Onderzoek biologische bedrijfssystemen OBS en Meterik 1996-1999

Onderzoek biologische bedrijfssystemen

OBS en Meterik 1996-1999Onderzoek in het kader van het 6BP bedrijfssystemenonderzoek

Jan Bokhorst Geert-Jan van der Burgt

2002

LOUIS BO LK INSTITUUTn a t u u r w e t e n s c h a p p e l i j k o n d e r z o e k

Onderzoek biologische bedrijfssystemen

OBS en Meterik 1996-1999Onderzoek in het kader van het GBP bedrijfssystemenonderzoek

Jan Bokhorst Geert-Jan van der Burgt

2002

t LOUIS BO LK INSTITUUTn a t u u r w e t e n s c h a p p e l i j k o n d e r z o e k

Dit interne rapport van het Louis Bolk Instituut bevat de verslagen van het onderzoek in 1996-1999 op de locaties van het bedrijfssystemenonderzoek van PPO-AGVte Nagele en Meterik

© 2002, Louis Bolk Instituut Driebergen, Hoofdstraat 24,3972 LA Driebergen - Tel (0343) 523860 - Fax (0343) 515611 - E-mail [email protected] - Website: www.louisbolk.nl

mailto:[email protected]

http://www.louisbolk.nl

Inhoud

1 Inleiding

2 Samenvattende conclusies2.1 OBS2.2 Meterik

3 Discussiestuk beoordeling biologische bedrijfssystemen

4 OBS 1996-1998, bodem en stikstof

5 Stikstofdynamiek OBS

6 Kwaliteitsonderzoek peen OBS

7 De bodemstructuur Meterik 1997-1999

8 Stikstofdynamiek Meterik

9 Kwaliteitsonderzoek peen Meterik

10 De verdere ontwikkeling van de zelfontbindingstest

Inleiding

Bij de ontwikkeling van de biologische landbouw in Nederland speelt het bedrijfssystemenonderzoek op de locaties die onder verantwoordelijkheid van het PPO vallen een belangrijke rol. In de periode 1996 tot 1999 heeft het Louis Bolk Instituut onderzoek gedaan op de onder PPO-ACV vallende locaties voor de biologische landbouw te Nagele (OBS) en Meterik.

Het doel van het onderzoek van het Louis Bolk instituut is een aantal belangrijke onderwerpen die een rol spelen bij de biologische teelt nader te analyseren. Dit zijn de bodemstructuur, het bodemleven, de stikstofdynamiek en de productkwaliteit. Daarnaast was de taak om mee te denken bij de verdere ontwikkeling van de biologische bedrijfssystemen.

De OBS te Nagele is een akkerbouwbedrijf op zavelgrond dat al langer biologisch beheerd wordt. Het biologische deel van Meterik is in 1997 gestart. De groenteteelt op zand is vanaf het begin gevolgd.

Opbouw van het verslagIn hoofdstuk 2 wordt een overzicht over de belangrijkste conclusies gegeven. In hoofdstuk 3 zijn de uitgangspunten weergegeven die de basis voor de beoordeling vormden.Vervolgens worden in 6 hoofdstukken bodem, stikstofdynamiek en productkwaliteit peen van de OBS en Meterik behandeld. Binnen het onderzoek viel ook een stuk methodeontwikkeling op het gebied productkwaliteit. Dit onderzoek naar de 'zelfontbindingstest' wordt behandeld in het afsluitende hoofdstuk.

UitvoeringBij de uitvoering van het onderzoek waren betrokken: Joke Beekman, Geert-Jan van der Burgt, Liesbeth Brands, Monique Hospers, Marjolein Hulscher en Jan Bokhorst (projectleiding).Dank gaat uit voor de welwillende medewerking van de PPO medewerkers: Arjan Dekking, Brigitte Kroonen-Backbier en Patrick Koot.

Samenvattende conclusies

De resultaten van het onderzoek kunnen als volgt samengevat worden:

OBS:

BodemBodemleven-Voor akkerbouwomstandigheden hoge wormenpopulatie; diverse soorten.-Geen afname van wormenpopulatie sinds 1987 hoewel het grondgebruik geïntensiveerd is. Dit zou kunnen komen door grotere toevoer van organische stof.

Structuur-Behoorlijk goede structuur met goede bewortelingsmogelijkheden; ondergrond voornamelijk doorwortelbaar door oude en recente bioporiën.-Verdere verbetering kan niet komen van intensivering organische stof huishouding (is al erg intensief) maar zou moeten komen van verbeterde grondbewerking en/of veranderingen in bouwplan.

Bodem organische stofRelatief hoog % organische stof (2,6 - 3%), in evenwicht met aanvoer. Verhoging hoeft zeker niet nagestreefd te worden.

Stikstofdynamiek-Redelijk hoge N-efficiency ondanks lage N-beschikbaarheid rechtstreeks uit mest -Lage uitspoeling: ongeveer EU-norm -Redelijke mate van N-zelfvoorziening-Groter belang van N uit mineralisatie in gewasvoeding (to.v. gangbaar)-Verdere verbetering N-efficiency mogelijk door: grond nog langer 'groen' door gewas en/of groenbemesters.-Verdere verbetering N-zelfvoorziening mogelijk door inzet tweejarige grasklaver.-Verdere onderzoeksvraag: weegt het nadeel van de trage werking van vaste mest op tegen eventuele voordelen op het gebied van bodem organische stof, bodemleven, ziektewerendheid van de grond, oogststabilitiet, productkwaliteit?

ProductkwaliteitOBS-BD peen scoort op een aantal kwaliteitskenmerken matig tot slecht. Mogelijke oorzaak: hoge stikstofaanbod, doorgaande mineralisatie van stikstof in het najaar, diepe wateropnemende wortels in de ondergrond, zwakke aanwezigheid van rijpingsbevorderende processen.

Samenvattende conclusies 1

Meterik

BodemBodemleven-Regenwormen werden vrijwel niet aangetroffen. Voor vertering van de oogstresten en organische mest, voor onderhoud van een stabiele bodemstructuur en voor ontsluiting van de laag onder de bouwvoor is stimulering van de populatie van belang. Enten en aanvoer van meer organisch materiaal is van belang. -Het is te verwachten dat de aaltjesproblemen verminderd kunnen worden door intensiever gebruik van organische mest en groenbemesters.

Structuur-Het biologische deel van Meterik is nog maar kort biologisch beheerd en de bodemstructuur is nog niet stabiel. Na een bewerking verdicht de bodem weer snel. Het is te verwachten dat de bodemstructuur bij langduriger biologisch beheer zal verbeteren. Maatregelen die genomen kunnen worden zijn:-Meer aandacht voor groen bemesters. Vooral de soorten met een intensief wortelstelsel: rogge en gras/klaver.-Meer aandacht voor kwaliteit en hoeveelheid vaste mest.-Meer aandacht voor beperking van intensieve bodembewerking met zware apparatuur.

StikstofdynamiekDe berekende uitspoeling is hoger dan binnen de EU norm wenselijk is. Maatregelen die dit kunnen verbeteren zijn:-door teelt groen bemesters een intensievere bodembedekking door het jaar heen.-verzorging van bodemstructuur en beworteling met de in het bovenstaande genoemde maatregelen, -naast een basisbemesting met organische hulpmeststoffen op de juiste momenten toepassing van hulpmeststoffen of drijfmest.

ProductkwaliteitBij bospeen is onderzoek gedaan naar de productkwaliteit. De bospeen scoort matig. Mogelijke oorzaak is de nog lage bodemvruchtbaarheid wat betreft bodemstructuur en bewortelingsmogelijkheden.

Samenvattende conclusies 2

Discussiestuk beoordeling biologische

bedrijfssystemen

Landbouwafdeling Louis Bolk Instituut

April 1997


Inhoud

Inleiding 3

Visies op landbouw en kwaliteit 42.1 D e g o e d k o o p -v o e d se l-v is ie 4

2 .2 D e m ilie u -v is ie 4

2 .3 D e b io lo g is c h e v is ie 52 .4 D e c u ltu u rv is ie 5

Processen en verhoudingen 73.1 B e d r ijf 7

3 .1 .1 B e d r ijf en o m g e v in g 8

3 .1 .2 In te rn e v e rh o u d in g e n 8

3 .2 B o d em 8

3 .2 .1 B o d e m p ro c e sse n 93 .2 .2 M in e ra lis a t ie en h u m if ic a t ie o p v e r sc h ille n d e b o d e m ty p e n 93 .2 .3 H e t b o d e m le v e n 1 0

3 .2 .4 B o d e m p ro c e sse n en p ro d u c tk w a lite it 1 0

3 .3 P ro d u ct 1 0

3 .3 .1 G r o e i-e n r ijp in g sp ro c e sse n 11

3 .3 .2 P la n te ig e n h e id 11

Beoordelingsaspecten 134.1 B o d e m en b e m e stin g 1 4

4 .2 V ru c h tw is s e lin g 15

4 .3 M ilie u 154 .4 E c o lo g ie 1 6

4 .5 L a n d s c h a p en n a tu u r 1 64 .6 S o c ia a l-e c o n o m is c h 174 .7 P r o d u c tk w a lite it 17

4 .7 .1 A lg e m e e n 17

4 .7 .2 G e w a s b e e ld e n 184 .7 .3 Z e lf-o n tb in d in g s b e e ld e n 1 8

Bespreking van de middelen 205.1 V ru c h tw is s e lin g 2 05 .2 B o d e m en b e m e stin g 2 35 .3 M ilie u 2 55 .4 E c o lo g ie 2 65 .5 L a n d s c h a p 2 65 .6 S o c ia a l-e c o n o m is c h e a sp e cte n 2 65 .7 O v e r ig e m id d e le n te r o n d e rste u n in g v a n p ro d u c tk w a lite it 2 6

1 Eerder kwaliteitsonderzoek 28

Bijlage 2 Literatuur 31

1 Inleiding

De biologische landbouw staat de laatste jaren volop in de belangstelling. De stimulering van de biologische landbouw is duidelijk in het beleid van de overheid opgenomen. De Notitie Biologische Landbouw die in 1992 aan de Tweede Kamer is aangeboden betekende een herkenning en erkenning van de biologische sector. De belangstelling richt zich vooral op de duurzaamheid van deze vorm van landbouw. Duurzaamheid heeft evenwel vele kanten: economische duurzaamheid, een schoon milieu voor het nageslacht, natuurbehoud, etcetera.

