi mei, nisi fnisset injusta

ejieiendi? Diem mihi, crtdo, dixerat: muletain irrogarat:

actionem penluellionia intenderat: et mihi yidelicet in

causa aut raala aut mea, non et prceclarissima et vestre,

judicium tlmendum fuit! Servorum et egentiuna eivium efc

facinorosorum armis meos cives, meis conaiiiis perieu]i>~

que servatos, pro me objici noiui. 37. Vidi enjm, vidi huoe

ipsum Q. Hortensium, lumen et ornamentum reipub!ica3,

pa?ne interfici servorum manu, quum imhi adessei: qim

m turba C. Vibienua senator, yir opdnjUSjCiim hocquumesset una, ita est mulcitus, ut vitam amiserit. It;.;-

que quando i lius postea siea illa, quam a Cati iba

acceperat, conquievit? Ifcc Jntentata nobis e<*t: huie ego

V08 objiei pio me non sum pas8us:ha?e insidiata i'ompe?o

est: hsee istam Appiam, monumentum sui nominip, Jieee

Papirii eruentavit: hgec, hsec eadera longo intervallo c n-

3

— 18 —versa rursus in me, nuper quidem, ut scitis, me ad regiam

paene confecit. 38. Quid simile Milonis? cujus vis omnishcec semper fuit, ne P. Ciodius, quum judicium detrahi

non posset, vi oppressam civitatem teneret. Quem si in-

ierficere voluisset, quoties et quantss occasiones, quampraeclarse fuerunt! Potuitne, quum domum ac deo3 pena-

tes suos illo oppugnante defenderet, jure se ulcisci? po-

tuitne, civi egregio et viro forth-simo P. Sextio, collega

.

suo, vulnerato? potuitne, Q. Fabricio, viro optimo, quumde reditu meo legem ferret, pulso, crudelissima in foro

ecede facta? potuitne, L. Caecilii, justissimi fortissimique

praetons, oppugnata domo? potuitne illo die, quum est la-

ta lex de me? quum totius Italise corcursus, quem measalus concitarat, facti illius gloriam lubens agnovisset: ut,

etiamsi id Milo fecisset, cuncta civitas eam laudem pro

fcua vindicaret?

39. At quod erai tempus? Clarissimus et fortissimus

consul, inimicus Cjodio, P. Lentulus, ultor scderis illius,

propugnator senatus, defensor vestre voluntatis, patronus

publici consensus, resiitutor salutis meae: septem praeto-

res, octo tribuni plebis, illius adversarii, defensores mei:

Cn. Pompeius auctor et dux mei reditus, illius hostis;

cujus sententiam senatus omnis de saluteraea gravissimam

et ornatissimam secutus est; qui populum llomanum co-

hortatus est; qui quum decretum de me Capuae fecit, ipse

euncss Italiae cupienii et ejus fidem imploranti signum

dedit, ut ad me restituendum Romam concurrerent. Om-nia tum denique iu illum odia civium ardebant, desiderio

inei: quem qui tum interemisset, non de impunitate ejus,

sed de prsemiis cog^taretur. 40. Tamen se Miio continuit,

ct P. CloJium in judicium bis, ad vim nunquam vocavit.

Quid? privato Milone et reo ad populum, accusante P.

Clodio, quum in Cn. Pompeium pro Milone dicentem ira-

— 19 —

petus factus est! quas tum non modo occasio, sed etiam

causa illius opprimendi fuit, nuper vero quum M. Anto-

nius summam spem salutis bonis omnibus attulisset, gra-

vissimamque adolescens nobilisimus reipublicce partern

fortissime suscepisset, atque illam belluam, judiciilaqueos

declinantem, jam irretitam tenet: qui locus, quod tempus

illud, dii immortales, fuit! Quum se ille fugiens in scala-

rum tenebras abdidisset, magnum Mloni fuit conficere

illam pestem nulia sua invidia, Marci vero Antonii maxi-

ma gloria? 41. Quid? comitiis in Campo quoties potestas

fuit! quum ilie in septa irruisset, gladios destringendos,

lapides jaciendos curavisset, dein subito, vultu Milonis

perterritus, fugeret ad Tiberim, vos et omnes boni vota

faceretis, ut Miloni uti virtute sua liberet?

Quem igitur cum omnium gratia noluit, hunc voluit

cuin aliquorum querela? quem jure, quem loco, quem tem-

pore, quem impune non est ausus, hunc injuria, iniquo

loco, alieno tempore, periculo capitis, non dubitavit occi-

dere? 42, praesertim, judices, quum honoris ampliesimi

contentio et dies comitiorum subesset: quo quidem tem-

pore—scio enim quam timida sit ambitio, quantaque et

quam sollicita sit cupiditas consulatus—omnia non modoquce reprehendi palam, sed etiam quse obscure cogitari

possunt, timemus: rumorem, fabulam fictam, levem per-

horrescimus; ora omnium atque oculos intuemur. Nihil

est enim tam molle, tam tenerum, tam aut fragile aut f!e-

xibile, quam voluntas erga^nos eensusque civium: qui ncn

modo ituprobitati irascuntur candidatorum, sed etiam recte

factis saepe fastidiunt. 43. Hunc igitur diem Campi spera-

tum atquc exoptatum sibi proponens Milo, cruentis mani-

bus sceius et facinus praa se ferens et confitens, ad illa

augusta centuriarum auspicia veniebat? Quam hoe noncredibile in hoc! quam idem in Clodio non dubitandum,

— 20 —

qui se interfecto Milone regnaturum putaretf Qmd? quod

caput est audacise, judices: quis ignorat, inaximam iJiece-

bram esse peccandi impunitatis spem? In utro igitur haee

fuit? in Milone? qui etiam nunc rcus est facti, aut prae-

clari aut certe necessarii. Aut in Clodio? qui ita judicia

pcenamque contempserat, ut eum nihil delcctaret, qucd

aut per naturam fas esset aut per leges liceret.

44. Sed quid ego argumentor, quid plura disputo? Te,

Q. Petilli, appello, optimum et fortissimum civem; te, M.Cato, testor: quos mihi divina quasdam sors dedit judices.

Yos ex M. Favonio audistis Clod um sibi dixisse, et audis-

tis vivo Clodio, periturum Milonem triduo. Post diem ter-

liurn gestares est, quam dixerat. Quum ille non dubi-

tirit aperire, quid cogitarit; vos potestii dubitnre, quid

tecer.t?

