Oostelijk Duitsland

Dresden

REISGIDS VOOR DE BEWUSTE BEZOEKER

OostelijkDuitsland

Land van Luther, Goethe en Bach

Tekst en foto’s: Katharina KunterVertaling: C.J. den Heyer

Meinema

De Reisgids voor de bewuste bezoeker richt zich op diegenen die bewust op zoek zijn naar de ges-chiedenis, de cultuur, de spiritualiteit en de godsdienst(en) van het land, de regio of de stad die zijbezoeken. Niet alleen sporen uit de oudheid, maar ook recente geschiedenis en hedendaagse uitin-gen van spiritueel leven komen aan bod. De locale keuken en de natuur krijgen eveneens aandacht.De reisgidsen bieden in kort bestek achtergrondinformatie, maar ook beschrijvingen van routes enwandelingen die het betreffende gebied op een verrassende wijze ontsluiten voor geïnteresseerdereizigers.De Reisgids voor de bewuste bezoeker leent zich voor gebruik vóór, tijdens en na de reis en verhoogtuw reisplezier.

Redactie: Jan Hofstra, Piet van Midden en Piet van Veldhuizen

Verschenen: - Piet van Midden, Israël en de Palestijnse Gebieden (derde druk)- Peter Morée, Praag- Katharina Kunter, Berlijn- Piet van Veldhuizen, Polen- Piet van Midden, Jordanië- Paul van der Velde, Boeddhistisch India- Huibert Teekens, Amsterdam- Bernard Postma, Inspirerend Rome

In voorbereiding: - Chris Doude van Troostwijk, Elzas

www.uitgeverijmeinema.nl

Boekverzorging: Studio Anton Sinke, Nieuwerkerk a/d IJsselFoto omslag (rechtsonder): Forstfest Kamenz (Foto: Stadtverwaltung Kamenz)

ISBN 978 90 211 4269 2NUR 512

© 2011 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in eengeautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzijelektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder vooraf-gaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud

1. Inleiding: uit ruïnes herrezen................................................................................................7

2. Onderweg in Thüringen, Saksen en Saksen-Anhalt ............................................................12

3. Moederland van de Reformatie ..........................................................................................21

4. Land van dichters, land van kunstenaars ............................................................................81

5. Zijn muziek veranderde de wereld: in het voetspoor van J.S. Bach...................................111

6. Dat was de DDR... ............................................................................................................133

7. Bloeiende landschappen...................................................................................................149

8. Voor kinderen en voor jong gebleven volwassenen..........................................................191

9. Spirituele oorden ..............................................................................................................199

10. Praktische tips...................................................................................................................215

11. Oost-Duitsland in boeken, films en muziek.......................................................................219

Register.............................................................................................................................225

Dankwoord .......................................................................................................................227

5

6

Dresden

‘Uit ruïnes herrezen, en op de toekomstgericht’, zo luidt het begin van het beroemdegedicht van de Duitse dichter Johannes R.Becher. Hij schreef het, vermoedelijk in okto-ber 1949, onder de indruk van het verwoesteen gebombardeerde Duitsland na 1945 – enin de hoop op een toekomst zonder oorlog engeweld. De opdracht had Becher gekregenvan de kort tevoren in het leven geroepenDDR. De nieuwe staat was op zoek naar eennieuw volkslied, omdat het aloude Deutsch-landlied door de nazi’s volstrekt in diskredietwas gebracht. In november 1949 werd hetuit drie strofen bestaande gedicht ‘Auferstan-den aus Ruinen’ van Becher met de muziekvan Hans Eisler gekozen tot het volkslied vande DDR. Het nieuwe ‘Bechervolkslied’ brachtde breuk met het nationaal-socialistischeverleden tot uitdrukking en symboliseerde denieuwe start van de tweede Duitse staat,zowel politiek als filosofisch. Sinds de bouw van de muur in 1961 vormdedit volkslied voor de regering van de DDRechter een probleem. Het gedicht van Becherbevatte namelijk een pleidooi voor de her-eniging van Duitsland. Het sprak over Duits-land als ‘het enige vaderland’. Maar voor dat ideaal was geen plaats meer inde politiek van de DDR, die zich steedsnadrukkelijker distantieerde van de West-Duitse Bondsrepubliek. De socialistischeoplossing van dit probleem was eenvoudig:

bij officiële gelegenheden werd niet meer detekst van het volkslied gezongen, maaralleen de melodie gespeeld. Dat bleef zovanaf het begin van de jaren zeventig tot deondergang van de DDR in 1990. De tragische geschiedenis van het Becher-volkslied illustreert het idealisme en de reali-teit van de DDR. Het waren de ruïnes vanPruisen en nazi-Duitsland die de DDR bij hetbegin van de machtsovername uit de wegwilde ruimen. Als de in moreel opzicht betereDuitse staat wilde ze een nieuw land, eennieuwe maatschappij en een nieuwe mens

7

1 | Inleiding: uit ruïnes herrezen

Klooster Pforta

8

scheppen. In het begin hebben velen daarinoprecht geloofd en eraan meegewerkt. Aanhet einde van het bewind keerde het volk destaat de rug toe.

Wie nu, twintig jaar na de hereniging vanDuitsland, het oostelijk deel van Duitslandgaat ontdekken, zal voortdurend geconfron-teerd worden met het recente verleden vande DDR. Er is op het eerste gezicht zeer veelveranderd, maar al snel zal ook duidelijkworden dat het veranderen van mensen enhun meningen een langduriger proces is danhet simpelweg slopen van lelijke gebouwen.Verschil van inzicht over de erfenis en debetekenis van het socialisme bestaat overal.Een heel volk ging van de ene op de anderedag deel uitmaken van een nieuwe staat. Erwerden nieuwe deelstaten gevormd en vrij-wel alle facetten van het politieke en dage-

lijkse leven veranderden. Onder de ruïnes vanhet socialisme doken zaken op die lang ver-borgen waren gebleven: de herontdekkingvan wezenlijke elementen en grote persoon-lijkheden van de Europese cultuur en religie.Dankzij financiële ondersteuning uit het wes-ten van Duitsland was het mogelijk de gro-tendeels sterk in verval geraakte historischebinnensteden te behouden en te renoveren.Prachtige kunstschatten werden zorgvuldiggerestaureerd. Schrijvers, kunstenaars enhumanisten die gedurende al die jaren in depolitieke opvattingen van de DDR geen plaatsmochten hebben, werden herontdekt. Ookde godsdienst, in het communisme door destaat afgeschilderd als opium voor het volken fel bestreden, kon weer in vrijheid adem-halen. De joodse wijk van Erfurt is daarvaneen imposant voorbeeld. Dat geldt eveneensvoor de met veel zorg en liefde gerestaureer-

Dresden, april 1946 (Foto: U. Proietti, Bundesarchiv 212-087)

9

Oost-Duitsland Land van Luther, Goethe en Bach

de christelijke dorpskerken en prachtigekathedralen.

Deze gids is een reisleider bij een reis doorhet oosten van Duitsland van twintig jaar nade hereniging, in het bijzonder het zuidelijkdeel. Een aan natuurschoon rijk gebied, datoptimale mogelijkheden biedt om te fietsenen te wandelen. Op cultureel vlak is hier veelmeer te zien dan alleen de overblijfselen vande DDR. Het is een Europees cultuurgebiedvan het allerhoogste niveau, met in het cen-trum drie Europese grootheden op het bredeterrein van kunst en wetenschap: Bach, Goe-the en Luther. We zullen zien dat hun betekenis verder reiktdan de cantates van Bach, Goethes Faust ofLuthers 95 stellingen.

