Onderzoek kunststof afdankstromen in Nederland

Louis Jetten DPI-VCBernard Merkx DPI-VC/Green Wave Plastics

Joost Krebbekx Berenschotgijs Duivenvoorde Berenschot

RAPPORTAGE

Onderzoek kunststof afdankstromen in Nederland

Onderzoek kunststof afdankstromen in Nederland RappoRtage

Louis Jetten DPI-VC

Bernard Merkx DPI-VC / Green Wave Plastics

Joost Krebbekx Berenschot

gijs Duivenvoorde Berenschot

December 2011

1. Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

2. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

2.1 Leeswijzer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

3. Kunststof afdank stromen in Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

3.1 Marktintroductie en kunststof afval volume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

3.2 Kunststof verpakkingsafval en kunststof niet-verpakkingsafval . . . . . 15

3.3 Verwerking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

3.4 Wetgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

3.5 positie Nederland in europa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

3.6 overzicht stromen in Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

4. Kunststof afdankstroom verpakkingsafval . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

4.1 Consumenten verpakkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

4.2 Industriële verpakkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

5. Kunststof afdankstroom niet-verpakkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

5.1 automotive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

5.2 electrical & electronic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

5.3 Land- en tuinbouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

5.4 Bouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

5.5 overig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Inhoud

RappoRtage onderzoek kunststof afdankstromen in Nederland 7

1. Conclusies

op basis van de gevonden cijfers en gesprekken met experts en spelers in de recy-

cling markt trekken we een aantal conclusies. De conclusies zijn in dit rapport

verder onderbouwd en gedetailleerd.

De conclusies zijn onder te verdelen in 2 hoofdgroepen. Dit zijn monitoring en

organisatie. Met monitoring wordt bedoeld het op transparante wijze inzichte-

lijk maken van de prestaties op het gebied van de totale kunststof recycling. Met

organisatie wordt bedoeld het organiseren van de 3 taken die materiaal recycling

mogelijk maken: inwinnen, scheiden en herwinnen. Inwinnen wordt gedaan door

een inzamelaar, voornamelijk een logistieke uitdaging. Scheiden wordt gedaan door

een sorteerder en een recycler draagt zorg voor het herwinnen. een convertor of

verwerker maakt vervolgens nieuwe producten met het recyclaat.

Organisatie

• De organisatie van inwinning, scheiding en herwinning is cruciaal voor

het slagen van een recycle systeem. De eindgebruiker/ontdoener heeft

naar onze mening behoefte aan een laagdrempelig inzamelsysteem en de

herwinnende partijen hebben naar eigen zeggen behoefte aan een continue

stroom gerecycled materiaal van gedefinieerde en constante kwaliteit.

• Naast een goede infrastructuur en organisatie dragen incentives voor

materiaal hergebruik bij aan een hoger percentage hergebruik. Momenteel

ontbreken die incentives deels. Verwerking in een aVI blijkt economisch

vaak gunstiger dan het (verder) scheiden van een stroom; dit geldt ook

voor export van (gemengde) stromen naar azië. ook is wet en regelgeving

vaak een beperkende factor voor het verder scheiden van een kunststof

afvalstroom. De targets, opgesteld als gewichtspercentage van de totale

productafvalstroom, worden dan al door het materiaal hergebruik van

andere materialen behaald; kunststof recycling wordt daarmee bijzaak.

8

• In een goede infrastructuur en organisatie ligt de focus op de

kwaliteit van inzameling en sortering, niet alleen op de kwantiteit, zo

concluderen experts. op deze manier kunnen mono stromen worden

verkregen die gemakkelijker en in een hoogwaardige toepassing ingezet

kunnen worden. Met een focus op kwantiteit worden uiteindelijk

vaak mengstromen gecreëerd die eindigen in downcycling of aVI.

• Wecycle maakt als ketenregisseur het mechanisme inzichtelijk hoe een

afdankstroom te regisseren en het percentage materiaal hergebruik

te verhogen (al is het gewichtspercentage inzameling nog laag).

Bovendien laat Wecycle zien hoe vanuit wetgeving goed gezamenlijk

een meet- en monitoringssysteem kan worden opgezet.

• In veel gevallen lijkt het uitbreiden van de producenten verantwoordelijkheid

en het uitbreiden van bestaande drop points (plaatsen waar afval kan worden

ingeleverd), zodat er meer producten / stromen ingezameld kunnen worden,

een goede eerste stap om kunststofhergebruik te vergroten, zo blijkt uit de

ervaringen van aRN, Wecycle, Stybenex en Bureau Leiding. omdat recyclers

melden dat er in Nederland te weinig bruikbaar materiaal (mono stromen)

beschikbaar komt, lijkt recycling capaciteit niet de belemmerende factor.

• Voor de effectieve en efficiënte scheiding van kunststoffen en voor het toepassen

van recyclaat in producten is veel specifieke kennis noodzakelijk. In het bijzonder

kennis op het gebied van toepassing van recyclaat. In gesprekken met recyclers

en ketenregisseurs blijkt dat deze kennis bij slechts in beperkte mate aanwezig is.

• Speerpunten per markt, gebaseerd op expertadvies,

zijn samengevat in de volgende tabel.


Markt Speerpunt

Consumenten verpakkingen • Verhogen scheidingsrendement (technisch en economisch) / aanpassing inzameleisen

Industriële verpakkingen • Terugdringen eenmalige verpakkingen en creëren van gesloten pools meermalige verpakkingen. Om kwaliteit en recycling te garanderen blijft de convertor eigenaar van het materiaal. Opmerking: dit heeft invloed op het percentage recycling en de voordelen van hergebruik moeten dus wel op een of andere wijze in de rekenmethode worden meegenomen.

Automotive • AVI fractie verlagen. • Gedetailleerder inzicht verkrijgen in de stroom die vrijkomt uit reparaties.

Electrical & Electronic • Goed voorbeeld van ketenregie toepasbaar maken voor andere markten. • Verhogen inzameling van e-waste (van 33% naar 100% (gewicht)). • Voorkomen van export naar lage lonen landen waar

garantie van goede verwerking ontbreekt. • AVI fractie verlagen.

Land- en tuinbouw • Uitbreiden bestaande initiatieven voor folie om AVI fractie terug te dringen. • Kansen voor potten, trays, big bags.

Bouw • Terugdringen AVI fractie. • Uitbreiden inzameling op de bouwplaats.

Overig • Composieten, (tuin)meubelen, houseware, tapijt en speelgoed

Tabel 1. Speerpunten per markt.

Monitoring

• Veel van de beschikbare cijfers over gebruik, hergebruik, storten en verbranden

van kunststoffen verschillen van elkaar. Deels komt dit door het gebruik

van verschillende meetmethodieken, import en export, dubbeltellingen en

verschil tussen netto en bruto hoeveelheden. De discussie over de juistheid

van cijfers is belangrijk, maar leidt ook af van de inhoudelijke discussie.

Het komen tot een eenduidig, transparant en gedragen systeem voor

monitoring is daarom erg belangrijk. een dergelijk monitoringssysteem

10

verzekert namelijk dat de focus verschuift naar de inhoudelijke discussie

en gerelateerde innovatie om het aandeel hergebruik te verhogen.

• Binnen dit monitoringssysteem dient periodiek te worden vastgesteld:

– Hoeveel virgin kunststoffen er in Nederland op de markt gezet worden.

– Hoeveel producten waarin kunststof is verwerkt

geïmporteerd en geëxporteerd worden.

– De hoeveelheid Nederlands recyclaat dat bij scheiders en

recyclers die Nederlands afval verwerken vrijkomt.

– De fractie kunststoffen, afkomstig uit Nederlands afval,

die ofwel bij aVI’s wordt verbrand ofwel wordt gestort.

– De fractie kunststoffen die ofwel als afval, ofwel als recyclaat

(grondstof) geëxporteerd of geïmporteerd wordt.

• om de betrouwbaarheid van de cijfers te garanderen, dient een onafhankelijke

partij data van kunststof afvalstromen (inwinnen, scheiden en herwinnen)

te registreren en eventueel met behulp van steekproeven te controleren.


2. Inleiding

Deze korte studie, uitgevoerd in opdracht van agentschap NL, ten behoeve van de

routekaart voor de NRK (pRIMa Business Kansenkaart) is uitgevoerd met als doel

om inzicht te krijgen in de kunststof afdankstromen in Nederland. Inzicht in de

kunststof afdankstromen in Nederland is verkregen aan de hand van een aantal

interviews, een documentenstudie en met gebruikmaking van de kunststof en

recycling expertise van DpI Value Centre. Het overzicht is daarom gebaseerd op de

huidige en bekende gegevens.

De studie is gericht op kunststoffen op basis van petrochemische producten. Bio-

based polymeren worden niet nader beschouwd. De composteerbare biopolymeren

spelen geen rol in relatie tot mechanische recycling en van de recyclebare biopoly-

meren zijn de volumes nog zeer gering of ze zijn identiek.