45. Quemadmodum igitur eum dies non fefellit? Dixi

equidem moJo. Dlctatoris Lanuvini stata saeriftcia nos&e

negotii nihil erat. Vidit neeesse esse Mi!oni proficisci

Lanuvium illo ipso quo est profectns die. Itaque antever*

tit. At quo die? quo, ut ante dixi, fuit insanissima concio

ab ipsius mercenario tribuno plebis concitata: quem diein

ill-e, quam concionem, quos clamores, nisi ad eogitatum

facinus approperaret, nunquam reliquisset. Ergo illi ne

causa quidem itineris, etiam causa manendi; Miloni raanen-

di nulia facultas, exeundi non causa solum, sed etiam

necessitas fuit. Quid? si, ut ille scivit, Milonero fore eo

die in via, sic Clodium Milo ne suspicari quidem potuit:

•46. Primum qucsro, qui scire potuerit? quod vos idem in

Clodio quaerere non potestis. Ut enim nominem alium nisi

T. Patinam, fitniliarissiinum suuni, rogasFet, scire potuit,

iilo ipso die Lanuvii a diciatore Milone prodi flaminem

necesse esse. Sed erant permulti alii, ex quibus id faci-

Hime scire posset, cmnes 8ci'icet Lanuvini, MiJo de Clo-

— 21 —dii reditu xm&e quaesivit] Quaesierit sane: videte quid vos

largiar! Servum etiaro, ut Q. Arrius, meus amicus, dixit,

coxruperit. Legite te*timonia testium vestrorum. Dixit

C. Cassinius Schola, Interamnas, famillarissimus et idem

comes Clodii, cujus jam pridera testimonio Clodius eademhora Interamnse fuerat et Rom©, P. Clodium illo die in

Albano mansurum fuisse; sed subito esse ei nuntiatum,

Cyrum architecturn esse raortuum: itaquerepenteRorram

constituisse proficisci. Dixit hoc comes item P. Clodii, C.

Clodius.

47. Videte, judices, quantse res his testimoniis sint

confectae. Primum certe liberatur Milo non eo coneilio

pnfectus e*se, ut insidiaretur in via Clodio: quippe si

ille obvius ei futurus omnino non erat. Deinde—non enimvideo cur non meum quoque agam negotium—scitis, judi-

ees, fuisse qui in hac rogatione suadenda dicerent, Milo-

nts manu csedem esse factam, consilio vero majoris ali-

cujus. Me videlicet iatronem ac sicarium abjecti hominis

et perditi describebant. Jacent suis testibus ii qui Clodiumnegant eo die Romam, nisi de Cyro audisset, fuisset redi-

turum. Respiravi: liberatus sum: non verecr ne, quod ne

suspicari quidem potuerim, videar id cogitasse. 48. Nuncpersequar cetera. ^ifam occurrit illud: "Igitur ne Clodius

quidem de insidiiscogitavit, quoniam fuit in Albano man-aurus." Si quidem exiturus ad caedem e villa non fuisset.

Video enim iium, qui dicitur de Cyri morte nuntiasse, non

id nuntias&e, sed Milonem appropinquare. Nam quid de

Cyro nuntiaret quem Clodius Roma proficiscens re i-

querat raorientem? Una fui; teetamentum Cyri simul ob-Hgnavi cum Clodio: testamentum autem palam fecerat, et

iilum heredem et me scripserat. Quem pridie hora tertia

animam efflantem reliquisset, eum mortuum postridie hora

decima deniqne ei nuntiabatur?

— 22 —49. Age, sit ita factum: quse causa cur Roman prope-

rarei? cur in noctem se conjiceret? Quid afferebat festi-

nationis quod heres eratj Primum erat nihil, cur propera-

to opus esset; deinde, si quid esset, quid tandem erat quod

ea nocte consequi posset, amitteret autem, si postridie

mane Romam venisset? Atque ut ilii nocturnusad urbemadventus vitandus potius quam expetendus fuit: sic, Milo-

ni quum insidiator esset, si illum ad urbem noctu accessu-

rum sciebat, subsidiendum atque exspeetandum fuit. 50.

Noctu, insidioso et pleno latronum in loco occidisset: nemoei negantinoncredidisset, quem esse omnes salvum, etiam

eonfitentem, volunt. Sustinuisset hoc crimen primum ipse

ille latronum occultator et receptor 1-ocus, dum neque mu-ta solitudo indicasset, neque cseca nox ostendisset Milo-

nem; deinde ibi multi ab illo violati, spoliati, bonis expul-

si, multi hsec etiam timentes in suspicionem cadeient; tota

denique rea citaretur Etruria. 51. Atque illo die certe

Aricia rediens devertit Ciodius ad se in Albanum. Quodut sciret Milo, ilium Aricise fuisse, suspicari tamendebuit eum, etiamsi Romam ii!o die reverti vellet, ad vi-

liam suam, quse viam tangeret, deversurum: cur neque an-

te occurrit, ne il!e invilla resideret, nec eo in loco subse-

dit, quo ille noctu venturus esset?

Video constare adhuc, judices, omnia: Miloni etiam nti-

le fuisse Clodium viverc; ilii ad ea, quae concupierat,

optatissimum jnteritum Milonis: odium fuisse illius in

hunc acerbissimum; nullum hujusin illum: consue>tudinem

illius perpetuam in vi inferenda; hujus tantum in repelien-

da: 52, mortem ab illo denuiitiatam Miloni et prsedieatam

paiam; nihil unquam auditum ex Milone: profectionis hu-jus diem il!i notum; leditum illius huic ignotum fuisse:

hujus iter necessarium; illius etiam potius alienum: hunc

proB se tulisse, se illo d:e Roma exiturum; illum eo die se

— 23 —dissimulasserediturum: hunc nullius rei mutasse consilium;

illum causam mutandi consilii finxisse: huic, si insidiare-

tur, ncctem prope urbeni exspectandam;illi, etiara si hunc

non timeret, tamen accessum ad urbem noctumum fuisse

metu.endum.

53. Videamu3 minc id, quod caput est: !ocus ad insidia3

iile ipse, ubi eongresci sunt, ntri tandem fuerit aptior. Id

vero, judices, eliam dubitandum et diutius cogitandum est?

Ante fundum Clodii, quo in fundo propter insanas illas

substructiones facile mille hominum versabantur valen-

tium, edito adversarii atque excelso loco superiorem se

fore putarat Milo, et ob eam rem eum locum ad pugnampotissmum elegerat? An in eo lcco est potius exspecta-

lus ab eo, qui ipsius loci spe facere impetum eogitarat?

Res loquitur ipsa, judices: quae semper valet plurimum.

54. Si hsec non gesta audiretis, sed picta videretis; tamen

appareret, uter e&set insidiator, uter nihil cogitaret mali,

quum alter vehereiur in rheda psenulatus, una sederet

uxor. Quid horum non impeditissimum? ve&titus, an vehi-

culum, an comes? quid minus promptum ad pugnam,quum r.a3nula irretitus, rheda impeditus, uxore rsene

consirictus esset? Videte nunc illum primum egredien-

tem e viila, sub^to: cur?—vesperi: quid necesse est?

—

tarde: qui convenit, prrjesertim id temporis?—Dcvertit in

villam Pompeii. Pompeium ut videret? Sciebat in Alsien-

si esse. VilJam ut perspiceret? Miliies in ea fuerat. Quidergo erat moise et tergiversationis? Dum hic veniret, lo-

CDra relinquere noluit.