In Nederland bestaat een bescheiden traditie op het gebied van bedrijfssystemenonderzoek gericht op de ontwikkeling van (onder meer) de biologische landbouw. Als eerste is door het PAGV in 1980 in Nagele het OBS-onderzoek gestart, dat nu nog steeds loopt. Verder moet hier genoemd worden het innovatieproject Ecologische Akkerbouw en Groenteteelt van dat met een aantal biologische praktijkbedrijven werkt. De laatste jaren wordt door alle Proefstations voor het praktijkonderzoek in hun bedrijfssystemenonderzoek een biologische variant opgenomen. In al deze onderzoeksprogramma's wordt getracht biologische bedrijfssystemen te ontwikkelen die zo goed mogelijk voldoen aan de doelstellingen voor biologische landbouw.

Het is een doel van de biologische landbouw cultuurmaatregelen zo te kiezen dat gewasgezondheid, productkwaliteit, bodemvruchtbaarheid en milieu optimaal verzorgd worden. Echter, de invulling van wat 'optimaal verzorgen' inhoudt kan sterk verschillen. Op de achtergrond staat steeds een visie op landbouw, natuur, mens en voeding, en op hun onderlinge relaties. Ook de evaluatie en beoordeling van (onderdelen van) bedrijven met betrekking tot het behalen van deze doelen is daarvan afhankelijk. Vooral begrippen als productkwaliteit en bodemvruchtbaarheid kennen uiteenlopende omschrijvingen. Verder zijn er verschillende gezichtspunten over welke cultuurmaatregelen nu wel en welke niet wenselijk zijn om de gestelde doelen te bereiken. Het expliciet maken van de gezichtspunten die bij de beoordeling een rol hebben gespeeld is noodzakelijk.

Het Louis Bolk Instituut is betrokken bij de verdere ontwikkeling van de biologische landbouw. In het voor u liggende discussiestuk is verwoord wat voor ons de achterliggende visie op landbouw is, wat de daaruit voortvloeiende doelen zijn, wat de middelen zijn om de betreffende doelen te realiseren en waarop dat vervolgens beoordeeld wordt. Dat is als volgt ingedeeld:

In hoofdstuk 2 wordt een viertal visies met betrekking tot de (biologische) landbouw kort aangeduid. Vervolgens wordt in hoofdstuk 3 uitgewerkt wat voor het Louis Bolk Instituut het referentiekader is voor de beoordeling van bedrijfskwaliteiten, en wat dat betekent voor verschillende aspecten van de bedrijfsvoering. Hoofdstuk 4 geeft een beschrijving van de parameters die gebruikt kunnen worden ter beoordeling van de bedrijfskwaliteit vanuit de visies die in de biologische landbouwpraktijk de grootste rol spelen. Voor zo ver mogelijk worden daarbij ook streefwaarden in absolute of relatieve zin aangegeven. In hoofdstuk 5 worden verschillende middelen om de kwaliteit van het bedrijf in zijn totaliteit of op onderdelen te verbeteren besproken.Enkele voorbeelden uit eerder kwaliteitsonderzoek zijn in bijlage 1 te vinden.

In de tekst wordt nergens verwezen naar literatuur. Bijlage 2 bevat een lijst van relevante literatuur, verwijzend naar de diverse hoofdstukken en paragrafen. Deze lijst is niet uitputtend maar biedt wel de mogelijkheid inhoudelijk dieper op de behandelde aspecten in te gaan.

Discussiestuk beoordeling biologische bedrijfssystemen 3

2 Visies op landbouw en kwaliteit

O n d e r s t a a n d w o r d t e e n a a n t a l v is ie s o p la n d b o u w e n k w a l it e it a a n g e d u i d . H e t w o r d t d a a r d o o r m o g e

l i jk o m in e e n g e g e v e n s i t u a t ie e x p l ic ie t te m a k e n v a n u i t w e lk e a c h t e r g r o n d e e n k e u z e g e m a a k t is o f

e e n o o r d e e l w o r d t g e g e v e n . V o o r e e n h e ld e r e c o m m u n ic a t ie is d a t n o o d z a k e l i jk .

B e s p r o k e n w o r d e n d e g o e d k o o p - v o e d s e l- v is ie , d e m il ie u v is ie , d e b io lo g is c h e v is ie e n d e c u lt u u r v is ie .

D e v e r s c h i l le n d e v is ie s s lu it e n e lk a a r n ie t u it . Ie d e r e v o lg e n d e v is ie is in z e k e r e z in e e n u it b r e id in g v a n

d e v o r ig e , d o o r d a t e r s t e e d s m e e r a s p e c t e n b ij d e b e o o r d e l in g v a n ( b e d r i j f s ) k w a l i t e i t w o r d e n

b e t r o k k e n . A n d e r e a s p e c t e n v a l le n a f o f w o r d e n r e la t ie f m in d e r b e la n g r i jk . E r is in t o e n e m e n d e m a t e

s p r a k e v a n la n d b o u w m e t v e r b r e d e d o e ls t e l l in g .

E c h t e r , e r k u n n e n z ic h s i t u a t ie s v o o r d o e n w a a r in d e v is ie s e lk a a r t e g e n s p r e k e n , e n w a a r in z e t o t t e g e n

g e s t e ld e k e u z e s k u n n e n le id e n . B o v e n d ie n b l i j k t in d e p r a k t i jk v a n d e la n d b o u w d a t n o o it a l le a s p e c t e n

v a n e e n b e d r i j f o f p r o d u c t e n k e l e n a l le e n v a n u i t é é n v is ie b e o o r d e e ld w o r d e n . H e t is m o g e l i jk o m h ie r

z e e r f le x ib e l m e e o m te g a a n .

2.1 De goedkoop-voedsel-visie

V o l g e n s d e z e v is ie is d e d o e ls t e l l in g v a n d e la n d b o u w h e t v e r k r i jg e n v a n e e n z o h o o g m o g e l i jk e o p

b r e n g s t o p e e n e c o n o m is c h r e n d a b e le w ijz e .

E r w o r d e n w e in ig g r e n z e n g e s t e ld a a n d e w ijz e w a a r o p d e z e d o e ls t e l l in g g e h a a ld w o r d t o f a a n d e m id

d e le n d ie h ie r v o o r w o r d e n in g e z e t . G e w a s s e n w o r d e n z o d a n ig b e m e s t d a t z e e e n z o h o o g m o g e l i jk e

o p b r e n g s t g e v e n . Z ie k t e n e n p la g e n w o r d e n m e t d e w e t t e l i jk t o e g e s t a n e m id d e le n b e s t r e d e n . C r i t e r ia

v o o r d e b e d r i j f s k w a l i t e i t z i j n e e n h o g e e f f ic ië n t ie e n e e n g o e d e c o n o m is c h r e s u lt a a t . D e b e la n g r i jk s t e

c r it e r ia v o o r p r o d u c t k w a l i t e i t z i jn e e n la g e p r ijs , e e n m o o i u it e r l i jk ( K C B - n o r m e n ) e n d e a f w e z ig h e id v a n

m o g e l i jk s c h a d e l i j k e s t o f f e n ( n i t r a a t , z w a r e m e t a le n , r e s id u e n ) .

D e g o e d k o o p - v o e d s e l- v is ie is in d e n a o o r lo g s e p e r io d e in d e N e d e r la n d s e la n d b o u w la n g e t i jd o v e r

h e e r s e n d g e w e e s t . T e g e n w o o r d ig w o r d t z e e c h t e r in b r e d e k r in g e n n ie t m e e r a ls re ë e l g e z ie n , n ie t z o

z e e r v a n w e g e d e in h o u d a ls w e l v a n w e g e d e o n v o l le d ig h e id . H e t d u u r z a a m h e id s a s p e c t o n t b r e e k t in

d e z e v is ie . Z e g e e f t o p d e la n g e d u u r g e e n g a r a n t ie s v o o r e e n s c h o o n m il ie u e n z e le id t t o t e e n u it p u t

t i n g v a n e in d ig e h o e v e e lh e d e n e n e r g ie e n g r o n d s t o f f e n .

2.2 De milieuvisie

In t o e n e m e n d e m a t e w o r d t a a n d e la n d b o u w d e e is v a n d u u r z a a m h e id g e s t e ld . D a t b e t e k e n t d a t e r

g r e n z e n g e s t e ld w o r d e n a a n d e e m is s ie s v a n n u t r ië n t e n e n b e s t r i jd in g s m id d e le n , o m h ie r m e e m il ie u

s c h a d e o p d e la n g e t e r m ijn te v e r m in d e r e n .

M id d e le n o m d it te b e r e ik e n z i jn b i jv o o r b e e ld h e t w e r k e n m e t e e n e v e n w ic h t s b e m e s t in g , s c h a d e d r e m -

p e ls v o o r d e in z e t v a n b e s t r i jd in g s m id d e le n , w a a r s c h u w in g s s y s t e m e n v o o r P h y t o p h t h o r a , e t c e t e r a . P r o

d u c t k w a l i t e i t w o r d t o p d e z e l f d e w i jz e b e o o r d e e ld a ls h ie r b o v e n o m s c h r e v e n is. V e e l a l w o r d e n c r it e r ia

m e t b e t r e k k in g t o t s m a a k e n h o u d b a a r h e id t o e g e v o e g d , h o e w e l s m a a k a ls z o d a n ig e e r d e r b ij d e b io lo

g is c h e v is ie t h u is h o o rt .

O n t w ik k e l in g e n in d e r ic h t in g v a n d e g e ïn t e g r e e r d e la n d b o u w e n h e t A M K ( A g r o M il ie u K e u r ) p a s s e n

b in n e n d e m il ie u v is ie .


2.3 De biologische visie

B e h a lv e d a t e r c r it e r ia m e t b e t r e k k in g t o t d u u r z a a m h e id g e s t e ld w o r d e n , b l i j k t d a t v o o r v e le n o o k d e

w ijz e w a a r o p d e z e d u u r z a a m h e id b e r e ik t w o r d t b e la n g r i j k is.