Uitgangspunt voor de studie is de inventarisatie van plastics europe. Deze inven-

tarisatie bevat onder meer een overzicht van vrijkomende afvalstromen per markt,

uitgesplitst naar polymeer type. De onderstaande markten zijn in deze studie

meegenomen:

1. Consumenten verpakkingen

2. Industriële verpakkingen

3. Bouw

4. automotive

5. e&e

6. Landbouw & tuinbouw

7. overig

In deze markten is specifiek gekeken naar de toepassingen en afvalstromen

van de volgende polymeer typen:

1. pet

2. HDpe

3. pVC

4. L(L)Dpe

5. pp

6. pS

7. overig, alleen wanneer significant op

basis inventarisatie plastics europe

12

2.1 leeSwijzer

Na een algemene inleiding over de verwerking van kunststof in Nederland en

de positie van Nederland ten opzichte van andere europese landen, worden de

7 markten beschreven, gesplitst in een hoofdstuk over kunststofafdank stro-

men van verpakkingen en een hoofdstuk over kunststof afdankstromen van de

niet-verpakkingen.

Ieder hoofdstuk is opgedeeld in een paragraaf per markt.

De opbouw van deze paragraaf is:

• Inleiding markt: belangrijke toepassingen en polymeertypen

• organisatie scheiden, inwinnen en herwinnen: organisatie van bekende stromen

• Cijfers bekend en onbekend: welke cijfers weten we en welke niet?

• Knelpunten en toekomstvisie

Het rapport sluit af met de vermelding van de geraadpleegde bronnen.


3. Kunststof afdank-stromen in Nederland

Dit hoofdstuk geeft een algemeen beeld van de kunststof afdankstromen in Neder-

land. als eerste wordt beschreven hoeveel kunststof afval er in Nederland per jaar

vrij komt, vervolgens wordt in paragraaf 3.2 een uitsplitsing gemaakt naar kunst-

stof verpakkingsafval en kunststof niet-verpakkingsafval. paragraaf 3.3 geeft aan

algemeen beeld van de verwerking van kunststof afval in Nederland. De paragrafen

3.4 en 3.5 beschrijven kort de geldende wetgeving en de positie van Nederland in

europa. Dit hoofdstuk sluit af met de samenvatting van de in deze studie gevonden

cijfers per markt in paragraaf 3.6. In de hoofdstukken 4 en 5 worden de gevonden

cijfers toegelicht.

3.1 MarkTinTrOducTie en kunSTSTOf afval vOluMe

Volgens cijfers van plastics europe worden in Nederland jaarlijks 1800 kton kunst-

stoffen op de markt geïntroduceerd (2010).Het totale afvalvolume aan kunststof-

fen is tussen de 800 en 940 kton per jaar (2010). Nederland is een netto exporteur

van producten; dit impliceert automatisch dat Nederland ook een netto exporteur

van kunststofproducten is (als onderdeel van een apparaat of als verpakking). Dit

impliceert dat een deel van de in Nederland geïntroduceerde op de markt gebrachte

kunststof producten niet in Nederland als kunststofafval beschikbaar komt.

14

NL marktintroductie

1800 kt

(convertor demand)

NL kunststof

800 - 940 kt

afval

Export

Stort

AVI

Export

Producten

Import(Mechanische) recycling

figuur 1. Overzicht kunststof afdankstroom in Nederland.

Het afvalvolume van is onder te verdelen in verschillende typen polymeren,

zie grafiek 1.

13%PET

12%HDPE

7%PS

16%Overig

8%PVC

26%L(L)DPE

18%PP

grafiek 1. Afvalvolume uitgesplitst naar polymeer type.


3.2 kunSTSTOf verpakkingSafval en kunSTSTOf

nieT-verpakkingSafval

De kunststof afdankstroom is onder te verdelen in 2 hoofdgroepen: kunststof

uit verpakkingsafval en kunststof uit niet-verpakkingsafval. Verpakkingsafval is

afkomstig uit huishoudens (post-consumer) en is afkomstig uit de industrie (post

industrieel). Verpakkingen zijn in tegenstelling tot niet-verpakkingen veelal kort-

cyclische producten zodat zij zeer snel in de afvalfase terecht komen.

De verdeling tussen de volumes verpakkingsafval en niet-verpakkingsafval worden

door verschillende partijen gerapporteerd, maar er bestaat geen eenduidig cijfer.

Nedvang rapporteert bijvoorbeeld 454 kton verpakkingsafval in 2010, plastics

europe en agentschap NL rapporteren 585 kton over 2010.

3.3 verwerking

een gedeelte van de in Nederland afgedankte stroom kunststof wordt in Nederland

verwerkt. In de interviews is onder andere duidelijk geworden dat in iedere stap van

de verwerking van afgedankt kunststof import en export van materiaal plaats vind.

In dit rapport worden de stappen inwinnen, scheiden en herwinnen onderscheiden

als de verschillende stappen in de verwerking van afgedankt kunststof.

Import en export stromen zijn lastig te kwantificeren. Dubbeltelling en het ontbre-

ken van een eenduidig meetsysteem zijn hiervoor de belangrijkste oorzaken.

16

NLkunststofafval

Inzamelaar

Import

Export

Sorteerder

Import

Export

Recycler

Import

figuur 2. Import en export in de kunststof recycle keten.

3.4 weTgeving

Vanuit wetgeving wordt de partij die een product op de markt zet verantwoordelijk

gesteld voor de afdankfase van het product. Deze uitbreiding van de producenten

verantwoordelijkheid wordt bijna jaarlijks versterkt met hogere targets voor her-

gebruik. Nederland volgt vrijwel altijd de europese wetgeving op dit gebied.

De structuur hiervan is schematisch afgebeeld in Figuur 3.

NL kunststof afval


Waste framework dir.Dir. 2008/98/EC (WFD)

Horizontal legislation

Thematic strategies on waste prevention and recycling (2005)Sustainable use of resources (200%)

Waste shipment reg.(EC) 1013/2006

Landfilling: landfill dir.Dir. 99/31/EC

Waste treatment operations

PackagingandpackagingwasteDir. 94/62/EC

BatteriesandaccumulatorsDir. 2006/66/EC

MiningwasteDir. 2006/21/EC

SewagesludgeDir. 86/278/EEC

PCBs,PCTsDir. 96/59/EC

WEEEDir. 2002/96/EC+ Recast

RoHSDir. 2002/95/EC+ Recast

ELVDir. 2000/53/EC

Waste streams

Incinneration: industrial emissions dir.(2010/75/EU)

figuur 3. Schematisch overzicht Europese wetgeving.

Het basis principe van de Waste Framework Directive (WFD) is vervat in de Waste

Hierarchy. De Nederlandse Ladder van Lansink is een voorloper hiervan. In de

Waste Hierarchy staat het storten onderaan, erboven staat verbranden. Wij zijn

van mening dat er een trede kan worden toegevoegd, specifiek voor kunststoffen.

De missende stap is opslag voor later hergebruik, bijvoorbeeld wanneer dit econo-

misch of technisch wel haalbaar is. Dit impliceert dat ‘urban mining’ op bestaande

stortplaatsen overwogen kan worden om langs deze weg waardevolle materialen,

o.a. kunststoffen, terug te winnen. In Figuur 4 is deze aangepaste waste hierarchy

weergegeven.

18

Preventie

Hergebruik

Mechanische recycling

Opslag

Overig hergebruik (verbranden)

Storten

figuur 4. Aangepaste Waste Hierarchy.

3.5 pOSiTie nederland in eurOpa

Nederland staat volgens cijfers van plastics europe / eUpR / eUpC op de 8e plaats

als het gaat om de inzameling van kunststof afval. In grafiek 2 is in groen aange-

geven wat er wordt gerecycled (niet per definitie in europa) en in blauw hoeveel

er in een aVI of cementoven wordt verbrand. ook is uit de grafiek af te leiden dat

er 7,9% ontbreekt. Detailcijfers ontbreken om dit toe te wijzen aan bijvoorbeeld de

export van kunststof afval.


23,7% 76,0%32,9% 65,3%

26,6% 70,0%35,4% 60,9%

24,3% 71,5%29,1% 65,7%

18,0% 74,4%26,2% 65,9%

33,1% 58,2%17,5% 40,2%

23,8% 27,0%23,5% 26,3%

31,5% 14,4%17,7% 27,0%18,9% 20,3%

29,6% 9,2%23,1% 14,6%

19,2% 17,7%27,0% 8,7%

22,1% 8,9%21,4% 7,1%

19,7% 7,3%19,2% 5,3%

23,2% 1,1%19,5% 0,0%

15,9% 2,0%13,3% 3,2%

11,1%9,9% 0,0%

0,0%

SwitzerlandGermanyAustria

SwedenDenmarkBelgium

LuxembourgNetherlands

NorwayFrance

ItalySlovakiaCzechiaFinland

HungaryEstoniaSpain

PortugalIreland

UKSloveniaPoland

RomaniaLatvia

LithuaniaGreeceBulgariaCyprusMalta

0% 20% 40% 60% 80% 100%

grafiek 2. Kunststof inzameling in Europa.

Met betrekking tot de veranderingen in deze cijfers (2010 vergeleken met 2006)

komt Nederland in de middenmoot uit. In de periode 2006 tot 2010 is het aandeel

mechanische recycling met 5% en energieterugwinning met 3% gestegen. estland,

Finland, Hongarije, Slowakije en Duitsland staan bovenaan de lijst stijgers.

