ONTWERP VAN DIDACTISCHE EN ERGONOMISCHE...

BLZ. 1 VAN 24 – ONTWERP VAN DIDACTISCHE EN ERGONOMISCHE VOORZIENINGEN VOOR AFVALBEHEER - JULI 2010

PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN

PRAKTISCHE AANBEVELING MAT01

PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN

- PRAKTISCHE AANBEVELING MAT01 -

ONTWERP VAN DIDACTISCHE EN ERGONOMISCHE VOORZIENINGEN VOOR AFVALBEHEER

Integreer in het project hulpmiddelen en voorzieningen voor afvalsortering.

PRINCIPES

CONTEXT

Prullenbak,

design Luca Villa

De hoeveelheid geproduceerd afval blijft maar stijgen. Gemiddeld produceren de Brusselaars 1 kg afval per dag per persoon. De nieuwe Europese afvalrichtlijn benadrukt dan ook alle acties tot afvalpreventie, want het beste afval is datgene dat men niet produceert.

Naast een verbetering van de preventie en het hergebruik streeft het Brussels Hoofdstedelijk Gewest het doel na om het stedelijk afval tegen 2013 voor 50% te recycleren. Het aandeel recycleerbaar afval zal dus stijgen, vandaar de noodzaak om binnen de gebouwen praktische voorzieningen voor afvalbeheer in het werk te stellen.

Sinds 1 januari 2010 mag recycleerbaar afval niet langer in de witte vuilniszak.

Door afval te sorteren kan meer dan de helft ervan worden gerecycleerd in nieuwe producten en wordt de afvalstroom naar de centra voor technische ingraving en naar verbrandingsovens beperkt.

Zo verwerft elke afvalfractie de status van "recyclagegrondstof".

Er zijn vele soorten afval en sorteren is de boodschap. Afvalbeheer wordt dus steeds complexer. Daar moet men rekening mee houden om milieuhinder te voorkomen bij de verwijdering van afval (gevaarlijke stoffen, recuperatie van materialen om ze opnieuw in de economische circuits te brengen, …). Voortaan moeten dus aangepaste ruimten worden gepland (grootte, locatie, uitrusting, enz.) met gemakkelijke toegang voor een efficiënte inzameling.

De kostprijs van afval gaat in stijgende lijn, dit is een volwaardige economische sector aan het worden. Bedrijven hebben er dus steeds meer belang bij hun afval te sorteren.

Het aantal afvalstromen voor aparte inzameling stijgt (cf. afval onderworpen aan de terugnameplicht, organisch afval, enz.). Die fractionering kan voor bepaalde soorten afval tot een lagere ophaalfrequentie leiden, waardoor de noodzaak onstaat van aangepaste opslagzones (dimensionering, hygiënische en veiligheidsaspecten).

De afvalsortering is onderworpen aan de wetgeving en de reglementen van de diverse organisaties die belast zijn met de inzameling (Net Brussel, privé firma's, vzw's voor recyclage, gemeentelijke en gewestelijke containerparken, enz.).

Om online kennis te maken met de nieuwe versie 2016 van de Gids Duurzame Gebouwen,surft u naar: http://www.gidsduurzamegebouwen.brussels

http://www.gidsduurzamegebouwen.brussels




ALGEMENE PRINCIPES

Zowel in woningen als in bedrijfsgebouwen kunnen bepaalde keuzes inzake afvalpreventie- en beheer afgeleid worden van de configuratie van het gebouw.

Daarnaast zal de invoering van praktische voorzieningen voor afvalbeheer en -preventie alleen succes hebben als ze gepaard gaat met informatie en bewustmaking om de mensen aan te zetten om minder afval te produceren en het meer te sorteren.

IDENTIFICATIE > Afvalproductie De aard en de hoeveelheid van afvalproductie evenals het aandeel van de verschillende afvalcategorieën zijn afhankelijk van de bestemming van het gebouw (individuele of collectieve woning, school, kantoren, zorginstelling, ...).

Zie voor meer informatie hieromtrent "Beoordeling van de hoeveelheid afvalproductie" verderop.

PREVENTIE De vermindering van het geproduceerde afval wordt in deze fiche niet behandeld. Voor meer informatie kunt u terecht bij Fost Plus, Ecoconso vzw en andere instellingen die hierrond preventiecampagnes voeren.

Documentatie is ook te vinden op de website van Leefmilieu Brussel – BIM, www.leefmilieubrussel.be: Startpagina > Particulieren > Thema "afval" > Wat kunnen we zelf doen?

BEHEER > Downstream afvalbeheer Afvalsortering is ingeburgerd en voor bepaalde categorieën afval stelt de vraag zich zelfs niet meer. De gezinnen sorteren elke dag verpakkingen (PMD), papier/karton en gevaarlijk afval (vb.: javelwater, ammoniak, white spirit. Voor de andere afvalstromen is de weg nog lang op het gebied van duurzaam ontwerp en duurzame consumptie (vb.: navulbare inktpatronen, tweezijdige bedrukking van papier, …).

Maar sortering heeft echter alleen maar zin indien recyclage- of afvalverwerkingcircuits bestaan (vb.: Bebat voor oude batterijen, Recupel voor elektrische toestellen, …).

Merk op dat bepaalde milieuvriendelijke acties een impact kunnen hebben op het afvalbeheer. Spaarlampen bijvoorbeeld drukken het energieverbruik, maar ze behoren tot het schadelijk afval dat men naar de "Groene Plekjes" moet brengen.

> Voorbereiding op hergebruik

De voorbereiding op hergebruik heeft een impact op de organisatie van het gebouw, zoals het inzamelen van afval met statiegeld (flessen, transportpaletten, …), waarvan het hergebruik in het bedrijf of daarbuiten aangepaste opslagruimten vereist, rekening houdend met hun hoeveelheid en omvang.

> Optimalisatie van afvalsortering Afvalsortering moet zo veel mogelijk aan de bron gebeuren om de taak te vergemakkelijken van de verschillende actoren die bij de recyclage optreden. Vermijd gemengd afval, dat de kwaliteit van de recyclagereserve aantast en meer bewerkingen vereist. Zorg voor de inrichting van opslagruimten met geschikte afmetingen, duidelijke sorteerinstructies en gemakkelijk herkenbare containers per soort afval.

> Locatie Een optimaal afvalbeheer kan niet zonder een strategische en rationele aanpak vanaf de prullenbak (sortering aan de bron) tot aan het ophaalpunt of contactpunt (volgens het geval op privé- of op openbaar domein) van de bevoegde ophaaldienst.