B ij d e b io lo g is c h e v is ie p a s t t e r u g h o u d e n d h e id b ij in g r i jp e n in d e n a t u u r . E r is s p r a k e v a n e e n z e k e r e

e e r b ie d v o o r h e t le v e n in e n b o v e n d e g r o n d . H e t k a d e r v o o r c u l t u u r m a a t r e g e le n w o r d t g e z o c h t in d a t

w a t d e n a t u u r z e l f b ie d t . H e t z e lf r e g u le r e n d v e r m o g e n v a n h e t a g r o - e c o s y s t e e m w o r d t z o v e e l m o g e l i jk

in g e z e t . C o m p o s t e r e n v a n o r g a n is c h m a t e r ia a l , h e t g e b r u ik v a n o r g a n is c h e m e s t e n h e t s t im u le r e n v a n

n a t u u r l i jk e v i ja n d e n p a s s e n b ij d e z e v is ie . B ij d e b e m e s t in g is n a a s t h e t v o e d e n v a n d e p la n t o o k h e t

v o e d e n v a n d e b o d e m e n h e t b o d e m le v e n b e la n g r i jk . Im m e r s , o o k in n a t u u r l i jk e s y s t e m e n w o r d t h e t

m e r e n d e e l v a n d e v o e d in g s s t o f f e n v o o r d e p la n t e n d o o r d e a c t iv i t e i t v a n h e t b o d e m le v e n u it b o d e m

o r g a n is c h e s t o f v r i jg e m a a k t .

E e n g e z o n d e g r o e i v a n p la n t e n e n d ie r e n w o r d t b e w e r k s t e l l ig d d o o r e e n h o g e w e e r s t a n d o f v i t a l i t e i t

n a te s t r e v e n . V i t a l i t e i t k a n o m s c h r e v e n w o r d e n a ls " h e t v e r m o g e n v a n e e n o r g a n is m e o m t e r e a g e r e n

o p v e r a n d e r in g e n v a n b u it e n a f e n h ie r in z e l f w e e r e e n n ie u w e v e n w ic h t t e v in d e n " . U i t g a n g s p u n t is

d a t n a t u u r l i jk e p r o c e s s e n e e n g e z o n d e p la n t e n g r o e i b e v o r d e r e n e n e e n g e z o n d v o e d i n g s m id d e l v o o r

m e n s e n d ie r o p le v e r e n . D e b e o o r d e l in g v a n d e p r o d u c t k w a l i t e i t w o r d t u it g e b r e id m e t a s p e c t e n a ls

s m a a k e n g e u r .

D e b io lo g is c h e a a n p a k k a n o p o n d e r d e le n in c o n f l ic t k o m e n m e t d e m i l ie u d o e ls t e l l in g e n v a n d e v o r ig e

v is ie . A l s b i jv o o r b e e ld h e t g e b r u ik v a n o r g a n is c h e m e s t t o t e e n w a t h o g e r e u i t s p o e l in g z o u le id e n d a n

h e t g e b r u ik v a n k u n s t m e s t , w o r d t t o c h v o o r d e o r g a n is c h e m e s t g e k o z e n .

D e g e s c h e t s t e b io lo g is c h e a a n p a k h e e ft t o t g o e d e r e s u lt a t e n g e le id m a a r h e e f t o o k z i jn t e k o r t k o m in

g e n . D e v o o r k e u r v o o r g e b r u ik v a n n a t u u r l i jk e m id d e le n e n p r o c e s s e n k a n t o t e e n o n g e r ic h t h a n d e le n

le id e n . O r g a n is c h e m e s t , c o m p o s t , g r o e n b e m e s t in g , g r a a n e n g r a s a ls o r g a n is c h e s t o f le v e r a n c ie r s w o r

d e n z o v e e l m o g e l i j k in g e z e t , m a a r c r it e r ia o m k e u z e s te m a k e n z i jn v a a k o n d u id e l i j k . D i t k o m t o o k o m

d a t h e t p r o d u c t d o e l n ie t v e e l v e r d e r u it g e w e r k t w o r d t d a n 'n a t u u r l i jk is g e z o n d '.

E e n v e r d e r e u it w e r k in g v a n h e t p r o d u c t d o e l le id t t o t e e n n ie u w e v is ie :

2.4 De cultuurvisie

B ij d e b io lo g is c h e v is ie s t a a t d e n a t u u r c e n t r a a l . H e t is o o k m o g e l i jk d e b l ik r ic h t in g o m t e d r a a ie n e n

v e e l m e e r o p d e m e n s te le t t e n , b i jv o o r b e e ld d o o r d e v o e d i n g s k w a l i t e i t v a n la n d b o u w p r o d u c t e n te

b e n a d r u k k e n . H e t g a a t e r d a n o m , o m d e n a t u u r z o d a n ig t e v e r a n d e r e n d a t d e z e t e n d ie n s t e s t a a t v a n

d e m e n s . H e t c r it e r iu m 'n a t u u r l i jk is g e z o n d ' w o r d t g e d if f e r e n t ie e r d e r . In e e n g e g e v e n s it u a t ie w o r d t

g e r ic h t g e k o z e n v o o r d e e n e o f d e a n d e r e k w a l it e it v a n d a t 'n a t u u r l i jk e ' . E x t r e m e s i t u a t i e s in d e n a t u u r

li jk e o m g e v in g w o r d e n n ie t v e r s t e r k t , m a a r e r w o r d t n a a r g e s t r e e fd o m e e n o n t b r e k e n d e k w a l it e it te

s t im u le r e n (o p b a s is v a n w a t e r g e g e v e n is ).

O v e r ig e n s is ie d e r e v o r m v a n la n d b o u w a ls e e n 'c u I t u u r '- a c t iv it e i t te b e s c h o u w e n . B ij h e t o n d e r s c h e id

t u s s e n v e r s c h i l le n d e v is ie s z o a ls d a t h ie r g e m a a k t w o r d t g a a t h e t o m e e n o n d e r s c h e id b in n e n d it b re d e

v e ld v a n la n d b o u w in h e t a lg e m e e n .

O p h e t b e d r i j f w o r d t g e z o c h t n a a r e e n b a la n s t u s s e n d e o p b o u w e n a f b r a a k v a n o r g a n is c h e s to f , t u s s e n

h u m if ic a t ie e n m in e r a l is a t ie , t u s s e n g r o e i e n a f r i jp in g . H e t g a a t h ie r b ij o m e e n z o d a n ig e b a la n s , d a t e r

d o o r e e n in t e g r a t ie v a n ( p o la ir e ) p r o c e s s e n e e n m e e r w a a r d e o n t s t a a t d ie m e e r is d a n h e t g e m id d e ld e

v a n t w e e u it e r s t e n . T e n a a n z ie n v a n d e p r o d u c t k w a l i t e i t w o r d t e e n g e w a s e ig e n g r o e iw i jz e b e la n g r i j k

g e v o n d e n . P r o c e s s e n t i jd e n s d e p la n t e n g r o e i h e b b e n e e n e f f e c t o p d e p r o d u c t k w a l i t e i t e n v ia d e v o e

d in g v e r v o lg e n s o p d e m e n s .

Discussiestuk beoordeling biologische bedrijfssystemen

S t e e d s is b ij d e b e o o r d e l in g v a n b e d r ij f s - , b o d e m - e n p r o d u c t k w a l i t e i t e n d e m e n s h e t c r it e r iu m , n ie t m e e r a l le e n

d e m a t e v a n n a t u u r l i jk h e id v a n h e t p r o c e s . A a n g e z ie n d e m e n s v e r b o n d e n is m e t d e n a t u u r , z a l d e z e n a t u u r l i j k

h e id e c h t e r w e l z w a a r m e e t e l le n .

In t a b e l 1 is v o o r d e a p p e l e e n v o o r b e e ld g e g e v e n v a n p a r a m e t e r s d ie in v e r s c h i l le n d e v is ie s a ls k w a l it e it s c r it e r i

u m a l d a n n ie t w o r d e n m e e g e n o m e n .

H e t b e o o r d e l in g s k a d e r v o o r h e t L o u is B o lk In s t it u u t

l i g t v o o r n a m e l i jk b in n e n d e b io lo g is c h e e n d e c u l-

t u u r - v is ie . D e z e la a t s t e is n o g m a a r in a a n z e t g e g e

v e n e n b ie d t v o o r a ls n o g o n v o ld o e n d e h a n d v a t t e n

v o o r e e n k w a n t i t a t ie v e o f k w a l it a t ie v e b e o o r d e l in g .

N ie t t e m in l i g t e r d e u i t d a g in g o p d a t v la k v e r d e r te

w e r k e n e n t o t c o n c r e t e b e o o r d e l in g s c r it e r ia te k o m e n

a ls m e d e c o n c r e t e a a n w i j z i n g e n h o e d e g e w e n s t e

d o e le n g e r e a l is e e r d k u n n e n w o r d e n .

Tabel 1 Kw aliteitscriteria b ij appel in verschillende visies

" V is ie " g o e d

k o o p

m il ie u b io lo

g is c h

c u l

t u u r

G r o o t t e , g a a f h e id + + + / 0 + / 0

b e w a a r h e id + / 0 + + + / 0

h a r d h e id , k le u r , ]

s u i k e r / z u u r ] ~ 0 + + +

a f w e z ig h e id v a n ]

m i l ie u b e la s t e n d e ] ~ 0 + + +

e f f e c t e n b ij t e e lt ]

a r o m a 0 0 + +

v it a l i t e i t 0 0 + +

'e ig e n h e id ' 0 0 0 +

0 : n ie t m e e g e t e ld b ij b e o o r d e l in g

+ : b e l a n g r i j k k w a l it e it s c r it e r iu m

+ / 0 : r e la t ie f o n b e l a n g r i j k t .o .v . a n d e r e c r it e r ia


3 Processen en verhoudingen

In h o o f d s t u k 2 z i jn v ie r v is ie s o p la n d b o u w e n b e d r ijf s - , b o d e m - e n p r o d u c t k w a l i t e i t b e s c h r e v e n . In d e

p r a k t i jk v a n d e b io lo g is c h e la n d b o u w l i g t d e n a d r u k o p d e b io lo g is c h e e n d e c u lt u u r v is ie , b in n e n d e

r a n d v o o r w a a r d e v a n e c o n o m ie e n m il ie u . In d i t h o o f d s t u k w o r d t b e s p r o k e n w a t d a t b e t e k e n t v o o r h e t

r e f e r e n t ie k a d e r w a a r t e g e n h e t b e d r i j f e n a s p e c t e n d a a r v a n b e o o r d e e ld w o r d e n .