3.6 OverzichT STrOMen in nederland

een overzicht op hoofdlijnen van de Nederlandse volumes per markt is gegeven

in tabel 2. Benadrukt dient te worden dat de tabel een combinatie is van verschil-

lende bronnen uit de literatuur en inschattingen van experts. geconcludeerd kan

desondanks worden dat een aanzienlijk deel van de afgedankte kunststoffen in een

aVI wordt verbrand. Blijkbaar is dit economisch en organisatorisch een aantrek-

20

kelijk alternatief. ook valt op dat er volgens sommige rapportages nog een deel van

de kunststof afvallen wordt gestort, terwijl dit door marktpartijen wordt tegenge-

sproken. eveneens opvallend is dat uit onderstaande tabel blijkt dat het percentage

materiaalrecycling hoger ligt dan wordt aangenomen door plastics europe (gra-

fiek 2). op basis van het gemiddelde van het afdankvolume is het percentage mate-

riaalrecycling namelijk 33%, terwijl uit de grafiek 26% blijkt, een reden hiervoor

zou volgens experts kunnen zijn dat er bruto en netto getallen door elkaar worden

gebruikt. Bruto betekent dat er ook een deel vervuiling wordt meegeteld. Vervuiling

door bijvoorbeeld zand, water, ander organisch materiaal of resten van datgene dat

verpakt was.

Dezelfde reden kan het verschil verklaren tussen de som waarde van materiaal-

recycling, aVI en stort van beide stromen kunststofverpakkingsafval en het afdank-

volume. De som van de verwerkingsvormen van het kunststof verpakkingsafval

(606 kton) is namelijk hoger dan de hoogste inschatting van het afdank volume

(585 kton).

Stroom / verwerking

alle getallen in kton

afdank-volume

Materiaal recycling

avi Stort

verpakkingen (cons) 290 - 370 92 359 20

verpakkingen (ind) 168 - 215 131

automotive 35 7 20 8

e&e 60 18 40 3

landen tuinbouw 38 13 23 2

bouw 68 17 44 4

Overig >140 >10 >25 ?

Totaal 800 - 931 286 506 37

Tabel 2. Overzicht Nederlandse stromen kunststofafval per markt.


4. Kunststof afdankstroom verpakkingsafval

Dit hoofdstuk beschrijft de verwerking van kunststof verpakkingsafval, zowel het

kunststof verpakkingsafval afkomstig van consumenten (paragraaf 4.1) als het

kunststof verpakkingsafval afkomstig van de industrie (paragraaf 4.2). Hieronder

worden eerst enkele kenmerken gegeven van de totale stroom kunststof verpak-

kingsafval in Nederland.

over het totale volume van de Nederlandse stroom kunststof verpakkingsafval

bestaan verschillende cijfers, variërend van 454 (Nedvang) tot 585 (plastics europe

/ agentschap NL) kton per jaar (2010). Dit zijn beide bruto getallen, gemeten op

het moment van inzameling.

plastics europe rapporteert dat van de volgens hun telling van de 585 kton verpak-

kingsafval 20 kton wordt gestort, 359 kton wordt verbrand in een aVI en dat 206

kton (netto) mechanisch wordt gerecycled (grafiek 3). De som van de door ons

gevonden cijfers over mechanische recycling van kunststof verpakkingsafval is 227

kton. een mogelijke verklaring voor het verschil ligt in dubbeltelling en het door

elkaar gebruiken van bruto en netto getallen.

22

Kton

600

500

400

300

200

100

0

20359

206

Mechanische recyclingAVIStorten

grafiek 3. Verwerking kunststof verpakkingsafval.

In de volgende 2 paragrafen worden de 2 deelstromen, consumenten kunststof

verpakkingsafval en industrieel kunststof verpakkingsafval beschreven en waar

mogelijk verder gekwantificeerd.

4.1 cOnSuMenTen verpakkingen

In de onderstaande tabel zijn binnen de markt voor kunststof consumenten

verpakkingen de grootste stromen in termen van toepassingen (producten)

beschreven.

De stromen genoemd in de tabel zijn, voor zover bekend is, in deze paragraaf

verder beschreven.


Toepassing pe

T

hd

pe

pv

c

l(l)

dp

e

pp

pS

Ove

rig

Mar

ktin

tro

du

ctie

/ ja

ar [

kt]

inwinning

water en frisdrank flessen ≥ 1 liter

X 26 statiegeld; via retail

water en frisdrank flessen < 1 liter

X 10 NEDVANG

flessen: zeep, melk, shampoo, detergenten

X X X ? NEDVANG

bakjes, schaaltjes, trays, deksels

X X X X ? NEDVANG

draagtasjes X X ? NEDVANG

primaire verpakkingen/films

X X X multi-layer

? NEDVANG

bOpp film (wikkels) X multi-layer

? NEDVANG

epS verpakkingen (Mkb en consumenten)

X 12 Open, milieustraten en via MKB

koffiebekertjes X +/- 8 Stichting Disposables Benelux

Tabel 3. Toepassingen consumenten verpakkingen.

4.1.1 Organisatie inwinnen, scheiden en herwinnen

Water- en frisdrankflessen <1 liter, flessen, bakjes, draagtasjes, BOPP film

Kunststof consumenten verpakkingsafval wordt in Nederland via 2 wegen opge-

haald. In de meeste gemeenten wordt een systeem van voorscheiding gehanteerd.

24

In dit door Nedvang beheerde systeem worden kunststofverpakkingen in een aparte

zak ingezameld. In de zogenaamde niet-Nedvang gemeenten worden kunststof

verpakkingen in het gemengde huisvuil ingezameld. Uit deze stroom wordt via

nascheiding een fractie kunststof gescheiden.

Zonder te diep in te gaan op de discussie over voor- en nascheiding1) kan worden

gesteld dat volgens de huidige regelgeving gemeentes vrij zijn in hun keuze voor

voor- of nascheiding. In beide gevallen zal een deel van de kunststofverpakkingen

naar een aVI gaan: via het Nedvang voorscheidingssysteem worden niet alle kunst-

stof verpakkingen ingezameld en de efficiëntie van het nascheidingssysteem kent

beperkingen. Na inwinning wordt de kunststof fractie uit het huishoudelijk afval

gescheiden in een stroom pp, HDpe, pet en folie (Figuur 5). Dit proces is verre van

efficiënt en er ontstaat ook een aanzienlijke stroom gemengde kunststoffen, deels

door de aanwezigheid van onscheidbare en/of samengestelde producten. ook komt

er een afvalstroom vrij van niet kunststoffen zoals metalen, papier, drankkartons

en organisch materiaal. omdat dit een aanzienlijk deel van de totale stroom kan

zijn, is het van belang om bij gerapporteerde cijfers te weten of het bruto of netto

cijfers zijn. Het verschil tussen bruto en netto kan oplopen tot 40% (bij landbouw-

folie is dit aanhangend zand) en ligt bij huishoudelijk afval tussen 15% en 25%.

PP

HDPE

PET

Folie

Voorscheiding

+

Nascheiding

PP

HDPE

PET

Folie

Mixstroom+

Reststroom

figuur 5. Verwerking van kunststof consumenten verpakkingsafval.

1) Er is een groot aantal rapporten beschikbaar over de voor- en nadelen van beide scheidingssystemen. Zie onder andere: LCA: recycling van kunststof verpakkingsafval uit huishoudens, CE Delft, november 2011


Het herwinnen van deze stromen pp, HDpe, pet en folie in een recyclingproces

omvat o.a. de stappen: verkleinen, afscheiden van verontreinigingen, wassen en

granuleren.

Water- en frisdrankflessen ≥ 1 liter

Naast deze 2 systemen voor kort-cyclische consumenten verpakkingen bestaan

er statiegeldsystemen voor lang-cyclische verpakkingen als kratten (meermalig

gebruik)en frisdrankflessen groter dan of gelijk aan 1 liter (eenmalig gebruik).

Koffiebekers

De Stichting Disposables Benelux organiseert het inwinnen van pS koffiebekers bij

eindgebruikers (bedrijven, sportkantines, werkplaatsen etc.).

4.1.2 cijfers: bekend en onbekend

In deze paragraaf worden voor zover bekend de cijfers gepresenteerd die in de studie

zijn gevonden, op basis van inventarisatie van bestaande rapportages (tabel 4).

Deze tabel laat daarmee ook meteen zien welke cijfers er nog niet bekend zijn. Waar

nodig en indien bekend wordt eerst een toelichting op de stroom gegeven.

Water- en frisdrankflessen <1 liter, flessen, bakjes, draagtasjes, BOPP film

Naast de statiegeld systemen voor flessen groter en gelijk aan 1 liter, wordt het

grootste gedeelte van de kunststof consumenten verpakkingen dus ingezameld via

een systeem van voor- of nascheiding.

De via statiegeld ingezamelde flessen zijn van een hoge zuiverheid en daarom in

de regel volledig tot nieuwe flessen te verwerken (bottle-to-bottle). De flessen die

via het Nedvang systeem worden ingezameld, worden door een mindere kwaliteit

vooral ingezet in strappings en fiber toepassingen.

