Rapport voorlichtingsles ‘De Gezonde Schoolkantine’ voor ROC Mondriaan

BLOK 3.4

CODE: VD-DP120-11

Carla Mensonides (10062556)

Anna van den Berg (10038817)

Marianne ter Mors (10031170)

Pauline Bulk (10052100)

Rianne van Lelyveld (10019413)

Tutor: Floor Scheffers

2

Samenvatting

Inleiding De houding van jongeren op het MBO ten opzichte van gezonde voeding is tegenstrijdig. In deze levensfase wordt de basis voor mogelijke toekomstige gevolgen van overgewicht gelegd maar tegelijkertijd is er nog nauwelijks sprake van gezondheidsproblemen. Hoewel gezonde voeding steeds belangrijker wordt, overschatten jongeren hun eetgewoonten en onderschatten ze het eten van ongezonde voeding. Het vergroten van kennis over (on)gezonde voeding is daarom van groot belang. In dit rapport wordt antwoord gegeven op de vraag met welke (werk)vorm van lesgeven bij de doelgroep, draagvlak gecreëerd worden om gebruik te maken van gezonde producten in de vernieuwde schoolkantine. Methoden In de literatuur is gezocht naar determinanten van overgewicht, naar gedragsdeterminanten en naar bruikbare leselementen. Tevens is praktijkonderzoek uitgevoerd bij andere scholen, onder de MBO-studenten en de studentenraad van het ROC Mondriaan. Resultaten In heel Nederland komt overgewicht onder jongeren steeds meer voor, omgevings- en leefstijlfactoren worden als de voornaamste oorzaken gezien. Ondanks het feit dat veel MBO-studenten waarde hechten aan gezonde voeding, houden jongeren zich massaal niet aan de aanbevelingen voor een gezonde leefstijl. Behalve de sociale invloed van thuis worden de studenten ook steeds sterker beïnvloed door elkaar. Goed werkende voorlichtingsprogramma’s zijn meestal gebaseerd op een combinatie van modellen. Voor verklaring van het gedrag van de studenten is de Theorie van gepland gedrag geschikt en om de fase van gedrag te bepalen het model Stages of Change. Uit het praktijkonderzoek onder de studenten naar de fase van gedragsverandering blijkt dat de meeste studenten zich in de contemplatiefase (fase 2) bevinden; hier zal de les dan ook op afgestemd worden. Conclusie &aanbevelingen Gedragsverandering op de lange termijn is een complex proces. Het is echter goed mogelijk dat de studenten snel kunnen veranderen indien wordt ingespeeld op de interne determinanten en de externe factoren die genoemd worden in de Theorie van Gepland gedrag. Bij deze doelgroep blijkt voorlichting in groepsverband d.m.v. interactieve werkvormen goed te werken. Hierbij zijn de volgende zaken van belang; een integrale aanpak, ruchtbaarheid geven aan de veranderingen en de prijs van de aangeboden producten. Zowel de school zelf als de docenten zullen het goede voorbeeld moeten geven en een positieve houding uitdragen t.a.v. de Gezonde Schoolkantine tegenover de studenten.

3

Inhoudsopgave

Inleiding…………………………………………………………………………………………………………..…………………………pag. 4

Methoden…………………………………………………………………………………………………………………………………..pag. 5

Resultaten literatuuronderzoek………………………………………………………………………………………………….pag. 6

Resultaten praktijkonderzoek…………………………………………………………………………………………………..pag. 12

Conclusie………………………………………………………………………………………………………………………………….pag. 16

Discussie en aanbevelingen………………………………………………………………………………………………………pag. 17

Literatuurlijst……………………………………………………………….……………………………………………………………pag. 19

Bijlagen

Bijlage 1 Richtlijnen voor producten Gezonde Schoolkantine………………….…………………………pag. 21

Bijlage 2 Interviews………………………………………………………………………………….…………………….…pag. 22

Bijlage 3 Dia’s PowerPoint voorlichtingsles……………………………………………….………………………pag. 26

Bijlage 4 Lesuitwerking voor de docenten…………………….…………………………….………………….…pag. 28

Bijlage 5 De voorlichtingsles……………………………………………………………….…………………………..…pag. 32

Bijlage 6 Quiz antwoordformulier………………………………………………………………………………………pag. 33

Bijlage 7 Evaluatieformulier……….………………………………………………………...………………………….pag. 34

Bijlage 8 Redenen belang gezonde schoolkantine (voor- en achteraf) ………….……………………pag. 35

4

Inleiding

Situatieschets In 2015 is het wettelijk verplicht voor iedere school om een 100% gezonde schoolkantine te hebben. De MBO-raad heeft in dat kader een landelijk vignet voor de gezonde school ontwikkeld. Het ROC Mondriaan heeft besloten niet te wachten tot 2015 maar zich al eerder op verschillende vlakken, waaronder voeding, te ontwikkelen om te voldoen aan dit vignet. De nieuwste locaties van ROC Mondriaan, te weten Brasserskade in Delft en de Aspasialaan in Den Haag (Leidschenveen-Ypenburg) hebben zich tot doel gesteld een gezonde schoolkantine te realiseren per september 2013. De aanleiding hiervoor is het aflopen van de contracten van de huidige cateraars van beide locaties. Het realiseren van een gezonde schoolkantine heeft voordelen voor verschillende doelgroepen; de student, de medewerkers, de school en de maatschappij (RIVM, 2010). Zo draagt gezonder gedrag van studenten bij aan betere schoolprestaties, het terugdringen van vroegtijdig schoolverlaten en succesvollere loopbanen (Van der Lucht & Polder, 2010). Hierbij is van belang dat er sprake is van een integrale aanpak waarbij educatie, zorg voor individuele studenten en ingrepen in de schoolomgeving worden gecombineerd omdat dit grotere effecten oplevert dan enkelvoudige interventies (Bos et al., 2010). De houding van onze doelgroep op het MBO, jongeren van 16 - 19 jaar, ten opzichte van gezonde voeding is tegenstrijdig. In deze levensfase wordt de basis voor mogelijke toekomstige gevolgen van overgewicht gelegd maar tegelijkertijd is er in deze levensfase nog nauwelijks sprake van gezondheidsproblemen. Hoewel gezonde voeding steeds belangrijker wordt onder jongeren overschatten ze hun eetgewoonten en onderschatten ze het eten van ongezonde voeding (Jansen, Schuit & Van der Lucht, 2002). Het vergroten van kennis over (on)gezonde voeding is daarom van groot belang.

Methode Voor het opzetten van dit project is gekozen voor de methode van Intervention Mapping. Dit stappenplan is uitermate geschikt voor het systematisch opzetten en onderbouwen van gezondheidsbevorderingsprojecten. Tevens stimuleert Intervention Mapping om een theorie te selecteren die helpt bij het oplossen van een probleem of vraag (van der Burgt & van Mechelen-Gevers, 2008).

Probleemanalyse Voor een goede voorlichting onder onze doelgroep is het belangrijk de problemen die de implementatie van een gezonde schoolkantine met zich mee kunnen brengen, te analyseren. In deze analyse wordt eerst algemeen omschreven wat een gezonde schoolkantine inhoudt. Vervolgens wordt het gezondheidsprobleem omschreven. Uiteindelijke doel van het ROC Mondriaan is dat de voorlichting op alle locaties van ROC Mondriaan ingezet kan worden om de implementatie van de gezonde schoolkantine zo soepel mogelijk te laten verlopen. In dit rapport richten we ons op de nieuwste locatie van ROC Mondriaan, te weten Aspasialaan in Den Haag (Ypenburg-Leidschenveen) waar de voorlichting als eerst gegeven gaat worden. Gezonde schoolkantine De ambitie van de overheid is om in 2015 alle schoolkantines 100 % gezond te laten zijn.

5

De richtlijnen van het Voedingscentrum waaraan een gezonde schoolkantine moet voldoen, zijn dat het aanbod gezond en duurzaam is en dat dit wetenschappelijk onderbouwd is (Voedingscentrum, 2013). Rekening houdend met de praktijk bestaat een gezonde schoolkantine voor minimaal 75% uit producten uit de Schijf van Vijf (zoals fruit, broodjes, salades) en maximaal 25% uit niet-basis voedingsmiddelen (snoep, snacks). Dit is dan ook de ‘goed-op-weg’ variant. In bijlage 1 staat een aantal producten uit de niet-basisgroepen waarvoor een uitzondering gemaakt is en hierdoor worden meegerekend als basisproduct. Dit is tegenstrijdig met het oorspronkelijke doel van de overheid om 100% gezond te zijn die in de motie Vendrik in 2009 is aangenomen. Het Voedingscentrum heeft voor 75% basisproducten gekozen omdat ze graag een realistisch en motiverend doel wilden stellen. Hierbij is er rekening gehouden met het huidige aanbod in verschillende schoolkantines. Scholen kunnen zelf het tempo bepalen waarin ze naar dit doel toe willen werken. Gezondheidsprobleem De determinanten van gezondheid zijn; overgewicht, obesitas, hoge bloeddruk, zwaar alcoholgebruik, roken en sporten. Determinant “sporten” is met 59% hierbij van grootste invloed, gevolgd met 43 % determinant “overgewicht” (CBS, 2012). Determinant van gezondheid “overgewicht” is in de context van de gezonde schoolkantine het meest van belang en wordt daarom nader toegelicht. Determinanten van gezond gedrag bij adolescenten zijn sociale steun, toegankelijkheid van sportgelegenheden, beschikbaarheid en bereikbaarheid van (on)gezonde voeding, rolmodellen, en sociaal economische status.

Doel en vraagstelling Het doel van dit project is de MBO-studenten enthousiast te maken en zodoende draagvlak te creëren voor een gezonde schoolkantine. Hiervoor zal een les ontwikkelt worden die hen inzicht geeft in het belang van gezond eten op hun eigen school. Het onderzoek voor het ontwikkelen van deze les richt zich op zowel literatuur- als empirisch onderzoek naar hoe deze leeftijdsgroep het beste gemotiveerd kan worden en in welke fase van gedragsverandering zij zich bevinden. Dit geeft de onderbouwing voor hoe de les vormgegeven kan worden. De onderzoeksvraag is dan ook: Met welke (werk)vorm van lesgeven kan bij de doelgroep, de studenten van het ROC Mondriaan locatie Aspasialaan in Den Haag, draagvlak gecreëerd worden om gebruik te maken van gezonde producten in de vernieuwde schoolkantine?

Methoden

Literatuuronderzoek Literatuuronderzoek is gedaan naar overgewicht, determinanten van gezond gedrag en modellen ten aanzien van gedragsverandering voor deze doelgroep. Tevens is in de literatuur gezocht naar welke elementen effectief zijn in de te ontwikkelen les. Dit heeft geresulteerd in een opzet voor een les dat een kader biedt voor de docent om de studenten inzicht te geven in het belang van een gezonde schoolkantine. Tot slot is gekeken naar overige bestaande interventies. Er is gezocht naar literatuur in de zoekmachines PubMed, MEDLINE, CINAHL, Cochrane en in Google en Google Scholar.