K e n n is v a n e n in z ic h t in p r o c e s s e n e n v e r h o u d in g e n z o a ls d ie in n a t u u r l i jk e s y s t e m e n v o o r k o m e n is v a n

g r o o t b e la n g . D i t g e l d t v o o r h e t o p b o u w e n v a n e e n la n d b o u w s y s t e e m v a n u i t e e n b io lo g is c h e v is ie .

K i jk e n d v a n u i t d e c u l t u u r v is ie is d i t in z ic h t n o g m e e r v a n b e la n g , a a n g e z ie n p a s d a n p r o c e s s e n g e r ic h t

in g e z e t , g e s t u u r d o f g e ïn t e g r e e r d k u n n e n w o r d e n .

V o o r e e n b e o o r d e l in g v a n d e b o d e m z i jn in d e e e r s te p la a t s d e p r o c e s s e n h u m if ic a t ie e n m in e r a l is a t ie

v a n b e la n g . D o o r h u m if ic a t ie w o r d e n s t o f f e n in d e b o d e m v o o r r a a d v a s t g e le g d , d o o r m in e r a l i s a t ie w o r

d e n z e v r i j g e m a a k t e n k o m e n b e s c h ik b a a r v o o r e e n g e w a s . Z e v o r m e n m e e s t a l d e b a s is v o o r d e p la n

t e n g r o e i e n z i jn d a a r m e e v a n d ir e c t e in v lo e d o p d e p r o d u c t k w a l i t e i t . O p e e n la n d b o u w b e d r i j f h e b je

e n e r z i jd s t e m a k e n m e t d e d y n a m ie k v a n d e z e p r o c e s s e n in h e t ja a r v e r lo o p ( v o o r ja a r - h e r fs t ) , e n a n d e r

z i jd s m e t d e b e h o e f t e n v a n v e r s c h i l le n d e g e w a s s e n a f h a n k e l i j k v a n h u n o n t w i k k e l i n g s f a s e ( b e g in g r o e i -

a f r i jp in g ) .

V o o r e e n b e o o r d e l in g v a n d e p r o d u c t k w a l i t e i t is in z ic h t in d e o n t w ik k e l in g s p r o c e s s e n in d e te b e o o r d e

le n p la n t v a n b e la n g . D e b a s a le p r o c e s s e n z i jn d a n e n e r z i jd s d e g r o e ip r o c e s s e n , e n a n d e r z i jd s d e

b lo e i/ a f r i jp i n g s p r o c e s s e n . H e t g e w a s is e e n u it d r u k k in g v a n h u n in t e n s it e it e n v e r h o u d in g .

Z o w e l b o d e m - a ls p r o d u c t k w a l i t e i t z i jn e e n o n d e r d e e l v a n h e t b e d r i j f a l s t o t a l it e i t . D e b o d e m s t a a t a a n

d e b a s is , d e p r o d u c t k w a l i t e i t is e e n v a n d e r e s u lt a t e n w a a r in h e t g e h e e l v a n h e t b e d r i j f t o t u it d r u k k in g

k o m t. B ij h e t t r a je c t t u s s e n b o d e m e n p r o d u c t z i jn d e in t e r n e v e r h o u d in g e n t u s s e n o n d e r d e le n v a n h e t

b e d r i j f v a n in v lo e d , e v e n a ls d e v e r h o u d in g v a n e e n b e d r i j f t o t z i jn o m g e v in g .

3.1 Bedrijf

In d e b io lo g is c h e la n d b o u w w o r d t v a n u i t d e b io lo g is c h e e n d e c u l t u u r v is ie o p v e r s c h i l le n d e n iv e a u s

g e z o c h t n a a r o p t im a le v e r h o u d in g e n , b i jv o o r b e e ld t u s s e n :

• m in e r a l i s a t ie e n h u m if ic a t ie in d e b o d e m (z ie 3 . 2 )

• g r o e i- e n r i jp in g s p r o c e s s e n in d e p la n t (z ie 3 . 3 )

• b o d e m v e r z o r g e n d e e n b o d e m t e r e n d e g e w a s s e n in d e v r u c h t w is s e l in g

• a k k e r b o u w e n v e e h o u d e r i j

• b e d r i j f e n n a t u u r l i jk e o m g e v in g

• e .a .

H e t l i g t n ie t in d e b e d o e l in g o m te s t r e v e n n a a r m a x im a le o f m in im a le w a a r d e n , m a a r n a a r v o o r h e t

b e t r e f f e n d e b e d r i j f o p t im a le w a a r d e n e n n a a r e e n z o d a n ig e in t e g r a t ie v a n p o la ir e a s p e c t e n d a t e r e e n

m e e r w a a r d e o n t s t a a t . E e n v o o r b e e ld d a a r v a n is d e in t e g r a t ie v a n a k k e r b o u w e n v e e h o u d e r i j : e e n g e

m e n g d b e d r i j f b ie d t m o g e l i jk h e d e n d ie b ij e e n s a m e n w e r k in g t u s s e n e e n v e e h o u d e r e n e e n a k k e r b o u

w e r v e e l m o e i l i j k e r t e r e a lis e r e n z i jn .

E e n o p t im u m k a n m e n d ik w i j l s a f le z e n a a n e e n h o g e r in t e g r a t ie n iv e a u . E e n o p t im a a l e v e n w ic h t t u s s e n

h u m if ic a t ie e n m in e r a l i s a t ie is b i jv o o r b e e ld a f t e le z e n a a n d e g e w a s o n t w ik k e l in g ; v o o r e e n e v e n w ic h t i

g e g e w a s g r o e i k a n d e v o e d i n g s k w a l i t e i t e e n r e f e r e n t ie k a d e r z i jn .

B e d r i j f s k w a l i t e i t k a n in a lg e m e n e t e r m e n b e s c h r e v e n w o r d e n . H e t k a n e c h t e r o o k g e d if f e r e n t ie e r d w o r

d e n n a a r b e d r i j f s t a k o f s t r e e k , o f z e lf s p e r b e d r i j f b e s c h r e v e n w o r d e n ( in d iv id u e le b e d r i j f s d o e ls t e l l in g o p

la n g e t e r m ijn ) .


E e n h o g e b e d r i j f s k w a l i t e i t k a n n a a r v e r w a c h t in g p a s g e r e a lis e e r d w o r d e n in d e lo o p d e r t i jd o m d a t

z o w e l d e o m g e v in g (b o d e m , e c o lo g is c h e v e r h o u d in g e n e t c .) a ls d e m e n s ( k e n n is e n e r v a r in g , s o c ia a l -

e c o n o m is c h e v e r h o u d in g e n e t c .) e e n g r o e i d o o r m a k e n . V o o r h e t o n d e r z o e k is d e r h a lv e v o o r a l e e n r e la

t ie v e b e o o r d e l in g v a n b e la n g : v in d t e r o n t w ik k e l in g in d e g e w e n s t e r ic h t in g p la a t s ?

3.1.1 Bedrijf en omgeving

T e n a a n z ie n v a n d e v e r h o u d in g t u s s e n b e d r i j f e n o m g e v in g k a n d e v r a a g g e s t e ld w o r d e n o f h e t b e d r i j f

e e n d ir e c t e u i t d r u k k in g is v a n w a t d e o m g e v in g a ls p r in c ip e a a n b i e d t ( b i o lo g is c h e v is ie ) o f d a t h e t

a a n d e z e o m g e v in g ie t s n ie u w s t o e v o e g t . A l s d a t la a t s t e h e t g e v a l is k a n n a g e g a a n w o r d e n o f d a t g e

b e u r t in a a n s l u i t i n g o p d e a a n w e z ig e m o g e l i jk h e d e n w a a r b i j d e z e v e r d e r o n t w ik k e ld e n v e r n ie u w d

w o r d e n ( c u lt u u r v is ie ) , o f d a t w o r d t g e t r a c h t o m e e n b e d a c h t c o n c e p t o n g e a c h t d e s i t u a t ie te r e a lis e r e n

( k a r ik a t u u r v a n d e g o e d k o o p - v o e d s e l- v is ie ) .

D e v e r h o u d in g t u s s e n b e d r i j f e n z i jn n a t u u r l i jk e o m g e v in g k o m t t o t u i t d r u k k in g in d e m a t e v a n z e lf r e

g u l a t ie v a n e e n a a n t a l z ie k t e n e n p la g e n v o o r z o v e r d ie m e t d e o m g e v in g t e m a k e n h e b b e n . H e t b e d r i j f

le v e r t e e n b i jd r a g e a a n n a t u u r e n la n d s c h a p in d e o m g e v in g ; o o k d a t is e e n p r o d u c t d a t t e n m in s t e

g e k w a l i f i c e e r d e n m is s c h ie n o o k g e k w a n t if ic e e r d k a n w o r d e n . P o g in g e n v a n d a t la a t s t e , in c lu s ie f e e n

f in a n c ië le v e r g o e d in g v o o r d e z e p r o d u c t e n , v in d e n m o m e n t e e l v o lo p p la a t s . D a a r b i j m o e t o n d e r a n d e r e

e e n in v u l l in g g e g e v e n w o r d e n a a n h e t b e g r ip 'b e le v in g s w a a r d e v a n h e t la n d s c h a p ' .

E e n a n d e r e u i t d r u k k in g z i t in d e w ijz e w a a r o p h e t b e d r i j f a f h a n k e l i j k is v a n d e im p o r t v a n (m e s t )s t o f f e n

e n h u lp m id d e le n . Z o w e l v o o r d e b io lo g is c h e a ls v o o r d e c u lt u u r v is ie is e e n h o g e m a t e v a n z e lf v o o r z ie

n in g te n a a n z ie n v a n m e s t (m .n . s t ik s t o f ) n a te s t r e v e n .

B e d r i jv e n h e b b e n o o k e e n s o c ia a l - e c o n o m is c h e o m g e v in g . H u n v e r h o u d in g t o t d e z e o m g e v in g is a f te

le z e n a a n b ijv o o r b e e ld d e s o c ia a l - e c o n o m is c h e d u u r z a a m h e id v a n h e t b e d r i j f o f d e m a n ie r w a a r o p d e

a f z e t g e r e g e ld w o r d t . O o k m a c r o - s o c ia le e f f e c t e n z o a ls d e b i jd r a g e a a n d e w e r k g e le g e n h e id e n a a n d e

le e f b a a r h e id v a n h e t p la t t e la n d k u n n e n in d e z e b e o o r d e l in g w o r d e n b e t r o k k e n .