Drinkbekers

De Stichting Disposables Benelux zamelt in Nederland per jaar netto 0,5 kton

drinkbekers (pS) in. totaal zijn dit ongeveer 150 miljoen drinkbekers. Naar schat-

ting wordt er in Nederland per jaar ca. 8 kton aan pS drinkbekers afgedankt. een

groot gedeelte van deze stroom zit dus in de stroom stedelijk afval, een verzamel-

26

term voor afvallen uit huishoudens en uit de kantoren en diensten sector.

per jaar komt er dus tussen 290 en 370 kton kunststof verpakkingsafval bij con-

sumenten vrij, dit zijn bruto cijfers over 2010. op basis van de beschikbare cijfers

(hiervoor waar mogelijk toegelicht) komen we tot de volgende verdeling en verwer-

king per geïdentificeerde stroom:

afdank volume

Stroom inzameling (bruto)

recycling avi storten

26 kton water en frisdrank flessen ≥ 1 liter

26 kton 26 kton 0 0

? water en frisdrank flessen < 1 liter

Nedvang:83 kton via voorscheidingNiet-Nedvang:9 kton via na scheiding

59 kton 30 kton ?

flessen: zeep, melk, shampoo, detergenten

bakjes, schaaltjes, trays, deksels

draagtasjes

primaire verpakkingen / films

BOPP film (wikkels)

? EPS verpakkingen (consumenten en MKB)

12 kton 6 kton 6 kton ?

8 kton koffiebekertjes 0,5 kton 0,5 kton ? ?

290 - 370 kton

92 kton > 36 kton 20 kton (incl. industriële verpakkingen)

Tabel 4. Bekende en onbekende cijfers kunststof consumenten verpakkingen.

ter illustratie, zie de verdeling van de sorteerfracties van de huishoudelijke

verpakkingen in fig. 4 (bron: Nedvang)


6%2%

1%

6%

5%15%

17%

4%

44%

GemengdPET 90

Vocht-verlies

Polyethyleen

Polypropyleen

Folie

Mengstroom (kunststof)

Gemengdekunststoffen

EBS

Nietkunststof

Vuil/restdeelstroom

grafiek 4. Overzicht gesorteerd door Nedvang

4.1.3 knelpunten en toekomst

tabel 4 laat de behoefte aan eenduidige en betrouwbare cijfers zien. om eenduidige

en betrouwbare cijfers te bereiken dient ten minste aan de volgende randvoorwaar-

den te worden voldaan:

• Kwantificeren aandeel kunststoffen dat wordt verbrand in een aVI. Via

een serie steekproeven van aVI input kan worden bepaald wat het aandeel

kunststoffen is. Vervolgens zou van iedere aVI bekend moeten worden

wat het aandeel Nederlands huisvuil is dat op jaarbasis wordt verwerkt. In

opdracht van agentschap NL is in 2011 via steekproeven geanalyseerd wat de

samenstelling van de aVI stroom is. Wij hebben niet kunnen achterhalen wat

het aandeel Nederlands afval is, dat in Nederlandse aVI’s wordt verbrand.

28

• Kwantificering van de export van kunststof afval en al

het andere afval dat mogelijk kunststof kan bevatten

(controle bijvoorbeeld op basis van steekproeven).

• Kwantificering van de in- en output van de kunststof recyclers in Nederland en

in het buitenland indien zij Nederlands afval verwerken. Hierbij moet worden

opgelet dat dubbeltelling wordt vermeden. In de periode dat de convenanten

geldig waren heeft VMK de jaarlijkse verantwoording van de volumes

gerapporteerd na inzameling van data via enquêtes bij inzamelaars en recyclers.

Naast het verkrijgen van betrouwbare cijfers is ook het verhogen van het schei-

dingsrendement van belang, van zowel voor- als nascheiding. Nederland scoort op

dit gebied significant lager dan bijvoorbeeld Duitsland. Verhoging van het schei-

dingsrendement zorgt of voor zuiverder en dus hoogwaardiger stromen of direct

voor een hoger aandeel materiaal hergebruik. een investering in onderzoek naar de

verhoging van het scheidingsrendement is daarom wenselijk.

Mono-stromen leveren in de regel het hoogste percentage materiaal hergebruik

op hetzelfde niveau op. Voorbeelden zijn de pet stroom frisdrankflessen, kratten,

buizen, en op kleine schaal de pS drinkbekers.

4.2 induSTriële verpakkingen

In de onderstaande tabel zijn binnen de markt van kunststof industriële verpak-

kingen de grootste stromen in termen van toepassingen (producten) beschreven.

De stromen genoemd in de tabel zijn, voor zover bekend is, in deze paragraaf verder

beschreven.


Toepassing pe

T

hd

pe

pv

c

l(l)

dp

e

pp

pS

Ove

rig

Mar

ktin

tro

du

ctie

/j

aar

[kt]

inwinning

strappings X X ? open

films, transport verpakkingen

X 135 inzamelaars

zware zakken (industrie)

X ? inzamelaars

kratten en trays, bier en fris

X X Open / statiegeld (pools)

kratten X X Open (pools)

pallets (meermalig) X gesloten kringloop (pools)

pallets (limited trips) X X mixed 4 open

vaten / jerrycans chemische industrie

X 8 gesloten kringloop

vaten / jerrycans andere industrie

X open

emmers X X open

ibc´s (> 250 liter) X 7 open

bigbags X 24 open

Tabel 5. Toepassingen industriële verpakkingen.


Veel stromen in deze markt kennen een open systeem van inwinning. Dit betekent

dat er geen keten regisseur actief is en dat de industrie de inwinning zelf heeft geor-

ganiseerd. een van de redenen hiervoor is dat het in principe over zuivere, gedefini-

30

eerde stromen gaat, die op een beperkt aantal locaties in een groot volume als afval

vrijkomen. Daarnaast speelt het een rol dat veel van deze transportverpakkingen in

een statiegeldsysteem worden gedistribueerd, zodat het ook voor de gebruiker van

belang is dat deze producten in een retourstroom naar de aanbieders gaan.


In deze paragraaf wordt de cijfers gepresenteerd die beschikbaar zijn (tabel 6).

Waar nodig en indien bekend wordt eerst een toelichting op de stroom gegeven.

De totale stroom verpakkingsafval (consumenten en industrieel) in Nederland is

tussen de 454 en 585 kton groot. per jaar komt er in de industrie tussen 168 en

215 kton verpakkingsafval vrij.

Kratten en trays (bier en fris)

In Nederland zijn er naar schatting 14 miljoen bier en frisdrank kratten in omloop.

gemiddeld weegt een krat 2 kg; 28 kton aan kunststoffen. Hiervan is ongeveer de

helft HDpe en de helft pp. Het overgrote deel van de kratten betreft bierkratten

(99%), naar schatting zijn er slechts 200.000 friskratten in omloop. Veel frisdran-

ken worden verpakt in eenmalig verpakkingen zoals trays en folies (onder andere

frisdrank en mineraalwater).

Reguliere uitval van de kratten door breuk ligt op ongeveer 1 % per jaar, dit volume

wordt 100% gerecycled. en wordt daarom als 3 kton materiaal recycling meegere-

kend. Kratten worden veelal ineens vervangen (nieuw design, marketing etc.) na

een levensduur van minimaal 10 jaar (in de realiteit is dat eerder 15-20 jaar).

Kratten

In Nederland zitten ongeveer 92 miljoen kratten in de retail pool, het gaat hier om

meermalige verpakkingen, zoals de grijze kratten van de aH of groene groente- en

fruitkratten. een krat weegt gemiddeld 1,2 kg. In totaal zit er 110 kton kunststof

in deze toepassingen (50% HDpe en 50% pp). elke 10 – 15 jaar wordt de volledige

pool vervangen (100% materiaal recycling). Jaarlijkse uitval is 2% per jaar, de uit-

val rekenen we ook als 100% materiaal recycling mee.


Pallets (meermalig)

Naar schatting zijn er in Nederland 1 miljoen pallets in omloop (HDpe, ppC) die

worden gebruikt in interne transportsystemen, distributiecentra, bij de spoorwegen

en in de food (vis) industrie). een pallet weegt gemiddeld 25 kg, de toename is ca.

100.000 pallets per jaar. er zit dus 25 kton kunststof in deze toepassing, jaarlijkse

uitval is 2%. De uitval rekenen we mee als 100% materiaal recycling.

ook zijn er in Nederland 0,6 miljoen palletboxen in omloop. gemiddeld weegt een

pallet 40 kg; er zit daarom 24 kton kunststof in deze stroom, die meermalig wordt

gebruikt bijvoorbeeld voor aardappelen, vlees en in de demontagestraten van aRN.

elke 10 – 15 jaar wordt de volledige pool vervangen (100% materiaal recycling).

Jaarlijkse uitval is 2% per jaar, de uitval rekenen we als 100% materiaal recycling

mee.

Pallets (limited trip)

De inschatting van deze stroom is er circa 500.000 per jaar worden geproduceerd.

De pool in Nederland wordt geschat op 2,5 miljoen pallets. Deze pallets worden

veelal gebruikt voor export producten, naar landen waar houten pallets alleen

kunnen worden gebruikt als er een certificaat van behandeling tegen schimmels/

bacteriën bij zit. De pallets wegen tussen de 5 en 10 kg per stuk en worden veelal

geproduceerd uit mixed plastics. Vanwege de geografische verspreiding van dit type

pallet is het niet in te schatten wat het afdank volume ervan in Nederland is.

