1

Open Overheid: hoe doen andere landen het?

Ministerie van Binnenlandse Zaken - Den Haag

11 December 2017

WELCOME

Hartelijk dank voor deze uitnodiging, en dank vooral ook aan iedereen die vandaag z’n

lunchpauze opoffert en de sneeuw trotseert om deze presentatie bij te wonen.

INTRO

‘Vertrouwen in de toekomst’ is het motto van het nieuwe Nederlandse kabinet. Een thema dat

mooi aansluit bij de ambitie van de Open Government Partnership (OGP) waar Nederland

samen met 73 andere landen deel van uitmaakt.

Open Overheid gaat over veel meer dan de overheid efficiënter en effectiever maken. Het gaat

over het sterker maken van samenlevingen. Meer burgerparticipatie en dialoog kunnen het

vertrouwen van de burger in de overheid versterken. En de toegevoegde waarde die burgers

brengen - hun kennis, feedback, en de extra handen - versterkt op zijn beurt het vertrouwen van

de overheid in de burger.

2

TRUST

En dat is hoognodig. Volgens de jaarlijkse Edelman Trust Barometer is 2017 het jaar van ‘Trust

in Crisis’. Slecht 52% van de Nederlanders heeft vertrouwen in instituties (voor de goed

geïnformeerde burgers ligt dat 10% hoger). Als je naar sectoren kijkt, ligt het voor het

bedrijfsleven op 60%, voor de media op 52%, de overheid op 51% en NGOs slechts op 46%.

En daar doet Nederland het in de westerse wereld niet eens slecht mee.

In een recente OGP publicatie rond ‘Trust’ schrijft Eurocommissaris Frans Timmermans dat

transparantie instituties kan helpen dat vertrouwen terug te winnen. Hij voegt daaraan toe dat

we niet langer in een ‘trust me’ samenleving leven, maar in een ‘show me’ samenleving.

Burgers willen zien wat de overheid nu eigenlijk doet met haar macht en middelen. Meer nog -

ze willen niet alleen zien wat er in hun samenleving gebeurt, ze willen er ook actief aan

deelnemen.

Vertrouwen gaat twee richtingen uit. Als de overheid vertrouwen terug wil winnen van de burger

zal het ook meer vertrouwen in de burger moeten durven hebben.

En dat is nu juist waar we met OGP naar toe willen.

3

WAAR WILLEN WE NAAR TOE?

OGP ziet ‘open government’ niet zozeer als een opgelegde werkwijze of methode, maar als een

onderliggende manier van denken en doen, van kijken naar overheid. De principes en waarden

die we toeschrijven aan ‘open government’ zijn altijd hetzelfde: transparantie, verantwoording,

participatie.

Hoe gaat OGP in z’n werk?

OGP creëert ruimte voor een nationale dialoog tussen de overheid en burgers, die samen een

set ‘commitments’ opstellen rond open overheid. Die hervormingen vormen samen het national

action plan, dat over een periode van twee jaar wordt uitgevoerd. Aan het einde van de rit volgt

een onafhankelijke evaluatie door OGP’s ‘Independent Review Mechanism’. Die evaluatie kijkt

zowel naar de kwaliteit van de dialoog als naar de ambitie en implementatie van de beloofde

hervormingen. Op basis van die evaluatie kunnen landen via een tweede of derde action plan

verder timmeren aan hun hervormingen.

Dialoog, implementatie, verantwoording. Het is een model dat de afgelopen 6 jaar heeft beloofd

dat het werkt.

Hoe zich dat vertaalt naar een concrete benadering, en welke prioriteiten daaruit voortvloeien,

verschilt van land tot land. OGP heeft ondertussen meer dan 3,000 commitments, waaronder

enkele mijlpalen zoals beneficial ownership in het Verenigd Koninkrijk en Slovakije, fiscale

transparantie in Tunesië en Indonesië, lobbying hervormingen in Chili en Ierland, open

contracting in Oekraïne en Nigeria, en Access to Information wetgeving in Brazilie en Kenia.

Andere landen gaat het vooral om een beter contact tussen overheid en burger, richten zich op

participatie - dat begrip ‘vertrouwen’ opnieuw dus.

4

Toen OGP in 2011 werd opgericht, was er een groeiende erkenning dat de traditionele

multilaterale instellingen (de VN, de Wereldbank) de meest dringende uitdagingen -

klimaatverandering, armoede, corruptie - niet voldoende de baas zouden kunnen. OGP is, ten

dele, een antwoord daarop. We zijn eigenlijk een nationaal hervormings mechanisme,

vermomd als multilateraal initiatief.