INDICATOREN

Er zijn verschillende indicatoren voor een degelijk beheer van de afvalproductie in de gebouwen: � Hoeveelheid afvalproductie , uitgedrukt in liter of kg per bewoner per jaar (alle soorten

afval samengenomen).




� Aandeel van de verschillende afvalfracties , uitgedrukt in percenten. � Niveau van de uitrusting voor het afvalbeheer: containers voor sortering aan de bron,

signaletiek, inzamelcontainers, sortering in situ, gecentraliseerde en gedecentraliseerde sorteerlokalen, contactpunt.

� Aantal sorteerfracties , volgens de aard van de afvalproductie en de verschillende in het Gewest aanwezige ophaaldiensten en afvalverwerkingsbedrijven.

DOELSTELLINGEN

� Minimaal: Inachtneming van de GSV en van de milieuwetgeving.

Sorteerfracties: afval dat wordt opgehaald (wit, blauw, geel, groen), gevaarlijk afval zoals batterijtjes, chemisch afval, … (wettelijke verplichting) + overig afval waarvoor een terugnameplicht bestaat (AEEA, oude olie, …).

�� Aangeraden:

Inachtneming van de GSV en van de milieuwetgeving. Voorbeelden van extra sorteerfracties: compost uit keukenafval (thuis of via een wijkcompost), onhanteerbare voorwerpen , metalen, hout, textiel.

�� Optimaal:

Inachtneming van de GSV en van de milieuwetgeving. Extra sorteerfracties: evenveel beschikbare afvalfracties als bestaande recyclagecircuits .

VOORZIENINGEN VOOR AFVALSORTERING

Identificatie / markering

Herkenning of kennis van de verschillende afvalfracties

Sorteerbakken voor sortering aan de bron

Aangepaste bakken om afval aan de bron te sorteren

Zakken voor inzameling

Aangepaste zakken voor de centralisatie van de verschillende soorten afval voor ophaal

Recyclage in situ

Afvalverwerking op het perceel met hergebruik als doel

Opslag- en sorteerlokalen

Dimensionering en localisatie van de ruimten voor opslag en sortering van het afval

Ophaalpunt / contactpunt

Plaats waar men zijn afval kan deponeren en waar het door de ophaaldiensten wordt ingezameld voor

verwijdering of nuttige toepassing.




ELEMENTEN VOOR EEN DUURZAME KEUZE

TECHNISCHE ASPECTEN

> Door een goede kennis van de activiteiten die in het gebouw worden uitgevoerd, kan men de ruimten organiseren met als doel de uitgaande afvalstromen te beperken. Een duidelijke en praktische locatie van de sorteervoorzieningen vergemakkelijkt en bevordert afvalsortering door de bewoners. > De inzameling van het afval buiten het gebouw moet eveneens in aanmerking worden genomen. De toegang tot en/of de locatie van de opslagruimte voor het afval zorgen voor een vlottere inzameling door de ophaaldiensten en een groter gebruiksgemak voor de bewoners (vb.: dicht bij de toegangen tot het gebouw of de straat). > Specifieke afvalbakken: ophaaldiensten eisen of stellen onder bepaalde voorwaarden specifieke afvalbakken ter beschikking die zijn aangepast aan de context, de selectieve inzameling, de afvalproductie, de aard van het afval, de toegang tot en de grootte van de opslagruimte, enz. > Het onderhoudsgemak speelt ook mee: denk aan een uitvoering met sterke materialen en uitrustingen zoals een dienstkraan en een afvoerkolk in het lokaal of net daarbuiten, om het lokaal en het materieel in hygiënische staat te kunnen onderhouden. > Een specifiek beheer is nodig voor moeilijk hanteerbaar of gevaarlijk afval (vb.: container geschikt voor chemische producten, …).

MILIEUASPECTEN

> Gesorteerd afval is geen vuilnis maar moet als een hulpbron worden gezien. Op kleine schaal is die hulpbron onbeduidend, maar in zijn geheel vertegenwoordigt ze een reserve waarvan de zuiverheid (net als voor de natuurlijke hulpbronnen) de kwaliteit bepaalt. De benutting van die hulpbron beperkt het gebruik van natuurlijke hulpbronnen (vb.: de verso van een gedrukt vel papier kan dienen als klad of voor het afdrukken van faxen, …). > Dematerialisatie is een proces dat voor dezelfde toepassing minder materiaalgebruik beoogt. Enkele voorbeelden daarvan zijn de deling van installaties binnen een entiteit (vb.: een gemeenschappelijk waslokaal in een gebouw, enz.), herbruikbare verpakkingen (vb.: producten met statiegeld, herbruikbare zakken, enz.), … In de tertiaire sector neemt dematerialisatie de vorm aan van "verregaande" toepassingen van nieuwe technologieën (vb.: documenten worden gescand en via e-mail verzonden in plaats van per post in papieren versie, correcties worden op het scherm uitgevoerd, …). > Het vervoer van grondstoffen verbruikt energie, zowel stroomopwaarts voor de levering als stroomafwaarts voor de afvalverwijdering. De beperking van het verbruik en dus de hoeveelheid afval vermindert des te meer de nodige energie voor het vervoer en ook voor de fabricage.

ECONOMISCHE ASPECTEN

> De kosten van afvalinzameling worden geregeld door het Besluit van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest van 15 november 2001, gewijzigd op 7 november 2002 en 11 april 2003, tot vaststelling van de tarifering van de diensten verleend door het Gewestelijk Agentschap voor Netheid. Bron: www.netbrussel.be: Info > Wetgeving en reglementaire teksten van toepassing op Net Brussel

De ophaling van huishoudelijk afval wordt gefinancierd door de gewestelijke taks en lijkt bijgevolg gratis. De kostprijs voor de gezinnen staat dus niet in verhouding tot hun eigen productie. Scholen en vzw’s genieten een vrijstelling, voor zover ze een zekere deelname aan de sortering kunnen aantonen. Bedrijven met een handelsactiviteit of enige andere activiteit kunnen hun ophaaldienst vrij kiezen, afhankelijk van hun afvalproductie en -sortering. De ophaaldiensten kennen voor de inzameling voorkeurtarieven toe op basis van de koers van de recycleerbare stoffen, van hun aard, hun hoeveelheid, hun kwaliteit en hun verpakkingswijze. Bovendien worden de afvalbakken voor selectieve inzameling gratis ter beschikking gesteld, terwijl de afvalbakken voor restafval worden verhuurd/verkocht. > De economische opwaardering van bepaalde grondsto ffen en materialen brengt op (cf. metaal, papier, …). De markt vertoont nog schommelingen, maar voor sommige bedrijven kan het interessant zijn om hun afval te kwantificeren en in kaart te brengen om een idee te hebben




van de verkoops- en opbrengstmogelijkheden. > Een geavanceerd afvalbeheer en de ruimtelijke org anisatie ervan zijn nuttig voor het verkrijgen van een ecolabel ("Ecodynamische onderneming", de ISO14001-certificatie, ...). Dit kan een voordeel betekenen vanuit het oogpunt van marketing en ontwikkeling van een KMO, denk hierbij aan de gunning van overheidsopdrachten met bepaalde eisen, en de positieve uitstraling van het bedrijf. > Bij de ruimte-indeling met recyclage rekening hou den, leidt achteraf tot rationalisatie van de beheerkosten (snelheid van de verrichtingen) en kan overigens de bevoorradings- en afvoerkosten beperken of vermijden (bijvoorbeeld het gebruik van navulbare inktpatronen, enz.).