IBC’s

een expert schatting uit 2009 van deze stroom is dat er in de eU 4,5 miljoen in

omloop zijn. Voornamelijk Duitsland en Benelux zijn grootgebruikers van deze

containers uit HMWpe die veel in de chemie worden gebruikt. De containers zijn

vaak naturel van kleur en staan in een frame van ijzer, het aandeel kunststof per

container is 25 kilo. een voorzichtige schatting op basis van inwoneraantallen

is dat er 150 duizend IBC’s in Nederland in omloop zijn; 4 kton aan kunststof.

Mechanische recycling is technisch mogelijk maar een probleem hierbij zijn gevaar-

lijke resten van het verpakte product, die ten dele ook gemigreerd zijn in de wand

van een container. De gegarandeerde levensduur van IBC’s is 5 jaar, in de praktijk

gaan ze echter 5 tot 10 jaar mee.

32

Chemie vaten

Naar schatting eveneens een eU markt van 4,5 miljoen stuks. een voorzichtige

inschatting voor Nederland is 150.000 stuks. De 200 liter vaten wegen tussen de 3

en 5 kg en de levensduur is 5 tot 10 jaar.

Vaten

In de levensmiddelen industrie worden in Nederland naar schatting 150.000 vaten

gebruikt. onder andere voor uien, olijfolie etc. een onbekend deel van deze vaten

zit in een gesloten loop (pool), een ander deel zit in de 2e hands markt (o.a. op

campings, volkstuinen). een derde onbekend deel komt via het bedrijfsafval of

huishoudelijk afval in een aVI stroom of recyclestroom terecht.

afdank-volume



? strappings ? ? ? ?

135 kton films, transport verpakkingen ? ? ? ?

? zware zakken (industrie) ? ? ? ?

3 kton kratten en trays, bier en fris 3 kton 3 kton ? ?

2 kton kratten 2 kton 2 kton ? ?

1 kton pallets (meermalig) 1 kton 1 kton ? ?

? pallets (limited trips) ? ? ? ?

? vaten / jerrycans chemische industrie

Potentie: 0,6 kton per 5 – 10 jaar

? ? ?

vaten / jerrycans andere industrie

Potentie: 450 duizend stuks

? ? ?

emmers ? ? ? ?

? IBC´s (> 250 liter) Potentie: 4 kton per 5 – 10 jaar

? ? ?

bigbags Potentie: 24 kton ? ? ?


afdank-volume



168 – 215 kton

147 kton 131 kton 11 – 59 kton

20 kton (incl. industriële verpakkingen)

Tabel 6. Bekende en onbekende cijfers industriële verpakkingen.


Het grote aantal vraagtekens in de tabel laat zien dat van veel stromen het volume

niet exact bekend is. Wel valt op dat het percentage materiaal hergebruik hoger ligt

dan bij de consumenten verpakkingen. Dit is logisch omdat enerzijds het gewicht

per verpakkingsunit aanzienlijk hoger is en anderzijds de diversiteit van de, in deze

verpakkingen gebruikte kunststoffen, aanzienlijke geringer is. Daardoor komen op

de drop points de verpakkingen al grotendeels als mono stroom vrij.

om grip te krijgen op de exacte omvang van de stromen die binnen deze markt

rondgaan, in termen van afgedankt volume, inzameling, export, verwerking en stor-

ten is aanvullend onderzoek noodzakelijk. Het analyseren en extrapoleren van de

cijfers van enkele grote spelers in de markt zou hierin een eerste stap kunnen zijn.

opvallend is dat ondanks het ontbreken van een ketenregisseur een aanzienlijk per-

centage van de kunststof afvallen wordt gerecycled. Deze prestatie is dus volledig toe

te schrijven aan initiatieven van de recycle industrie zelf en is naar verwachting van

experts economisch rendabel doordat de stromen continu en van een gedefinieerde

kwaliteit zijn. Door slim gebruik te maken van huidige inzamelsystemen (inclusief

drop points) kunnen ook andere stromen ingezameld worden. In verder onderzoek

moet worden getoetst wat de haalbaarheid hiervan is. gedacht kan worden aan het

opzetten van een gezamenlijke inzamelstroom van big bags (gebruik voor o.a. trans-

port van zand, granulaten, hout, meststoffen e.d.) strappings en emmers, of van zware

zakken en transport verpakkingen. Randvoorwaarden zijn laagdrempeligheid voor de

gebruiker en zuiverheid, volume en continuïteit voor de recycler. In het geval van big

bags weten we bijvoorbeeld dat er balen met big bags in Nederland worden geïmpor-

teerd omdat er uit de Nederlandse markt niet voldoende beschikbaar komen, terwijl er

naar schatting toch 24 kton per jaar op de Nederlandse markt wordt geïntroduceerd.

34

Het aandeel frisdrankkratten ten opzichte van bierkratten is erg laag. Reden hier-

voor is niet het verschil in consumptie, maar dat fris vaker in eenmalige verpak-

kingen wordt verpakt. Deze folie verpakkingen worden via het huishoudelijke afval

afgevoerd. Uit de opvatting van de europese commissie en uit uitspraken van het

europees Hof blijkt dat stimuleren van de industrie het enige middel is dat de

Nederlandse overheid heeft om het aandeel meermalige verpakkingen te verho-

gen. een aantal Scandinavische landen en ook Duitsland hanteren een minimum

target voor het gebruik van verpakkingen voor meermalig gebruik. onderzocht kan

worden wat de voor- en nadelen van dit systeem zijn en of dit ook in Nederland

toepasbaar is.


5. Kunststof afdankstroom niet-verpakkingen

Dit hoofdstuk beschrijft alle stromen kunststofafval die geen verpakkingen zijn aan

de hand van 4 markten. Dit zijn automotive (paragraaf 5.1),electrical & electronic

(paragraaf 5.2), landen tuinbouw (paragraaf 5.3) en de bouw (paragraaf 5.4). De

relevante stromen die nog overblijven zijn beschreven in de laatste paragraaf (5.5).

De volgende tabel bevat een samenvatting van de gevonden cijfers. Nadere detail-

lering is te vinden in de volgende paragraven.

Markt afdankvolume / jaar [kton]

recycling [kton] avi [kton] Stort [kton]

automotive 35 7 20 8

e&e 60 18 40 3

landen tuinbouw

38 18 18 2

bouw 68 17 44 7

Overig >140 >10 >25 ?

Totaal 341 70 147 20

Tabel 7. Overzicht Nederlandse kunststof afdankstromen niet-verpakkingen.

36

5.1 auTOMOTive

De toepassingen binnen de automotive die zijn meegenomen staan in tabel 8.

Toepassing pe

T

hd

pe

pv

c

l(l)

dp

e

pp

pS

Ove

rig

Mar

ktin

tro

du

ctie

/ja

ar [

kt]

inwinning

bumpers X ARN / autodemontage, deels open

dashboards X X ABS, PA, ETC.

ARN / autodemontage

accu’s X ARN / autodemontage

stoelen ARN / autodemontage

panelen X X ABS ARN / autodemontage

achterlichten PMMA ARN/ autodemontage

wieldoppen / gril X X ARN/ autodemontage

benzinetanks UHDPE ARN/ autodemontage

shredder residu X X X X X X mixed ARN

Tabel 8. Toepassingen automotive.

5.1.1 Organisatie inwinnen, scheiden, herwinnen

er zijn op hoofdlijnen 2 stromen kunststof afval te onderscheiden binnen de auto-

motive, het verschil zit in de herkomst. De ene stroom is afkomstig vanuit repara-

ties en vervanging van onderdelen. Bijvoorbeeld beschadigde bumpers, spiegels of

lampen. De andere stroom zijn end-of-life vehicles, de wrakken, die in Nederland

worden gedemonteerd.


Schade auto’s

De stroom kunststoffen die vrijkomt door de vervanging van onderdelen van

beschadigde auto’s, zoals bumpers, is moeilijk in kaart te brengen. Het bestaan

is bekend, omdat er recycle bedrijven actief zijn in de inzameling van kunststof

onderdelen bij autoschadebedrijven van deze onderdelen.

End-of-life vehicles

De recyclingketen start bij een autodemontagebedrijf. Hier wordt een afgedankte

auto ontdaan van schadelijke materialen en vloeistoffen. Recyclers en verwer-

kers van dit type afvalstromen halen de materialen en vloeistoffen op bij het

autodemontagebedrijf.

Wat overblijft van een afgedankte auto moet verwerkt te worden in een shred-

der. Nadat alle metalen zijn verwijderd blijft er shredder residu over, dat ook nog

kunststoffen bevat. In Nederland worden deze kunststoffen door aRN in tiel uit

het residu verwijderd. Dit gebeurt in drie stromen, gesorteerd naar dichtheid.

• De lichte fractie (lichter dan 1,1 kg/dm3) zou verwerkt moeten worden

door een Franse kunststof compounder (galloo plastics) tot granulaat;

het lijkt onwaarschijnlijk dat uit een shredder residu een kunststof

fractie van voldoende kwaliteit voor een compounder geproduceerd kan

worden. In november 2011 is een eerste partij aan gallo geleverd door

aRN tiel; dit was echter een partij maalgoed van wieldoppen en grills.