55. Age nur.cy iter expediti latronis cum Milonis im-pedlmeriii3 comparate. Semper ille antea cum uxore; tumsine e r

o: nunquam nisi in rheda; tum in equo: comites

Grarjculi, quocumque ibat, eliam quum in castra Etrusca

properabat; tum in ccmitatu nugarum nihil. Milo, qui

— 24 -**

nuuquarn, tum oasu pueros symphoniacos uxoris duee-

bat et ancillarum greges: ille, qui semper secum scorta

perdm\-sima duceret, tum neminem, nisi ut yirum a viro

lectum esse dieeres. Cur igitur victuseitl quia non sem-

per viator a latrone, nonnunquam etiam latro a viatore

occiditur: quia, quanquam paratus in imparatos Clodius,

tamen mulier inciderat in viros. 56. Nec vero sic erat

unquam non paratus Milo contra illum, ut non satis fere

esset paratus. Semper illey et quantum interesset P ?

Clodii se perire, et quanto ilie odio esset, et quantum i!Ie

auderer, cogitabat. Quamobrem vitam suam, quammaximis prsemiis propositam et psene addictam eciebat,

nunquam in periculum sine praesidio et sine custodia

projiciebar. Adde casus, adde incertos exitus pugnarumMartemque communem, qui saepe spoiiantem jam et

exsultantem evertit et perculit ab abjecto. Adde inscitiam

pransi, poli, oscitantis duc s: qui quum a tergo hostem

interelusum rel quisset, n.hii de ejus extremis comitibu*

eogitavit; in quos incensos ira vitamque domini desperan-

tea quum incidisset, hse^it in iis po3nis, quas ab eo servi

tideles pro domini vita expetiverum.—57. Cur igitur eon

manumisit? Metuebatscilicet, ne indicaren'; ne dolorem

perferre non possenf; ne tormentis eogerentur ceeisum

esse a servis Milonis in Appia via P. Ciodium eonfiteii.

—Q,uidopus est tortore? qjuij quaeris? occideritnel Occi -

dit. Jure, an irjuria? Nihil ad tortorem. Facti enim iu

A^quuleo qusestio e t, juris in judicio.

Quoi ig tur in causa queerendum est, id agamus liie:

quod tormentis invenire vi?, id fatemur. Manu vero cur

miserit, si id potius quaeris, quam cur parum amplis affe-

ceritpraemiis;nescisinimici f.ctum reprehemiere. 58. Dixit

enim hic idem, qui omnia semper constjnter et fortiter,

M. Cato, et dixit in turbulenta concione, quse tamen hujns

— 25 —

auctortate plaeata est, non libertate solum, sed etiam

omnibus priBuriis dignissimos fuisse, qui domini cnput

defendis^ent. Quo -I enim praem um satis magnum est tain

benevo.iy, tam bonis, tam fid^iibus scrvi-, propter quos

vivit? Eisi id quidem non tanti est, quam quol p r opter

cosdem non sanguine et vulneribus suis crudelissimi ini-

mici ra^ntem oculo-que satiavit. Quos nisi mamimisisset,

t<rmentis etiarn dedendi fuerunt conservatores domini, ul-

tores eceeris, defensores ntcis. Hic vero nihil habet in

h)s malis, quod minus moleste ferat, quara, etamsi quid

ipsi accidat, esse timen illls meritum praemium s dutum.

59. Sed quaestiones urgent Milonem, quae sunt habita;

nunc in atrio Libertatis. Quibusn^mde servls? Rogas? cfc

P. Clodii. Quis eos postuiavit? Appius- Quis produxir.-

Appus. Unde] Ab Appio. I>ii boni! quid potest agi severius •

De servis nulta lege quaestio est in dum nos nisi de incestu;

ut fuit in C odium. Proxime deos accessit Clodius; pro-

pi&s quam tum, quum ad ipsos penetrarat: cujus de mor-

te, tanquwin de caeiiraouiis violutis, quaeritur. Sed tamenm gores nostri ii dominurn de servo quaeri noluerunt, nonqu»a non posset verum invenir, seJ quia viJebatur mrdignurn esse et domini morte ipsa tristius. In reum de

^ervo accus-.toris quum queeritur, verum inveniri pote-t-

€0. Age vero, quae erat aur qualis quaestio? Heus tu, Ru-lio, verbi cjusa, Cave sis menti r s. Clodius insidias feeit

Miloni? "FecV Certacrux. "Nullns fecit" Sperat.i lib -r-

tas. Quid hic quaestione cert us? Subitj.afure; ti in quse-

h uuiom, taraen separantur a eeteris, er. in arcas cqnjiciun-

tur, ne quis cum i:s coiioqui possit. H', centum die? pa-

n -s accusaiorem quum fuissent, ab eo ipso aecusatore

produeti buot. QuM hac qusestione dici potest int•grim)quid inconuptius]

Cl. Quodsi nondum satis cernitis, quum ree ipea lot

4

— 26 —tam claris argumentis signisque luceat, pura mente atquo

integra Milonem, nullo scelere imbutum, nu-lo metu per-

territum, nulla conscientia exanimaium, Romam rever-

tisse: recordamini, per deos immortalee! quae fuerit cele-

litas reditus ejus; qui ingressus in forum, ardente curia;

quse magnitudo animi, qui vultus, quse oratio. Neque ve-

ro se populo solum, eed etiam senatui commisit; nequesenatui modo, sed etiam publicis praesidiis et armis; ne-que his tantum, verum etiam ejus potestati, cui senatus

*totam rempublicam, omnem Italife pubem, cuncta populi

Romani arma commiseral: cui nunquam se h c profecto

tradidisset, nisi causse suse confideret; prsesertim omniaaudienti, magna metuenti, multa suspieanti, nonnulla cre-

denti. Magna vis est conscientise, judices, et magna in

utramque partem:ut neque timeant qui nih 1 commiseunt,

ei pcenam semper ante oculos versari putent qui peccarint.

62. Neqne vero sine ratione certa causa Milonis sempera senatu probuta est. Videbant enim sapientissimi homi-

nes facti rationem, prsesentiam animi, defeneionis cons-

tantiam. An vero obliti estis, judices, recenti illo nuntonecis Clodianse, non mcdo inimicorum Milonis sermones

et opiniones, sednonnullorum etiam imperitorum? Nega-bant eum Romam esse rediturum. 63i Sive enim illud

auimo irato ac percito fecisset, ut incensus odio trucidarct

inimicum; arbitrabantur eum tanti mortem P. Clodii pu-

tasse, ut eequo animo patria careret, quum sanguine ini-

m ci exples^et odium suum: sive etiam iliius morte patriam

liberare voluissetj iiou dubitaturum fortem virum, quin,

quura suo periculo salutem reipublicse attulisset, cederet

aequo animo legibus, secum auferret gLriam sempiter-^

nam, nobis hsec fruenda relinqueret, qu© ipse servasset.

Multi etiam Catilinam atque ilia pcrtenta loquebantur:

"Erumpet, cccupabit aliquem locum, bellum patrise fa-

— 27 —ciet" Miseros interdum cives optime derepublica rneritos!

in qnibu9 homines non modo res praeclarissimas oblivi?-

euntur, sed etiam nefirias su^picantur. 64. Ergo illa fal—

safuerunt: quae certe vera exstitissent, si Milo admisis-

set aliquid, quod non posset honeste vereque defendere.