SOCIALE EN CULTURELE ASPECTEN

> Toegankelijke, goed ingerichte, onderhouden, en p ropere lokalen, met aangepast materieel en een duidelijke markering, vergemakkelijken afvalsortering en overtuigen aarzelende gebruikers. > Ergonomie en gerieflijkheid: voor de gebruiker moet afvalsortering aan de bron even gemakkelijk zijn als het afval in de eerste de beste vuilnisbak te werpen. Zo kan afvalsortering deel uitmaken van de dagelijkse handelingen en gewoontes. > Een collectieve aanpak: het afvalbeheer is afhankelijk van de betrokkenheid van alle leden van een gemeenschap. Daartegenover heeft eenieder concreet de kans om een goede daad te stellen voor zijn milieu, wat het groepsdynamisme bevordert.

DE JUISTE KEUZE MAKEN

> Anticiperen: het is best mogelijk dat de bestaande inzamelen recyclagecircuits in de toekomst worden uitgebreid. Het lijkt dus verstandig hierop te anticiperen door meer sorteerruimte voor meer afvalfracties te plannen. > Het doel van afvalbeheer bestaat erin het winnen van zuivere grondstoffen (natuurlijke hulpbronnen) en het lozen van afval in de natuur te beperken. Zorg er dus voor de nodige ruimte te reserveren om, in orde van voorrang en volgens onderstaand schema, cycli in te voeren voor hergebruik, reparatie, renovatie en ten slotte recyclage. De afvalcircuits voor nuttige toepassing verdienen een bijzondere aandacht.

De vier cycli van de duurzaamheidsstrategie (bron: Walter Stahel, Institut de la Durée)

UITVOERING - ALGEMENE INSTALLATIE

WETGEVING

> Sinds 1 januari 2010 mag recycleerbaar afval in B russel niet langer in de witte vuilniszak.

> De Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening (GS V) bepaalt dat elk nieuw woongebouw een lokaal moet hebben voor de opslag van huishoudelijk afval. Dat lokaal voldoet aan de volgende voorwaarden:

Productie van de

basismaterialen

Fabricage Gebruik

Afval Natuurlijke hulpbronnen

Duurzaamheidscycli

1 Hergebruik van het product 2 Reparatie van het product 3 Renovatie van het product 4 Recyclage van de materialen




o het moet gesloten kunnen worden en uitgerust zijn met een deur Rf 1/2h met slot en met wanden Rf 1h;

o het moet gemakkelijk bereikbaar zijn voor de bewoners van het gebouw; o het moet een probleemloze verplaatsing van het huishoudelijk afval naar de openbare

weg mogelijk maken; o het moet voldoende ruimte bieden voor de opslag van het huishoudelijk afval.

> De milieuvergunning heeft tot doel de bescherming te waarborgen tegen elke vorm van gevaar, hinder of ongemak die een inrichting of activiteit, direct of indirect, zou kunnen veroorzaken aan het leefmilieu, de gezondheid en de veiligheid van de bevolking, met inbegrip van elke persoon die zich binnen een inrichting bevindt zonder er de bescherming als werknemer te genieten.

De inrichtingen worden naargelang de aard en de omvang van het gevaar en de hinder die ze kunnen veroorzaken, in vier klassen ingedeeld: I.A, I.B, II en III.

o De lijst van de inrichtingen van klasse I.A wordt bij ordonnantie vastgelegd.

o De lijst van de inrichtingen van de klassen I.B, II en III wordt door de Regering vastgelegd.

(Bron: Ordonnantie van 5 juni 1997 betreffende de milieuvergunningen)

Het BIM heeft een tiental brochures uitgegeven binnen het thema "Ondernemingen en Leefmilieu" om het publiek te informeren over de wetgeving en over milieuproblemen in bepaalde bedrijfssectoren en hun mogelijke oplossingen:

o Tankstations o Het asbest o De textielreiniging o Werkplaatsen voor houtbewerking o De drukkerijen o Car-wash o Openbaar onderzoek en milieuvergunning o Laboratoria o Garages o Carrosseriebedrijven

In de sector van de gezondheidszorg moeten ziekenhuizen, rust- en verzorgingshuizen, artsen, verplegers, dierenartsen, medische onderzoeks- of onderwijsinstellingen, enz. de bepalingen naleven van het besluit van 23 maart 1994 betreffende het beheer van afvalstoffen afkomstig van activiteiten uit de gezondheidssector (vb.: injectiespuiten, scalpels, compressen, lichaamsvloeistoffen, …).

De overige wetgeving rond afval, van toepassing in de ondernemingen, zoals bijvoorbeeld de verplichtingen i.v.m. het beheer van gevaarlijk afval, is beschikbaar bij Leefmilieu Brussel (www.leefmilieubrussel.be) of het Brusselse Agentschap voor de Onderneming (www.abe-bao.be).

DE RECYCLAGECIRCUITS

Afvalsortering is direct afhankelijk van de lokale recyclagemogelijkheden. Het is dus belangrijk de inzamelcircuits en/of de circuits voor nuttige toepassing in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest te kennen.

Voor sommige soorten afval is er een terugnameplicht. Circuits voor hergebruik, recyclage of opwaardering van dat afval bestaan al.

Al die informatie is te vinden op de website van het BIM (www.ibgebim.be) of bij erkende instellingen zoals Fost Plus (www.fostplus.be) of Val-I-Pac (www.valipac.be).