6

Hierbij zijn de volgende zoektermen gebruikt; obese AND youth, predictors AND obesity AND youth, overgewicht bij kinderen en adolescenten, ongezonde leefstijl jongeren, leefstijl MBO-jongeren, (effectieve) interventies, voorlichting, gezondheid, voeding, jongeren, effectieve elementen. Ook is gebruik gemaakt van literatuurlijsten van de aangetroffen artikelen. Deze informatie is verwerkt in dit rapport en is te vinden in de literatuurlijst.

Praktijkonderzoek Het praktijkonderzoek is uitgevoerd in drie delen. Er is gekeken naar andere scholen in Nederland, die al zijn overgestapt op een gezonde schoolkantine, studenten van het ROC Mondriaan zijn geobserveerd en geïnterviewd en leden van de studentenraad van het ROC Mondriaan zijn gevraagd naar hun mening over gezonde voeding in de schoolkantine. Om inzicht te krijgen in de ervaringen met de gezonde schoolkantine van andere vergelijkbare (MBO)scholen zijn telefonisch tien scholen benaderd die zich na 2009 hebben gemeld bij het Voedingscentrum als deelnemer aan de wedstrijd Schoolkantine Award, voor een semi- gestructureerd interview. Gevraagd is wat de school gedaan heeft bij de introductie van de gezonde kantine om de gebruikers en medewerkers te motiveren en of daar met tevredenheid op terug gekeken wordt, op welke wijze er in het lesprogramma aandacht is voor gezonde voeding en als laatste wat zij als tip over de introductie van een gezonde schoolkantine zouden willen meegeven aan andere scholen. Deze positieve zowel als negatieve ervaringen zijn van invloed op de gekozen werkvorm(en) en de te verstrekken informatie in de ontwikkelde les. De fase van gedragsverandering van de studenten is bepaald door bij 15 studenten (6 jongens en 9 meisjes) semi-gestructureerde interviews af te nemen over hun eetgewoonten en hun mening over de schoolkantine. Vanwege de beperkte tijd is er voor gekozen om de interviews af te nemen bij studenten van de locatie Leeghwaterplein in Den Haag. Hierbij is als uitgangspunt genomen dat de fase van gedragsverandering van deze studenten overeen komt met studenten op de locatie Aspasialaan. De interviews zijn met een telefoon opgenomen en later op papier uitgewerkt (bijlage 2). Als laatste is de studentenraad van ROC Mondriaan (per mail) benaderd om hun mening te geven over gezonde voeding in de schoolkantine. Gevraagd is wat zij er van zouden vinden als er alleen maar gezonde producten zouden worden verkocht in de schoolkantine, wat voor hun een reden zijn om deze producten wel of niet te kopen en of zij bereid zijn om eten op school te kopen in plaats van elders. Op deze manier is het mogelijk om vanuit een andere invalshoek een beeld te krijgen van de mening en fase van gedragsverandering van de studenten.

Resultaten literatuuronderzoek

Overgewicht Prevalentie overgewicht In heel Nederland komt overgewicht onder jongeren steeds meer voor. In 2010 heeft 10,9% van de jongeren van 16 tot 20 jaar matig overgewicht, waarvan meer meisjes (12,4%) dan jongens (9,5%) (CBS, 2012). Bijna 15.000 jongeren in Den Haag heeft overgewicht, in sommige wijken loopt dit percentage op tot 30% (GGD, 2012). Overgewicht komt meer voor bij MBO studenten dan bij HAVO/VWO, HBO of UV studenten. Op het MBO heeft 14% van de studenten matig overgewicht (Rijpstra, Bernaards, Engbers, & Jongert, 2009).

7

Oorzaken van overgewicht bij jongeren van 16 - 19 jaar in Nederland Overgewicht wordt door verschillende factoren beïnvloedt, namelijk biologische, omgevings-, leefstijl- en voorzieningsfactoren. Omgevings- en leefstijlfactoren worden als de voornaamste oorzaken gezien voor toename van overgewicht onder jongeren. Tevens is de genetische aanleg voor het ontwikkelen van overgewicht de laatste jaren nauwelijks is veranderd en zodoende speelt de genetische factor een minder belangrijke rol (Renders, Seidell, van Mechelen, & Hirasing, 2003). Gevolgen van overgewicht bij jongeren Overgewicht wordt momenteel beschouwd als een van de belangrijkste problemen van de volksgezondheid. De verwachting is dat overgewicht roken zal evenaren als belangrijkste oorzaak van vermijdbare ziekte en vroegtijdig overlijden (Dagevos & Munnichs, 2007). Daar komt bij dat overgewicht ook economische lasten voor de maatschappij met zich meebrengt (Dagevos & Munnichs, 2007). Overgewicht op jonge leeftijd is gerelateerd aan overgewicht op volwassen leeftijd. Overgewicht kan negatieve gevolgen hebben voor de gezondheid, niet alleen voor de lange termijn maar ook op korte termijn kunnen al gezondheidsproblemen ontstaan (Schrijvers & Schoemaker, 2008; Renders, Seidell, van Mechelen, & Hirasing, 2004). Overgewicht op jonge leeftijd gaat gepaard met een verhoogd risico op het ontstaan van chronische ziekten, zoals diabetes mellitus type 2, maar ook vruchtbaarheidsproblemen, ademhalingsproblemen en cardiovasculaire ziekten (hoge bloeddruk, hoog cholesterolgehalte). Vooral wanneer overgewicht ernstiger wordt, zal dit resulteren in meer huisartsencontacten, meer schoolverzuim vanwege ziekten en meer gezondheidsgerelateerde beperkingen bij alledaagse activiteiten. Op de lange termijn resulteert overgewicht in een verhoogde kans op hart- en vaatziekten, diabetes mellitus type 2, een verhoogd vetgehalte in het bloed en bepaalde kankersoorten (Ewalds & van der Mooren, 2011; Schrijvers & Schoemaker, 2008; Dagevos & Munnichs, 2007; Renders, Seidell, van Mechelen, & Hirasing, 2004). Psychosociale gevolgen Overgewicht heeft ook psychosociale gevolgen bij jongeren. Jongeren met overgewicht hebben veelal een negatief zelfbeeld, gedragsproblemen, emotionele problemen en zijn depressief. Vaak vormen jongeren met overgewicht ook het doelwit van pesterijen. Een lagere zelfwaardering in combinatie met negatieve reacties vanuit de omgeving kan er toe leiden dat jongeren in een negatieve spiraal terecht komen en sociaal geïsoleerd raken. Al deze gevolgen geven een verstoring in de emotionele ontwikkeling en in het psychosociaal functioneren in de schoolcarrière bij jongeren, zoals het leren en concentreren, maar ook in de werkcarrière op latere leeftijd (Health Council of the Netherlands, 2003). Kwaliteit van leven De kwaliteit van leven bij jongeren met overgewicht verschilt ten opzichte van de kwaliteit van leven bij jongeren zonder overgewicht. Eén van de sterkste voorspellers voor het ervaren van kwaliteit van leven voor jongeren met overgewicht zijn depressieve symptomen, de aandacht van klasgenoten en de ontvangen sociale steun. Volgens Zeller en Modi (2006) hebben jongeren met overgewicht die zich gesteund voelen door hun klasgenoten minder depressieve symptomen. Dit leidt tot een betere kwaliteit van leven (Zeller & Modi, 2006). Leefstijl Een ongezonde leefstijl hangt sterk samen met sociaaldemografische kenmerken, psychosociale gezondheid en vrijetijdsbesteding. Ondanks het feit dat veel MBO studenten waarde hechten aan gezonde voeding, houden jongeren zich massaal niet aan de aanbevelingen voor een gezonde leefstijl. Zo eet 29% voldoende groente en 25% eet voldoende fruit. Uit onderzoek blijkt dat overgewicht twee keer zo veel voorkomt bij jongeren die niet ontbijten dan jongeren die wel ontbijten (van Rossum, Fransen, Verkaik-Kloosterman, Buurma-Rethans, & Ocké, 2011).

8

Ondanks dit feit ontbijt 26% van de studenten niet elke dag. Ongeveer de helft (51%) drinkt veel frisdrank en 25% eet teveel tussendoortjes/snacks (Rijpstra, Bernaards, Engbers, & Jongert, 2009). 17% rookt en 12% drinkt alcohol op een doordeweekse dag (GGD, 2013). 79% voldoet niet aan het advies om elke dag in ieder geval een uur te bewegen. Richtlijnen gezonde voeding zijn voornamelijk gericht op preventie van overgewicht, hart- en vaatziekten, diabetes mellitus type 2 en bepaalde vormen van kanker. Zoals hierboven beschreven blijkt dat er door jongeren van 16 - 19 jaar de afgelopen jaren zelden voldoen aan de criteria gezonde voeding en dat de prevalentie weinig zal afnemen. Preventie is dan ook belangrijk en op jonge leeftijd dient daar al mee begonnen te worden. Omgeving- en gedragsfactoren worden gezien als de belangrijkste oorzaken voor de snelle toename van prevalentie van overgewicht en zijn dan ook de belangrijkste en werkzaamste aanknopingpunten voor preventie (Renders, Seidell, van Mechelen, & Hirasing, 2004).

Determinanten van gezond gedrag Fysieke omgevingsdeterminanten De afstand tot eetgelegenheden kan succesvolle implementatie van een gezonde schoolkantine in de weg staan. (Brug, 2008). Volgens het RIVM bestaat er een relatie tussen frequent frisdrankgebruik en gewichtstoename en gaat de verkoop van energiearme producten op scholen de stijging van overgewicht tegen (Storm, Nijboer, Wendel-Vos, Visscher, & Schuit, 2006; Blanchette & Maris, 2007). De meest gebruikte norm om te bepalen of iemand voldoende beweegt is de Nederlandse Norm Gezond Bewegen (NNGB). De NNGB voor jongeren tot 18 jaar houdt in dat zij minimaal vijf dagen van de week een uur matig intensief lichamelijke actief zijn. Vanaf 18 jaar is dit een half uur. In 2012 voldoet 40,2 % van de jongeren aan deze norm. Met name meisjes in de leeftijd van 12 tot 17 jaar, jongeren die geen lid zijn van een sportvereniging en allochtone jongeren bewegen onvoldoende. 12% van de Nederlandse jongeren is inactief. Lichamelijke activiteiten tijdens werk en school en sporten vormen de voornaamste bronnen van fysieke inspanning van Nederlandse jongeren (TNO, 2011). Ook MBO studenten bewegen te weinig. 33% van de studenten voldoet aan de NNGB, waarvan 26% van de 15 t/m 17 jarigen (Rijpstra, Bernaards, Engbers, & Jongert, 2009). Sociale omgevingsdeterminanten Het eet- en beweeggedrag van jongeren wordt beïnvloedt door wat zij hierover van hun ouders meekrijgen zoals opvoedingsregels, voorbeeldgedrag, controle van het voedingsgedrag, aanmoediging, steun, kritiek en het faciliteren van bewegen. Zo hebben jongeren in hun kindertijd een voedings- en beweeggedrag aangeleerd gekregen van hun ouders. Daar komt bij dat jongeren veelal thuis bij hun ouders wonen en te eten krijgen “wat de pot schaft”. Bovendien dienen ouders als rolmodel. Jongeren nemen eet- en beweeggewoonten van hun ouders snel over (Schrijvers & Schoemaker, 2008; Gezondheidsraad, 2003). Met andere woorden; ze ontwikkelen van huis uit hun attitude, sociale normen en waargenomen gedragscontrole over eten, gezondheid en andere zaken. Behalve de sociale invloed van thuis worden de studenten ook beïnvloed door elkaar. Invloeden van vrienden, kennissen en personen buiten het gezin worden steeds belangrijker. Sterker nog, de ontwikkeling van de puber is gefocust op vrienden, liefde, harmonie, sociale contacten en grenzen van eigen kunnen ontdekken en verleggen (Chrone, 2012). Kennis De laatste jaren is er meer aandacht en interesse voor gezonde voeding onder jongeren, maar de kennis van jongeren over gezonde voeding blijft over het algemeen laag.