Zonder hun diepgaande beïnvloeding vanmuziek, filosofie en godsdienst zou de Euro-pese geschiedenis volstrekt anders zijn verlo-pen.

Het is omstreden in hoeverre de term ‘Oost-Duitsland’ juist is. De regionale televisie enradio die zich in dit gebied verenigd hebben,noemen zichzelf ‘Mitteldeutscher Rundfunk’.Dat geldt ook voor de protestantse kerk indeze regio, die zich nu ‘Evangelische Kirche in

Trendy: de DDR-cultauto Wartburg (Foto: Wittig Bundesarchiv 183-22209-0688)

Mitteldeutschland’ noemt. Die naam brengttot uitdrukking dat men zich door de toetre-ding van nieuwe landen tot de EU nu geogra-fisch in het midden van Europa bevindt – enniet aan de oostelijke grens. Maar die houdtook de herinnering levend dat er eeuwen-lang nog een deel van Duitsland bestond datverder weg in het oosten lag: Oost-Pruisen,Pommeren en Silezië, gebieden die ooitsamen ongeveer eenderde deel van het Duit-se Rijk uitmaakten. Jongere Duitsers, maarook veel niet-Duitsers, weten vaak niet datdeze gebieden na het einde van de TweedeWereldoorlog afgestaan moesten worden(‘verloren gingen’) en dat de meer dan veer-tien miljoen Duitsers die daar woonden, naarhet door de geallieerden bezette ‘overblij-vende’ Duitsland verdreven werden. Met de

hereniging van Duitsland in 1990 behorendeze voormalige oostelijke gebieden nu defi-nitief tot Polen, Litouwen of Rusland. Geletop het gebied dat deze reisgids behandelt,zou het historisch gezien correcter zijn omover Midden-Duitsland te spreken. Het is eenvoudiger de gebieden en steden inte delen naar de in 1990 ontstane nieuwedeelstaten. Met het land van Bach, Goethe enLuther bedoelen we dan de in het zuidengelegen deelstaten Saksen-Anhalt, Thürin-gen en Saksen. Omdat deze drie deelstatendoor hun geschiedenis, cultuur en mentaliteitnauw met elkaar zijn verbonden, concen-treert deze reisgids zich op alle drie. Hoe het ook zij – Midden- of Oost-Duitsland– deze reisgids vestigt de aandacht op perso-nen, gebeurtenissen en plaatsen die een

10

Reizen zonder grenzen

essentiële rol in de Duitse, maar ook in deEuropese cultuur en geschiedenis hebbengespeeld en die ook nu nog van betekeniszijn. Hij biedt geen eenvoudige, volledige lijstvan toeristische hoogtepunten die snel ‘afge-werkt’ kunnen worden. In plaats daarvan valtde nadruk op wat typerend, uniek, of exem-plarisch voor de regio en haar geschiedenis isgeworden en onthult hij achtergronden. Zokan de lezer ook plaatsen leren kennen dienog niet door het massatoerisme zijn ont-dekt, en verhalen lezen over historischegebeurtenissen die zelden in een andere reis-gids te vinden zijn. De adviezen in dit boek zijn bestemd voortoeristen die een paar dagen, een week ofzelfs langer in de regio willen doorbrengen.Daarbij richt de reisgids zich op bezoekers diezelf hun reis plannen. U kunt bijvoorbeeld inWeimar, Dresden of Wittenberg uw domiciliekiezen en van daaruit tochten maken. Bij allebeschreven plaatsen zijn adressen en inter-netsites vermeld die nadere informatie gevenen die de planning vergemakkelijken. Extrakaarten helpen bij de oriëntatie. Het verdientaanbeveling ter plekke een gedetailleerdeplattegrond of wandelkaart aan te schaffen.Tips voor hotels, restaurants en ook winkel-adviezen ontbreken. Alleen voor een paarbuitengewone overnachtingsmogelijkhedenof cafés op historische plekken is een uitzon-dering gemaakt.