Quid? quse postea sunt in eum congesta, quae quemvis,

etiam mediocrium delictorum conscientia, perculissent, ut

eustinuit! dii immortales! sustinuit? imo vero ut con-

tempsit ac pro nihilo putavit, quae neque maximo animonocens, neque innocens, nisi fortissimus vir, negligere

potuisset! Scutorum, gladiorum, framearum, sparorum

pilorumque etiam multitudo deprehendi posse indicabatur.

Nullum in urbe vicum, nullum angiportum esse dicebant,

in quo non Miloni conducta e3set domus: arma in villam

Ocriculanam devecta Tiberi: domus in clivo Capitolino

scutis ieferta: plena omnia malleolorum ad urbis incendia

comparatorum. Haec non delata solum, sed psene credita;

nec ante repudiata sunt, quam quaesita. 65. Laudabamequidem incredibilem diligentiam Cn. Pompeil; sed dicam

ut seniio, judices, Nimis multa coguntur audire, neque

aliter facere possunt ii, quibus tota commissa est ree-

publica. Quin etiam fuerit audiendus popa Licinius nescio

qui de Circo maximo, servos Milonis apud se ebrios factos,

sibi confessos esse de interficiendo Pompeio conjurasse;

deinde postea se gladio percussum esse ab uno de illie,

ne indicaret. Pompeio in hort03 nuntiavit: arcessor in pri-

mis: de amicorum sententia rem deiert ad senatum. Nonpoteram in illius mei patriaeque custodis tanta suspicione

non metu exanimari; eed mirabar tamen, credi popse, con-

fessionem servorum audiri, vulnus in latere, quod acu

punctum videretur, pro ictu gladiatoris probari. 66. Ve-

rum, ut intelligo, cavebat magis Pompeius quam timebat

non ea solum, qus3 timenda erant, eed (omnino) onmia

— 28 —ne tos aliquid tiniereti?. Oppugnata doraus C. Cassaris,

^larissimi et fonbsimi viri, per multas noctis horas nun-tiabatur. Nemo audierat tam celebri loco, nemo senperai:

taaien audiebatur. Non poteram Cn. Pompeium, prcestan-

tissima virtute virum, timidura suspicari; diligentiam, to-

la re publica suscepta, nimiam nullam putabam. Frequen-

lissimo senatu nuper in Capitolio eenator inventus est,

qui Milonem cum telo esse diceret. Nudavit se in sanctis-

simo templo, quoniam vita talis et civis et viri fidem non

faciebat, ut eo tacente res ipsa lorjueretur.

87. Omnia falsa atque insidiose ficta comperta sunt,

Cur, si tamen metuhur etiam nunc Mio, non jam*hoc

Clodianutn crimen timemus, sed tua?, Cn. Pompei,—te

onim jam appello ea voce, ut me audire po«sis—tuap, tuas,

5nquam, suspicionesperhorrescimus. Si Milonem times, si

hunc dc tua vita neLrie aut ntinc cogitare aut molitum ali-

quando aliquid putas; si Italiae delectus, ut nonnulli con-

quisitores tui dictitarunt, si hsec arma, si Capitolinas cohor-

tes, si excubiae, si vigilise, si delecta juventus, quae tuumcorpus domuraque custodit, contra Milonis impetum ar-

niita est, atque iila omnia in hunc unum in^tituia, parata,

ntenta funt: magna certe in h' c vis et incrcdibilis ani-

iuu*, et non unius viri vires atque opes judicantur, si

quidem in hunc unum et prsestantissimus dux electus et

lota respublica armata est. 68. Sed quis noa intelligit,

omnes tili reinublicse partes segras et labantes, ut eas his

armis sanares et eonfirmares, esse comraissas? Quodsi

Jocus Miioni datus esset, probasset profecto tibi ipsi ne-

minera unqurm hominem homini cariorem fui-se quam fcc

sibi; nullum se unquam periculum pro tua dignitate fu-

gisee; ctirn illa ipsi taeterrma peste se seepissime p o tmgicria contendisse: tribunatuui auum &d sftlutem mcam,

qpm fcibi carissima fui-BOt, con^iliis tais gubernaturo; se %

— 29 —

te postoa defensuta in periculo capitis, adjutum in petitio-

ne praeturae; duos pc habere semper amicissimos spcras3e?

te tuo beneficio, me suc Quse si non probarer, s'i t bi ita

penitus inhsesisset ista suspicio, nullo ut evelli modoposset; si dcnique Italia a delectu, urbs ab armis, sine

Milonis clade nunquara esset conquietura: pse iste hand

dubitans ce-sisset patria, is, qui ita natus est et ita oon-

sucvit; te, Mngne, tamen antestaretur. quod nunc etiam

facit.

60. Vide quam sit varia vitse commutabilisque ratio,

quam vaga volubilisque fortuna, quanta3 infidelitates in

amiciti s, quam ad tempus aptae simulationes, quanta? in

periculia fuga? proximorum, quantae timiditatee. Erit, erit

illud profecto tempus, et iliucescet ijle aliquando dies,

quum tu, salutaribus, ut spero, rebus tuis, sed fortasse

motu aliquo communium temporum (immutatis)—qui

quam crebro accidat, experti scire debemus—et amicissi-

mi benevolentiam et gravissimi hominis fidem et unius

post homines natos fortissimi viri magnitudinem animi

desideres. 70. Quaniquam quis hoc credat, Cn, Pompeium,juris publici, moris majorum, rei denique puVicse peri-

tissimum, quum senatus ei commiserit ut videret ne quid

hespublica detrimenti capeeet: quo uno versiculo sa-

tis armati semper consules fuerunt, etiam nullis armis

datis: hunc cxercitu, hunc de:ectu dato, judicium exs-

pectaturura fuisse in ejus consi iis vindicandis, qui vi judi-

cia ips* tolleret? Satis judicatum est a Pompeio, satis,

falso feta c-jnferri in Milonem: qui legem tulit, qua, ut

ego sentio, Milonem absolvi a vobis oporteret; ut omnesconfitentur, licaret. 71. Quod vero in itto loco atque

puhHcorum pr&>aidiorum copiis eircumfusus sedet, satts

declarat, se non terrorem infcrre vobi*,—quid enim ii! o

HDiaus -dignum quam cogere ut voe eam condemnetis, in

— 30 —quem animadvertere ipse et more majorum et suo jure

posset?—sed prsesidio esse: ut intelligatis, contra hester-

nam concionera illam licere vobis quod sentiatis libere

judicare.