9

Daar komt bij dat jongeren hun eigen eetpatroon vaak overschatten. Ook zijn de reguliere gewoonten rondom voeding verdwenen. Door de toename van kant-en-klaar maaltijden en fast food neemt de kennis af over herkomst, soort en bereidingswijze van voeding, eten kan tegenwoordig altijd en overal en portiegroottes zijn toegenomen (Peters, van de Westelaken, & Walenburg, 2006; van Kreij & Knaap, 2004). Sociaal-cognitieve ontwikkeling De doelgroep, jongeren van 16 tot en met 19 jaar, valt volgens de ontwikkelingspsychologie aan het einde van de adolescentie. Lichamelijk zitten deze jongeren aan het einde van een fase waarbij ze van kind naar volwassenen veranderen. Wat voor deze voorlichting echter nog belangrijker is, is de groei in cognitieve vaardigheden, de veranderende sociale invloed van ouders en vrienden, het nieuw ontwikkelde vermogen om over hypothetische problemen na te denken, de ontwikkeling van het vermogen om abstract-logisch na te denken en de groeiende zelfstandigheid (Verhulst, 2008). Tijdens de adolescentie verminderd de invloed van ouders op de mening en gedachten van de jongeren en worden ze steeds meer beïnvloed door hun vrienden en verdere sociale omgeving. Dat maakt het zo belangrijk om op deze leeftijdsgroep invloed uit te oefenen. Ze zullen namelijk steeds minder luisteren naar wat hun ouders zeggen, zoals gezond eten, en steeds meer doen wat hun vrienden doen, zoals een ongezonde snack halen. Een ander sociaal-cognitieve ontwikkeling die adolescenten en daarmee onze doelgroep doormaken, is een vorm van egocentrisme, waarbij adolescenten zich extra bewust zijn van wat anderen van ze vinden. Dit maakt dat de sociale invloed bij deze doelgroep meer bepalend is voor hun doen en laten. Het is dus belangrijk om hier op in te spelen bij het voorlichten van adolescenten (Verhulst, 2008). In tegenstelling tot jonge kinderen kunnen jongeren van deze doelgroep beter abstract-logisch nadenken, waardoor ze beter de relatie kunnen leggen tussen nu ongezond eten en later overgewicht hebben (Verhulst, 2008). Ondanks deze ontwikkeling blijkt dat zij niet geïnteresseerd zijn in gewoonten die pas op langere termijn hun tol gaan eisen (Geerts, 2008). Attitude De houding van jongeren van 16 - 19 jaar tegenover gezonde voeding is tegenstrijdig. In deze levensfase, het eind van de adolescentie, wordt de basis voor mogelijke toekomstige gevolgen van overgewicht gelegd, maar tegelijkertijd zijn er in deze levensfase nog nauwelijks gezondheidsproblemen te merken van overgewicht. Hoewel gezond eten steeds belangrijker is onder jongeren, overschatten ze hun eetgewoonten en onderschatten ze het eten van ongezonde voeding (Jansen, Schuit & van der Lucht, 2002).

Modellen t.a.v. gedragsverandering Stages of Change model Het Stages of Change model van Prochaska en DiClemente is het meest gebruikte model voor gedragsverandering bij voorlichting met betrekking op voeding. Dit model wordt onder andere gelinkt aan de methode Motivational Interviewing, deze stijl wordt op basis van verschillende onderzoeken goede resultaten te boeken (Britt, 2004; Miller, 2002).

10

Figuur 1 Stages of Change model, Britt 2004

Fase 1 is de precontemplatiefase, wanneer studenten zich deze fase bevinden is het moeilijk om ze, op korten termijn (binnen 6 maanden), te motiveren om gezonder te gaan eten. In deze fase zijn ze zich niet bewust van het probleem en zien ze geen nadelen of hebben ze een vertekend beeld van gezonde voeding of het consumptie gedrag. Fase 2 is de contemplatiefase, studenten in deze fase zijn zich bewust van het probleem (ongezond eten) maar er is een gebrek aan een (overtuigende) directe aanleiding. Fase 3 is de preparatiefase. In deze fase worden er plannen gemaakt over wanneer en op welke manier ze gezonder willen gaan eten. Fase 4 is de actiefase, in deze fase zullen de studenten gezonder gaan eten (Brug, 2002). Ze kiezen bewust voor de gezonde schoolkantine of nemen een verantwoorde lunch mee naar school. Wanneer deze fase ten minste 6 maanden duurt is er sprake van gedragsbehoud maar terugval ligt bij gedragsverandering altijd op de loer. Er zijn vaak meerdere periodes van contemplatie, voorbereiding en actie nodig. Voor gedragsverandering op de lange termijn is het belangrijk om alle fase goed te doorlopen. Beïnvloeding van determinanten is vooral belangrijk in de eerste 3 fases: van precontemplatie naar contemplatie, van contemplatie naar preparatie en van preparatie naar actie. Theorie van Gepland Gedrag De Theorie van Gepland Gedrag (Theory of Planned Behavior) (Ajzen, 2005) wordt gesteld dat gedrag het best te voorspellen is door te vragen naar gedragsintentie (zie Figuur 2). Deze intentie/intention wordt bepaald door de interne determinanten; attitude/behavioral attitue (eigen opvattingen), subjectieve normen/subjective norms (ofwel sociale invloed) en waargenomen gedragscontrole/perceived behavoiral control (te vergelijken met eigen-effectiviteitsverwachting) en beïnvloed door de externe factoren; omgeving, vaardigheden en barrières. Deze determinanten bepalen de intentie tot het gedrag voordat het gedrag vertoond is.

11

Figuur 2 Theory of Planned Behavior, Ajzen 1991

Onderwijsvormen In het onderwijs wordt er gebruikt gemaakt van verschillende didactische onderwijsvormen, namelijk; docentgecentreerd, docent-/studentgecentreerd en studentgecentreerd.Bij docentgecentreerd onderwijs wordt de leeromgeving voornamelijk door de docent bepaald. Wat, hoe, en wanneer er gestudeerd wordt en hoe er beoordeeld wordt, is door de docent gestuurd. De docent verduidelijkt de leerstof (bijvoorbeeld door middel van hoorcolleges of een demonstratie) en maakt daarbij gebruik van strategieën die het verwerken van de leerstof bevorderen. Het beroep dat gedaan wordt op de verwerkingsstrategieën van studenten is minimaal. Studentgecentreerd is een onderwijsvorm waarin de student enige keuzevrijheid heeft of waarin een deel van de verantwoordelijkheid voor het leerproces in handen van de student gelegd wordt. Het is echter moeilijk om een duidelijk gekaderde omschrijving van studentgecentreerd onderwijs te geven. De student kan zelf het tempo bepalen of een keuze maken tussen verschillende lessen. Zelfstudie, practicum en werkopdrachten zijn kenmerkend voor deze onderwijsvorm. De leerstof sluit goed aan bij de interessewereld van de studenten.

Bij docent-/studentgecentreerd is er veel ruimte voor onderwijsleergesprek, discussie, groepsgesprek en spel (Hoogeveen & Winkels, 2011).

Bestaande overige interventies Bij bestaande interventies is gekeken naar de bruikbaarheid. Op de site van de Rijksoverheid (www.loketgezondleven.nl) staat een overzicht van interventies op het gebied van preventie en gezondheidsbevordering. De meeste interventies sluiten niet aan op de doelgroep, maar de interventie “DOiT” komt wel enigszins in de buurt. De interventie DOiT is ter inspiratie gebruikt. DOiT programma DOiT is een programma van 16 lessen verdeeld over twee jaar tijd voor studenten van het voortgezet onderwijs. De interventie is gericht op gezonde voeding en voldoende lichaamsbeweging, met het steeds vaker voorkomende overgewichtprobleem als achterliggende gedachte. Het DOiT programma geeft naast voedingslessen ook bewegingslessen en laat studenten individueel vragen beantwoorden en bespreekt de informatie zowel individueel als klassikaal. DOiT is ontwikkeld en geëvalueerd in 2002. Inmiddels is het lesmateriaal al weer verbeterd en zijn er twee effectstudies geweest die DOiT als effectief hebben beschouwd.

12

Uit deze studies blijkt dat studenten die het DOiT programma gevolgd hebben minder dik zijn, minder frisdrank drinken en minder tijd besteden aan TV kijken en computeren. DOiT is een voorbeeld van een interventie waarbij verschillende professionals met elkaar samenwerken om het doel (“het tot stand brengen van een blijvende positieve gedragsverandering met betrekking tot voldoende beweging en gezonde voeding”) te bereiken. (Loket gezond leven, 2010; DOiT, 2012) Bruikbaarheid De doelgroep van het DOiT programma is 12 - 14 jaar en sluit daarom niet aan op de doelgroep (16 – 19 jaar). Vanwege het leeftijdsverschil kan er geen lesmateriaal gebruikt worden voor de MBO studenten aan het ROC. Het programma DOiT bevat echter wel bruikbare succesfactoren die mee genomen zullen worden in het ontwikkelen van een les. Deze succesfactoren zijn:

- Maak gebruik van de kracht van de groep; - Bespreek barrières en bedenk samen oplossingen.

Resultaten praktijkonderzoek

Onderstaand volgt een beschrijving van de resultaten van het telefonische onderzoek bij andere MBO-scholen waar de gezonde kantine al geïntroduceerd is en van de observatie van en de gesprekken met de studenten van het ROC Mondriaan.

Scholen Vijf scholen van de tien hebben telefonisch de eerder genoemde vragen beantwoord. Er is gesproken met:

Dhr. Van der Streek van het Landstede College uit Zwolle;

Mw. Stelpstra van het Gomarus College uit Assen;

Mw. Dijkstra van het ROC Friesland College uit Leeuwarden;

Mw. Mattheij van De Sprong uit Deurne;

De conciërge van het Kwadrant uit Bergen op Zoom. Punten die van belang kunnen zijn voor het ROC Mondriaan die door deze scholen genoemd zijn:

- tijdig, veel aandacht geven aan de veranderingen in de schoolkantine; - lessen gezonde voeding aanbieden, waarbij niet alleen gesproken wordt over gezonde

voeding maar ook over verantwoorde keuzes maken; - studenten en ouders zelf ideeën laten aandragen voor een gezonde kantine; - in de bestaande lessen van alle vakken aandacht besteden aan een gezonde leefstijl; - studenten van de horecaopleiding mee laten werken in de kantine; - studenten laten werken aan een project gezonde voeding.