3.1.2 Interne verhoudingen

D e v e r h o u d in g e n t u s s e n d e v e e h o u d e r i j , d e e x t e n s ie v e ( a k k e r b o u w ) e n d e in t e n s ie v e ( t u in b o u w ) p la n t

a a r d ig e p r o d u c t ie is e e n b e l a n g r i j k in s t r u m e n t o m t o t e e n la n d b o u w e c o s y s t e e m te k o m e n m e t in p o

t e n t ie d e m o g e l i jk h e id g r o t e n d e e ls z e lf v o o r z ie n e n d e n z e lf r e g u le r e n d te z i jn . O o k d e in e e r s t e in s t a n t ie

n ie t - p r o d u c t ie v e d e le n v a n h e t b e d r i j f v e r v u l le n e e n f u n c t ie in h e t la n d b o u w e c o s y s t e e m e n in d e t o t a le

b e d r i j f s b e o o r d e l in g .

3.2 Bodem

D e v o e d in g s s t o f f e n v o o r z ie n in g g e s c h ie d t in d e b io lo g is c h e la n d b o u w v o o r n a m e l i j k d o o r v r i jm a k in g v a n

v o e d in g s s t o f f e n u it o r g a n is c h e m a t e r ia le n . D i t g e l d t v o o r a l v o o r s t ik s t o f e n in m in d e r e m a t e v o o r a n d e

re v o e d in g s s t o f f e n .

B ij d e a f b r a a k v a n o r g a n is c h e m a t e r ia le n g a a t o r g a n is c h e s t o f v e r lo r e n e n h e t o r g a n is c h e s t o f g e h a lt e

v a n d e g r o n d d a a lt . D a a r s t a a t e e n a a n v o e r v a n o r g a n is c h e s t o f t e g e n o v e r v a n g e w a s r e s t e n , g r o e n b e -

m e s t e r s e n o r g a n is c h e m e s t . V a n b e la n g is d a t e e n d e e l v a n d e t o e g e v o e g d e o r g a n is c h e s t o f o v e r g a a t

in e e n m in o f m e e r s t a b ie le v o r m . W il e r o p la n g e r e t e r m ijn e e n v o ld o e n d e h o o g o r g a n is c h e s t o f g e h a lt e

z i jn d a n m o e t e r e e n e v e n w ic h t z i jn t u s s e n a f b r a a k e n o p b o u w v a n o r g a n is c h e v e r b in d in g e n . In h e t

v o lg e n d e z a l o p d it e v e n w ic h t n a d e r w o r d e n in g e g a a n . B ij d i t e v e n w ic h t , d e


v e r h o u d in g t u s s e n m in e r a l i s a t ie e n h u m if ic a t ie , s p e e lt h e t b o d e m le v e n e e n e s s e n t ië le ro l. O o k d it a s

p e c t z a l d a a r o m b e l ic h t w o r d e n .

3.2.1 Bodemprocessen

D e b o d e m la a t z ic h in n a t u u r l i jk e s y s t e m e n a ls e e n h a r m o n is c h f u n c t io n e r e n d o r g a n is m e z ie n . In d e t i jd

d a t d e p la n t e n v o e d in g s s t o f f e n n o d ig h e b b e n w o r d e n d e z e d o o r h e t b o d e m le v e n v r i jg e m a a k t . In n a z o

m e r e n h e r fs t , w a n n e e r d e p la n t e n w e in ig v o e d in g s s t o f f e n m e e r n o d ig h e b b e n e n o r g a n is c h m a t e r ia a l

a a n d e b o d e m le v e r e n w o r d e n v o e d in g s s t o f f e n d o o r h e t b o d e m le v e n g e b o n d e n e n v o o r u it s p o e l in g

b e h o e d . In h e t v o o r ja a r z a l k o o lh y d r a a t g e b r e k v o o r h e t b o d e m le v e n t o t h u m u s a f b r a a k le id e n , in d e

h e r f s t h e t k o o lh y d r a a t o v e r s c h o t t o t h u m u s o p b o u w . H u m u s o p b o u w e n h u m u s a f b r a a k t r e d e n b e id e o p .

D o m in a n t ie v a n e e n v a n b e id e p r o c e s s e n k a n le id e n t o t in t e r in g o p b o d e m v r u c h t b a a r h e id o f j u i s t a c

c u m u la t ie ; o n e v e n w ic h t ig h e id te n o p z ic h t e v a n h e t s e iz o e n e n d e d a a r a a n g e k o p p e ld e g e w a s g r o e i k a n

le id e n t o t g r o e is t a g n a t i e w a a r g r o e i g e w e n s t w o r d t ( v o o r ja a r ) d a n w e l d o o r g a a n d e g r o e i w a a r r i jp in g

g e w e n s t w o r d t ( n a ja a r ) .

In d e b io lo g is c h e la n d b o u w k u n n e n d e g e s c h e t s t e n a t u u r l i jk e p r o c e s s e n a ls le id r a a d g e n o m e n w o r d e n ,

H e t g a a t e r d a n o m z e t e in t e n s iv e r e n e n n ie t o m h e t v o o r ja a r s p r o c e s n a a r d e h e r f s t o f h e t n a ja a r s p r o -

c e s n a a r h e t v o o r ja a r t e v e r s c h u iv e n . H e t in t e n s iv e r e n k a n o p v e le m a n ie r e n g e b e u r e n m a a r s t e e d s

m o e t a a n h e t p r in c ip e v o ld a a n w o r d e n : e r m o e t m a k k e l i jk a f b r e e k b a a r s t ik s t o f h o u d e n d o r g a n is c h m a t e

r ia a l in h e t v o o r ja a r e n k o o lh y d r a a t r i jk m a t e r ia a l in n a z o m e r e n h e r f s t b e s c h ik b a a r z i jn . In h e t v o o r ja a r

k u n n e n a f h a n k e l i j k v a n b o d e m s it u a t ie e n te t e le n g e w a s v e r s e r e m e s t o f d r i j f m e s t o p h u n p la a t s z i jn . In

d e n a z o m e r e n v r o e g e h e r f s t z i jn o o k w e e r a f h a n k e l i j k v a n d e v e r d e r e b e d r i j f s o m s t a n d ig h e d e n p la n t e n -

c o m p o s t , la n g e r g e c o m p o s t e e r d e m e s t e n k o o lh y d r a a t r i jk e o o g s t r e s t e n ( b i jv . s t r o ) o p h u n p la a t s .

3.2.2 Mineralisatie en humificatie op verschillende bodemtypen

N e d e r la n d k e n t v e le z e e r u it e e n lo p e n d e b o d e m t y p e n . le d e r b o d e m t y p e h e e f t e e n e ig e n v e r h o u d in g t o t

d e m in e r a l is a t ie - e n h u m if ic a t ie p r o c e s s e n . I n z ic h t d a a r in is b e la n g r i jk , o m d a t b o d e m s h e e l v e r s c h i l le n d

o p e e n b e p a a ld e c u l t u u r m a a t r e g e l k u n n e n r e a g e r e n . D e o u d e r d o m v a n b o d e m t y p e n is e e n h u lp m id d e l

h ie r b ij . O o k h ie r k a n in e e r s t e in s t a n t ie n a a r d e s it u a t ie b ij n a t u u r l i jk e s y s t e m e n g e k e k e n w o r d e n .

j o n g e g r o n d e n

- s t e r k e m in e r a l i s a t ie v a n v e r s t o e g e d ie n d e o r g a n is c h e s t o f

- la g e o r g a n is c h e s t o f g e h a lt e n e n d a a r m e e e e n g e r in g e s t ik s t o f le v e r in g v a n d e b o d e m o r g a n is c h e s t o f

- g e v o e l ig v o o r v e r d ic h t in g v a n d e la a g o n d e r d e b o u w v o o r

o u d e g r o n d e n

- t r a g e o m z e t t in g v e r s t o e g e d ie n d e o r g a n is c h e s t o f

- o r g a n is c h e s t o f m e t m in d e r g u n s t i g e e ig e n s c h a p p e n

- v a n n a t u r e e e n v e r d ic h t e o n d e r g r o n d d ie s t e e d s w e e r d e n e ig in g h e e f t o p n ie u w te v e r d ic h t e n

In d e m id d e n s it u a t ie k o m e n d e m e e s t v r u c h t b a r e g r o n d e n v o o r m e t d ie p e b e w o r t e l in g s m o g e l i jk h e d e n

e n d a a r m e e d e m o g e l i jk h e id d a t n a a r b e n e d e n g e s p o e ld e v o e d in g s s t o f f e n w e e r d o o r d e d ie p e r e w o r t e ls

o p g e n o m e n k u n n e n w o r d e n . D e o r g a n is c h e s t o f g e h a lt e s z i jn h ie r v r ij h o o g . D e o r g a n is c h e s t o f h e e f t

g u n s t i g e e ig e n s c h a p p e n . D o o r d e h o g e r e b io lo g is c h e a c t iv i t e i t is d e g e v o e l i g h e id v o o r v e r d ic h t in g v a n

d e o n d e r g r o n d k le in . In d e m id d e n s it u a t ie w a a r , in t e g e n s t e l l in g t o t jo n g e o f o u d e g r o n d e n , m in e r a l i s a

t ie o f h u m if ic a t ie


n ie t o v e r h e e r s e n m a a r in e v e n w ic h t z i jn k r i jg e n d e g r o n d e n d u s e e n a a n t a l p o s it ie v e e ig e n s c h a p p e n d ie

d e a n d e r e g r o n d e n n ie t k e n n e n . H e t e v e n w ic h t t u s s e n m in e r a l i s a t ie e n h u m if ic a t ie le v e r t e e n m e e r

w a a r d e o p . D i t k o m t o v e r e e n m e t e e n v e r s c h i jn s e l d a t b ij s t a lm e s t w o r d t a a n g e t r o f f e n : d e z e h e e f t e e n

s te r k e r e h u m u s o p b o u w e n d e w a a r d e d a n d e b e s t a n d d e le n w a a r u it h e t is o p g e b o u w d , n a m e l i jk s tro

( n e ig in g t o t h u m if ic a t ie ) e n u it w e r p s e le n v a n h e t d ie r ( n e ig in g t o t m in e r a l is a t ie ) .