Voorbeelden van recyclagecircuits:

o Openbare beheerder: Net Brussel: inzameling restafval, selectieve inzameling papier/karton, selectieve inzameling plastics / metalen / drankkartons, selectieve inzameling glas zonder statiegeld, inzameling chemisch afval via de groene plekjes. Overigens haalt Net Brussel eveneens grofvuil, bouwafval of tuinafval op en beschikt het eveneens over een containerpark.

o Gemeentebesturen: beheer van containerparken en planning van de inzameling van




grofvuil en huishoudelijk chemisch afval. o Openbare of gemengde beheerders: "Brussel recyclage" (verpakkingsafval), "Brussel

papier" (papier/karton), "Brussel compost" (groenafval). o Privébeheerders: bedrijven, winkels, kmo’s, kantoren, enz. kunnen hun ophaler vrij

kiezen. Voor sommige afvalsoorten zijn er specifieke maatregelen, maar die komen in deze fiche niet aan bod.

o Hergebruik in de sociale economie: Oxfam-Solidariteit, Spullenhulp, ...: textiel, elektrisch en elektronisch afval, computerafval, meubels, huishoudartikelen, enz.

o Circuits voor verplichte terugname: instellingen zoals Fost-Plus, Val-I-Pac, BEBAT, Recupel enz. stellen specifieke trajecten voor, in het bijzonder voor de handelaars die in het systeem willen instappen.

Overige circuits en informatiebronnen:

o Erkende ophalers van gevaarlijk afval, geregistreerde ophalers van dierlijk afval. o Gouden Gids en de overeenstemmende rubrieken. o …

BEOORDELING VAN DE HOEVEELHEID AFVALPRODUCTIE

Om de sorteervoorzieningen te kunnen aanpassen moet men weten welk soort en in welke mate afval wordt geproduceerd, wat van de bestemming van het gebouw (aard van de activiteit) afhankelijk is.

Om een zekere polyvalentie mogelijk te maken, kan men zich voor de dimensionering van het lokaal alleen maar op gemiddelden baseren omdat de afvalstromen van bewoner tot bewoner sterk kunnen verschillen. Voor de verplaatsbare uitrustingen echter is een dimensionering aangewezen op basis van de werkelijke afvalstromen.

Globaal genomen zijn de gegevens niet altijd duidelijk. Daarom is het wenselijk per geval een studie uit te voeren om zo veel mogelijk bij de werkelijke behoeften aan te sluiten.

> Basisgegevens voor de dimensionering van vaste ui trustingen:

Bij gebrek aan meer nauwkeurige gegevens, kan de volgende informatie als uitgangspunt dienen.

(Bronnen: BIM: "Verslag over de staat van het Brussels leefmilieu 2006: Afval"; RDC-Environment voor het BIM: "Estimation des quantités de déchets non ménagers générés et traités à Bruxelles ")

o In de woningsector: volgens een schatting van de totale hoeveelheid afval dat huis-aan-huis en in de containerparken wordt ingezameld, produceert een persoon gemiddeld 400 kg afval per jaar. (Bronnen: "Minder afval: 100 tips voor een duurzaam verbruik", BIM, november 2009). Uit de analyse van verschillende wooncomplexen zonder afvalsortering, blijkt dat de afvalophaling tussen 54 en 64 kg/week/woning bereikt, terwijl voor wooncomplexen met afvalsortering dit cijfer slechts 22 kg/week/woning bedraagt.

o In de tertiaire sector: een voltijds equivalent (VTE) produceert per jaar 150 kg restafval, 10 kg PMD-afval en 80 kg papier/karton. (Bron: BIM - Label Ecodynamische onderneming) In de kantoren blijft het belangrijkste afval nog steeds papier, van 100 tot 140 kg/persoon/jaar zonder toepassing van preventieve maatregelen, en van 50 tot 70 kg/persoon/jaar met toepassing van maatregelen tegen verspilling.

o In het onderwijs: hier wordt een verschil gemaakt tussen het algemeen en het technisch en beroepsonderwijs.

o Het algemeen onderwijs produceert gemiddeld 15 kg restafval/leerling/jaar. o Het technisch onderwijs produceert in de werkplaatsen een groter aandeel

"bouwafval", "afval met terugnameplicht" of chemisch afval van de laboratoria, enz.

o In de HORECA-sector: per etablissement wordt gemiddeld 160 kg afval per maand opgehaald. Een groot deel is keukenafval, met 31% dat kan worden gecomposteerd en 29% niet. Met 18% van het totaal vertegenwoordigt glas eveneens een niet onaanzienlijk aandeel.

o In de handelssector: de grote verscheidenheid van de bedrijfsactiviteiten laat geen waardebepaling toe, zelfs niet bij benadering.




o In de zorgsector : o Ziekenhuizen produceren gemiddeld 10 kg afval van gezondheidszorgen per

dag en per bed, waarvan 8 % speciaal afval en de rest niet-speciaal afval. o Voor rust- en verpleeghuizen vertegenwoordigt organisch afval 42% en

incontinentieafval 39% van het totaal.

> Verdeling per sector:

De hierna vermelde gegevens zijn louter informatief.

Bron: BIM: "Verslag over de staat van het Brussels leefmilieu 2006: Afval"

Detail van de huis-aan-huisophaling

49%

4% 8%

Witte zak Blauwe zak Gele zak

Samenstelling van het huishoudelijk afval

61%

11%

2%

13%

4%

3% 4% 2% Huis-aan-huisophaling van

afval

Tuinafval

Telefoongidsen

Huishoudelijk grofvuil

Glasbollen

Containerparken

Gewestelijk containerpark

Erkende sociale ondernemingen




Samenstelling van het HORECA-afval

61% 18%

7%

3%

5%

4% 1%

1,3% 0,3%

0,1% Keukenafval

Glas

Papier/karton

Plastic

Andere afvalfracties

Metaal

Inert afval

Restafval

Textiel

Gevaarlijk afval

Samenstelling van het schoolafval

14%

1%

3%

29%

6% 1%

13%

33%

Keukenafval

Tuinafval

PMD

Papier/karton

Glas

Gevaarlijk afval

Bouwafval

Andere

Samenstelling van het kantoorafval

60% 21%

7%

3%

3% 6%

Papier/karton

Etensresten

Plastic

Blikjes

Glas

Andere




(Bron: RDC-Environment voor het BIM: "Estimation des quantités de déchets non ménagers générés et traités à

Bruxelles")

STEUN- EN STIMULERINGSMAATREGELEN

o Ecodynamische onderneming:

Dit label is een officiële erkenning in het Brussels Hoofdstedelijk

Gewest voor de goede praktijken inzake milieubeheer in de

ondernemingen. Het beloont hun krachtdadige aanpak en hun

vooruitgang in milieuzorg, in het bijzonder qua afvalbeheer, rationeel

energiegebruik, beheer van de mobiliteit van de werknemers enz. Het

label is gratis en elke onderneming komt ervoor in aanmerking: groot of klein, privé of publiek,

met of zonder winstbejag en in alle sectoren, voor zover de vestiging zich in het Gewest

bevindt. Bron: www.leefmilieubrussel.be: Startpagina > Professionelen > Thema Ecomanagement > Label Ecodynamische Onderneming

o ISO 14001:

Internationale norm die eisen voorschrijft inzake milieubeheer. Organisaties kunnen een beleid en doelstellingen vastleggen op basis van de wettelijke bepalingen en de informatie aangaande

Samenstelling van het afval uit de zorgsector

10% 0%

2%

16%

72%

Medisch afval

Radioactief afval

Gevaarlijk afval

Selectief afval

Andere

Samenstelling van het bedrijfsafval

60%

15%

7%

15%

3% 0%

Verpakkingsafval

Plantaardig en dierlijk afval

(niet-plantaardige) vetten en oliën, brandstoffen

Chemisch en farmaceutisch afval, verven en fotografisch afval

(Intermediair) kantoorafval

Leder




de significante milieu-impact.

Bron: www.iso.org

o EMAS

EMAS is een Europees milieubeheer- en auditsysteem voor bedrijven en andere organisaties. Vereisten identiek aan die van ISO 14001: - de milieu-impact van uw activiteiten, producten en diensten identificeren en controleren; - uw milieubeheer continu verbeteren; - een systematische aanpak implementeren om milieuobjectieven te stellen, ze te bereiken en ze kenbaar te maken wanneer ze gerealiseerd zijn.

EMAS hecht veel belang aan de naleving van de regelgeving, de verbetering van de milieuprestaties, de externe communicatie en de betrokkenheid van de werknemers.

Bron: ec.europa.eu/environment/emas/index_en.htm

o Europese week van de afvalvermindering

Oproep tot projecten die aanzetten tot afvalvermindering. De geselecteerde projecten worden voorgesteld tijdens de Europese week van de afvalvermindering, met ondersteuning van het LIFE+ programma van de Europese Commissie.

Iedereen kan deelnemen: ondernemingen, overheden, onderwijsinstellingen, maar ook bewonersgroepen, compostmeesters, rusthuizen, jeugdbewegingen, ...

Bron: www.leefmilieubrussel.behttp://www.bruxellesenvironnement.be/: Startpagina > Particulieren > Thema Afval > Wat doet het Gewest? > Europese week van de afvalvermindering

o BECI (Brussels Entreprises Commerce and Industry) en Leefmilieu Brussel organiseren samen een Adviesdienst Afvalbeheer om de Brusselse ondernemingen te helpen hun afval te verminderen en beter te beheren. (www.beci.be)

DE UITVOERING, PRAKTISCH BEKEKEN

IDENTIFICATIE

Afvalsortering moet duidelijk en vanzelfsprekend zijn.

Dit kan door:

o Herkenbare gecentraliseerde en gedecentraliseerde sorteerlokalen, aangeduid door duidelijke markeringen op strategische punten (vb.: ingang en gemene delen …)

o Een doelmatige opstelling van de containers om sorteerfouten te beperken. (vb.: de afvalbakken voor "recycleerbaar afval" bevinden zich achteraan in het lokaal en de afvalbak(ken) voor "huishoudelijk afval" dicht bij de ingang, ...)

o Een duidelijke en permanente affichage van de sorteerinstructies in het lokaal en op de uitrustingen zelf. Deze informatie is bij Net Brussel of bij de ophaaldienst beschikbaar. (vb.: kleurcode, afbeeldingen, aangepast deksel, ...)

o Een directe communicatie via de conciërge, de eigenaar of ieder ander persoon die betrokken is bij het dagelijkse leven van de gebruikers. (vb.: Net Brussel organiseert educatieve sessies over een goede afvalsortering, …)




De toepasselijke kleurcode in het Brussels Hoofdste delijk Gewest:

o …… Wit / grijs: Restafval of ongesorteerd afval o …… Geel: Papier en karton o …… Blauw: Plastic flessen en flacons, blikjes en metalen verpakkingen, en

drankkartons o …… Groen: Tuinafval

Pictogrammen op de verpakkingen:

MANNETJE NAAST VUILNISBAK 1 Dit pictogram wijst de consument erop dat afval in de vuilnisbak thuishoort en niet in de natuur of op de openbare weg.

De MÖBIUS-band 1 De Möbius-band heeft twee betekenissen: het product is recycleerbaar of bevat gerecycleerde materialen. In dit laatste geval wordt aan het pictogram het woord "gerecycleerd" toegevoegd. Dit pictogram is geen sorteerinstructie.

HET GROENE PUNT1 Het Groene Punt betekent dat het bedrijf dat het product op de markt brengt, financieel bijdraagt aan heel het systeem van selectieve inzameling en recyclage. Het is geen sorteerinstructie en het betekent niet dat de verpakking automatisch selectief ingezameld en dus gerecycleerd zal worden, en het betekent evenmin dat het product uit gerecycleerde materialen is samengesteld!

STATIEGELD 1 Dit betekent dat de consument de lege verpakking naar de winkel kan terugbrengen voor later hergebruik en dat hij het statiegeld krijgt terugbetaald.

PLASTIC MATERIALEN 1 Deze pictogrammen duiden op de verschillende soorten plastic waaruit een product is vervaardigd. Het nummer in de driehoek verwijst naar het soort plastic. 1 = PET*; 2 = HDPE*; 3 = PVC; 4 = LDPE; 5 = PP; 6 = PS; 7 = Andere (*ingezameld in de blauwe zak)

GEVAARLIJK AFVAL Deze pictogrammen wijzen op gevaarlijk afval en betekenen dat het afval naar een "Groen plekje" of een containerpark moet worden gebracht. T=Giftig; N=Gevaarlijk voor het milieu; Xn=Schadelijk; E=Ontplofbaar; C=Corrosief; O=Oxiderend; F=Licht ontvlambaar; Xi=Irriterend

BIOLOGISCH RISICO Dit pictogram wijst erop dat het afval het circuit moet volgen van het afval van gezondheidszorg.

(Bron "1": www.peruwelz.be )




SORTEREN AAN DE BRON

Aangepaste containers voor afvalsortering aan de bron.