Studenten ROC Mondriaan Bij observatie van de studenten van het ROC Mondriaan bleek vrijwel iedereen frisdrank of energiedranken bij zich te hebben. Flesjes water waren niet zichtbaar aanwezig. Opvallend was dat het merkproducten waren (Fanta, AA-drink, CocaCola) en dat de formaten varieerden van een halve tot een hele liter. De presentatie van de producten in de kantine nodigt uit tot het kopen van frisdrank en energiedranken.

13

Schoolomgeving ROC Mondriaan Op loopafstand (5 minuten) van locatie ROC Aspasialaan ligt het winkelcentrum ’t Hoge Veen met onder andere de fastfood keten Verhage, een Surinaams/Zuid Amerikaans eetcafé/snackbar met afhaal, een bakker (Limburgse vlaaien als specialiteit) en twee supermarkten (Albert Heijn en Digros). Er zijn daar genoeg mogelijkheden om ongezonde snacks of lunches te kopen.

Opmerkingen van studenten Na observatie zijn er gesprekken met meerdere studenten gevoerd over hun eetgewoonten op school, ook is gevraagd naar hun mening over de huidige schoolkantine. Naar voren kwam dat er weinig gebruikt gemaakt wordt van de kantine en dat de studenten liever buiten eten, een paar zeiden eten voor de lunch mee te nemen. Als reden werd aangegeven dat de supermarkt meer keuze biedt en goedkoper is. In de supermarkt werden producten gekocht als frisdrank, croissantjes en pizzapunten. Alle studenten zijn het er over eens dat de kantine te duur is, en dat de gezonde dingen goedkoper aangeboden zouden moeten worden. Het is opvallend dat de studenten alles te duur vinden, ze weten ook exact de prijzen van de producten te noemen, maar drinken wel A-merkfrisdranken. Ze willen waar voor hun geld, veel voor weinig. Een opmerking die gemaakt werd is dat ze misschien wel veel snacken, maar ze zijn niet dik dus het is niet erg.

Onderbouwing les naar aanleiding van literatuur en praktijkonderzoek Goed werkende voorlichtingsprogramma’s zijn meestal niet gebaseerd één model, maar op een combinatie van modellen (Hiddink, 2000). Dat is de reden dat voor verklaring van het gedrag van de studenten gebruik is gemaakt van de Theorie van gepland gedrag en om de fase van gedrag te bepalen is er gebruik gemaakt van de Stages of Change (zie figuur 1).

Uit het praktijkonderzoek onder de studenten naar de fase van gedragsverandering blijkt dat de meeste studenten zich in de contemplatiefase (fase 2) bevinden. In een schoolklas zal niet iedereen in dezelfde fase van gedragsverandering zitten. Daar moet met het geven van de les rekening mee gehouden worden, er vindt daarom ook een stuk kennisoverdracht plaats wat thuishoort in fase 1 van Stages of Change. Omdat er maar één les gegeven kan worden ligt het buiten het bereik van deze opdracht om voor iedere fase van gedragsverandering een les te ontwikkelen. De nadruk ligt op een verdere bewustwording van ongezond gedrag en het veranderen van attitude (fase 2 naar 3). Zoals eerder beschreven is sociale invloed bij de doelgroep van groot belang, daar zal tijdens de les op in worden gespeeld. Dat de kracht van de groep erg belangrijk is, blijkt ook uit de bestaande interventie DoiT. In de les is het de bedoeling de studenten van de contemplatie naar de voorbereidingsfase te brengen. De studenten weten wat ongezond gedrag is, alleen doen ze er op het moment nog niet veel mee. De les speelt voornamelijk in op sociale invloed, het veranderen van de attitude, het evalueren van eigen gedrag en deels op eigen effectiviteit (interne determinanten van Theorie van Gepland gedrag). De studenten zijn zich hier bewust van hun ongezonde gedrag. Het is de bedoeling dat zij door de opgedane kennis in de inleiding van de les gaan nadenken om dit gedrag te veranderen. Hun attitude ten aanzien van hun huidige gedrag verandert en door in te spelen op de eigen effectiviteit zullen ze het zelfvertrouwen krijgen om hun gedrag te kunnen veranderen. Bij dit laatste is sociale invloed een tool om het gewenste gedrag te bewerkstellingen.

14

Factoren die van invloed zijn op het succes van de voorlichtingsles Het is de bedoeling dat de Gezonde schoolkantine met succes gelanceerd kan worden. Een voorlichtingsles, gegeven voor de lancering kan daaraan bijdragen. Daarom is gebruik gemaakt van ‘effectieve elementen’ in de voorlichtingsles waardoor de kans op succes wordt vergroot. Effectieve elementen zijn beproefde principes of mechanismen die de deelnemers aanzetten het gedragsveranderingsproces te doorlopen (van der Burgt & van Mechelen-Gevers, 2008). De volgende elementen maken de voorlichtingsles effectief: Voorlichtingsles op maat De voorlichtingsles is actueel gehouden en sluit zo veel mogelijk aan op de interesses van de studenten. De studenten zullen hierdoor sneller openstaan voor informatie en makkelijker van attitude veranderen. (van der Burgt & van Mechelen-Gevers, 2008) Afwisseling van werkvormen Een aanbod van diverse werkvormen zorgt ervoor dat iedere student de informatie tot zich kan nemen. Daarnaast vergroot een afwisseling van werkvormen de kans dat studenten aandacht houden voor het onderwerp. (van der Burgt & van Mechelen-Gevers, 2008) Activiteit van de studenten De les bevat actieve werkvormen zoals frisdrank proeven, een debat voeren en een quiz. De studenten zijn op deze manier zelf actief bezig met het onderwerp waardoor zij beter in staat zullen zijn de informatie te verwerken en te onthouden. Uit onderzoek blijkt dat mensen: 10% onthouden van wat zij lezen; 20% onthouden van wat zij horen; 35% onthouden van wat zij zien; 55% onthouden van wat zij horen en zien; 80% onthouden van wat zij zelf zeggen; 90% onthouden van wat zij zeggen en tegelijkertijd demonstreren (van der Burgt & van Mechelen-Gevers, 2008). De kracht van de groep en de betrokkenheid van de sociale omgeving (sociale steun) In de eerste hoofdstukken staat beschreven hoe belangrijk sociale invloed is bij de doelgroep. Nieuw gedrag is langer vol te houden naarmate we steun of complimentjes krijgen van anderen (van der Burgt & van Mechelen-Gevers, 2008). De klasgenoten kunnen elkaar stimuleren om voor gezond gedrag te kiezen en de voordelen te zien van de invoering van de Gezonde schoolkantine. Een overwegend negatieve attitude kan ook averechts werken. Beloning Een beloning stimuleert de deelnemers om het gewenste gedrag uit te voeren (van der Burgt & van Mechelen-Gevers, 2008). Het advies is om kortingbonnen en een gratis lunch van de Gezonde schoolkantine als prijs (beloning) weg te geven tijdens de quiz. Dit stimuleert de studenten om kennis te maken met de vernieuwde kantine om vervolgens dit gedrag zelf voort te zetten.

De les Te behalen doel Aan het einde van de les kan 20% van de studenten 3 redenen opnoemen waarom het belangrijk is een Gezonde schoolkantine te hebben.

15

De meeste studenten van het ROC Mondriaan zitten in de contemplatiefase (fase 2). Het doel is de studenten te krijgen naar de voorbereidingsfase (fase 3). Doelstelling Deelnemers zijn zich bewust van ongezond gedrag en denken na over gezondere keuzes. Inhoud les Het is belangrijk in een voorlichtingsles meerdere werkvormen te gebruiken. Tevens is het van belang per fase van gedragsverandering voor een bij de verandering passende strategie te kiezen (Van der Burgt &Van Mechelen-Gevers, 2008). Hieronder volgt eerst een korte beschrijving van de les en daarna een beschrijving van het doel per lesonderdeel . De les (bijlage 5) bestaat uit verschillende onderdelen. Allereerst wordt kort het doel van de les uitgelegd. Om het thema wat te verduidelijken wordt daarna een kort filmpje afgespeeld wat gaat over de Gezonde Schoolkantine. Na het filmpje gaat de docent wat dieper in op het thema ‘het belang van de Gezonde Schoolkantine’. Er wordt hierbij gebruik gemaakt van een PowerPoint presentatie (bijlage 3). Vervolgens wordt verder gegaan met een proeverij van frisdranken. Aan de studenten de uitdaging de light frisdranken te herkennen. Na de proeverij zal de docent een debat leiden over gezondheid. Het debat wordt gehouden over stellingen die te zien zijn in de PowerPoint presentatie (bijlage 3). Na het debat wordt er een korte quiz gehouden. De quizvragen zijn te zien op de sheets van de PowerPoint presentatie. De studenten krijgen een formulier uitgereikt met de vragen en mogelijke antwoorden (bijlage 6). Na afloop van de quiz worden de goede antwoorden plenair besproken en wordt de winnaar bekend gemaakt. De winnaar krijgt een gratis gezonde lunch in de schoolkantine. Om de andere studenten te stimuleren het goede antwoord te geven kan er per goed antwoord een kortingsbon worden verdiend voor de kantine. Als de prijs is uitgereikt krijgen alle studenten een formulier waar zij 3 redenen op moeten invullen waarom de Gezonde Schoolkantine belangrijk is (bijlage 8). Ten slotte is er voor de studenten een mogelijkheid tot vragen stellen. De docent haalt de formulieren op met de 3 redenen, deze heeft hij nodig voor de evaluatie. Dit is tevens het einde van de les. Als de studenten weg zijn kan de docent door middel van het evaluatieformulier (bijlage 7) en de ingevulde formulieren van de studenten checken of het doel van de les is behaald. Om het doel meetbaar te maken moet bekend zijn wat het niveau van kennis is voorafgaand aan de les. Om dit te bepalen wordt een zogenaamde 0-meting gedaan. De studenten wordt in een les voorafgaand aan de voorlichtingsles gevraagd hoeveel redenen zij kunnen noemen waarom het belangrijk is een Gezonde schoolkantine te hebben. Deze resultaten worden meegenomen in de eindevaluatie. Zonder deze meting valt niet te bepalen of het doel behaald is. Uitleg die ondersteund wordt door een PowerPointpresentatie is een docentgecentreerde werkvorm. Deze wordt meestal gebruikt om de kennis te vergroten en de attitude van de studenten te veranderen. De docent legt het belang van de Gezonde schoolkantine uit. De nadruk ligt in de hele introductie op een simpele vertaling van gezonde beweegredenen die bij de leefwereld van de studenten aansluit. Een voorbeeld hier van is: ‘Door gezond te eten en te drinken heb je een mooiere huid’. Zoals eerder beschreven leeft lange termijn doelen aangaande gezondheid niet bij deze doelgroep. Daarom is de introductie simpel en kort. Door de nieuwe kennis aan te laten sluiten bij de leefwereld van de studenten zal de attitude tegenover gezondheid eerder worden veranderd. Een positieve en niet dwingende benadering is hierbij belangrijk. Ook het filmpje is een docentgecentreerde werkvorm. Het doel is kennis vergroten en attitude veranderen. Dit filmpje is gekozen omdat er leeftijdsgenoten aan het woord komen die de Gezonde schoolkantine positief beoordelen, wellicht zal sociale invloed ook een bijdrage kunnen leveren aan het veranderen van de attitude.