3.2.3 Het bodemleven

V a n g r o t e b e t e k e n is v o o r d e v o e d in g v a n d e g e w a s s e n e n h e t o n d e r h o u d e n v a n e e n v r u c h t b a r e

b o d e m is h e t b o d e m le v e n . H e t b o d e m le v e n k a n d o o r d iv e r s e c u l t u u r m a a t r e g e le n t o t o p z e k e r e h o o g t e

g e s t u u r d w o r d e n . D e v e r s c h i l le n in f u n c t ie v a n d e v e r s c h i l le n d e g r o e p e n b o d e m o r g a n is m e n g e e f t in

z ic h t in h e t f u n c t io n e r e n v a n h e t b o d e m e c o s y s t e e m e n d e r e la t ie d a a r v a n m e t d e g e w a s g r o e i . B e l a n g

r i jk e g r o e p e n z i jn d e b a c t e r ië n , d e s c h im m e ls , d e m ijt e n , d e s p r in g s t a a r t e n e n d e r e g e n w o r m e n .

D e p r o c e s s e n h u m u s a f b r a a k e n h u m u s o p b o u w b li jk e n a a n s p e c if ie k e g r o e p e n b o d e m o r g a n is m e n g e

b o n d e n te z i jn . B ij d e b e s c h o u w in g e n o v e r h e t ja a r v e r lo o p b le e k d a t b ij e e n v r u c h t b a r e b o d e m m in e r a

l i s a t ie m e e r in h e t v o o r ja a r e n b e g in v a n d e z o m e r , e n h u m if ic a t ie m e e r in n a z o m e r e n h e r f s t t h u is h o o r t .

B ij s p r in g s t a a r t e n t r e e d t e r t i jd e n s h e t j a a r o o k e e n v e r s c h u iv in g o p v a n m e e r m in e r a l is e r e n d e p r o c e s

s e n in v o o r ja a r e n v o o r z o m e r , n a a r m e e r h u m if ic e r e n d e in n a z o m e r e n h e r fs t . H e t b o d e m le v e n k a n d e r

h a lv e e e n b e la n g r i jk e in d ic a t o r z i jn v o o r d e z e p r o c e s s e n , z i j h e t d a t h e t la s t ig te o n d e r z o e k e n is.

3.2.4 Bodemprocessen en productkwaliteit

M e t h e t v o o r g a a n d e z i jn e e n a a n t a l s le u t e ls b e s c h ik b a a r o m h e t d o e l v a n g o e d a f g e r i jp t e g e w a s s e n te

v e r w e z e n l i jk e n . B ij ie d e r g e w a s is d e s i t u a t ie w e e r w a t a n d e r s m a a r in z i jn a lg e m e e n h e id k a n g e z e g d

w o r d e n d a t b ij h e t b e g in v a n d e g r o e i d e m in e r a l i s a t ie g e s t im u le e r d m o e t w o r d e n e n a a n h e t e in d v a n

d e g r o e i d e h u m if ic a t ie . D o o r d it la a t s t e w o r d e n v o e d in g s s t o f f e n g e b o n d e n e n w o r d t d e v e g e t a t ie v e

g r o e i g e r e m d . B ij g e w a s s e n d ie in d e n a z o m e r e n h e r fs t g e o o g s t w o r d e n z a l o p d e z e w i jz e d e b o d e m

a a n h e t e in d v a n h e t g r o e is e iz o e n o o k w e in ig v o e d in g s s t o f f e n b e v a t t e n w a a r d o o r in d e w in t e r d e u it

s p o e l in g b e p e r k t w o r d t . D e m il ie u d o e ls t e l l in g e n d e p r o d u c t k w a l i t e i t s d o e ls t e l l in g v u l le n e lk a a r o p d e z e

w i jz e a a n .

3.3 Product

D e o n t w ik k e l in g v a n e e n g e w a s k a n a f h a n k e l i j k v a n ( b e d r i j f s ) o m s t a n d ig h e d e n e n t e e lt m a a t r e g e le n

s t e r k v e r s c h i l le n . D i t k a n le id e n t o t v e r s c h i l le n in k w a l it e it v a n h e t g e o o g s t e p r o d u c t . H e t g e w a s is e e n

u it d r u k k in g v a n d e g r o e iv e r h o u d in g e n o p h e t b e d r ijf .

T w e e b a s a le p r o c e s s e n d ie in ie d e r e p la n t e n g r o e i z i jn te o n d e r s c h e id e n z i jn e n e r z i jd s d e

g r o e ip r o c e s s e n , o o k w e l v e g e t a t ie v e p r o c e s s e n g e n o e m d , e n a n d e r z i jd s d e a f r i jp in g s p r o c e s s e n . G r o e i

p r o c e s s e n h e b b e n t e m a k e n m e t m a s s a v o r m in g , b la d o n t w ik k e l in g , g r o t e r w o r d e n e n d e r g e l i jk e . R i j

p in g s p r o c e s s e n s p e le n z ic h a f b ij d e v r u c h t - e n z a a d v o r m in g , d if f e r e n t ia t ie in s t r u c t u r e n e n v o r m e n ,

s m a a k , z e t m e e lv o r m in g e n d e r g e l i jk e . D e z e p o la r i t e it t u s s e n g r o e i e n a f r i jp in g w o r d t o o k w e l o m s c h r e

v e n a ls 'v e g e t a t ie v e v e r s u s g e n e r a t ie v e p r o c e s s e n ' o f 'le n t e v e r s u s h e r f s t p r o c e s s e n ' o f

'k w a n t i t e it v e r s u s k w a l it e it ' .

D e p la a t s v a n p r o c e s s e n in h e t ja a r v e r lo o p is e e n b e l a n g r i j k r e f e r e n t ie k a d e r v o o r d e k w a l it e it s b e o o r d e

l in g . In d e r e g e l h e b b e n in h e t v o o r ja a r d e g r o e ip r o c e s s e n d e o v e r h a n d , t e r w ij l in h e t n a ja a r d e a f r i jp in g

o p d e v o o r g r o n d s t a a t . E lk s o o r t g e w a s h e e f t h ie r in z i jn e ig e n k a r a k t e r is t ie k e n .


3.3.1 Groei- en rijpingsprocessen

V o o r e e n g o e d e k w a l i t e i t is e e n o p t im a le v e r h o u d in g t u s s e n g r o e i- e n r i jp in g s p r o c e s s e n v a n b e la n g

E x t r e m e n in d e e n e o f d e a n d e r e r ic h t in g z i jn in d e r e g e l n ie t w e n s e li jk .

G e w a s s e n m e t e e n e e n z i jd ig e n a d r u k o p g r o e ip r o c e s s e n (b i jv o o r b e e ld d o o r e e n t e z w a r e b e m e s t in g )

g e v e n v a a k e e n h o g e r e o p b r e n g s t . Z e z i jn e c h t e r m e e s t a l s le c h t e r b e w a a r b a a r e n h e b b e n m in d e r

s m a a k , e e n la g e r d r o g e s t o f g e h a l t e e n e e n h o g e r n it r a a t g e h a lt e . G e w a s s e n m e t e e n e e n z i jd ig e n a d r u k

o p a f r i jp in g s p r o c e s s e n d a a r e n t e g e n b l i jv e n in p r o d u c t ie a c h t e r . Z e h e b b e n v a a k v e e l s m a a k , w e in ig

n it r a a t e n e e n h o o g d r o g e s t o f g e h a l t e . In e x t r e m e r e v o r m k u n n e n z e t a a i e n d r o o g w o r d e n .

In t a b e l 2 is e e n o v e r z ic h t g e g e v e n v a n d e w ijz e w a a r o p v e r s c h i l le n d e t e e lt o m s t a n d ig h e d e n u it w e r k e n

o p d e g r o e i e n k w a l i t e i t v a n la n d b o u w g e w a s s e n , in c lu s ie f d e a a n t a s t in g d o o r z ie k t e n e n p la g e n , e n

v e r s c h i l le n d e in h o u d s s t o f f e n . W a t e r e n v o e d in g s s t o f f e n ( s t ik s t o f ) s t im u le r e n m e t n a m e d e g r o e ip r o c e s

s e n ; l i c h t e n w a r m t e v e r s n e lle n d a a r e n t e g e n d e a f r i jp in g . D e t e le r k a n d o o r d e k e u z e v a n t e e lt m a a t r e -

g e le n d e g e w a s g r o e i m e e r in d e e n e o f d e a n d e r e r ic h t in g s t u r e n . D a a r b i j z i jn l i c h t e n w a r m t e v o o r a l

a f h a n k e l i j k v a n d e g r o e ip la a t s e n d e w e e r s o m s t a n d ig h e d e n . D e h o e v e e lh e d e n w a t e r e n v o e d in g s s t o f f e n

z i jn in s t e r k e r e m a t e d o o r t e e lt m a a t r e g e le n te s t u r e n .

H e t is v a n b e la n g z ic h te r e a lis e r e n d a t h e t e r b ij h e t a a n g e v e n v a n in v lo e d e n , z o a l s in d e z e t a b e l , o m

g a a t o m d e ju is t e v e r h o u d in g t e v in d e n t u s s e n o m s t a n d ig h e d e n . D e e ls is d i t te s t u r e n , d e e ls is e r c o m

p e n s a t ie w e n s e l i jk v o o r e x t r e m e u i t g a n g s s i t u a t i e s in e e n b e d r ijf .

3.3.2 Planteigenheid

E e n t w e e d e m a a t s t a f is d e v r a a g in h o e v e r r e e e n g e w a s e e n z g . 'p la n t e ig e n ' o n t w ik k e l in g d o o r m a a k t .