• De middelste fractie (1,1 – 1,3 kg/dm3) doet dienst als

reductiemiddel bij de ijzerproductie in hoogovens in Duitsland

en vervangt hierbij cokes als primaire grondstof.

• De zware fractie (zwaarder dan 1,3 kg/dm3) bestaat voor een groot

deel uit resten van de bedrading, koper en kunststoffen met een

hoge dichtheid zoals bijv. pVC. Deze stroom wordt verwerkt door een

metaalrecyclingbedrijf in België (Schroot recycling Hulst) dat het

koper eruit haalt. onbekend is wat er met de restfractie gebeurd.

38


In 2010 zijn er in Nederland 440.000 auto’s afgemeld, waarvan er circa 232.000

werden gerecycled in Nederland. een groot deel van de in Nederland afgemelde

auto’s wordt geëxporteerd.

gemiddeld bevat een nieuwe auto tussen de 150 en 180 kilo kunststoffen. auto’s

die nu voor demontage in Nederland worden aangeboden zijn tussen de 15 en 25

jaar oud. Deze auto’s bevatten minder kunststoffen dan de auto’s die nu (en in de

toekomst) worden geproduceerd.

geschat wordt dat van het afdankvolume van 35 kton per jaar 25 kton afkomstig is

uit end-of-life auto’s en 10 kton afkomstig is uit vervanging van onderdelen.

Kton

40

35

30

25

20

15

10

5

0

8

20

7


grafiek 5. Verwerking automotive kunststoffen.


Uitgaande van 232.000 auto’s en ongeveer 100 kilo kunststoffen gemiddeld per

auto komt er per jaar ca. 25 kton aan kunststoffen uit afgedankte auto’s vrij.

afdank-volume



4,6 kton bumpers ?

4,4 kton 18 kton 7,8 kton

1,6 kton dashboards ?

3,0 kton accu’s & vloeistof containers

?

7,8 kton Stoelen (incl. stoffering)

?

12 kton Panelen (binnen en buiten)

?

2,3 kton achterlichten ?

2,8 kton wieldoppen / gril ?

1,4 kton benzinetanks ?

shredder residu 25 kton (totaal shredder input)

2,6 kton 1,7 kton 0,2 kton

35 kton 7 kton 20 kton 8 kton

Tabel 9. Bekende en onbekende cijfers automotive.


Het aandeel kunststoffen per auto stijgt. Het aandeel materiaal hergebruik is echter

laag in vergelijking met het aandeel dat wordt verbrand. een verklaring voor deze

cijfers is dat de focus in de autorecycling niet in de eerste plaats op kunststof ligt.

Met recycling van alleen het metaal worden de gestelde targets al gehaald. Hier

ontbreekt tot op heden, door de targetsetting, een incentive om ook de kunststof-

fen te scheiden en te herwinnen. Dit gaat veranderen omdat het nieuwe target voor

2015 op 95% is gesteld (85% materiaal recycling, 10% aVI). Door de opkomst van

en investering in post shredder technologie kan deze target ook gehaald worden. De

40

nieuwe demontage fabriek van aRN in tiel met post shredder scheiding is hiervan

een voorbeeld. De capaciteit van de fabriek is 3 keer de huidige behoefte, afgaande

op de opgave van aRN.

een interessante stroom met een recycling potentieel zijn de kabelbomen. Hieruit

kan naast het koper ook het (zacht) pVC van worden gerecycled. Nader onderzoek

is aan te bevelen. andere interessante stromen zijn de zittingen en het kunststof

uit de accu’s. accu’s worden veelal verbrand om het lood te herwinnen, de kunst-

stof behuizing dient dan eigenlijk als brandstof. Voor alle drie de stromen geld

dat voldoende kennis over kunststof en de inzet van het recyclaat nodig is om het

recyclaat een goede toepassing te geven.

5.2 elecTrical & elecTrOnic

De toepassingen binnen electrical & electronic die zijn meegenomen staan in tabel

10. In hoofdlijnen gaat het om een stroom ICt afval en om een stroom overige

elektrische apparaten (overig e-waste).

Toepassing pe

T

hd

pe

pv

c

l(l)

dp

e

pp

pS

Ove

rig

Mar

ktin

tro

du

ctie

/ja

ar [

kt]

inwinning

ICT apparatuur divers ICT~Milieu

bruingoed divers retail, gemeentewerf

kabels X X via bouwafval?

witgoed X PA, ABS

retail, gemeentewerf, Coolrec

verpakking / maatwerk dozen

X X

Tabel 10. Toepassingen Electrical & Electronic.



De inzameling van het afval in deze markt, vaak e-waste genoemd, wordt in hoofd-

zaak door 2 stichtingen beheerd. ICt~Milieu voor de inzameling van ICt-afval en

Wecycle voor de inzameling van al het overige e-waste.

ICT apparatuur

om invulling te geven aan de wettelijke productenverantwoordelijkheid, zoals die

is geformuleerd in de europese Waste of electric & electronical electronic directive

(Weee), organiseert ICt~Milieu (onderdeel van branche vereniging ICt~office)

de inzameling van ICt apparatuur in Nederland, voor bij de branche aangesloten

bedrijven.

Inzameling loopt via de retailsector en gemeentelijke milieustraten (99%). Vervol-

gens vindt transport plaats naar regionale sorteercentra. De laatste stap is transport

naar verwerkers voor recycling en terugwinning van grondstoffen.

Overig e-waste

Net zoals ICt~Milieu geeft ook Wecycle (NVMp) invulling aan de producenten

verantwoordelijkheid van fabrikanten van elektronica en apparaten. Wecycle treedt

op als ketenregisseur voor inzameling, scheiden en herwinnen van in principe al

het elektronisch consumenten afval (met uitzondering van ICt-afval). Wecycle

stimuleert gecontracteerde scheiders om zoveel mogelijk materiaal te hergebruiken

door het percentage materiaal hergebruik als criterium in de aanbesteding op te

nemen. Via een zelf ontwikkeld software pakket wordt het percentage hergebruik

gemonitord.

Inzameling hiervan loopt via milieustraat (65%), detailhandel (35%) en aller-

hande acties (scholen, buurtcentra etc.). Via enkele overslag en sorteerstappen naar

een scheider (shredder, magneetscheiding, eddy Current en windsifting). Hieruit

komen verschillende stromen materialen, waaronder kunststoffen, die gestort,

verbrand, verbrand met energie terugwinning of vernietigd worden. De ingezamelde

stroom wordt grofweg onderverdeeld in 6 sub stromen; tV (televisies), KV (koel-/

vriesapparaten, gV (groot witgoedapparaten), oWeB (overig wit- en bruingoed),

pa (professionele apparatuur), en eV (energiezuinige verlichtingsapparatuur).

42


plastics europe stelt dat er per jaar in Nederland 46 kton beschikbaar komt aan

kunststof uit e-waste en dat 35 kton daarvan wordt ingezameld. Hiervan wordt

5 kton mechanisch gerecycled en 30 kton via een aVI verwerkt. 11 kton ver-

dwijnt naar de stort. Deze cijfers zijn (veel) hoger dan de cijfers die ICt~Milieu en

Wecycle rapporteren. Het verschil is mogelijk deels te verklaren door bruto-netto

hoeveelheden, deels is het onduidelijk waar het verschil vandaan komt. omdat

zowel ICt~Milieu als Wecycle gebruik maken van een betrouwbaar en transparant

monitorsysteem zijn hieronder hun gegevens gepresenteerd.

Kton

Verwerking

70

60

50

40

30

20

10

0

3

58

18


grafiek 6. Verwerking kunststof Electrical & Electronic.

Afdankvolume

Uit onderzoek blijkt dat er in Nederland gemiddeld 18,5 kg ICt afval en overige

elektrische apparaten per persoon per jaar vrij komt. Uitgaande van een bevolking

van 16,6 miljoen in 2010 is dit ca. 300 kton per jaar. Het is moeilijk om aandeel

kunststoffen hierin in te schatten. Voor ICt-afval rapporteert ICt~Milieu dat 23%

van het ingezamelde ICt afval uit kunststoffen bestaat. Wecycle schat in dat 20%


van het ingezamelde volume uit kunststoffen bestaat. Uitgaande van het laag-

ste percentage (20%), komt er dus jaarlijks ca. 60 kton aan kunststoffen vrij via

deze afval stroom. op basis van de verhouding tussen de inzamelresultaten van

ICt~Milieu en Wecycle (zie hieronder), schatten wij dat de afdankstroom voor 16

kton bestaat uit ICt apparatuur en voor 44 kton uit e-waste.

Inzameling

een gedeelte van de in de markt geïntroduceerde ICt apparatuur en overige e-waste

wordt na de gebruiksfase ingezameld. De inzamelresultaten van ICt~Milieu (ICt

apparatuur) en van Wecycle (overige e-waste) worden hieronder beschreven.

Wecycle regisseerde in 2010 de inzameling van 106 kton e-waste. Naar eigen schat-

ting is het aandeel kunststoffen hierin 20%; 21 kton, hiervan is 13 kton gerecycled,

6 kton in een aVI verbrand en 2 kton gestort.