16

De proeverij van frisdranken is een studentgecentreerde werkvorm die met name bedoeld is om de eigen effectiviteit te verhogen. Bij het verhogen van de eigen effectiviteit is het de bedoeling dat er een vaardigheid aangeleerd wordt waardoor de studenten meer vertrouwen krijgen dat ze iets kunnen. In dit geval proeven de studenten wellicht voor het eerst light frisdrank. Daarnaast speelt dit onderdeel in op de sociale invloed onder de studenten. Indien een aantal de light frisdranken lekker vinden kunnen zij hiermee een positieve invloed hebben op de studenten die nog niet om zijn. Het debat met stellingen is een docent-/studentgecentreerde werkvorm waar ingezet wordt op het veranderen van attitude, het evalueren van eigen gedrag en een stukje sociale invloed. De docent leidt het debat en heeft hier aldus een licht sturende functie. De stelling wordt zo geponeerd dat studenten na kunnen gaan denken over hun eigen gedrag. Zij evalueren hier hun eigen gedrag. Ook hier geldt dat de studenten die een positieve kijk hebben op de stellingen andere studenten kunnen meenemen in het een positieve attitude. Op deze manier kan een verandering van attitude ontstaan. Een quiz is tevens een docent-/studentgecentreerde werkvorm. Hiervoor geldt dus hetzelfde als voor het debat. Een extra toegevoegde waarde bij de quiz is de interactieve vorm van kennisoverdracht. Studenten worden geprikkeld om na te denken over gezondheid, temeer omdat er prijzen te winnen vallen in de vorm van kortingsbonnen of een gratis lunch. De drie redenen opschrijven voor een Gezonde schoolkantine is een studentgecentreerde werkvorm. Door dingen op te schrijven die door studenten wordt bedacht wordt immers 80% onthouden. (Van der Burgt &Van Mechelen-Gevers, 2008) Het laatste onderdeel van de les is daarnaast ook bedoeld om te evalueren of het doel van de les is behaald. De ontwikkelde les staat in bijlage 5. Een handleiding voor de docenten staat in bijlage 4.

Conclusie

Uit de literatuur Overgewicht onder MBO-studenten is een steeds groter wordend probleem. Het kan op zowel korte als lange termijn gevolgen hebben op de gezondheid wat kan resulteren in bijvoorbeeld schoolverzuim, psychosociale problemen en vermindering van kwaliteit van leven. MBO- studenten hechten waarde aan gezonde leefstijl maar hebben een verkeerde perceptie van hun eigen eetgedrag. Tevens bewegen zij te weinig en is hun kennis ontoereikend om gezonde keuzes te maken. De belangrijkste oorzaken voor de snelle toename van overgewicht zijn omgevings-en gedragsfactoren. De MBO-studenten zitten in een leeftijdsfase waarin er een verschuiving plaats vindt van minder invloed van ouders naar steeds grotere beïnvloeding door vrienden en verdere sociale omgeving. De combinatie van deze factoren maakt dat interventies op het gebied van omgeving en gedrag het belangrijkst en meest werkzaam zijn. Gedragsverandering op de lange termijn is een complex proces en vergt een lange adem. Hierbij is het goed mogelijk dat de studenten (onder invloed van de determinanten) snel van fase (Stages of Change) kunnen veranderen. Tevens dient ingespeeld te worden op de interne determinanten en de externe factoren die genoemd worden in de Theorie van Gepland gedrag.

17

Bij voorlichting aan deze doelgroep blijkt werken in groepsverband goed te werken. Een interactieve les zou hier goed bij passen. Werkvormen die goed bij een interactieve les passen zijn groepsgesprek, spel/oefening en rollenspel. Deze werkvormen zijn terug te vinden bij de docent-/studentgecentreerde onderwijsvorm.

Praktijkonderzoek Uit het praktijkonderzoek bij andere scholen is gebleken dat de lessen niet alleen over gezonde voeding gaan maar ook over het maken van verantwoorde keuzes en over het belang van een gezonde leefstijl. Uit het onderzoek onder de studenten wordt duidelijk dat ze graag frisdrank drinken en veel snacks (m.n. vette broodjes) eten. Ook zijn ze prijsbewust en willen ze waar voor hun geld. Ze zijn op de hoogte van het feit dat ze eigenlijk meer gezonde producten zouden moeten gaan eten, maar er is nog geen directe aanleiding of overtuiging. Dat houdt in dat ze in de contemplatiefase, fase twee van het Stages of Change-model, zitten en dat ook daar de les op afgestemd dient te worden (Brug & Kremers, 2002). Dat gezonde voeding beter voor hen is, weten ze al. Nu moeten ze geholpen worden om het ook te kunnen doen. Belangrijk is daarbij om voldoende vertrouwen te hebben in hun vaardigheden en mogelijkheden om het nieuwe gedrag gestalte te geven (Brug & Kremers, 2002). Dat de omgeving verandert in de vorm van een nieuwe schoolkantine is al een steun in de rug voor studenten in de contemplatiefase. Nu moeten ze ook nog weten waar veel en weinig vet of suiker in zit en de vaardigheid om druk van anderen te weerstaan om toch maar mee te doen met het eten van calorierijke voeding. Ook is het van belang dat mensen in de omgeving het goede voorbeeld geven (Brug & Kremers, 2002). Om bovenstaande reden is er voor gekozen om in de les informatie te verstrekken over hoe calorierijk sommige producten zijn en welke inspanning iemand zou moeten leveren om deze energie weer te verbranden.

Discussie en aanbevelingen

Discussie Voorafgaand aan dit rapport is het rapport “ROC Mondriaan, de Gezonde schoolkantine” geschreven voor de locatie Brasserskade. Gezien dit rapport niet gericht is op de locatie aan de Aspasialaan en met een ander doel is geschreven, is er voor gekozen om dit rapport niet te gebruiken. Voor dit rapport is literatuur- en praktijkonderzoek gedaan om een onderbouwde voorlichtingsles te kunnen afleveren aan het ROC Mondriaan aan de Aspasialaan in Den Haag. Gezien het korte tijdsbestek van slechts vijf weken zijn delen van het praktijkonderzoek niet volledig naar behoren uitgevoerd. Om de fase van gedragsverandering te kunnen bepalen, zijn studenten van het ROC Mondriaan locatie Leeghwater in Den Haag geïnterviewd. Dit is gedaan uit praktische oogpunt (tijd) gezien het gebouw van dit ROC Mondriaan naast het gebouw van de Haagse Hogeschool staat. Hoewel er naar waarschijnlijkheid weinig verschil is tussen de meningen van de studenten van deze twee ROC locaties, zou het ten goede zijn gekomen aan de validiteit om de studenten van het ROC aan de Aspasialaan te interviewen.

18

Daarnaast zou er met meer zekerheid een fase van gedragsverandering kunnen worden bepaald wanneer er een grotere groep studenten zou zijn geïnterviewd. Uit de interviews bleek dat de studenten niet allemaal in dezelfde fase van gedragsverandering zitten. Sommigen van hen zien geen probleem, maar de meerderheid was zich wel bewust van hun gedrag en een enkeling onderneemt al actie. De les is afgestemd op de meerderheid van de studenten; zij bevinden zich in de contemplatiefase. Hoewel de verkregen informatie met voorzichtigheid geïnterpreteerd dient te worden, wordt dit wel bevestigd door de reactie van de studentenraad van het ROC Mondriaan aan de Aspasialaan.

Aanbevelingen Tijdens het praktijkonderzoek zijn ervaringen met scholen, waar de gezonde schoolkantine al een paar jaar draait, besproken. Hieruit kan het advies gegeven worden om na de voorlichtingsles, meer lessen over gezonde leefstijl aan te bieden aan de studenten. Een integrale aanpak waarbij educatie, zorg voor individuele studenten en ingrepen in de schoolomgeving worden gecombineerd zal een groter effect opleveren dan enkelvoudige interventies (Bos et al., 2010). Eveneens een waardevolle tip is dat het belangrijk is om al tijdig veel ruchtbaarheid te geven aan de veranderingen in de kantine. Uit zowel de interviews als de mail van de studentenraad blijkt dat de studenten de prijs van de producten zeer belangrijk vinden, daarnaast is portiegrootte van belang. De studenten vinden in de huidige kantines de (gezonde) producten te duur en kopen daarom liever elders hun lunch of tussendoortjes. Het is daarom raadzaam dat de nieuwe cateraar zijn prijsbeleid hierop af gaat stemmen zodat er daadwerkelijk gebruik gemaakt wordt van de gezonde schoolkantine. Ten aanzien van de keuze van de cateraar kan gelet worden op:

Mogelijkheid van eigen inbreng van school/studenten/ouders;

Bereidheid frituur, energydrinks en reguliere frisdranken weg te laten;

Gezonde producten goedkoper aan te bieden dan de ongezonde producten;

Letten op portiegrootte;

Gebruik van verse, bij voorkeur locale, producten. Tot slot is een aanbeveling ten opzichte van de school als rolmodel op zijn plaats. De school zelf en de docenten hebben een voorbeeldfunctie voor de studenten. Stap 1 daarin is het voedselaanbod op de school gezond maken en stap 2 daarin zijn docenten die het goede voorbeeld geven en positief zijn over de Gezonde Schoolkantine tegenover de studenten. Interne communicatie over dit onderwerp kan bijdragen aan een eenduidig beeld binnen de school.

19

Literatuurlijst

Arzjan, I. (2002). Perceived Behavioral Control, Self-Efficacy, Locus of Control, and the Theory of Planned Behavior. Journal of Applied Social Psychology, 665–683.

Blanchette, L., & Maris, S. (2007). Verduidelijking aanwijzingsbesluit Motie Snacks op scholen. Rotterdam: GGD Rotterdam – Rijnmond

Bos, V., Jongh de, D. M., & Paulussen, T. G. (2010). Gezondheidsbevordering en preventie in het onderwijs. Bilthoven: RIVM.

Britt, E. et al. (2004). Patient Education and Counseling. Elsevier, 147–155.