72. Nec vero me, judices, Clodianum crimen movet;

nec tam sum demens tamque vestri eensus jgnarus atque

expers, ut nesciam quid de morte Clodii sentiatis. Dequa, si jam nollem ita diluere crimen, ut dilui, tamenimpune Miloni palam clamare atque mentiri gloriose li-

ceret: "Occidi, occidi, non Sp. Mfielium, qui annonalevan-

da jacturisque rei familiaris, quia nimis amplecti plebem

videbatur, in suspicionem incidit regni appetendi; non

Tib. Gracchum, qui collegse magistratum per sedttionem

abrogavit: quorum interfectores impleverunt orbem ter-

rarum nominis sui gloria; sed eum,—auderet enim dice-

re, quum patriam periculo xsuo liberasset—cujus nefan-

dum adulterium in pulvinaribus sanctissimis nobilissimte

feminse comprehenderunt; 73, eum, cujus supplicio sena-

tU3 sollemnes religiones expiandas saepe censuit; eum,quem cum sorore germana nefarium stuprum fecisse. L.

Lucullus juratus se qua^stionibus habitis dixit comperisse;

eum, qui civem, quem senatus, quem populus Romanus,quem omnes gentes urbis ac vitee civium conservatorem

judicarant, servorum armis exterminavit; eum, qui regna

dedit, ademit, orbem terrarum quibuscum voluit partitus

est; eum, qui, plurimis csedibus in foro factis, singulari

virtute et gloria civem domum vi et armis compulit; eum,

cui nihil unquam nefas fuit nec in facinore nec in libidine;

eum, qui sedem Nympharum incendit, ut memoriamrecensionis, tabulis publicis impressam, exstingueret; 74,

eum denique, cui jam nulla lex erat, nullum civile ju?,

nulli possessionum termini; qui non calumnia litium, non

injustis vindiciis ac sacramentis alienos fundos, sed cas-

— 3i —tris, exercitu, signis inferendis petebat; qui non solum

Ktruscos,—eos enim penitus contempserat—sed hunc P.

Varium, virum fortissimum atque optimum civem, judi-

cem nostrum, pellere possessionibus amiis castrisque

conatus est; qui cum architectis et decernpedis villas mul-

torum hortosque peragrabat; qui Janiculo et Alpibus

spem possessionum terminarat euarum; qui quum ab

equite romano splendido et forti, M. Paconio, non impe-trasset, ut sibi insulam in lacu Prilio venderet, repente

lintribus in eam insulam materiam, calcem, csementa,

arma convexit, dominoque trans ripam inspectante non

dubitavit exstruere sedificium in alieno; 75, qui huic T.

FurfaniOj cui viro! dii immortales!—quid enim ego de

muliercula Scantia, quid de adolescente Aponio dicam*

quorum utrique mortem est minitatus,nisi sibihortorum

possesdone cessissent;—sed ausum esse Furfanio dicere,

si sibi pecuniam, quantam poposcerat, non dedisset, mor-tuum se in domum ejus illaturum; qua invidia huic esset

tili viro confhgrandum; qui Appium fratrem, hominemmihi conjunctum fidissima gratia, absentem de possessio-

ne fundi dejecit; qui parietem sic per vestibulum sororis

instituit ducere, sic agere fundamenta, ut sororem nonmcdo vestibulo privaret, sed omni aditu et limine."

76. Quanquam I aec quidem jam tolerabiiia videban-

tur, et sequabiliter in rerapublicam, in privatos, in longin-

quos, in ^ropinquos, in alienos, in suos irruebat; sed nes-

cio quomodo j *m usu obduruerat et percalluerat civitatis

incredibiiis patientia. Quae vero aderant jam et impen-

debant, quonam raodo ea aut depellere petuissetis aut

ferre? Imperium ille si nactus esset; omitto socios, ex-

teras nationes, reges, tetra^chae: vota enim faceretis, ut

in eos se potius immitteret quam in vestras possessiones,

vestra tecta, vestras pecunias: pecunias dico? a liberis, a

— 32 —

liberV, medius fidius, et a conjugibus vestris nunquamille effVenatas suas Hbidines cohibuisset. Fingi (hsec)

putatis, quae patent? qu© nota sunt omnibus? qua? tenen-

tur? servorum exercitus illum in uibe conseripturum

fuisse, per quos totam rempublicam resque privata*

omnium possideret? 77. Quamobrem, si cruentum glaTdiurn tenens clamaret T. Annius: "Adeste, quajso, atqu^

audite, cives: P. Clodium interfeci: ejus furore?, quos

nulln jam legibus, nullis judiciu frenare poteramus. boc

ferro et hac dextera a cervicibus vestris repuli; per meut uuum jus, «quitas, leges, libertas, pudor, pudk-itia in

civitate manerent," esset vero timendum, quonara modoid ferret civita-! Nunc enim quis est qui non probet? qui

non laudei? qui non unum post homiuum nieraoriam T.

Aunium plurimum reipublicse profuisse, maxima Jsetitia

populum Rjmanum, cunctam Italiam, nationes cmnes?jffeciese et dicat et sentiat! Non queo vetera illa populi

Romani gaudia quanta fuerinl judieire. Multas tameujam summorum imperatorum clarissimas victorks ajt^

no&tra vidit, quarurn nuiia neque hra diuturnam attulif

]a3titiam nec tantam."78. Mandate hoc memori©, judi-

ces. Spero multa vos Hberosque vestros in republica to-

na esse visuros: in iis singulis ita semper existimabitis,

vivo P. Ciodio, nihil eorum vos visuros fuisse. In spemmaximam et, quemadmotlum confid*, verissimam sumusadducti, hunc ipsum anr.um, hoc ipso summo viro eon-

sule, compressa hominum licentia, cupiditatibns fraci^

iegibus et judiciis constitutis, salutarem civitati iore.

Num quis est igitur tam demeis, qui hoc P. Clodio v,\ o

eoutingere potuisse arlmretu ? Quid? ea qua3 teuetis,

privata atque vestra, dominante homine furioso quol jus

p^rpetuae possessioni9 habere potuissent?

IVon timeo, judices, ne odio rnearum inimicitiarum in^

— 33 —

fiammatus libentius haec in iilum evomere videar quani

verius. Etenim, si prsecij.uurn esse debabat, tamen ita

communis erat omnium ille hostis, ut in communi cdio

psene asqualiter versaretur odium meum. Non potest dici

gatis, ne cogitari quidem, quantum in illo sceleris, quan-

tum exitii fuerit. 79. Quin sic attendite, judices: nempehsec est qusestio de interitu P. Clodii. Fingite animis

—

liberse sunt enim nostrse c< gitaliones, et, quse volunt, src

intuentur, ut ea cernimus quae videmus—fiogite igitur co-

gitatione imnginem hujus conditionis mese: si possim efrl-

cere ut IVIiionem absolvatis, sed ita, si P. Clodius revixerit.

Quid vuitu extimuisti&? Quonam modo ille vos vivus

afficeret, quos mortuus inani cogitatione percussit? Quid?si ipse Cn. Pornpeius, qui ea virtute a-c fortuna est, ut ea

potuerit semper, quse nemo prseter illurn; si is, inquam,

potuisset aut quaestionem de morte P. Clodii ferre, aut

ipsum ab inferis excitare: utrum putatis potius facturum

fuisse? Etiarn si pr< pter anoicitiam veliet illum ab inferis

evocare, propter rempub icam non fecisset. Ejus igitur

mortis sedetis ultores, ctijus vitam si putetis per vos res-

titui posse, nolitis: et de ejus nece Jata qusestio est, qui

si eadem lege reviviscere pojset, iata lex nunquam esset.