Waarom is dat belangrijk? Omdat we het beste van 2 werelden proberen te combineren.

● Op nationaal niveau faciliteren we een dialoog tussen overheid en maatschappelijk

middenveld. OGP creëert daarmee ruimte voor de hervormers in de samenleving - ook

binnen de overheid. Ruimte delen, samenwerken, is voor beide kanten een uitdaging,

maar versterkt de uitkomst. Het feit dat in de meeste OGP landen de premier of

president verantwoordelijk is voor OGP geeft de agenda politiek gewicht.

● De internationale laag motiveert tot grotere ambitie, inspireert en creëert ruimte voor

leren van elkaar. Een voorbeeld. Vorig jaar, op de anti-corruptie summit in Londen,

maakten 40 landen een hele reeks beloftes rond anti-corruptie. Vandaag hebben 22 van

die landen een totaal van 46 hervormingen in hun actieplannen staan. Nederland

maakte ook beloften maar zit daar dus nog niet bij. We zien eenzelfde trend rond de

Sustainable Development Goals en de Paris Declaration rond klimaatverandering:

landen gebruiken OGP om internationale beloftes in nationale hervormingen te gieten.

Geen woorden, maar daden. Internationale beloftes, nationale implementatie - en

resultaten voor burgers.

=> SLIDE: 2500/3000 commitments; 75 landen; 15 subnationals (bijna heel Europa en Latijns

Amerika, sterke groei Azië en Afrika); >50% geïmplementeerd na 2 jaar; 6% ‘ster’ omdat ze

transformatief, goed geformuleerd en geïmplementeerd zijn.

5

Enkele hoogtepunten:

- Toen de overheid in de Filippijnen een paar jaar terug hun uitgaven beschikbaar

stelden op gezondheidszorg, infrastructuur en onderwijs, geo gecodeerd, begonnen

burgers die gegevens te gebruiken om te zien of bijvoorbeeld de betaalde boeken en

leraren er ook echt waren. OGP werd vervolgens gebruikt om deze participatieve audits

deel te maken van het officiële benadering van de rekenkamer en op te schalen.

Burgers helpen dus de Rekenkamer in het opstellen en uitvoeren van audits... Wat

begon als een relatief kleine pilot gebeurt nu in een groeiend aantal sectoren, onder

andere gezondheidszorg, wegenbouw en toerisme.

- Parijs, een van onze ‘subnational pioneers’, zette in op een burgerbegroting, waarmee

het tot nu toe 160.000 mensen heeft betrokken - on- en offline bij het identificeren en

prioriteren van projecten ter waarde van 500 miljoen euro in de periode 2014-2020.

- Italië publiceerde met OpenCoesione de details van ongeveer 1 miljoen projecten en

100 miljard euro aan EU fondsen. We hebben het dan over projecten van

studentenleningen tot bruggen en andere grote infrastructuurwerken. Erg transparant,

goed uitgevoerd. Maar open data krijgt pas echt waarde als het ook gebruikt wordt,

anders blijft het een speeltje van de elite. In hun volgende Actieplan ging Italie een stap

verder en zette ze in op participatie door samenwerking met onder andere journalisten.

Maar ook door schoolprojecten, waarbij studenten geleerd werd de informatie te

gebruiken. Studenten bezochten projecten en gingen in gesprek met lokale overheden

om projecten die niet correct - of helemaal niet - uitgevoerd werden, weer op de rails te

krijgen. (Jongerencentrum - maffia)

- Chile is het enige land in Latijns Amerika met lobby wetgeving. Er is nu een publiek

register waarop je kan volgen wie wie ontmoet en wanneer, en wie welke giften heeft

ontvangen. Het publieke platform heeft 8,000 bezoekers per maand. Wat ik zelf

6

interessant vind aan dit initiatief is dat het toegang tot mach gedemocratiseerd heeft.

Meer dan 16,000 burgers hebben al via dit platform een afspraak met de overheid

vastgelegd. Dat zou voorheen moeilijk zijn geweest.

OGP heeft een hele weg afgelegd sinds 2011, en we hebben veel geleerd. De commitments

zijn in de loop der tijd veel beter geformuleerd en meer divers. Implementatie wordt ook beter.