> Vereiste kenmerken:

o aanpasbaar aan de hoeveelheid afval en de ophaalfrequentie o aanpasbaar aan de grootte van het opslaglokaal o aanpasbaar aan de afvalfracties o gebruiksvriendelijk (gemakkelijk te hanteren en te openen, …) o gemakkelijk herkenbaar en selectieve opening om sorteerfouten te vermijden o gemakkelijk te onderhouden en te reinigen

> Prullenbakken voor afvalsortering:

Prullenbakken in diverse vormen en van divers materiaal, met 2 tot 3 compartimenten (h x b x l: 36 x 26 x 35 cm). Ze worden geplaatst daar waar afval wordt geproduceerd en worden regelmatig leeggemaakt. (Voorbeeld: kantoor, ...)

Prullenbak voor afvalsortering, JPG - Kartonnen bak om papier/karton te sorteren - Prullenbak voor afvalsortering, GDB

> In een meubel ingebouwde vuilnisbakken voor afval sortering:

Bestemd om regelmatig te worden leeggemaakt en naar een grotere of gemeenschappelijke opslagruimte te worden gebracht. Inhoud 20 en 44 liter in totaal, met 2 tot 4 compartimenten.

Bermabru, catalogus 2000, pagina 6.85 (detail); keukenmeubilair voor recyclage in het centrum Kleine Aarde (NL)

> Compostemmer:

Een emmer van klein formaat (vb.: tafelpot), bij voorkeur met deksel, bestemd voor organisch afval dat buiten wordt gecomposteerd. De emmer moet elke dag worden leeggemaakt.




> Afvalzakhouders voor afvalsortering:

Afmetingen: h x b x l: 70-100 x 40 x 100 cm voor zakken tot 120 liter. Plaats de houder bij voorkeur dicht bij de plaats waar het afval wordt geproduceerd of opgeslagen voor verwijdering.

Afvalzakhouders voor afvalsortering, www.haleco.fr

> Containers voor specifiek afval:

Lege batterijen:

Inzameldoos, -display en -tonnetje voor lege batterijen, BEBAT

Medisch afval:

Containers voor medisch afval, DARCI

Huishoudelijk chemisch afval, glas, elektronisch afval, ...:

Lekvrije plastic bakken, BITO




INZAMELZAKKEN

Aangepaste zakken waarin het afval voor inzameling wordt gesorteerd.

> Zakken van 30 tot 120 liter:

In de handel beschikbare zakken, in verschillende formaten volgens de kleurcode van de afvalfractie, in rollen van 12 tot 24 stuks afhankelijk van het formaat.

www.netbrussel.be

Voor sommige soorten afval, bijvoorbeeld textiel, zijn de zakken verkrijgbaar bij de verenigingen die zich met de ophaling belasten, of worden tijdens campagnes gratis uitgedeeld.

www.spullenhulp.be




> Afvalbakken van 240 tot 1100 liter: Deze afvalbakken zijn van het individuele type (beschikbaar volgens de kleurcode van de afvalfractie) en worden in de afvallokalen geplaatst. Ze zijn met minstens twee wieltjes uitgerust, zijn gemakkelijk te hanteren en kunnen grote hoeveelheden afval opslaan (tussen 60 en 300 kg). Ze zijn bestemd voor kantoorgebouwen, scholen en wooncomplexen. Ze kunnen ook worden gebruikt voor eengezinswoningen in laagbevolkte zones.

Afvalbakken (240 – 660 – 1100 l), Sodestrim

Afmetingen volgens de norm EN 840

Hoogte

Breedte

Lengte

Gewicht

Hoogte

Breedte

Lengte

Gewicht

Hoogte

Breedte

Lengte

Gewicht






> Overzicht:

Containers voor verwijdering

Afval Aanbevelingen van net Brussel

Inhoud [liter] Afmetingen [cm]

Nuttig gewicht per container

Verwijdering

30 H50 ø30

60 H70 ø40

80 H80 ø40

Witte zak

120 H100 ø50

Max. 18 kg

240 110 x 74 x 58 Max. 60 kg

660 125 x 85 x 137 Max. 180 kg

Restafval

Afvalbak

1100 147 x 125 x 137 Max. 300 kg

Gele zak 30 H50 ø30

Kartonnen doos - -

Max. 18 kg

240 110 x 74 x 58 Max. 60 kg

660 125 x 85 x 137 Max. 180 kg

Papier/karton

Gele afvalbak

1100 147 x 125 x 137 Max. 300 kg

50 H70 ø30 Blauwe zak

100 H90 ø40

Max. 18 kg

240 110 x 74 x 58 Max. 60 kg

660 125 x 85 x 137 Max. 180 kg

Recycleerbare verpakkingen

Blauwe afvalbak

1100 147 x 125 x 137 Max. 300 kg

Afvalbak (uitsluitend handelsactiviteiten)

240 110 x 74 x 58 Max. 60 kg

Ophaling

Niet gespecificeerd Max. 18 kg Vrijwillige inlevering (glasbollen)

Glas

Met statiegeld - - Vrijwillige inlevering aan de balie voor terugname van verpakkingen met statiegeld

Groene zak 80 H80 ø40 Max. 18 kg Ophaling Groenafval

Vrijwillige inlevering bij collectieve composteerinstallaties

10x10x10

20x20x20

Kleine inzameldozen

40x20x25

74x43x30,5 Display

135x42x51

Tonnetje 60 64x39x33

Batterijen

Afvalbak 650 77x120x100

Chemisch huishoudelijk afval

Andere

Vrijwillige inlevering (vaste en mobiele groene plekjes Of Ophaling op verzoek

Grofvuil, afgedankte elektrische en elektronische apparatuur (aeea)

Niet gespecificeerd Vrijwillige inlevering (containerpark) Of Ophaling op verzoek

Zakken van de ophaler Inzameling (erkende instelling)

Tweedehandskleding

Niet gespecificeerd Vrijwillige inlevering (textielcontainers)

Specifiek afval (bij wet geregeld / terugnameplicht en -beheer

Volgens de aard en de gevaarlijkheid van het afval Vrijwillige inlevering Of Ophaling op verzoek (erkende instelling)




RECYCLAGE IN SITU

Afvalverwerking op het perceel met hergebruik als doel

PAPIER

Dit procédé bestaat in de opslag van papier voor hergebruik, bijvoorbeeld papier dat slechts aan een kant (recto) werd bedrukt om de andere kant (verso) als kladblad te gebruiken.

De hulpbronnen zijn hoofdzakelijk prints en kopieën die voor de prullenbak zijn bestemd. Het papier moet zorgvuldig worden opgeslagen, bijvoorbeeld in papierbakjes.