Hujus ergo interfector si esset, in confitendo ab iisn«

pcenam timcret, quos liberavisset? 80. Grseci hommesdeorum nonores tnbaunt m viris, qui tyrannos necaverunt.

Quse ego vidi Athenis! quse alis urbibus Grseeiae! quas

res d.v.nas tahbus institutas viris! quos cantus! quse car-

mina! Prope ad immortahtatis et religionem et memoriamconsecrantur. Vos tanti eonservatorem populi,tanti scele-

ris uitorem non modo honoribus nullis afficietis, sed etiam

ad suppiicium rapi pat emini? Coufiteretur, confiteretur,

inquam, si fecisset, et magno animo et hbenter fecisse se

libertaiis omnium causa: quod esset ei certe non ccnfiten-

-r 34 —diim modo, verum etiam prsedicandum.

81. Etenim si id non negat, ex quo nihil petlt nisi ut

ignoscatur: dubitaret id fateri,ex quo etiam prsemia laudis

essent petenda? Nisi vero gratius putat esse vobis, sui

se capitis quam vestri ordinis defensorem fuisse: quumprcesertim in ea confessione, si grati esse veiletis, honores

assequeretur amplissimos. Si factum vobLs non probare-

tur—quauquam qui poterat salus sua cuiquam non proba-

ri?—sed tamen si minus fortissimi viri virtus civibus grata

cecidiseet; magno animo constantique cederet ex ingrata

eivirate. Nam quid esset ingratius, quam lsetari ceteros,

lugere eum solum, propter quem ceteri lsetarentur? 82.

Quanquam hoc animo semper omnes fuimusin patiise pro-

ditoribus opprimendis, ut, quoniam nostra futura esset

gloria, periculum quoque et invidiam nostram putaremus.

I\[am quce m hi ipsi tribuenda laus esser, quum tantum in

consulatu meo prq vobis ac liberis vestis ausus essem,

si id, quod conabar, sine rmximis dim'cationibu3 meis meesse ausurum arbitrarei-1 Quee mulier interfieere scelera-

tum ac perniciosum civem non auderet, si paiiculum nontimeret? Proposita invidia, morte, poena, qui nihilo segnius

rempub'icam def -ndit. is vir vere putandus est. Popuii

grati est, prremiis afficare bene meritos de republica cives;

viri fortis, ne suppl.eis quidem moveri, ut fortiter fecisse

pceniteat. 83. Quamobrem uteietur eadem confessione

T. Ann u-*, qua Ahala, qua Nasica, qua Opimius, qua

iVJarius, qua nosmet ipsi: et, si grata re^puhlica esset, ke-

taretur* si ingra'a, tamen in gravi forturia conseientia sua

niteretur.

&ed hujus benericii gratiam, judices, foruna populi

Romani et vestra feiieitas et dii immortales sibi deberi

putant. Nec vero quisquam aliter arbitrari potest, nisi qui

nu^lam vim esse ducit numenve divinum; quem neque im-

— 35 -*

perii nostri magnitudo, n-que sol ille, nec cceli signorum-

que motus, nec vicissitudines rerum atque ordines mo-vent, neque (idquod maximum est) majorum (nostrorum)

sapientia, qui saera, qui cserimonias, qui auspicia et ipsi

sanctissime coluerunt, et nobis, suis posteris, prodiderunt.

84. Est, est profecto illa vi : neque in liis corporibus

atque in hac irabecillitate nostra inest quiddam, quod vi-

geat et sentiat, non inest in hoc tanto naturae tam prse-

claro motu. Nisi forte idcirco esse non putant, quia non

apparet nec cernitur: proinde quasi nostram ipsam men-

tem, qua sapimus, qua providemus, qua hsec ipsa agimus

ac dicimus, videre, aut plane, qualis aut ubi sit, sentire

possimus. Ea vis, ea igitur ipsa, quse ssepe incredibiles

huic urbi felicitates atque opcs attulit, illam perniciem

ex^tinxit ac sustulit: cui primurn meutam injecit, ut vi

irritare ferroque lacessere fortissimum virum auderet,

vincereturque ab eo, quem ei vicisset, hab.turus esset im-

punitatem et licentiam sempiternam. 85. Non est huma-no consilio, ne mediocri quidem, judices, deorum immor-

talium cura res iila peifecta. Religionss rnehercule ipsse,

quae illam belluam cadere viderunt, commovisse se viden-

tur et jus in illo suura retinuisse. Vos enim jam, Albani

tumuli atque luci, vos, inquam, imploro atque ohtestor,

vosque Albanonirn obrutse araa, sacrorum populi Romanisociae et aequales, quas ille, prseceps amentia,c83sis pros-

tratisque sanctssimis lucis, substructionum insanis moli-

bus oppresserat: vestrse tum ara?, vestrae religiones vi-

guerunt, vestra vis valuit, quam ille omni scelere poilue-

rat: tuquo ex tuo edito monte, Latiaris, sancte Juppiter,

cujus ille iacus, nemora finesque saepe omni nefario stu-

pro et scele macularat, aiiquando ad eum puniendumcculos aperuisti: vobis illae, vobis vestro in conspectu seree,

sed justae taraen et debitae poense solutse sunt. 88. Nisi

— 36 —

forte hoc etiam casu faetura esse dicemus, ut ante ipsum

sacrarium Bonae Deae, quod est in fundo T. Sextii Galli,

in primis honesti et ornati adole^centis, ante ipsam, in-

quam, Bonam Deam, quum prcelium commisisset, primumiilud vulnus acceperit, quo tasterrimam mortem obiret: ut

non ahsolutus judicio iilo nefario videretur, sed ad hanc

insignem pcenam reservatus.

Nec vero non eadem ira deorum hane ejus satellitibus

injecit amentiam, ut sine imaginibus, sine cantu atque

ludis, sine exsequiis, sine lamentis, sine laudationibus,

sine funere, oblitus cruore et luto, spoliatus illius supremi

d:ei celebritate, cui cedere inimici etiam. solent, ambure-

retur abjectus. Non fuisse credo fas, clarissimorum viro-

rum formas illi teeterrimo parricidse aliquid decoris afFer-

re, neque ullo in loco potius mortem ejus lacerari, quamm quo esset vita d imnata.