En vooral de nationale dialoog tussen overheid, NGOs en andere partijen is veel beter

geworden. In onze mid-term review in 2016 gaf 77% aan dat hervormingsgezinde groepen

binnen de samenleving meer gehoor kregen van de overheid als gevolg van OGP’s werk.

60% van civil society gaf verder aan dat de relatie tussen de overheid en burger erop vooruit

gegaan was. In onze civil society survey zegt 60% van de respondenten dat OGP actie

plannen de meeste van hun prioriteiten bevatten, wat betekent dat het een platform is dat werkt

voor maatschappelijke organisaties. 70% is meer positief over OGP’s potentieel om

hervormingen te realiseren dan 12 maanden geleden (en dat was bij de laatste meting 2 jaar

geleden ook al zo), wat betekent dat we als platform nog steeds beter worden

Dat horen we graag. Maar de lat kan en moet nog veel hoger.

VISION

Als internationale partnership heeft OGP drie grote ambities de komende jaren:

Internationaal willen we met de sterke leiders binnen OGP een tegenkracht zijn tegen het

populisme, tegen het afbreken van instituties, tegen de opkomst van autoritair leiderschap. Het

verdedigen van de liberale democratie, als je wilt. En om dat te doen willen we het verhaal en

de resultaten versterken, maar vooral meer mensen betrekken bij open overheid. En een rol

7

spelen in het samenbrengen van een nieuwe coalitie van leiders op dit vlak: Duitsland, Canada,

Nederland, Frankrijk, Scandinavië, maar ook Nigeria, Georgië, Argentinië.

Op landenniveau willen we meer ambitieuze commitments op een goede manier

geïmplementeerd zien. Commitments die dichter bij de burger staan, door de thema’s waar ze

over gaan (onderwijs, gezondheidszorg, stadsplanning, budgetten), door het betrekken van

andere lagen van de overheid (stad/provincie). En door meer op participatie en responsiviteit te

mikken, en iets minder op pure transparantie.

Participatie kan vertrouwen terugbrengen en de overheid efficiënter en beter maken. Goed

ontworpen participatie is moeilijk. De Nederlandse referenda laten dat zien. Verwachtingen van

de luisterende overheid worden gewekt maar niet ingevuld. Er is geen short-cut om vertrouwen

te winnen, het is moeilijk en hard werken. Vertrouwen verliezen is veel makkelijker.

Tot slot gaan we actiever landen ondersteunen bij de implementatie. We zetten in op meer

kennisuitwisseling, meer dienstverlening, en bijkomende financiering voor sommige landen.

Thematisch gaan we als secretariaat extra aandacht besteden aan

● Hoe OGP gebruikt kan worden om ‘civic space’ te creëren. De ruimte voor alternatieve

geluiden wordt beperkter in veel landen rond de wereld, inclusief in Europa. OGP wordt

al gebruikt worden om fundamentele rechten te beschermen, om het makkelijker te

maken voor bijvoorbeeld NGOs om zich te registreren of geld te ontvangen, om meer

formele participatie mechanismen te introduceren (Kroatië bijvoorbeeld had een OGP

commitment om al het nieuwe beleid voor public comments beschikbaar te maken) en

door andere vormen van participatie te stimuleren;

8

● Hoe we de publieke dienstverlening kunnen versterken, met de burger als partner en

niet als consument. Dus met nadruk op thema’s waar burgers bij betrokken willen

worden, met mogelijkheden om actief deel te nemen, en met een overheid die daarvoor

open staat en ook bereid is te reageren en engageren. Sommige van de voorbeelden

die ik eerder noemde gaan daar over;

● Hoe we op een aantal thema’s binnen de anti-corruptie agenda die internationaal

momentum hebben meer landen grote sprongen kunnen laten maken: beneficial

ownership, open contracting, lobby registers (money & politics). Ik kom daar nog op

terug.

NEDERLAND

Nederland valt binnen OGP op door zijn eigenzinnige, innovatieve en nieuwsgierige benadering

van open overheid.