Brug, J., Kremers, S.P.J. (2002). Een model voor fasen van gedragsverandering: het model Stages of Change en voedingsvoorlichting. Voeding & Diëtetiek, 51, Voedingsleer XIVa-1 - XIVa-21

Brug, J. (2008). Gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering. Assen: Gorcum

Brug, J., Assema, P. van, Lechner, L. Gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering; een planmatige aanpak. 2007, Assen; Koninklijke Van Gorcum BV. Via http://books.google.nl/books. Geraadpleegd 22 juni 2013.

Centraal Bureau voor de Statistiek. (2012). Gezondheid en zorg in cijfers. Geraadpleegd op 4 juni 2013, van CBS: http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/B438B6AC-BAB5-4F71-A7F3-26EB01FE66EF/0/2012c156puberr.pdf

Centraal Bureau voor de Statistiek. (2012, Mei 5). Leefstijl, preventief onderzoek; leeftijd en geslacht. Geraadpleegd op 18 juni 2013 van statline.cbs: http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?VW=T&DM=SLNL&PA=81175NED&D1=40-42&D2=a&D3=0-3&D4=0&D5=l&HD=111101-1014&HDR=G4,T,G3&STB=G1,G2

Dagevos, H., & Munnichs, G. (2007). De obesogene samenleving. Amsterdam: Amsterdam University Press.

Chrone, E. (2012). Het sociale brein van de puber. Amsterdam: Bakker.

Ewalds, D., & van der Mooren, F. (2011). Een op de vijf jongeren heeft ongezonde leefstijl. Opgeroepen op Mei 4, 2011, van CBS: http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/43E5CB91-2752-4E6B-B0E0-D39F322921B3/0/2011k1b15p51art.pdf.

Geerts, A. (2008). Vraag het de Expert bijeenkomsten. Pubers en voeding, dat klikt niet echt. VoedingsMagazine 5, jaargang 21.

GGD. (2012) Gezond gewicht. Geraadpleegd op 17 juni 2013, van Den Haag: http://www.denhaag.nl/home/bewoners/zorg-en-welzijn/ggd-en-gezondheid/gezond-gewicht.htm

Gezondheidsraad. (2003). Overgewicht en obesitatis. Den Haag: Gezondheidsraad.

Gezondeschool.nl Bilthoven: RIVM, http://www.gezondeschool.nl versie 1.5, 12 juni 2013. http://www.gezondeschool.info/mbo/waarom-gezonde-school-in-het-mbo/

Health Council of the Netherlands. (2003). Overweight and obesity. Den Haag: Health Council of the Netherlands.

Hiddink, G.J. (2000). Voedingsvoorlichting in beweging. Op zoek naar effectiviteit. Wageningen: Universiteit Wageningen.

Hoogeveen, P. Winkels, J. (2011). Het didactische werkvormenboek. http://www.vangorcum.nl/NL_toonBoek.asp?PublID=4061-0. Geraadpleegd op 12 juni 2013.

Jansen, J., Schuit, A., & van der Lucht, F. (2002). Tijd voor gezond gedrag. Bevordering van gezond gedrag bij specifieke groepen. Bilthoven: RIVM.

Loket gezond leven. (2010, december 20). DOiT (Dutch Obesity Intervention in Teenagers). Geraadpleegd op 17 juni 2013, van Loket gezond leven: http://www.loketgezondleven.nl/i-database/interventies/d/13867.

Lucht, F. van der Polder ,J.J (2010) Van gezond naar beter. Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010. RIVM-rapport nr. 270061005. Bilthoven.

20

Richtlijnen gezonde schoolkantine (2011). Den Haag: Voedingscentrum. http://gezondeschoolkantine.voedingscentrum.nl/nl/wat-waarom/wat-is-een-gezonde-schoolkantine.aspx. Geraadpleegd 13 juni 2013.

Peters, V., van de Westelaken, M., & Walenburg, I. (2006). Procesverslag Conferentie 'Voeding en Beweging'. Rotterdam: Samenspraak Advies.

Miller, W.R.; Rollnick, S. (2002). "Motivational Interviewing: Preparing People to Change'". Guilford press.

Renders, C., Seidell, J., van Mechelen, W., & Hirasing, R. (2003). Overgewicht bij kinderen en adolescenten. Maarssen: Elsevier gezondheidszorg in samenwerking met KennisCentrum Overgewicht en VU medisch centrum

Renders, C., Seidell, J., van Mechelen, W., & Hirasing, R. (2004). Overgewicht en obesitas bij kinderen en adolescenten en preventieve maatregelen. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 148(42):2066-70.

Rijpstra, A., Bernaards, C., Engbers, L., & Jongert, W. (2009). De leefstijl van MBO studenten in Nederland 2008/2009. Leiden: TNO Kwaliteit van Leven.

Schrijvers, C., & Schoemaker, C. (2008). Spelen met gezondheid: Leefstijl en psychische gezondheid van de Nederlandse jeugd. Bilthoven: RIVM.

Storm, I., Nijboer, C., Wendel-Vos, G., Visscher, T., & Schuit, A. (2006). Een gezonde omgeving ter preventie van gewichtsstijging: nationale en lokale mogelijkheden. Bilthoven: RIVM

van Kreij, C., & Knaap, A. (2004). Ons eten gemeten. Gezonde voeding en veilig voedsel in Nederland. Bilthoven: RIVM

van Rossum, C., Fransen, H., Verkaik-Kloosterman, J., Buurma-Rethans, E., & Ocké, M. (2011). Dutch National Food Consumption Survey 2007-2010. Diet of children and adults aged 7 to 69 years. Bilthoven: RIVM.

Van der Burgt, M., van Mechelen-Gevers, E (2008). Preventie en gezondheidsbevordering door paramedici. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

Verhulst, F. (2008). De ontwikkeling van het kind. Assen: Van Gorcum.

Zeller, M., & Modi, A. (2006). Predictors of Health-Related Quality of Life in Obese Youth. Obesity, 122–130.

21

Bijlage 1 Richtlijnen voor producten Gezonde Schoolkantine

22

Bijlage 2 Interviews

Interviews ROC studenten in de buurt van de kantine 10 juni 2013

3 studenten – 3 meisjes Maken jullie gebruik van de kantine? Nee bijna niet. Ik eet liever buiten dan hier. Geen leuke kantine, is te groot. Komt het door de locatie of door het eten? Locatie maar ook eten. Ik vind het eten ook niks. Kan je benoemen waarom je het eten niks vindt? Ik neem liever eten mee. Geldt dat voor jullie ook? Ik eet hier ook niet. Studenten gaan liever naar de Jumbo of de MacDonalds en Subway dan dat ze hier eten. Is dat vanwege aanbod of gezelligheid? Je hebt daar keuze en het is goedkoper dan hier. Ik denk dat iedereen daarom daar heen gaat. Als de kantine gezonder zou worden dan dat hij nu is, zouden jullie er dan vaker wat kopen dan jullie nu doen? Nee, ik vind de kantine nu juist te gezond. Zou dat ook gelden voor de andere studenten? Ik denk het wel, het enige ongezonde is de kipburger.

3 studenten – 1 jongen (eet noedelsoep van de kantine) 2 meisjes Wat vindt je van wat ze hier in de kantine verkopen? Ja is wel lekker hoor, is niet duur. Je moet gewoon een beetje geld hebben. Smaakt het ook, vindt je dat er genoeg keus is? Jawel, je kan van alles kiezen, is wel lekker om te eten. Koop je hier altijd of koop je ook elders? Nee nee, kijk ik heb nu net een beetje geld maar Jumbo is goedkoper toch, dan loop ik ff snel naar Jumbo. En wat haal je dan bij de Jumbo? Drinken (student heeft literfles Fanta voor zich staan) en croissantjes, etc. Verkopen ze daar ook belegde broodjes? Nee Als het aanbod en de prijs anders zou zijn, zou je hier dan vaker wat halen? (in de kantine) Tuurlijk, hallo. Als het goedkoper is, wie doet dat dan niet? Ja toch.

23

En het aanbod? Wat vind je van het aanbod? Los gezien van de prijs? Ik vind het aanbod wel goed, ja hoor. En wat vinden jullie daarvan? Zijn jullie het eens? Nee, …. Onverstaanbaar wat er daarna gezegd wordt. Gesprek krijgt andere wending vanwege een te harde MP3 speler.

4 studenten – 4 meisjes Wat vinden jullie van het kantine hier en het aanbod? Wel lekker maar best wel prijzig. Ze moeten de gezonde dingen wat goedkoper maken. Voor een salade betaal je 2,45. En zijn ook niet eens heel groot. Vind je het aanbod van gezonde producten dat ze aanbieden wel prima of zou er wat meer keus mogen zijn? Er zou wel wat meer fruit mogen zijn, dat kunnen ze beter aanbieden. Er ligt heel veel frituur enzo. En zou je daar ook gebruik van maken? Op het menubord staat dat ze ook fruitsalade verkopen maar dat hebben ze helemaal niet. Het staat er wel op maar ze verkopen het niet. En moet je dat dan bestellen dat ze het klaar maken? Ja precies, maar ze hebben gewoon geen fruit. Of van die oude, bruine bananen. En nemen jullie ook wel eens eten zelf mee, vanuit huis? Ja ik neem soms wel eens wat boterhammen mee. En hier in de buurt? Doen jullie dat ook wel eens dat je daar wat haalt? Ja ik ga wel eens naar de megastores. Maar dat doe je ook niet heel vaak. Soms wel eens naar de La Place of de Mac maar dat is ook niet echt geweldig. En is ook stukje lopen. Eigenlijk kun je het beste hier beneden eten. Want daar krijg je een veel groter broodje voor dezelfde prijs. Wat is dat dan? Van hier beneden? Ja dat is echt vanuit school. Studenten van school staan daar. Maar daar duurt het wel weer heel erg lang. Deze kantine is van een catering. Hier beneden is alleen niet elke dag open. Elke maandag en vrijdag dicht. Klopt het dat jullie vinden dat de prijs en het aanbod van deze kantine anders zou mogen? Ja eigenlijk. En dan met name de prijzen van de gezonde producten? Zijn de prijzen van de frituur ook hoog? Ja ongeveer hetzelfde. Ik had een broodje filet Americain maar dat is net zo duur als een kipburger. Dat zou eigenlijk veel goedkoper moeten want dat is natuurlijk veel gezonder. Is het dan verleidelijker om ongezonde producten te kopen? Ja naar verhouding wel ja.

24

3 studenten – 3 jongens Waar heb je je drinken (AA drink) gekocht? Hier in de kantine? Nee hier is het te duur. Ik koop veel bij de Jumbo. Wat vindt je van de keus? Vind je dat ze genoeg dingetjes hebben? Als het goedkoper zou zijn, zou je hier dan wel meer dingen kopen? Het zou wel leuk zijn als er meerdere keuzes zouden zijn zoals rijst. Ik heb 1 keer pasta gezien maar dat is dan die keer erop weer niet. Waarom wil je die keuze hebben? Heb je behoefte aan een warme maaltijd of omdat het gezonder of lekkerder is of ..? Ik vind dat de kant van de gezondheid best wel goed is. Eerst denk je na over de bestelling en daarna denk je aan de prijs. En de bestelling is niet altijd aanwezig. En dan denk je snel, ze hebben het niet meer en ten tweede de prijs is best duur. Daarom denk je niet meer aan het restaurant (jongen bedoelt de kantine) maar ga je gelijk naar de Jumbo en haal je daar een broodje en drinken. Wat koop je bij de Jumbo? AA drink, Energy, maar ook broodje pizza, verschillende broodjes eigenlijk. Daar kosten 2 stukjes pizza 90 cent terwijl hier bij kantine 1 klein stukje 2 euro kost. Ja we zijn studenten in de crisis dus we moeten daar op letten.