87. Dura, medius fidius, mihi jam fortuna populi Ro-

mani et crudelis videbatur, qua3 tot annos ilum in hanc

rempublicam insu^tare (videret et) pateretur. Polluerat

sanctissimas religiones; senatus gravissima decreta per-

fregerat; pecun a se a judicibus paiam redemerat; vexarat

in tribunatu senatum; omnium ordinum corjsensu pro salu-

te reipublicae gesta resciderat; me patria expulerat* bona

diripuerat, domum incenderat, liberos, conjugem meamvexaverat; Cn. Pompeio nefarium belium indixurat; magis-

tratuum privatorumqua caades efTecerat; domura mei fra-

tris incenderat: vastarat Etruriam; muhos sedibus ac for-

tunis ejecerat; instabat, urgebat: capere ejus amentiamcivitas, Italia, provincias, regna non poterant. Incideban-

tur jam domi leges, quse nos servis nostris addicerent: ni-

hil erat cujusquam, quodquidem ille adamasset, quod nonhoc anno suum fore putaret. 88. Obstabat ejus cogitatio*

nibus nemo proeter Milonem. 111um ipsum, qui obstare

— 37 —

poterat, novo reditu in gratiam quasi devinctuin arbitraba-

tur; Caesaris potentiam suara esse potentiarn dicebat; bono-

rum animos [etiara] in meo casu contempserat: Milo unus

urgebat.

Hlc dii immortales, ut supra dixi, mentem illi perdito

ac furioso dederunt, ut huic faceret insidias. Aliter perire

pestis illa non potuit: nunquara illum respublica sino jure

esset ulta. Senatus, credo, prsetorem eum eircumscrip-

eisset. Ne quum solebat quidem id f icere, in privato eo-

dem hoc aliquid profecerat. 89. An consules in praetore

coercendo fortes fuissent? Primum Milone occioso habuis-

set suos consules. Deinde quis in eo praetore consul for-

tis esset, per quem tribunum virtutem con?ularem crude-

lissime vexatam esse meminisset? Oppressisset omnia,

possideret, teneret: lege nova, quse est inventa apud eumcum reliquis legibus Clodianis, servos nostros libertos

suos fecisset. Postremo, nisi eum dii immortales in eammentem impulissent, ut homo effeminatus fortissimum

virum conaretur occidere, hodie rempublicam nullam ha-

beretis. 90. An ille praetor, ille vero consul, si modo hsec

templa atque ipsa mcenia stare eo vivo tamdiu et con-sulatum ejus exspectare potuissent, ille denique vivus

mali nihil fecisset, qui mortuus uno ex suis sateilitibus,

Sexto Clodio,ducc curiam incenderit? Quo quid miserius,

quid acerbius, quid luctuositts vidimusl Templum sancti-

tatis, amplitudinie, mcntis, consilii publici, caput urbis,

aram sociorum, portum omnium gentium, sedem ab uni-

verso populo Romano concessam uni ordini, inflammari,

exscindi, funestaril neque id fieri a multitudine imperita,

quanquam esset miserum id ipsum, sed ab uno? qui quumtantum ausus sit ustor pro mortuo, quid signifer pro vivo

non esset ausus? In curiam potissimum abjecit, ut eammortuus incenderet, quam vivus everterat. 91. Et sunt

— 38 —qui de via Appia querantur, taceant de curia? et qui ab eo

«pirante forum putent potuisse defendi, cuju3 non res-

tiierit cadaveri curia? Excitate ipsum, si potestis, a mor-

tui.?. Frangetis impetum vivi, vix sustinetis furias insepul-

ti? nisi vero sustinuistis eos qui cum facibus ad curiam

cucurrerunt, cum falcibus ad Castoris, cum gladiis toto

ioro volitarunt. Csedi vidistis populum Romanum, concio-

nem gladiis disturbari, quum aucliretur silentio M. Ccelius,

tribunus plebis, vir et in republica fortissimus, et in sus-

cepta causa iirmisslmus, et bono.rum voluntati et auctori-

tati senatus deditus, et in hac Milonis sive invidia sive

fortuna, singulari, divina et incredibili fide.

92. Sed jam satis multa de causa: extra causam etiam

nimis fortasse multa. Quid rcsta*, nisi ut orem obtester-

que vos, judiee?, ut eam misericordiam tribuatis fortis-

simo viro, quam ipse non imp ] orat, ego, etiam repugnante

hoc, et impioro et exposco? Noiite, si in nostro omniumiletu nullam lacrimain aspexistis Milonis, si vultum sem-

per eumdem, si vocem, si oradonem stabilem aenon muta-

ram videtis,hoc minus ei parcere. Haud scio an multo sit

etiam adjuvandus magis. Etenirn gi i > g^adiatoriis pugnis

et infimi generis hominum conditione atque fortuna tiuii-

dos atque supplices et, ut vivere lieeaf, obseerantes etiam

odisse solemus; fortes et animosos et se acriter ipsos mor-

ti offerentes servare cupimus; eorumque nos magis mise-

ret, qui nostram misericordiam non requirunt, quam qui

illam efflagitant: quanto hoc magis in fortissimis civibus

facere debemus! 93. Me quidem, judlces, exanimant et

interimunt hse voces Milonis, quas audio assidue, et qui—

bus intersum quotidie. "Valeant, inquit, valeant cives

mei: sint incolumes, sint fioren^es, sint beati: stet haec

urbs prseclara mihique patria carissima, quoquo modo erit

merita de me: tranquilJa republica mei cives, quoniam

— 39 —

mihi cum il is non licet, sine me ipsi, sed propter rne U~

men, perfruantur. Ego cedam atque abibo. Si mihi bona

republica frui non licuerit, at carebo mala:et quam primamtetigero bene moratam et liberam civitatem, in ea con-

quiescam. 94. O fru>tra, inquit, mihi suscepti labores! o

spes falipces, et rogitationes inanes mse! Ego quum trU

bunus plebis, repubiica oppressa, me senatui dedissem,

quem exstinctum acceperam; equitibus Romanis, quorumvires erant debi es; bonis viris, qui omnem auctoritem

Clodiaiiis armis abjecerant: mihi unquam bonorum praesi-

dium defuturum putirern? Ego quum te—mecum enimssepissime loqu>tur— pntr se reddidisem, mihi putarem in

patria non futurum loeum? Ubi nunc senatus e.-t, quemsecuti sumus? ub equites Romani illi, illi, inquit, tui? ubi

studia munic piorum? ubi Italiae voces? ul>i denique tua

illa, M. Tulli, qugs p unmis fuit auxiiio, vox atque defen-

sio? mihineeasoii, qui pro te toties morti me obtuli, nihil

potest opitulari?"

95. Nec vero hsec, judces, ut ego nunc, flens. sed hoc

eodem ioquitur vu !tu, quo videtis. Negat enim, negat se

ingratis civibus f cisse,quas f cerit: timidis et omnia peri-

cula creum-picientibus, non negit* Piebem et infimam

multitudinem, quse P. Clodio duce fortunis vestris immi-

nebat, eara, quo tutior esset vestra vUa, se fecisse eomrae-

morat; ut non mod> virtute flecteret, sed etiam tnbus sui-s

p3trimoniis de imret: nec timet nc, quum plebem muneri.

bus placarit, vos non conciliarit meritis in rempublicam

singularibus. Senatus erga se benevolentiam temporibus

his ipsis saape esse perspectara; vestras vero et vestrorum

ordinum occursationes, studia, s°rmones, quemcumquecursum fortuni dederit, secum ablaturum es^e dicit. 96.