De manier waarop Nederland probeert beter te communiceren met de burger is bijvoorbeeld

inspirerend. Het ‘Prettig Contact met de Overheid’ project richt zich op de manier waarop de

overheid met de burger in gesprek gaat. Bestuursorganen in Nederland ontvangen jaarlijks 2,6

miljoen bezwaarschriften. De formele en hoofdzakelijk schriftelijke wijze waarop de overheid

met deze klachten omgaat kost handenvol geld en tijd, en sluit niet aan bij de behoefte van de

burger (met een algemene waardering van 4,8 - ronduit slecht). ‘Prettig Contact met de

Overheid’ laat toe over te schakelen op een telefoontje. Mensen die een bezwaarschrift hebben

ingediend, worden (vriendelijk) opgebeld. Cijfers bevestigen dat zo’n informele aanpak leidt tot

een afname van het aantal procedures - in 50%-60% van de gevallen wordt het bezwaar

ingetrokken. De kosten gaan met ruim 20% naar beneden, en de tevredenheid van de burger

stijgt met 40%. De arbeidstevredenheid van de ambtenaar - die we toch ook niet mogen

vergeten in dit plaatje - stijgt met 20%. U kent dit waarschijnlijk uit uw eigen praktijk.

9

Als inwoner van België krijg ik belastingaangiften van zowel Nederland als België. Geef mij

Nederland maar. ‘Leuker kunnen we het niet maken, wel makkelijker’. En de communicatie gaat

uit van vertrouwen. De Belgische brief is tegenovergesteld. Formeel taalgebruik, moeilijk te

volgen. Maar vooral met de aanname dat ik ga proberen de staat te bedriegen, en daarom

wordt er alvast expliciet met boetes bedreigt. Voordat het gesprek überhaupt begint.

Er zitten veel leuke dingen in het Nederlandse actieplan - daar gaat de volgende presentatie op

verder. Het nieuwe kabinet - en het nieuw te ontwikkelen OGP Actieplan voor 2018-2020 -

geeft ruimte om nationaal een tandje of twee bij te zetten en ook internationaal een leidende rol

te nemen. Want het kan beter. En het moet beter. Nederland doet het lang niet zo goed als

we vaak denken op vlak van openheid en participatie. Ter illustratie:

- Open Data Index

- Right to Information Index

We zien in Nederland wel pockets of change, maar nog te weinig diepgaande verandering door

de hele overheid heen. Er is ruimte voor meer ambitie en vooral participatie. Voor het

betrekken van meer ministeries en vooral ook lokale overheden. Wat we uiteindelijk willen met

open overheid is een verandering van de overheidscultuur naar een die meer transparant is,

meer verantwoording aflegt maar vooral een die meer inclusief en participatief is. De dialoog

aangaat. Alleen als we daar in de buurt komen zal het lukken om ook de onderliggende drivers

van ontevredenheid en populisme aan te pakken.

En nochtans kan het. Enkele verdere voorbeelden, ter inspiratie:

10

- Open by default. Estland heeft zich ontpopt tot ‘open government champion’ in Europa.

Het besloot in 2015 om de eerste echte ‘open nation’ te worden en biedt nu een waaier

aan gebruiksvriendelijke en efficiënte ‘E-government’ diensten, waarbij de burger

centraal staat. Als voorzitter van de Raad van de Europese Unie leverde het in oktober

de ‘Tallinn Declaration on eGovernment’ af, waarmee Europese lidstaten - inclusief

Nederland! - zich verbinden tot meer en betere betrekking van burgers. Let wel, dit gaat

niet om e-govt 1.0 (het digitaliseren van overheidsdiensten, zeg een paspoortaanvraag),

maar 4.0, met de nadruk op participatie.

- Beneficial ownership. Beneficial ownership registers maken het mogelijk te zien wie

achter welke bedrijven zit. Wie profiteert van welke winsten, wie zit in welk

belastingparadijs? Het Verenigd Koninkrijk heeft al zo’n register, en binnen OGP zijn er

ondertussen een dozijn landen die hieraan werken. Nederland heeft beneficial

ownership al meermaals toegezegd (minister van der Steur op de International Anti-

Corruption Summit in Londen in 2016). Wanneer komt het er nu eens van?

- Rond Open Contracting valt een wereld te winnen aan efficiëntie en value for money.