M e t n a m e v o o r h e t b e o o r d e le n v a n d e v o e d i n g s k w a l i t e i t v a n u i t d e c u l t u u r v is ie is d i t a a n d e o rd e . D e

p o t e n t ie v a n e e n p la n t o m t o t b lo e i e n z a a d v o r m in g te k o m e n is e e n d e e l v a n e e n d e r g e l i j k e p la n t e ig e n

o n t w ik k e l in g , o o k a ls h e t g e w a s ( z o a ls s la ) in e e n v e g e t a t ie v e f a s e g e o o g s t e n g e c o n s u m e e r d w o r d


Tabel 2 Effecten van omstandigheden op plantengroei (naar Koepf, 1993)

v e e l w a t e r e n s t ik s t o f v e e l l i c h t e n w a r m t e

v e g e t a t ie v e p r o c e s s e n

v e r t r a a g d e a f r i jp in g

v e r t r a a g d e b la d m e t a m o r f o s e

o n d ie p e , v e r t a k t e w o r t e ls

la n g e in t e r n o d ië n

g r o t e , d u n n e , la n g e b la d e r e n

g r o t e r e p la n t e n

h o g e o p b r e n g s t e n

v o o r a l s c h im m e ls e n s la k k e n

p r o c e s s e n

g e n e r a t ie v e p r o c e s s e n

v r o e g t i jd ig e a f r i jp in g

v e r s n e ld e b la d m e t a m o r f o s e

v o r m e n

d ie p e , w e in ig v e r t a k t e w o r t e ls

k o r te in t e r n o d ië n

k le in e , d ik k e , k o r te b la d e r e n

k le in e p la n t e n

la g e o p b r e n g s t e n

z ie k t e n e n p la g e n

v o o r a l in s e c t e n e n m e e ld a u w

h o u d b a a r h e id

k o r t u it s t a l le v e n

s a m e n s t e l l in g

la n g u it s t a l le v e n

la a g d r o g e s t o f g e h a l t e

v e e l n it r a a t , a m id e s , v r i je a m in o z u r e n

la g e E A A - in d e x

w e in ig d is a c c h a r id e s

v e e l m o n o s a c c h a r id e s

w e in ig v it . C

n a o o g s t v e e l e n z y m a c t iv i t e i t

w e in ig g e u r e n s m a a k

h o o g d r o g e s t o f g e h a l t e

w e in ig n it r a a t , a m id e s , v r i je a m in o z u r e n

h o g e E A A - in d e x

v e e l d is a c c h a r id e s

w e in ig m o n o s a c c h a r id e s

v e e l v it . C

n a o o g s t w e in ig e n z y m a c t iv i t e i t

v e e l g e u r e n s m a a k


4 Beoordelingsaspecten

E r is in N e d e r la n d r e e d s e e n b e s c h e id e n t r a d i t ie o p h e t g e b ie d v a n b e d r i j f s s y s t e m e n - o n d e r z o e k e n d e

o n t w ik k e l in g e n b e o o r d e l in g v a n b io lo g is c h e la n d b o u w :

• O n d e r z o e k in N a g e le o p h e t O B S - b e d r i j f v a n a f 1 9 8 0 .

• H e t in n o v a t ie p r o je c t E c o lo g is c h e A k k e r o u w e n G r o e n t e t e e lt

• H e t o n d e r z o e k s p r o g r a m m a G e ïn t e g r e e r d e e n B io lo g is c h e P r o d u c t ie s y s t e m e n , t o t o p z e k e r e h o o g t e

e e n v o o r t z e t t in g e n v o o r a l u i t b r e id in g n a a r a n d e r e s e c t o r e n ( t u in b o u w , f r u it t e e lt , b o o m t e e lt ) .

D e o n d e r s t a a n d e c r it e r ia v o o r d e t o e t s in g v a n 'b e d r i j f s k w a l i t e i t ' z i jn n ie t g e ïs o le e r d o n t w ik k e ld , m a a r

s lu it e n a a n b ij b o v e n g e n o e m d e o n d e r z o e k s p r o g r a m m a 's :

- g r o t e n d e e ls b e t r e ft h e t v e r g e l i jk b a r e a s p e c t e n v a n u i t d e m il ie u - e n b io lo g is c h e v is ie , w a a r b i j e e n v o o r d e b io lo g is c h e la n d b o u w e ig e n d o e ls t e l l in g s n iv e a u k a n w o r d e n v a s t g e s t e ld ;

- v o o r e e n k le in d e e l b e t r e f t h e t c r it e r ia d ie v a n u i t d e c u lt u u r v is ie a f k o m s t ig z i jn .

B ij d e b e o o r d e l in g v a n b e d r i j f , b o d e m e n p r o d u c t w o r d t e e n g r o o t a a n t a l a s p e c t e n b e t r o k k e n . D e z e z i jn

o n d e r l in g s t e r k g e r e la t e e r d . T e n o e m e n z i jn b i jv o o r b e e ld :

• B o d e m e n b e m e s t in g

• V r u c h t w is s e l in g

• M ilie u

• E c o lo g ie

• la n d s c h a p e n n a t u u r

• S o c ia a l - e c o n o m is c h e a s p e c t e n

• P r o d u c t k w a l it e i t

In a lg e m e n e z in k a n e e n h o g e b e d r i j f s k w a l it e i t v a n u i t d e b io lo g is c h e e n d e c u l t u u r v is ie o m s c h r e v e n

w o r d e n a ls e e n b e d r i j f d a t in h o g e m a t e z e lf v o o r z ie n e n d ( N - v o o r z ie n in g b .v .) e n z e lf r e g u le r e n d is ( z ie k

t e n e n p la g e n b .v .) . D e g e w a s s e n e n d e p r o d u c t e n h e b b e n e e n g r o t e v it a l i t e it , o p t e v a t t e n a ls 'o n d e r

v e r a n d e r e n d e o m s t a n d ig h e d e n d e g e w a s e ig e n g r o e i e n o n t w ik k e l in g d o o r k u n n e n z e t t e n ' ( g e w a s ) re s

p e c t ie v e l i jk 'w e e r s t a n d k u n n e n b ie d e n a a n v e r v a l v a n b in n e n u i t o f b u i t e n a f (p r o d u c t ) ' .

In o n d e r s t a a n d e t e k s t w o r d t v o o r e e n b io lo g is c h b e d r i j f e e n s t r e e f b e e ld o m s c h r e v e n d a t d iv e r s e c r it e r ia

e n n iv e a u s o m v a t . D e b e d r i j f s k w a l i t e i t w o r d t h o g e r b e o o r d e e ld ( v o o r a ls n o g k w a l it a t ie f , h e t k a n (d e e ls )

g e k w a n t if ic e e r d w o r d e n ) n a a r m a t e o p m e e r d e r e c r it e r ia h e t s t r e e f n iv e a u d ic h t e r b e n a d e r d w o r d t . D it

k a n in a b s o lu t e z in b e o o r d e e ld w o r d e n a ls e r s p r a k e is v a n e e n v a s t g e s t e ld e in d n iv e a u ( h e t b e d r i j f is

m e e r o f m in d e r v e r v e r w ijd e r d v a n h e t s t r e e f b e e ld ) . H e t k a n o o k in r e la t ie v e z in b e o o r d e e ld w o r d e n a ls

e r g e e n s p r a k e is v a n e e n v a s t g e s t e ld e in d n iv e a u ( h e t b e d r i j f h e e f t te n o p z ic h t e v a n e e n o f m e e r d e r e

ja r e n g e le d e n e e n h o g e r e b e d r i j f s k w a l it e i t g e h a a ld ) .

B e d r i j f s k w a l i t e i t k a n in a lg e m e n e t e r m e n b e s c h r e v e n w o r d e n . H e t k a n e c h t e r o o k g e d if f e r e n t ie e r d w o r

d e n n a a r b e d r i j f s t a k o f s t r e e k , o f z e lf s p e r b e d r i j f b e s c h r e v e n w o r d e n ( in d iv id u e le

b e d r i j f s d o e ls t e l l in g o p la n g e t e r m ijn ) .

E e n h o g e b e d r i j f s k w a l i t e i t k a n n a a r v e r w a c h t in g p a s g e r e a lis e e r d w o r d e n in d e lo o p d e r t i jd o m d a t

z o w e l d e o m g e v in g (b o d e m , e c o lo g is c h e v e r h o u d in g e n e t c .) a ls d e m e n s ( k e n n is e n e r v a r in g , s o c ia a l -

e c o n o m is c h e v e r h o u d in g e n e t c .) e e n g r o e i d o o r m a k e n . V o o r h e t o n d e r z o e k is d e r h a lv e v o o r a l e e n r e la

t ie v e b e o o r d e l in g v a n b e la n g ( v in d t e r e e n d u s d a n ig e o n t w ik k e l in g p la a t s d a t o p d iv e r s e o n d e r d e le n d e

b e d r i j f s v o e r in g t o e g r o e it n a a r h e t s t r e e f b e e ld o f d e s t r e e f w a a r d e ? ) .

In d i t h o o f d s t u k w o r d e n b o v e n s t a a n d e a s p e c t e n v e r d e r u it g e w e r k t . V o o r s o m m ig e is a l le e n e e n a a n z e t

g e g e v e n z o a ls 'L a n d s c h a p e n n a t u u r ' e n 'S o c ia a l- e c o n o m is c h e a s p e c t e n '. A n d e r e z i jn a l w e l v e r d e r u it

g e w e r k t , m e t n a m e n 'B o d e m e n b e m e s t in g ' e n 'P r o d u c t k w a lit e i t .


4.1 Bodem en Bemesting

Streefbeeld:D e b o u w v o o r is m e d e d o o r e e n s t a b ie le b io g e n e s t r u c t u u r g o e d d o o r w o r t e l b a a r .

D e la a g o n d e r d e b o u w v o o r is t o e g a n k e l i j k v o o r w o r t e ls e n b e t r o k k e n b ij d e m in e r a le n - e n v o c h t v o o r -

z i e n i n g v a n d e g e w a s s e n .

H e t g e h a lt e e n d e a a r d v a n d e o r g a n is c h e s t o f in d e b o u w v o o r is z o d a n ig d a t h e t e e n o p t im a le b i jd r a

g e le v e r t a a n b o d e m le v e n , s t r u c t u u r , p la n t e n v o e d in g e n b e p e r k in g v a n u it s p o e l in g .

D o o r e e n g o e d e d o o r w o r t e lb a a r h e id e n e e n a c t ie f b o d e m le v e n k u n n e n d e g e w a s s e n v o ld o e n d e v o e

d in g s s t o f f e n o p n e m e n b ij r e la t ie f la g e d ir e c t e b e s c h ik b a a r h e id , g e m e t e n in w a t e r e x t r a c t .

H e t b o d e m le v e n s p e e lt e e n d u id e l i jk e ro l in z o w e l m in e r a l i s a t ie a ls h u m if ic a t ie w a a r b i j d ie t w e e p r o c e s

s e n h u n z w a a r t e p u n t h e b b e n in r e s p e c t ie v e l i jk v o o r ja a r e n n a ja a r .

D e s t ik s t o f v o o r z ie n in g v a n d e g e w a s s e n v e r lo o p t v o o r e e n a a n z ie n l i j k d e e l v ia m in e r a l i s a t ie v a n ( b o

d e m ) o r g a n is c h e s t o f v a n v o o r g a a n d e j a a r e n ja r e n . D e in t e r n e d y n a m ie k v a n v o e d in g s s t o f f e n (m e t

n a m e s t ik s t o f is g r o o t t e n o p z ic h t e d e a a n v o e r v a n b u it e n h e t b e d r ijf .