2 studenten – 2 meisjes Maken jullie wel eens gebruik van de kantine? Ik ga meestal naar de Megastores. Ja valt wel mee en als we hier wat halen, is het die kipburger van 2 euro. Dat doen de meeste. Is die het populairste? Waarom? Ja hij is lekker en niet zo duur. Die broodjes gezond enzo, ja ze willen wel dat we gezond eten maar die zijn wat duurder en kleiner. Is de kipburger dan het enige broodje wat een beetje volume heeft en betaalbaar is? Ja of de broodjes gezond hier beneden. De kantines zijn vaak gesloten. Als je van 13 tot 18 uur les heb, zijn de kantines gesloten. En waar je dan je eten? Bij de megastores, meestal bij de Jumbo of de Mac. Ik ga het vaakst bij de Jumbo voor croissantjes. Je geeft aan dat de school wil dat jullie gezond eten. Hoe zit dat? Op elke school willen ze dat toch? Dan doen ze hun kantine zo gezond mogelijk. Maar de gezonde dingen zijn meestal het duurst. Ook de salades enzo en junk food is dan meestal toch wat goedkoper. Maar je houdt wel van gezond eten? Als ik een broodje gezond kan nemen die wat goedkoper is zou ik een broodje gezond nemen. Dus eigenlijk is de prijs het gene wat je tegenhoudt? Ja, helemaal ik. Ik let daar echt op, op de prijs. Ik zou een broodje gezond eerder nemen maar het is gewoon duurder.

25

Geldt dat voor jou ook? Ik weet niet. Ik eet niet echt heel gezond maar ben ook niet te dik, het verschilt een beetje per dag. Zou je wat willen veranderen? Bedoel je de prijs? Ja dat en de openingstijden. En drinken? Nemen jullie dat mee of kopen jullie dat hier? Ik heb laatste een keer water gekocht want toen had ik dorst. Meestal kopen we drinken ook bij de Jumbo. Drinken is hier ook wat duurder. En je kan hier alleen chippen of contant betalen en dat is lastig. Niet iedereen kan chippen of weet hoe dat moet. Dat is lastig.

Wat valt op?

- Ze vinden alles te duur maar ze drinken wel A-merk frisdranken zoals Fanta, Coca Cola, AA

drink, Extran, etc.

- Formaat broodje is te klein in de kantine

- Gezonde producten moeten goedkoper worden gemaakt dan de ongezonde producten

- Beter aanbod zowel gezond als ongezond. Er wordt niet aangeboden wat ze op de borden

hebben staan.

- Kantine is te duur, veel te duur.

26

Bijlage 3 Dia’s PowerPoint voorlichtingsles

Welkom!

Wat gaan we vandaag doen?

Les over voeding en de Gezonde Schoolkantine

Doel

Filmpje

Frisdrank proeven

Debat

Quiz

Evaluatie

Dia 1 Dia 2

Waarom een Gezonde Schoolkantine?

http://vimeo.com/52608207

Belang Gezonde Schoolkantine

419 minuten wandelen of 257 minuten fietsen

36 minuten wandelen of22 minuten fietsen

Kapsalon Broodje kaas

Dia 3 Dia 4

Wat smaakt beter?

Versus

Tijd voor een debat!

Stelling 1:

“Ik ontbijt iedere dag, want dan kan ik me beter concentreren op school.“

Dia 5 Dia 6

Debat deel 2

Stelling 2:

“Een mooie huid is belangrijk voor mij, daarom drink ik een flesje water per dag”

Debat deel 3

Stelling 3:

“Als gezond eten goedkoper is, ga ik dat doen!”

Dia 7 Dia 8

27

Quizzzzzzz

Hoe werkt het

en wat kan ik winnen?

Let op: eerste vraag..

Leren doe je makkelijker door:

A Harder te fietsen naar school

B Te ontbijten

C In de eerste pauze een snack te eten

Dia 9 Dia 10

Vraag 2

Sporten gaat makkelijker als je:

A Gezond en regelmatig eet

B Het ontbijt over slaat

C Energydrinks drinkt

Vraag 3

Je weerstand verhoog je door:

A Vitamine pillen te slikken

B Meer groente en fruit te eten

C Meer water te drinken

Dia 11 Dia 12

Vraag 4

Een frissere adem krijg je door:

A Siroop met muntsmaak te drinken

B Een banaan te eten

C Minder frisdranken te drinken

Laatste vraag

Om een Big Mac te verbranden moet je … minuten fietsen:

A 70 minuten fietsen

B 40 minuten fietsen

C 20 minuten fietsen

Dia 13 Dia 14

Tot slot

Prijsuitreiking

Schrijf 3 redenen op waarom de Gezonde Schoolkantine van belang is

Vragen?

Dia 15 Dia 16

28

Bijlage 4 Lesuitwerking voor de docenten

Dia 1 Welkom! Binnenkomst van de klas. Iedereen welkom heten en de klas in groepjes verdelen. Dia 2 Wat gaan we vandaag doen? Globaal de les beschrijven: deze les gaat over voeding en de gezonde schoolkantine Het doel van deze les is de deelnemers bewust maken van ongezond gedrag en na laten denken over gezondere keuzes. De volgorde van de les is als volgt:

- Filmpje over de gezonde schoolkantine - Gewone en light frisdrank proeven - Debat voeren over gezondheid - Een quiz van 5 vragen waarbij een prijs te verdienen valt - Evaluatie

Dia 3 Waarom een Gezonde Schoolkantine? Eerst filmpje laten zien. Voor het filmpje is verbinding met het internet nodig. Link naar het filmpje is het plaatje of de link onder het plaatje. Na afloop filmpje; volgende dia. Tijdens die dia uitleg geven over de gezonde schoolkantine Dia 4 Belang Gezonde Schoolkantine Na filmpje uitleggen waarom een Gezonde Schoolkantine van belang is. Naast eigen argumentatie kan onderstaande info houvast geven:

Een gezonde kantine kan bijdragen aan concentratie en prestatie Het is heel aannemelijk dat er een verband is tussen voeding, gedrag en leerprestaties. De hersenen hebben, net als de andere lichaamsdelen, voedingsstoffen nodig om goed te kunnen functioneren. Verkeerde eetgewoontes vergroten het risico van tekorten die kunnen leiden tot bijvoorbeeld concentratiestoornissen. (Voedingscentrum, 2013)

Jongeren komen minder aan door een gezonde kantine Gezond eten en genoeg bewegen voorkomt overgewicht. Alle kleine beetjes helpen. Als je bijvoorbeeld het reguliere aanbod in frisdrankautomaten vervangt door water of light dranken, kan dit al maximaal een kilo per persoon gewichtsstijging per jaar schelen. (Voedingscentrum, 2013)

Jongeren hebben verdeeld over de dag meer energie door gezonde voeding Gezonde voeding bevat vitamines en mineralen maar ook vezels. Vezels zitten o.a. in groente, fruit en volkoren producten zoals volkoren brood. Vezels zorgen voor een vol/verzadigd gevoel. Hierdoor heb je minder snel trek en ga je minder snel snacken en je hebt meer energie gedurende de dag! De kans op overgewicht wordt hierdoor kleiner.

Je houdt het langer vol met sporten Gezonde voeding draagt bij aan betere sportprestaties. Door gezond en gevarieerd te eten, krijg je de juiste hoeveelheid van alle gezonde stoffen binnen. Die gezonde stoffen zijn bijvoorbeeld koolhydraten, eiwitten, vetten, vitamines en mineralen en vezels. Tijdens het sporten zijn hiervan vooral koolhydraten en vetten belangrijk, zij geven je de nodige energie. Deze stoffen verbranden in je lichaam en leveren daardoor energie aan je spieren. Als je niet gezond eet, kun je te weinig voedingsstoffen hebben om goed te kunnen sporten. Je kunt dan snel moe worden of zelfs uitgeput raken. Als de trainer je dus heel vaak wisselt omdat je niet meer vooruit te branden bent, moet je misschien eens goed kijken of je wel gezond eet. Je kunt namelijk nog zo goed trainen, als je van een bepaalde stof te weinig hebt, zul je nooit echt goed presteren. (Voedingscentrum, 2011)

Je bent minder vatbaar voor griep en verkoudheid Met een goede weerstand, zul je minder snel de griep of een verkoudheid krijgen. Gezonde voeding kan bijdragen aan een goede weerstand. De vitamines A en C zijn erg belangrijk voor een goede weerstand. Vitamine A is belangrijk voor de gezondheid van je huid. Vitamine C zorgt ervoor dat er meer eiwitten worden gemaakt, die ziekteverwekkers uitschakelen.