(www.vikingdirect.be) (www.jm-bruneau.be)

COMPOSTEREN

Dit procédé bestaat in de omzetting van het organisch afval tot de grondstof compost.

Composteren gebeurt idealiter buiten, in contact met de aarde, op percelen met een tuin, ofwel op een composthoop (zonder omsluiting), ofwel in klant-en-klare compostvaten of in zelf te bouwen compostbakken.

Voor een optimale werking buiten (biologisch evenwicht) moet de compostbak een inhoud hebben van minstens 1 m³.

Dankzij "wormcomposteren" kan composteren ook op het terras of binnen. Zoals de naam het zegt, zorgen wormen (Eisenia foetida of andrei) voor de afbraak van het organische afval. Een wormenbak bestaat uit verschillende gestapelde bakken. De aanbevolen afmetingen voor een gezin van 2-3 personen bedragen 20 x 60 x 60 cm en voor een gezin van 4-6 personen 30 x 60 x 90 cm (h x b x l).

Er wordt ook gecomposteerd per wijk. De bewoners brengen zelf hun organisch afval. Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest heeft een netwerk van compostmeesters die de sector tot ontwikkeling doen komen.

> Buiten composteren:

De composthoop

(Afbeelding: www.ibw.be) (Afbeelding: www.onpeutlefaire.com)




Plastic vaten (h: 96 cm, ø: 60-80 cm) of bakken van latwerk van niet-verduurzaamd hout, of betonbakken

(1)

Compostvat, Sodestrim principe van de buitencompostbak van latwerk (afbeelding 1: www.lesbeauxjardins.com)

> Binnen composteren: wormcomposteren

Plastic vaten (23 tot 90 liter) of een bak die men zelf maakt, met verschillende compartimenten of verschillende gestapelde niveaus, met deksel. (Bron: Eco-consommation, Fiche-conseil nr. 30, januari 2003 en Fiche-conseil nr. 104, januari 2003)

Wormenbak, Can-O-Worms Zelfgemaakte wormenbak

VOORZIENINGEN VOOR RECYCLAGE IN SITU Afval

Type Inhoud [liter]

Afmetingen [cm]

VERWIJDERING

1 inwonerequivalent 23 H44 Ø34 Wormenbak

4 tot 6 inwonerequivalenten

90 76x61x43

2 inwonerequivalenten

- 20x60x60 Zelfgemaakte wormenbak

- 30x60x90

Compostvat - H96 Ø80-60

Groenafval + organisch huishoudelijk afval

Zelf gebouwde compostbak

4 tot 6 inwonerequivalenten 1m³ 100x100x100

Inspitten in beplante grond of vermenging in plantenbakken

OPSLAG- EN SORTEERLOKALEN

Plan de locatie en de dimensionering van de opslag- en sorteerlokalen volgens de bestemming van het gebouw (zie hierboven: "Basisgegevens voor de dimensionering van vaste installaties") en van de ophaalfrequentie.

> De opslag kan naargelang de behoeften gedecentral iseerd of gecentraliseerd zijn:

o Gedecentraliseerde of individuele opslag: het afval wordt in intermediaire containers




gesorteerd (bijvoorbeeld zakken of bakken voor specifiek afval, enz.) tot ze gevuld zijn om de verplaatsingen in het gebouw te rationaliseren.

o Gecentraliseerde of gezamenlijke opslag: laatste opslag in containers (bijvoorbeeld: afvalbakken, vaten, enz.) vóór verwijdering buiten het perceel of recyclage in situ.

> Locatie In de nabijheid van de zones waar het afval van elke functionele entiteit van het gebouw wordt geproduceerd (in elk appartement, kantoor, bedrijf, winkel).

o Voor woningen: In eengezinswoningen wordt de opslag in een technisch lokaal, een berghok, of in een hoek van de garage gecentraliseerd.

In kleine collectieve woongebouwen (4-6 woningen), is een individueel afvalbeheer het meest realistisch. Het afval wordt in een opslagruimte binnen de woning of in de directe nabijheid ervan gedecentraliseerd (vb.: kelder, berghok, …).

Het op te halen afval wordt door de bewoners op straat gezet en het andere afval wordt naar een recyclagebedrijf gebracht.

In grotere collectieve woongebouwen (7 tot 10 woningen) waar een persoon verantwoordelijk is voor het onderhoud van het gebouw (vb.: conciërge, eigenaar, …), kan een gemeenschappelijk (gecentraliseerd) opslaglokaal worden overwogen. Dit lokaal kan zich binnen of in de directe omgeving van het gebouw bevinden (afhankelijk van de context). Toch is het praktisch om per appartement een apart klein lokaal te voorzien.

De verantwoordelijke persoon zet het wekelijks op te halen afval in afvalbakken op straat. Het andere afval wordt individueel naar een recyclagebedrijf gebracht of men kan het recyclagebedrijf om een collectieve ophaling verzoeken.

Locatie van de gemeenschappelijke opslagruimtes:

Binnen het gebouw of buiten op het perceel, in de directe omgeving van het gebouw, dicht bij de openbare weg. De buitenlokalen moeten bij voorkeur voor het publiek gesloten zijn (uitsluitend toegankelijk voor de verantwoordelijke persoon en de ophaaldienst) om sluikstorten van grofvuil te voorkomen. Men kan zijn afvalzak via een luik in de afvalbak deponeren.

elektronisch afval

chemisch huishoudelijk afval

batterijen

sorteerinstructies

vuilnisbak ((blauwe zak)

papier in doos of ingebonden

glas met statiegeld

glas voor de glasbol




Open buitenlokaal in Molenbeek Gesloten buitenlokaal in Malmö

Afvalluik (schematische doorsnede) Afvalluik (foto: ADEME)

Op het gebruikelijke parcours van de bewoners (vb.: op de benedenverdieping, dicht bij de hal) aan elke ingang van het gebouw.

(Ter herinnering, stortkokers zijn bij ordonnantie van 14 juni 2001 verboden.)

o Voor kantoren: In kantoren wordt het onderhoud intern of door een schoonmaakbedrijf uitgevoerd. In beide gevallen moet een technisch lokaal (uitgerust met een kast, een waterkraan en een haspel) voor het materieel, de schoonmaakmiddelen en de opslag en sortering van het afval beschikbaar zijn.

Aangezien de sortering in het kantoor gebeurt, moeten de sorteercontainers voor de verschillende afvalfracties gemakkelijk herkenbaar zijn.