ICt~Milieu rapporteert dat er in 2010 7,5 kton is ingezameld. 4,6 kton hiervan is

gerecycled, 2,3 kton verwerkt in een aVI en 0,6 kton is gestort.

afdank-volume



16 kton ICT apparatuur ICT~Milieu: 7,5 kton

4,6 kton 2,3 kton (ICT~Milieu) + 8,5 kton via restafval

0,6 kton

44 kton bruingoed Wecycle: 21 kton 13 kton 6 kton (Wecycle) + 23 kton via restafval

2 kton

kabels

witgoed

verpakking / maatwerk dozen

60 kton 29 kton 18 kton 40 kton 3 kton

Tabel 11. Cijfers Electrical &Electronic.

44


e-waste, waaronder ook het ICt-afval, wordt in hoofdzaak ingezameld via de

gemeentelijke milieustraat, Via deze weg wordt minder dan de helft van al het

e-waste ingezameld. Het overige e-waste wordt via andere wegen afgedankt, onder

andere via het huishoudelijk rest afval.

ICt~Milieu heeft geconstateerd dat een deel van het e-waste via legale en illegale

handel naar verwerkers in ontwikkelingslanden verdwijnt. Bovendien worden niet

alle stromen verwerkt tot materiaal hergebruik, maar thermisch verwerkt. Reden

hiervoor is de economische haalbaarheid van scheiding door het beperkte volume.

per jaar ontdoet de NL burger zich van 18,5 kg ICt afval en overige elektrische

apparaten, 5,7 kg hiervan wordt ingezameld door organisaties als ICt~Milieu of

Wecycle. Hieruit spreekt dat er door verbetering van de inzameling alleen al drie

maal zoveel materiaal hergebruik kan plaatsvinden. tevens zijn er grote verschillen

per milieustraat, variërend van 0,1 tot 20,2 kg per inwoner. opvallend is dat met

deze beperkte inzameling toch de gestelde targets worden behaald.

een knelpunt wordt gevormd door kunststoffen met toxische additieven, bijvoor-

beeld brandvertragers, de zogenaamde legacy materials. Vaak worden deze nu

verbrand, vanuit het oogpunt van hergebruik zouden deze kunststoffen ook goed

in een gesloten pool producten te gebruiken zijn. Bijvoorbeeld in een pool pallets,

kratten of bepaalde auto-onderdelen. opgemerkt dient te worden dat er technisch

een verschil is tussen verboden stoffen en gevaarlijke stoffen.

De grootste uitdaging zit in het terugwinnen van kunststoffen die in groot witgoed

producten verwerkt zijn, omdat deze via shredders worden verwerkt. een andere in

potentie interessante stroom voor recycling zijn de printer cartridges. Nadere studie

zou de potentie in kaart moeten brengen.

Wecycle laat zien dat zij goed in staat is om een recycle keten te regisseren. omdat

zij in staat is om een recycler (zowel inwinners, scheiders en herwinners) volume

en continuïteit te bieden, kan zij eisen stellen aan het percentage hergebruik. een


goed en gedragen ICt systeem zorgt er vervolgens voor dat Wecycle in staat is om te

sturen op de cijfers.

5.3 landen TuinbOuw

De toepassingen binnen Land- en tuinbouw die zijn meegenomen staan in

tabel 12.

Toepassing pe

T

hd

pe

pv

c

l(l)

dp

e

pp

pS

Ove

rig

Mar

ktin

tro

du

ctie

/j

aar

[kt]

inwinning

landbouwfolies (zwart)

X ? inzamelaars

landbouwfolies X ? inzamelaars

trays X X ?

bloempotten X 10 kton

fusten X X Zie verpak-kingen

zware zakken X inzamelaars

kratten/ palletboxen

X X X

ibc’s/ vaten / jerrycans

X UHM-WPE

structuur in NL?

Tabel 12. Toepassingen landen tuinbouw

46

5.3.1 Organisatie scheiden, inwinnen en herwinnen

Voor de recycling van de stromen die uit deze toepassingen vrijkomen, zijn in

Nederland een aantal zelfstandige inzamelaars actief, die het materiaal na compac-

tering (balen) rechtsreeks bij recyclers afzetten (o.a. Cedo, Lankhorst). De overige

kunststof afval stromen worden gemengd in het huishoudelijk afval of in het

bedrijfsafval opgehaald en verwerkt (scheiding en aVI).


Kton

40

35

30

25

20

15

10

5

0

218

18


grafiek 7. Verwerking landen tuinbouw kunststofafval


afdank-volume

Stroom inzameling(bruto) recycling avi storten

22 kton landbouwfolies (vnl. zwarte kuilfolie met 30-40% zand)

22 kton 22 kton input en 16 kton LDPE als product

? ?

16 kton Tuinbouwfolies(zeer hoog % aan-hangend zand)

16 kton Economisch proble-matisch door hoge vervuilingsgraad

0,9 kton trays ? ? ? ?

10 kton bloempotten 10 kton 2 kton 8 kton ?

? fusten ? ? ? ?

? zware zakken ? ? ? ?

? kratten / palletboxen ? ? ? ?

? IBC’s / vaten / jerrycans ? ? ? ?


Tabel 13. Bekende en onbekende cijfers landen tuinbouw

5.3.3 knelpunten & toekomst

België en Duitsland kennen meer landelijke initiatieven voor het inwinnen en her-

winnen van kunststoffen uit de landen tuinbouw. Nader onderzoek moet uitwij-

zen welke elementen hieruit ook in Nederland toegepast kunnen worden. gedacht

kan worden aan het uitbreiden van de producenten verantwoordelijkheid en het

inrichten van toegankelijke drop-points en logistiek (bijvoorbeeld bij tuincentra of

landbouw groothandel).

De potentie, voornamelijk voor bloempotten, folies, zakken, pallets en vaten lijkt

groot. er bestaat nu bijvoorbeeld geen apart systeem voor bloempotten, dit betekent

dat ze zeer waarschijnlijk in een huishoudelijke of industriële stroom verpakkings-

afval terecht komen. omdat het met NFIR scheiding niet mogelijk is zwarte en

48

witte kunststof producten te detecteren, verdwijnen deze in de aVI stroom.

Zie ook industriële verpakkingen voor de overige stromen.

5.4 bOuw

De toepassingen binnen de Bouw die zijn meegenomen staan in tabel 14.

De toepassingen verfemmers, folies en bigbags zijn een aanvulling op de al

eerder genoemde toepassingen binnen de industriële verpakkingen.

Toepassing pe

T

hd

pe

pv

c

l(l)

dp

e

pp

pS

Ove

rig

Mar

ktin

tro

du

ctie

/j

aar

[kt]

inwinning

profielen, leidingen, geleidingen

X X ? inzamelaars

buizen X ? inzamelaars

kozijnen X ? inzamelaars

verfemmers X X ?

kitspuiten X X ? Open, VRN

shrinkwrap / folies X ? inzamelaars

bigbags X ? inzamelaars

isolatiemateriaal EPS, PUR

47-56 kton

inzamelaars; Stybenex

Tabel 14. Toepassingen bouw.


Lining

5%6%

6%

20%

40%

Buizen8%

15%

Isolatie

Raamprofielen

Overige profielen

Vloer- en wandbekleding

Meubels

grafiek 8. Gebruik kunststof in de bouw.


Naast BIS, het inzamelsysteem voor leidingen en van NRK branchevereniging

Bureau Leiding en het VKg (vereniging kunststof gevelelementen) systeem voor

de inzameling van kunststof gevelelementen (voornamelijk kozijnen), wordt deze

markt gekenmerkt door eigen initiatieven van recyclers.

op hoofdlijnen komt kunststof afval vrij bij nieuwbouw (bijvoorbeeld verpakkin-

gen) en bij sloop of renovatie (profielen, buizen, kozijnen).

een recent voorbeeld is Vlakglas Recycling Nederland, dat eind 2010 begonnen is

met een pilot inzameling van kitkokers. Belangrijkste reden om te starten met dit

initiatief is de hinderlijke vervuiling door kitkokers in de inzamelcontainers voor

afgedankt glas. In samenwerking met een aantal recyclers is een systeem opgezet

en is er een machine ontwikkeld die de huls en spuitmond scheidt. De spuitmond

wordt verwerkt als chemisch afval, de hulzen worden aangeboden bij de deelne-

mende recyclers.

50


Kton

80

70

60

50

40

30

20

10

0

7

44

17


grafiek 9. Verwerking kunststof bouwafval

afdank volume



profielen, leidingen, geleidingen ? ? ? ?

buizen ? 5 – 6 kton ? ?

kozijnen ? 3 kton ? ?

verfemmers ? 1 kton ? ?

1 kton kitspuiten ? ? 100% ?

shrinkwrap / folies ? ? ? ?

bigbags ? ? ? ?

Isolatiemateriaal PUR ? ? ? ?

Isolatiemateriaal EPS ? 1,2 kton (2008) ? ?


Tabel 15. Bekende en onbekende cijfers bouw



Stybenex, Bureau Leiding en de VKg hebben als regisseur inwinsystemen ingericht

voor epS, pS (isolatiemateriaal) en voor pVC, pp en pe buizen, kozijnen en dak-

goten (incl. hulpstukken). op bouwplaatsen komt bij nieuwbouw, renovatie of

sloop echter nog meer kunststof vrij, onder andere als verpakkingsmateriaal, die

nog niet geregisseerd worden ingezameld. De hoge aVI fractie in deze markt kan

worden verlaagd door te onderzoeken of via de bestaande drop points ook andere

stromen ingezameld kunnen worden.