29

Echte weerstandsbommetjes zijn: lever, halvarine, margarine, vis, zuivelproducten, citrusvruchten, groente en aardappelen. (Wissekerke, 2009) [ er zijn meer redenen te noemen waarom een Gezonde Schoolkantine van belang is. Deze redenen worden nog genoemd/behandeld tijdens de andere onderdelen in de les ] Dia 5 Wat smaakt beter? Tijdens deze dia gaan de studenten het verschil proeven tussen gewone en light frisdranken. Ze gaan blind proeven. Dit houdt in dat ze niet weten wat de gewone en wat de light frisdrank is. De frisdrank kan het beste in plastic wegwerp bekertjes geserveerd worden. Biedt 1 soort frisdrank aan (bijv. cola, fanta, cassis, etc.) en dan in 2 varianten nl gewone en light. Geef de bekertjes een markering bijv. A, B of 1, 2, etc). Laat de studenten de frisdranken proeven en laat ze noteren welke ze lekkerder vinden en waarom. Na het proeven kan klassikaal gesproken worden over de meningen van de studenten. Bij blind proeven kan het namelijk gebeuren dat studenten weinig verschil proeven tussen de gewone en light frisdrank. Vaak is het merk en label erg belangrijk. Onderstaande informatie kan helpen bij het klassikale gesprek. Elke dag, een heel jaar lang een ½ liter fles gewone frisdrank vervangen voor water of light frisdrank bespaart 8,5 KILO!! Een goede reden dus om light frisdrank of water te drinken. 500 ml cola bevat 210 kcal. 365 dagen x 210 kcal = 76.650 kcal 76.650 / 9000 * = 8,52 kilo * Voor 1 kilo vet, moet je 9000 kcal binnen krijgen. Dia 6 Tijd voor een debat! Vooral jongeren slaan het ontbijt vaak over. Maar je hersenen hebben 's ochtends meteen al brandstof - in de vorm van glucose - nodig. Zonder ontbijt kun je je minder goed concentreren. Met een ontbijt zet je de “motor” van de stofwisseling aan. Een ontbijt met langzame koolhydraten (bruin brood, yoghurt met muesli of brinta) is altijd goed, maar zeker als je die dag veel moet studeren of examen moet doen. (Dresch, 2012) Dia 7 Debat deel 2 Voldoende vocht is belangrijk voor een frisse en mooie huid. Alleen maar drinken afgaand op het dorstgevoel volstaat dikwijls niet. Dorst is immers al een eerste verschijnsel van uitdroging. Vandaar het belang om regelmatig tussendoor te drinken, ook als je geen dorst hebt en zeker bij warm weer. Bron: Inge Coene “Zomers gezond genieten” (Coene, 2008) Dia 8 Debat deel 3 Uit ons praktijkonderzoek blijkt dat de prijs van gezonde voeding een grote barrière is voor de studenten om gezonde producten te kopen. Met deze stelling kan dit getoetst worden en kan hier over gesproken worden in de klas. Dia 9 Quizzzzz Bij deze dia uitleg geven dat de quiz bestaat uit 5 vragen. De studenten kunnen kiezen uit A – B – C antwoorden. De antwoorden moeten ze individueel noteren op het antwoordformulier. Na elke vraag wordt het goede antwoord besproken. Elke goed beantwoorde vraag verdient een kleine prijs. Ons idee hierbij is een kortingsbon van 10% of 25% van een aankoop in de nieuwe kantine. Aan het eind van de quiz wordt gekeken naar wie de meeste vragen goed heeft beantwoord en deze student krijgt een … (ons idee is een gratis lunch aan te bieden)! Het ROC kan hier zelf bepalen wat zij aan de studenten zou willen geven. Dia 10 Let op: eerste vraag… Antwoord B is juist Info: is al eerder besproken maar hierbij de informatie nog een keertje. Vooral jongeren slaan het ontbijt vaak over. Maar je hersenen hebben 's ochtends meteen al brandstof - in de vorm van glucose - nodig. Zonder ontbijt kun je je minder goed concentreren. Met een ontbijt zet je de “motor” van de stofwisseling aan.

30

Een ontbijt met langzame koolhydraten (bruin brood, yoghurt met muesli of Brinta) is altijd goed, maar zeker als je die dag veel moet studeren of examen moet doen. (Dresch, 2012) Reik per goed beantwoorde vraag een kortingsbon uit. Dia 11 Vraag 2 Antwoord A is juist Info: door gezond en gevarieerd te eten, krijg je de juiste hoeveelheid van alle gezonde stoffen binnen. Die gezonde stoffen zijn bijvoorbeeld koolhydraten, eiwitten, vetten, vitamines en mineralen en vezels. Tijdens het sporten zijn hiervan vooral koolhydraten en vetten belangrijk, zij geven je de nodige energie. Deze stoffen verbranden in je lichaam en leveren daardoor energie aan je spieren. Als je niet gezond eet, kun je te weinig voedingsstoffen hebben om goed te kunnen sporten. Je kunt dan snel moe worden of zelfs uitgeput raken. (Voedingscentrum, 2011) Extra info; Energydrinks Veel mensen denken dat koffie en energiedrankjes de oplossing is om meer energie te krijgen. Dit is in eerste instantie ook zo, alleen op lange termijn putten deze dranken je alleen maar uit. Dit komt, omdat deze stimulanten je hart harder laten werken. Dus op de eerste plaats krijg je wel wat extra energie, maar je hart komt op deze manier nooit tot rust, waardoor je lichamelijk uitgeput raakt. (Gezonde keuzes, 2012) Reik per goed beantwoorde vraag een kortingsbon uit. Dia 12 Vraag 3 Antwoord B is juist Info: vitaminen pillen zijn een goed alternatief om aanvullend te gebruiken. Bijv als je veganistisch bent kun je vitamine B12 bij slikken omdat de kans aanwezig is dat je hiervan onvoldoende binnen krijgt. De beste manier blijft echter om alle vitaminen en mineralen via de voeding binnen te krijgen. Eet daarom gezond en gevarieerd. Reik per goed beantwoorde vraag een kortingsbon uit. Dia 13 Vraag 4 Antwoord C is juist Info: in frisdrank zitten suikers (koolhydraten). Deze worden omgezet in zuren en zuren tasten het gebit aan. Er wordt tandplak gevormd en tandplak veroorzaakt gaatjes, een slechte adem en tandvleesontstekingen. Het is daarom beter om minder frisdrank of vruchtensap te drinken. Het beste voor je gebit is water, thee en koffie zonder suiker. (Hof van Hoornwijck, 2013) Reik per goed beantwoorde vraag een kortingsbon uit. Dia 14 Laatste vraag Antwoord A is juist Info: een Big Mac bevat ongeveer 500 kcal. Met 15 km per uur fietsen verbrandt je 7 kcal per minuut. 500/7 = 71 minuten fietsen. Reik per goed beantwoorde vraag een kortingsbon uit. Dia 15 Tot slot Even na gaan wie de meeste vragen goed geantwoord heeft. Die student/studenten krijgen een prijsje (bijv. de gratis lunch) Evaluatie Heeft de les enig effect bereikt? Hebben de studenten er iets van opgestoken? Om daar achter te komen is het van belang om de studenten een evaluatie formulier te laten invullen.

31

Ze hoeven alleen 3 redenen te noemen waarom de Gezonde Schoolkantine van belang is. Deze redenen en nog veel meer zijn in de les naar voren gekomen. Goede redenen zijn: 1) Je hebt verdeeld over de dag meer energie 2) Je leert makkelijker op school (met name belangrijk het ontbijt) / betere schoolprestaties 3) Je houdt het langer vol met sporten 4) Je huid ziet er mooier uit als je voldoende water drinkt en gezond eet 5) Je ziet er slanker en strakker uit / je komt minder in gewicht aan / voorkomen van overgewicht 6) Je hebt een frissere adem en minder kans op gaatjes 7) Je bent minder vatbaar voor griep en verkoudheid / betere weerstand Dia 16 Groot vraagteken Tijd om overige vragen te antwoorden van de studenten Einde van de les

32

Bijlage 5 De voorlichtingsles

Lesmoment Tijd Leerinhoud Werkvorm Materiaal Activiteit docent Activiteit student

Voorbereiding 5 min. - - Filmpje, Vimeo, tafels

Klaarzetten tafels, filmpje startklaar, schema van de les op het bord, frisdrank bekertjes klaarzetten/inschenken

Nog niet aanwezig

Binnenkomst klas

1 min. - - Tafels Welkom heten, klas in groepen zetten

Gaan zitten

Uitleg doel van de les

2 min Uitleggen wat de les gaat inhouden

Plenair PowerPoint Vertellen Luisteren

Start filmpje 3 min. Gezonde schoolkantine in beeld

Plenair Filmpje Film starten Kijken

Introductie 5 min.

Bepraten filmpje; belang gezonde schoolkantine algemeen

Plenair

PPT plaatjes hamburger/broodje kaas te verbranden op de fiets

Vertellen Luisteren

Proeverij frisdranken light/gewoon

10 min.

Gezonder drinken

Plenair Frisdrank light en gewoon (cola/fanta)

Uitleggen / presenteren/ proeverij leiden

Interactief bezig zijn door middel van proeven

Debat Gezondheid

3 min. Debatteren over belang gezondheid

Onderling overleg studenten

PPT met stelling

Klas opdelen in twee groepen, begeleiden twee groepen in argumenten bedenken

Voor- en nadelen van frisdrank bedenken, overleggen, informatie delen

Debat 5 min. Debatteren gezondheid

Debat PPT met stelling Leiden van het debat Argumenteren over frisdrank/light of water

Eind debat 2 min. Gezondheid Plenair PPT met stelling Uitleggen en aanvullen van de studenten

Interactief luisteren

Quiz* 10 min.

De gezonde schoolkantine

Quiz antwoordformulier, bord

Uitleggen, antwoorden controleren, punten toekennen

Quizvragen beantwoorden, interactief luisteren

Prijsuitreiking en afronding: studenten schrijven 3 redenen op voor gezonde schoolkantine

5 min. Eindstand Plenair Bord/ papier

Geven van de eindstand, vertellen wanneer de gezonde lunch (prijs) genuttigd kan worden. Haalt papiertjes op bij studenten

Luisteren

Vragen? Overig Leerinhoud naar vragen studenten

Interactief Geen Antwoorden geven Vragen stellen

Klaar 1 min. - - - Klas mag weg, bedanken voor inzet

Weggaan

Opruimen 2 min. - - - Alles opruimen en inpakken Niet meer aanwezig

Evaluatie 5-10 min.

Doel behaald? Evaluatie Evaluatie formulier Evalutie formulier invullen Niet meer aanwezig

* Bij elk goede beantwoorde vraag krijgen de studenten een kortingsbon van 10% op een gezond artikel uit de schoolkantine De hoofdprijs is een gratis gezonde lunch bestaande uit een broodje of salade met een stuk fruit.

33

Bijlage 6 Quiz antwoordformulier

Quiz ‘De Gezonde Schoolkantine’ Omcirkel op het blaadje het juiste antwoord. Vraag 1: Leren doe je makkelijker door: A Harder te fietsen naar school B Te ontbijten C In de eerste pauze een snack te eten Vraag 2: Sporten gaat makkelijker als je: A Gezond en regelmatig eet B Het ontbijt overslaat C Energydrinks drinkt Vraag 3: Je weerstand verhoog je door: A Vitamine pillen te slikken B Meer groente en fruit te eten C Meer water te drinken Vraag 4: Een frissere adem krijg je door: A Siroop met muntsmaak te drinken B Een banaan te eten C Minder frisdranken te drinken Vraag 5: Om een Big Mac te verbranden moet je ...... minuten fietsen: A 70 minuten B 40 minuten C 20 minuten

34

Bijlage 7 Evaluatieformulier

Wat ging goed?

.……………………………………………………………

.…………………………………………………………… …….……………………………………………………… …………………….……………………………………… Tips voor verbetering?

……………………………………………………………………….………………………………………………………………………….……………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………. Doel: Aan het einde van de les kan 20% van de studenten 3 redenen opnoemen waarom het belangrijk is een Gezonde Schoolkantine te hebben. - Aantal studenten: - 0-meting (studenten die vooraf al drie correcte redenen konden noemen worden niet meegeteld in de resultaten) - Aantal studenten na 0-meting: - 20% hiervan: ... studenten Doel behaald? Hoeveel procent van de studenten heeft 3 correcte redenen zoals in het begin van de les omschreven kunnen noemen?

35

Bijlage 8 Redenen belang gezonde schoolkantine Noem 3 redenen van het belang van een gezonde schoolkantine 1. ……………………………………………………………………….………………………………………………………………………….……………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………. 2. ……………………………………………………………………….………………………………………………………………………….……………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………. 3. ……………………………………………………………………….………………………………………………………………………….…………………………………………………………………………….………………………………………………………………………….