Meminit efiam, vocem sibi preeconis modo defuisse, quamminime desiderarit; populi vero cunctis suffrag is (quod

— 40 —uoum cupierit) se consulern declaratum: nunc denique, si

hsec contra se sint futura, sibi facinoris suspicionem, non

facti crimen obstare. Addit hgec, quae certe vera sunt,

fortes et sapientes viro3 non tam prsemia sequi solere recte

factorum, quam ipsa recte facta; se nihil in vita nisi prse-

clarissime fecisse, si quidem nihil eit praestabilius viro,

quam periculis patriam liberare; beatos esse, quibus ea

res honori fuerit a suis civibus; 97, nec tamen eos, mise-

ros, qui beneficio cives suas vicerint: sed tamen ex omni.

bus praemiis virtutis, si esset habenda ratio prsemiorum,

ampiissimum esse praemium gloriam; esse hanc uoam,

quae brevitatem vitse posteritatis memoria consolaretur;

quae efficeret ut absentes adessemus, mortui viviremue;

hanc denique esse, cujus gradibus etiam in ccelum

homines viderentur ascendere. 98. "De me, inquit, sem-per populus Romanus, semper omnes gentes loquen-

tur,nulla unquam obmutescet vetustas. Quin hoc tempo-

re ipso, quum omnes a meis inimicis faces invidice mese

subjiciantur; tamen omni in hominum ccetu gratiis agendis

et gratulationibus habendis et omni sermone celebramur.

Omitto Etruriaa festos et actos et in*titutos dies: centesi-

ma lux est haec ab interitu P. Clodii, et, opinor, altera:

qua fines imperii populi Romani sunt, ea rion solum fama

jam de illo, sed etiam laetitia peragravit. Quamobrem,ubi corpus hoc sit, non, inquit, hboro, quo liam omnibusin terris et jam versatur et semper habitabit nominis raei

gloria."

99. Haec tu mecum saepe, hrs absentibus; sed iisdem

audientibus haec ego tecum, Milo. Te quidem, quum isto

animo es, satis laudare non possum; sed, quo est illa ma-gis divina virfcus, eo majore a te dolore divellor. Nec ve-

ro, si mihi eriperis, reliqua est illa tamen aJ cinsolandum

querela, ut his irasci possim, a quibus tantum vulnus acce-

— 41 —pero, Non enim inimici mei te mihi eripient, sed amicissl-

mi; non male aliquando de me merit', sed semper op-

time. Nullum mihi unquam, judices, tantum dolorem inu-

retis—etsi quis potest esse tantus?—sed ne hunc quidemipsura, ut obliviscar quanti me semper feceritis. Quse si

vos cepit oblivio, aut si in me aliquid offendistis: cur nonid meo capite potius luitur quam Milonis? prseclare enimvixero, si quid mihi acciderit prius, quam hoc tantum ma-li videro. 100. Nunc me una consolatio sustentat, quodtibi, T. Ann ;

, nullum a me amoris, nullum studii, nullumpietatis officium defuiu Ego inimicitias potentium pro

te appetivi: ego meum ssepe corpus et vitam objeci

armis ininrcorum tuorum: ego me plurimis pro te suppli-

cem abjeci: bona, fortunas meas ac liberorum meorum in

communionem tuorum temporum contuli: hoc denique

ip^o die, si qua vis est parata, si qua dimicatio capitis fu-

tura, deposco. Quid jam restat? quid habeo? quid faciam

pio tuis i'n me meritis, nisi ut eam fortunam, qusecumquee rit tua, ducam meam? Non abnuo, non recuso; vosque

obsecro, judiees, ut vestra beneficia,quaein me contulistis,

aut iu hujus salute augeatis, aut in ejusdem exitio occa-

sura esse videatis.

101. His lacrimis non movetur Milo. Esfrquodam in-

credibii robore animi: exsilium ibi esse putat, ubi virtuti

non sit 3ocu-;mortem naturse finern es?e, non poenam. Sit

hic ea mente, qua natus est: quid vos, judicos? quo tandemanimo eriti^? Mcmoriam Milonis rrtnebitis, ipsum ejicie-

tis? et erit dignior locus ulius in terri>,qui hanc virtutem

excipiat, quam hic, qui procrenvii? Vos, vos appello, for*

tissimi viri, qui mustum pro republica sanguinem effudis-

tis: vos in viri et in civi^ ir

i vicii periculo appelio, cen—turiones. vosque milites: vob s non m< do inspectantibus,

sed etiam armatis et huic judico prae identibus haec tan-

6

— 42 —.

ta.virtus ex hac urbe expelletur? exterminabitur? proj'cie-

tur? 102. O me miserum, o me infelicem! Revocare tu rae

in patriam, Milo, potuisti per hos; ego te in patria per eos-

dem retinere non potero? Quid respondebo libeiis meis,

qui te parentem alterum putant? quid tibi, Quinte frater,

qui nunc abes, consorti mecum temporum illorum'? menenon potuisse Milonis salutem tueri per eosdem, per quos

nostram il!e servasset? At in qua causa non potuisse? quae

est grata gentibus. A quibus non potuisse? ab iis qui

maxime P. Clodii morte acquierunt. Quo depreeante'? me,

103. Quodnam ego concepi tantum scelus, aut quod in metantum facinus admisj, judices, quum illa ind'eia commu-nis exitii indagavi, petefeci, protu 1

]', exstinxi? Omnes in

me meosque redundant ex fonte iilo dolores. Quid meredncem esse voluisiis'? An ut inspectante me expelleren-

tur ii, per quos essem restitutui? Nolite, obsecro vos,

acerbiorem mihi pati reditum esse, quam fuerit ille ipse

discessus. Nam qui possunt putare me restitutum esse,

si distrahor ab iis, per quos restitutus sum?

Utinam dii immortales fecissent:—pace tua, Patria, d ;-

xerim: metuo enim ne scelerate dieam in te, quod pro

Milone dicam pie—utinam P. Clodius non modo viveret,

sed etiam preetor, consul, dictator esset potius, quam hcc

spectaculum viderem! 104. O dii immortaies! fortem et

a vobis, judices, conservandum virum! "Minirne, minime,

i; quit. Imo vero pcenas ille debitas luerit; nos subeamus,

si ita necesse est, non debitas." Hiccine vir patriee natus

usquam, nisi in patria, morietur] aut, si forte, pro patria?

Hujus vos animi monumenta retinebitis; eorpork in Italia

nullum sepulcrum esse patiemini? hunc sua quisquam

sententia ex hac urbe expellet, quem omnes urbes ex-

pulsum a vobis ad se vocabunf? 105. O terram illam bea-

tam, qua3 hunc virum exceperit: hanc ingratam, si ejecerit:

— 43 —piiseram, si amiserit.- Sed finis sit: neque enim prse Iacri-

mis jarn loqui possum; et hic se lacrimis defendi vetat. Vo-oro obtestorque, judiees, ut in sententiis ferendis, quod

eentietis, id audeatis. Vestram virtutem, justitiam, fidem,

milii credite, is maxime probabit, qui in judicibus legen-

dis optimum et snpientissimum et fortissimum quemquecleleoit.

Jyr