Wie Thüringen, Saksen of Saksen-Anhaltdoorkruist, op welke manier dan ook, zal meteigen ogen kunnen zien en beleven hoe eenstuk kern-Europa is herrezen uit ruïnes. Hoehier tegelijkertijd oude tradities herontdekt

worden, veel nieuws is ontstaan en weernieuwe geschiedenis wordt geschreven. Wehopen dat de informatie in dit boek ertoe bij-draagt meer inzicht te krijgen in de vele

aspecten die dit deel van Duitsland kent. Wieten slotte de terugreis aanvaardt en het landvan Luther, Bach en Goethe in zijn geest enhart mee naar huis neemt, brengt het uitein-delijk weer terug waar het thuishoort: inEuropa.

11

Leipzig Hauptbahnhof, het grootste kopstation vanEuropa

Wie door Thüringen, Saksen-Anhalt en Sak-sen reist, is niet alleen op weg in het middenvan Europa, maar reist vaak over oude wegendie een indrukwekkende geschiedenis ken-nen. Het is de moeite waard tijd te reserve-ren om ook die wegen die ons schijnbaarslechts van de ene naar de andere plaatsbrengen toch als een essentieel onderdeelvan de reis te gaan zien. U kunt met de autogaan, maar ook met de fiets of te voet. In hetvervolg worden drie routes door het zuidenvan oostelijk Duitsland besproken. Ze hebbenmet elkaar gemeen dat ze al minstens dui-zend jaar door mensen bereden en bewan-deld zijn – door kooplieden en militairen,maar ook door koningen en pelgrims.

Reizen op de oudste weg tussenWest- en Oost-Europa: de ViaRegia

Zelfs de reis per auto vanuit Nederland ofBelgië is al een tocht over historische wegen:de weg vanaf in ieder geval Nordrhein-West-falen – de Via Regia (de koningenweg) – isde oudste en langste verbinding over landtussen West- en Oost-Europa. Belgen hebbenhet voordeel dat de Via Regia al in hun eigenland begint, terwijl Nederlanders er pasvanaf Aken of Keulen over kunnen rijden. De autorit kan al tot een in historisch opzichtinteressant deel van de reis gemaakt worden,

maar dan moet u natuurlijk niet in het don-ker door het gebied racen. Het loont demoeite er tijd voor uit te trekken. Dan is heteen uitstapje in de cultuurgeschiedenis vanEuropa, want de Via Regia, die in totaal achtlanden in Europa met elkaar verbindt, ismeer dan tweeduizend jaar oud. Reeds deRomeinse veldheer Nero Claudius Drusus(38-9 v.Chr.) ondernam in de eerste eeuwvoor Christus vanuit Mainz (Latijn: Moguntia-cum) veldtochten door het gebied van deGermanen en rukte in het jaar 9 v.Chr. op totaan de Elbe. Vermoedelijk trok hij door delenvan Hessen en bereikte hij de Elbe via Thürin-gen en langs de Saale. In de volgende eeu-wen ontwikkelde dit traject zich tot een vasteverbinding die bij voorkeur door Romeinse –en later door middeleeuwse – handelarenwerd gebruikt. Na de verovering van hetkoninkrijk Thüringen door de Franken ont-stond een vaste route van west naar oost.Vestingen en burchten zorgden voor bescher-ming van de weg, die voerde door Franken-land, Hessen, Thüringen, Saksen en eindigdein het gebied van de Slaven. In de negende eeuw ontstond een levendigehandel op het traject tussen Kiev en Parijs.Steden als Görlitz werden gesticht, en langsde Via Regia schoten talrijke marktplaatsenop. De zijdehandel met Vlaanderen bloeide,vanuit het oosten werden hout, huiden, wasen honing ingevoerd en wede (een plant die

12

2 | Onderweg in Thüringen,Saksen en Saksen-Anhalt