Het opslaglokaal van het afval moet zich dicht bij de ingang van het gebouw of het contactpunt van de ophaaldienst bevinden. In dit lokaal moet men tussen elke inzameling de verschillende afvalfracties kunnen opslaan. De ophaalfrequentie wordt contractueel bepaald.

o Activiteiten onderworpen aan een milieuvergunning: Voor elke bedrijfssector onderworpen aan een milieuvergunning, zijn de locatie en de uitrusting van het opslaglokaal gereglementeerd. De opslaglokalen of -ruimten moeten dus aan de aard van de afvalproductie en -sortering zijn aangepast.

> Dimensionering:

De opslaglokalen (individueel of gemeenschappelijk) moeten voldoende ruimte bieden voor de plaatsing en de hantering van de containers (zakken, afvalbakken, ...) voor verplichte sortering (wit, geel, blauw).

o Individuele opslaglokalen: minimaal 0,5 tot 1 m². (Bron: ADEME)

Individueel lokaal dat eveneens als berghok of kelder kan dienen




o Gemeenschappelijke binnen- en buitenlokalen: minimale breedte van 1,60 m en lengte

volgens behoefte. - 5,5 m² + (0,14 m² x het aantal bewoners) indien minder dan 50 bewoners. - 8 m² + (0,09 m² x het aantal bewoners) vanaf 50 bewoners. (Bron: BIM)

Deze lokalen of ruimten moeten aan de afmetingen van de afvalbakken aangepast zijn, niet om hun plaatsing maar wel om hun gebruik toe te laten. Wanneer de afvalbak op zijn plaats staat moeten de gebruikers er vlot bij kunnen en gemakkelijk openen.

Binnenlokaal Buitenlokaal

> Voorzieningen:

o Vloer: onderhoudsvriendelijk, niet-poreus, bestand tegen het rollen van de afvalbakken, bij voorkeur een tegelvloer

o Uitrusting: Een waterkraan en een vloersifon voor het onderhoud van het lokaal en de afvalbakken

o Visueel comfort: een goede verlichting (minstens 100 lux) o Permanente natuurlijke verluchting van het lokaal o Inrichting: scheid de zone voor sorteerafval van de zone voor restafval. o Afvoer van afval- en spoelwater mogelijk langs vloerkolk.

OPHAALPUNT / CONTACTPUNT

Strategisch opslagpunt van afval vóór inzameling door de ophaaldienst belast met de verwijdering of nuttige toepassing.

o Op de openbare weg (voetpad) of in de directe omgev ing van het gebouw (vb.:

garage-ingang, beschutting, paviljoen, afdak, enz.), gemakkelijk toegankelijk voor de ophaaldienst. De opslaglokalen van grofvuil moeten zich dicht bij de openbare ruimte bevinden en gemakkelijk toegankelijk zijn voor de ophaaldienst.

o Berijdbare toegangsweg (effen en vlak) om de afvalbakken tot aan de openbare weg te kunnen rollen met twee personen.

o Vrachtwagentoegang op het perceel: houd bij het ontwerp rekening met de afmetingen en manoeuvreerruimte van de vrachtwagens voor afvalophaling.

Verlies de algemene aanblik, het imago, de standing van het gebouw, enz. niet uit het oog, want een slecht ontworpen ophaalpunt zou wel eens een "sluikstort" kunnen worden of onpraktisch en volstrekt onbruikbaar kunnen zijn.

Goede voorbeelden:

Aangepaste inrichting voor 3 afvalbakken van 660-1100

liter

Rek voor specifiek afval

Aangepaste inrichting voor 4 afvalbakken

van 240 liter




Contactpunt aan de voet van het gebouw Contactpunt dicht bij de straat

Slechte voorbeelden:

Schutting voor afvalbakken … … Onbruikbaar want ontoegankelijk

Contactpunt in de directe omgeving van het gebouw Contactpunt aan de openbare weg




AANVULLENDE INFORMATIE ANDERE AANDACHTSPUNTEN Andere infofiches die met afvalbeheer verband houden :

o MAT12 – Recyclage van materialen en afval, zo mogelijk in situ

o EAU02 – Rationeel omspringen met water

BIBLIOGRAFIE

o ADEME, Qualité environnementale des bâtiments; manuel à l’usage de la maîtrise d’ouvrage et des acteurs du bâtiment, Uitg. ADEME, 2002.

o BIM, Architecture et Climat (UCL), Adviesgids Collectieve huisvesting - Duurzaam en energievriendelijk bouwen - voor de ontwerper, december 2005

o CERTIVEA, Référentiel technique de certification "Bâtiments Tertiaires – Démarche HQE®", Bureau et Enseignement, partie III: QEB, augustus 2006.

o BIM, Ondernemingen en Leefmilieu: De textielreiniging, 1999.

o BIM, Ondernemingen en Leefmilieu: Werkplaatsen voor houtbewerking, 1999.

o BIM, Ondernemingen en Leefmilieu: Openbaar onderzoek en milieuvergunning, 2000. o BIM, Ondernemingen en Leefmilieu: Laboratoria, 2000.

o BIM, Ondernemingen en Leefmilieu: Garages, 2000. o BIM, Gids voor het beheer van kantoorafval, 1995.

o Ministère de l’Environnement de la Région Wallonne, DGRNE, COREN asbl, Ecoles et environnement / Guide pratique, 1999.

o BIM, Verslag over de staat van het Brussels leefmilieu 2006: Afval.

o RDC-Environment, Estimation des quantités de déchets non ménagers générés et traités à Bruxelles, februari 2006.

o BIM, BIM - Rapporten nr. 21 - Plan voor de preventie en het afvalstoffenbeheer - 2003 -2007, 2003.

o BIM, Samenvatting studierapport "Dematerialisatie in het kader van de kantooractiviteiten", 2005

o Minder afval: 100 tips voor een duurzaam verbruik (Leefmilieu Brussel) – november 2009

WEBSITES

o www.ibgebim.be (Brussels instituut voor milieubeheer, de Administratie voor leefmilieu en energie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest)

o www.belgium.be (federale informatieportal)

o www.netbrussel.be (Dienst voor afvalinzameling en -verwerking van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest)

o www.fostplus.be (Informatie over de selectieve inzameling en recyclage van huishoudelijke verpakkingen)

o www.intradel.be (Intercommunale belast met het afvalbeheer)

o www.sodestrim.be (fabrikant van plastic en metalen containers)

o www.ecoconso.be (Réseau Eco-consommation)

o www.abe-bao.be (Brussels Agentschap voor de Onderneming)

ONTWERP VAN DIDACTISCHE EN ERGONOMISCHE...

Documents

Transcript of ONTWERP VAN DIDACTISCHE EN ERGONOMISCHE...