De epS keten wordt geregisseerd door Stybenex, onbekend is hoeveel lekstroom er

is. De keten is volledig open georganiseerd. Volgens cijfers van Stybenex, DHV en

Intron is er in de periode 2000 – 2008 jaarlijks tussen de 47 en 56 kton epS gepro-

duceerd. epS heeft als isolatiemateriaal langdurige toepassing in gebouwen.

Het gebruik van kunststoffen in de bouw is aanzienlijk groter dan de hoeveelheden

kunststof afvallen die jaarlijks vrij vallen. Dit is gerelateerd aan de lange levensduur

van deze producten, variërend van 20 tot vaak meer dan 40 jaar. De verwachting is

dan ook dat er op termijn steeds grotere hoeveelheden kunststoffen vrijkomen bij

de verbouwing of sloop van gebouwen.

52

5.5 Overig

De toepassingen binnen de categorie overig die zijn meegenomen staan in tabel 16.

Toepassing pe

T

hd

pe

pv

c

l(l)

dp

e

pp

pS

Ove

rig

Mar

ktin

tro

du

ctie

/j

aar

[kt]

inwinning

medical X X Divers

medisch (verplicht verbranden)

X

meubels / kussens PUR

matrassen divers ?

boten / molens etc. compo-sieten

42 kton (Bene-lux)

open

visserij netten / touwen X X PA, UHM-WPE

open

kratten / dozen X X EPS open

kunstgras sportvelden X X open

kledinghangers X inzamelaars (via winkels)

houseware X X X X X open

afvalcontainers (kliko) X gesloten kringloop

tuinmeubelen / composters etc.

X X open

tapijt (garen) X X PA6 ? open

Tabel 16. Toepassingen overig



Medical: luiers

In Nederland komt jaarlijks 185 kton luierafval vrij (toename kunststof t.o.v.

katoen, pasgeborenen en ouderen). Naast bruikbare kunststoffen bevatten luiers

organisch materiaal dat goed vergist kan worden

Boten / molens etc. (composieten)

Composieten winnen aan populariteit en worde steeds vaker toegepast, in verschil-

lende markten (grafi ek 11). In de afgelopen 4 jaar is het gebruik van kunststoffen

in composieten gestegen van 38 naar 42 kton per jaar in de Benelux. In Nederland

is het totaalvolume aan producten van composieten 88 kton per jaar (dus inclusief

de vulstoffen). 90% van de in composieten gebruikte kunststoffen zijn thermosets,

10% is peeK, pBI, ppS, peI, epoXY etc. (grafi ek 10). KeMa verwacht dat er in

2015 30 kton end of life composieten vrijkomt.

Peek, PBI, PPS, PEI, EPOXY, etc

Epoxy

Polyester

Fenol

Overig

10%

65%

11%

6%

8%

90%

grafiek 10. Soorten composieten in de Benelux

54

35%

35%

Transport

14%

14%

2%

Bouw

Machines en apparaten,o.a. windmolens

Sport en leisure, o.a. boten

Overig

grafiek 11. Gebruik composieten in de Benelux.

Houseware

Deze stroom wordt door plastics europe geschat op 29 kton per jaar, 25 kton

hiervan wordt via een aVI verbrand. De resterende 4 kton wordt gerecycled via de

gemeentelijke milieustraat of wordt gestort.

Matrassen

per jaar worden in Nederland 1,2 miljoen matrassen ingeleverd. Inzameling

geschied via bestaande drop point: milieustraat, retail, zorginstelling, recreatie-

parken. een matras bestaat voor 60% uit rubberproducten en pU schuimen,

voor 10% uit staal, voor 10% uit tijk en voor 20% uit diverse andere materialen.

Het latex en pU schuimen kunnen worden verwerkt voor toepassing in tapijten,

isolatie materiaal en schok werend materiaal voor in verpakkingen.


afdank volume



? matrassen 12 kton 7,2 kton ? ?

? boten / molens etc. ? ? 100% ?

kledinghangers ? ? ? ?

29 kton houseware 29 kton 25 kton ?

? afvalcontainers (Kliko) Potentie 120 kton per 10 jaar

? ? ?

111 kton tapijt (garen) 65 kton 2,7 kton ? ?

>140 kton >106 kton >10 kton >25 kton

Tabel 17. Bekende en onbekende cijfers overig.

Tapijt

De Nederlandse tapijtindustrie is een moderne kapitaalintensieve industrie. In

dertig ondernemingen wordt jaarlijks ca. 177 miljoen m2 tapijt geproduceerd, over-

eenkomend met ca. 350 kton. Het grootste deel hiervan wordt geëxporteerd. Voor

tapijtproductie worden veel verschillende materialen gebruikt en voor recycling

komen vooral de tapijtgarens in aanmerking.

In Nederland worden industriële tapijt afvallen voor een overgroot deel voor

recycling aangeboden. Hierbij is thermische recycling in cementovens, met valo-

risatie van het krijt dat als toeslagstof is gebruikt, de meest toegepaste methode.

een klein gedeelte van de afvallen worden opnieuw vervezeld, waarbij de vezels

een tweede leven krijgen als ommanteling van drainagebuizen en als non-wovens

voor geluidsisolatie in auto’s. Latex wordt als afvalstof ter verbranding afgevoerd.

post-consumer tapijt wordt momenteel niet of nauwelijks gerecycled. Dit materiaal

wordt verbrand in aVI’s (al dan niet met energieterugwinning). er zijn een beperkt

aantal initiatieven om postconsumer tapijt in te zamelen en geschikt te maken voor

materiaalhergebruik.

56


In het bijzonder in deze categorie zijn er erg veel ontbrekende cijfers. Juist in deze

categorie worden veel verschillende kunststoffen gebruikt. extra onderzoek om deze

stromen te kwantificeren is daardoor gerechtvaardigd. In gesprekken met experts

wordt dit ook bevestigd. potentiele stromen om inzameling voor te organiseren zijn

composieten, tapijt, luiers, pV panelen, houseware (curver, tupperware etc.), (tuin)

meubelen, speelgoed.


Geraadpleegde bronnen

Naast de experts van DpI zijn voor deze studie een aantal documenten geraadpleegd

en zijn er interviews afgenomen.

interviews

Wecycle — Dhr. H. Bijker

Retourmatras — Dhr. N. Fioole

VKR — Dhr. E. Schutjes

attero — Dhr. Nijkamp

Stichting Disposables Benelux —

Dhr. A. Reinders

documenten

Plastics, the facts 2010 • Plastics Europe Market Research Group

Recyclingpercentage autowrakken • factsheet ARN

Recycling kunststofverpakkingen • VROM-Inspectie • 2010

Recycling magazine Benelux • nr. 5 • sept. 2009

Nieuwsbrief vlakglas recycling Nederland • maart 2011

Kwartaalbericht automotive • ING Economisch Bureau • november 2011

Kwartaalbericht autoretail • ING economisch Bureau • december 2010

Kunststofverwerkende machines • ING economisch Bureau • maart 2010

Nederlands afval in cijfers 2000 – 2008 • Agentschap NL • februari 2011

De EPS keten gesloten • cagerito • december 2008

Quickscan inzamelsysteem EPS verpakkingen via milieustraten • DHV

De keten van PVC • Tauw • september 2011

Optimaliseren van retourketens van hard PVC • profundo • december 2011

LCA: recycling van kunststof verpakkingsafval uit huishoudens • CE Delft •

november 2011

ICT~Milieu monitor 2011 • ICT~Office • 2011

Plastic waste in the environment • Bio intelligence service • oktober 2010

Deap Sea export of plastic waste, The Netherlands • Eurostat • 2010

Composites market report 2011 • EuCIA / AVK • September 2011

Routekaart tapijt • MODINT/vntf

PWM EU • Consultic • 2010

58

websites

www.pvcycle.org

www.arn.nl

www.wecycle.nl

www.nedvang.nl

www.petcore.org

www.plasticconvertors.eu

www.stybenex.nl

www.bureauleiding.nl

Berenschot groep B.V.europalaan 403526 KS Utrechtt +31 (0)30 291 69 16e [email protected]

Berenschot is aangesloten bij e-I Consulting groupeen europees samenwerkingsverbandvan toonaangevende bureaus

Berenschot is een onafhankelijk organisatieadviesbureau met ruim 500 medewerkers in de Benelux. al 70 jaar lang verrassen wij onze klanten met slimme en nieuwe inzichten. We verwerven ze en maken ze toepasbaar. Dit door innovatie te koppelen aan creativiteit. Steeds opnieuw. Klanten kiezen voor Berenschot omdat onze adviezen hen op een voorsprong zetten.

ons bureau zit vol inspirerende en eigenwijze individuen, die allen dezelfde passie delen: organiseren. Ingewikkelde vraagstukken omzetten in werkbare constructies. Door onze brede expertise kunnen opdrachtgevers ons inschakelen voor uiteenlopende opdrachten. en zijn we in staat om met multidisciplinaire teams alle aspecten van een vraagstuk aan te pakken.

Onderzoek kunststof afdankstromen in Nederland

Documents

Transcript of Onderzoek kunststof afdankstromen in Nederland