In bijvoorbeeld Oekraïne worden sinds kort alle openbare aanbestedingen beschikbaar

gemaakt. Dat legt corruptie aan banden, bevordert competitie en staat burgers toe te

volgen wat waar besteed wordt. Resultaat: De Oekraïense staat heeft al honderden

miljoenen bespaard. De openheid heeft gezorgd voor substantieel meer bieders op

tenders en lagere prijzen. Het gerelateerde project Dozorro zorgt - net als in het

Italiaanse voorbeeld - ervoor dat burgers kunnen checken waar hun geld heen gaat,

kunnen audits voorstellen, en de overheid heeft zich gecommitteerd te reageren. De

OECD schat dat 10 tot 25% van openbare aanbestedingen verloren gaat aan corruptie

en inefficiëntie. Daarnaast zijn er opnieuw sterke argumenten rond transparantie en

verantwoording naar de burger toe. Arno Visser, de voorzitter van de rekenkamer,

schreef in Elsevier dat Nederland moeizaam kan volgen waar haar belastinggeld blijft.

11

Oekraïne bewijst dat het kan. Dan moet het hier toch ook lukken? Toegegeven,

Nederland is geen Oekraïne. Het risico voor corruptie is veel kleiner. Maar ook hier kan

open contracting leiden tot meer transparantie, meer bieders, lagere prijzen en vooral

meer vertrouwen.

- Europese Ombudsman Emiliy O’Reilly zei vorige week, toen ze sprak over het Brusselse

lobby register, dat de EU hogere ethische standaarden heeft dan de meeste lidstaten. Ik

weet niet of ze Nederland in gedachten had, maar helderheid over wie toegang heeft tot

besluitmakers en welke input wordt meegenomen is een belangrijke pijler van open

overheid. Dan zouden we bijvoorbeeld weten wie het kabinet overtuigd heeft tot het

afschaffen van de dividendbelasting. Is dat belangrijk? Ja. In Brussel bijvoorbeeld

hebben de 8 grote internet en telecombedrijven meer gesprekken met de meest

belangrijke beslissers dan alle NGOs bij elkaar. Het is belangrijk daar open over te zijn.

CALL TO ACTION

De wereld is complexer geworden. Er is veel vooruitgang geboekt de afgelopen jaren, maar ook

door de ‘tegenkrachten van open’, wat betekent dat er een schepje bovenop moet om de

overheid echt te openen. In het volgende actieplan zou Nederland een sterkere focus op

participatie kunnen overwegen, op thema’s waar de burger om geeft. Tegelijkertijd zou het niet

misstaan om een aantal van de ambitieuze grote pijlers op te nemen. En we hopen dat

Nederland internationaal ook meer zichtbaar kan zijn op deze thema’s en andere landen

inspireert en helpt

Internationaal willen we meer leiderschap zien van een kopgroep van landen die geeft om

vertrouwen, participatie, liberale democratie. Een groep die ook innovatief is en vaak

technologie slim gebruikt. Nederland hoort daar zeker bij.

12

Samengevat, Nederland begint volgend jaar met het opstellen van een nieuw action plan voor

2018-2020. Met een nieuw kabinet - en met een D66 minister die de waarden van open

overheid in haar DNA zou moeten hebben - is er een kans voor meer ambitie nationaal en meer

leiderschap internationaal. Als de overheid het vertrouwen wil terugwinnen van de burger - en

de burger dat van de overheid - dan moet er een schepje (of twee) bovenop.

Of in de woorden van Frans TImmermans: ‘laat maar zien’.

Additional stories

● In Ireland and Chile, lobbying reform, including the creation of a public register in Chile

when authorities must disclose information on meetings with lobbyists, travel, donations

and presents received, with sanctions and fines for non-compliance, and monitoring and

evaluation by an independent Council for Transparency. It has led to a number of news

articles on the non-compliance with lobbying legislation, and the info-lobby platform has

8000 visits per month from citizens tracking and monitoring public authorities and

request meetings with politicians resulting in democratization of accession, with more

than 16,000 people and entities securing meetings.

● In Canada, Prime Minister Justin Trudeau’s government has reached out directly

through 320+ federal consultations to give Canadians a voice beyond elections and

understand their concerns.

● To address the social and economic inequity that disproportionately impacts the City of

Austin’s low-income citizens and communities of color, the city is actively gathering

13

public feedback on its equity assessment tool, which will be used to establish city-wide

equity standards tied to local budgets.

● In Macedonia, the release of data on air pollution spurred a mobile app and civic

mobilization which reached 30% of smartphone users and 62% adults below 55,

prompting government to improve ambient air quality.

● One of the most meaningful ways the public can interact with the government is through

public consultations on laws.Through OGP, Croatia created opportunities for the public

to be consulted on all new laws and regulations. On the e-Savjetovanja (e-consultation)

platform, any Croatian citizen can comment on the latest pieces of draft legislation and

directly shape new laws.