H e t b e d r i j f is z e lf v o o r z ie n e n d w a t b e t r e ft s t ik s t o f (z ie v o e t n o o t ').

D e o n d e r s t a a n d e c r it e r ia e n n iv e a u s g a a t h e t o m a lg e m e n e p r in c ip e . H e t is m o g e l i jk d a t in d iv id u e le

b e d r i jv e n o m t e r p la a t s e v a l id e r e d e n e n o p b e p a a ld e p u n t e n a f w ijk e n .

C r it e r iu m : p H , P w , K - H C I e n N - m in e r a a l z i jn o p e e n d u s d a n ig n iv e a u d a t d e g e w a s s e n z ic h g o e d

k u n n e n o n t w ik k e le n m a a r h e t u i t s p o e l in g s r is ic o m in im a a l is e n d e a a n v o e r v a n b u it e n

v o o r c o r r e c t ie s g e m in im a l is e e r d is.

N iv e a u : E r z i jn g e e n a b s o lu t e w a a r d e n g e f o r m u le e r d ; w e l e e n r e la t ie v e w a a r d e r in g t e n o p z ic h t e

v a n h e t g e b r u ik e l i j k e b o d e m a d v ie s : d e p H k a n ie t s la g e r z i jn e v e n a ls d e P w e n h e t a c t u e le

n it r a a t v o o r r a a d in d e b o d e m ; v o o r d e K - H C I w o r d e n t e n m in s t e w a a r d e s a a n g e h o u d e n

g e l i j k a a n h e t g e b r u ik e l i j k e a d v ie s .

C r it e r iu m : D e v o o r p la n t e n v o e d in g b e n o d ig d e s t ik s t o f is in k w a n t i t a t ie f a f n e m e n d e m a t e a f k o m s t ig

u it a f b r a a k v a n b o d e m o r g a n is c h e s t o f v a n v o o r g a a n d e ja r e n , u it a f b r a a k v a n v e r s t o e g e

d ie n d e o r g a n is c h m a t e r ia a l ( m e s t e n g e w a s r e s t e n ) r e s p e c t ie v e l i jk u it m in e r a le s t ik s t o f in

o r g a n is c h e m e s t .

N iv e a u : H e t s t r e e f b e e ld h ie r v o o r is n ie t a b s o lu u t g e k w a n t if ic e e r d . R e la t ie v e v e r a n d e r in g b in n e n

e e n b e d r i j f is k w a n t i f ic e e r b a a r , a ls m e d e e e n v e r g e l i j k in g m e t a n d e r e b e d r i jv e n .

C r it e r iu m : D e o p h e t b e d r i j f a a n g e w e n d e m e s t is k w a n t i t a t ie f in a f n e m e n d e m a t e a f k o m s t ig v a n h e t

b e d r i j f z e lf , v a n e e n a n d e r b io lo g is c h b e d r i j f w a a r m e e e e n d u u r z a m e s a m e n w e r k in g is

a a n g e g a a n ( u i t w is s e l in g m e s t t e g e n s t ro / v e e v o e d e r ) , v a n a a n g e k o c h t e ( b io lo g is c h e )

m e s t r e s p e c t ie v e l i jk v a n a a n g e k o c h t e h u lp m e s t s t o f f e n z o a ls b lo e d m e e l, v in a s s e , g e d r o o g

d e m e s t k o r r e ls , e tc .

1 D e b io lo g is c h e la n d b o u w a ls t o t a a ls y s t e e m is a f h a n k e l i j k v a n d e t o e v o e r v a n s t ik s t o f d o o r v l in d e r

b lo e m ig e n e n d e p o s it ie . D a a r n a a s t k a n e e n d e e l v a n in p r o d u c t e n a f g e v o e r d e s t ik s t o f t e r u g g e v o e r d

w o r d e n n a a r h e t b e d r i j f ( r io o ls l ib , G F T - c o m p o s t ) . Z o l a n g d e z e la a t s t e b r o n n e n n ie t o p e r a t io n e e l z i jn

w o r d t N - z e lf v o o r z ie n in g v o o r lo p ig g e d e f in ie e r d a ls h e t r e la t ie v e a a n d e e l v a n d e N - f ix a t ie in d e t o t a le

d o o r d e m e n s g e s t u u r d e N -s t r o m e n n a a r h e t b e d r i j f to e . N - d e p o s it ie e n e x t r a N - m in e r a l is a t ie u it v e e n

g r o n d e n s p e le n in d e z e d e f in i t ie g e e n ro l.

In g e v a l v a n e e n b l i jv e n d e s a m e n w e r k in g t u s s e n b ij v o o r b e e ld e e n a k k e r b o u w e r e n e e n v e e h o u d e r k a n

d e d e f in i t ie t o e g e p a s t w o r d e n o p h e t t o t a a l v a n d e t w e e b e d r ijv e n .


N iv e a u : H e t s t r e e f b e e ld is 1 0 0 % m e s t v a n e ig e n b e d r ij f . D e r e la t ie v e w a a r d e r in g v o o r d e d iv e r s e

s o o r t e n a a n g e v o e r d e m e s t w o r d t n ie t g e k w a n t if ic e e r d . R e la t ie v e v e r a n d e r in g d a a r b i j k a n

k w a l i t a t i e f b e s c h r e v e n w o r d e n .

C r it e r iu m :

N iv e a u :

H e t b e d r i j f is v o o r w a t b e t r e f t s t ik s t o f z e lf v o o r z ie n e n d .

S t r e e f b e e ld : 1 0 0 % z e lf v o o r z ie n in g , d i t k a n a b s o l u u t e n r e la t ie f g e k w a n t i f ic e e r d w o r d e n .

O p t e r m ijn is n u a n c e r in g m o g e l i jk d o o r t e r u g v o e r n a a r h e t b e d r i j f v a n in p r o d u c t e n

a f g e v o e r d e s t ik s t o f in d e v o r m v a n A C F - c o m p o s t e n / o f z u iv e r in g s s l ib .

C r it e r iu m : D e o r g a n is c h e s t o f v o o r z ie n in g v a n d e b o d e m v a n u i t t o e g e v o e r d e o r g a n is c h e m e s t e n

g e w a s - e n w o r t e lr e s t e n is v o ld o e n d e v o o r e e n b l i jv e n d e b o d e m v r u c h t b a a r h e id .

N iv e a u : D e in d e v r u c h t w is s e l in g t o e g e v o e r d e o r g a n is c h e s t o f is t e n m in s t e v o ld o e n d e o m h e t

a a n w e z ig e g e h a lt e a a n o r g a n is c h e s t o f in d e b o d e m in s t a n d te h o u d e n , g e g e v e n d e t o

t a le b e d r i j f s v o e r in g . P e r b e d r i j f k u n n e n a b s o lu t e s t r e e f w a a r d e n o p g e s t e ld w o r d e n v o o r

h e t o r g a n is c h e s t o f g e h a lt e v a n d e b o u w v o o r .

C r it e r iu m : H e t b o d e m le v e n is h o o g in b io m a s s a e n r i jk a a n s o o r t e n w a a r b i j g e e n v a n d e s o o r te n

d o m in a n t w o r d t . E r is s p r a k e v a n e e n c o m p le x v o e d s e lw e b m e t a a n h e t s e iz o e n g e b o n

d e n v a r ia t ie s .

N iv e a u : H ie r v o o r is g e e n n iv e a u g e f o r m u le e r d . K w a l i t a t ie v e b e o o r d e l in g is m o g e l i jk , h o e w e l h e t

m o e i l i jk u it v o e r b a a r is.

4.2 Vruchtwisseling

Streefbeeld:D e v r u c h t o p v o lg in g e n g e w a s s e n k e u z e is z o d a n ig d a t h e t d e b o d e m p r o c e s s e n o n d e r s t e u n t d a n w e l e r

m a x im a a l b ij a a n s lu i t .

D o o r v r u c h t v o lg o r d e e n v a r ia t ie v a n g e w a s s e n w o r d e n d u s d a n ig e e c o lo g is c h e v e r h o u d in g e n g e c r e ë e r d

d a t z o w e l o n d e r g r o n d s a ls b o v e n g r o n d s b e h e e r s in g v a n z ie k t e n e n p la g e n m a x im a a l v e r lo o p t v ia s y s -

t e e m e ig e n m e c h a n is m e n .

C r it e r iu m : E r v in d t e e n a f w is s e l in g p la a t s v a n g e w a s s e n d ie d e b o d e m m e e r o f m in d e r v e r z o r g e n e n

g e w a s s e n d ie v e e l v a n d e b o d e m v r a g e n .

N iv e a u : H e t s t r e v e n is g e r ic h t o p e e n e v e n w ic h t t u s s e n e n a f w is s e l in g v a n g e w a s s e n d ie in t e r e n

r e s p e c t ie v e l i jk v e r r i jk e n d w e r k e n o p d e f y s is c h e , c h e m is c h e e n b io lo g is c h e b o d e m v r u c h t

b a a r h e id . D i t w o r d t v o o r a ls n o g n ie t g e k w a n t if ic e e r d . H e t k o m t t o t u i t d r u k k in g in o n d e r

a n d e r e d e o r g a n is c h e s t o f b a la n s , h e t e f f e c t o p d e s t r u c t u u r , d e N - b in d in g , d e m in e r a

le n o n t t r e k k in g b ij d e o o g s t e n d e v a r ia t ie in b e w o r t e l in g s p a t r o n e n .

4.3 Milieu

Streefbeeld:H e t g a a t in d e la n d b o u w o m o p e n s y s t e m e n w a a r b i j s t o f f e n z o w e l h e t b e d r i j f ( d e e ls o n g e c o n t r o le e r d )

b in n e n k o m e n a ls v e r la t e n . B e s t r i jd in g s m id d e le n in s t o f f e l i jk e z in w o r d e n n ie t t o e g e p a s t e n v o r m e n

d e r h a lv e g e e n p o t e n t ie e l m il ie u p r o b le e m . D e u it s t o o t v a n m in e r a le n w o r d t d o o r d e t o t a le b e d r i j f s v o e

r in g (z ie m e t n a m e d e v o o r g a a n d e t w e e p a r a g r a f e n ) s t e r k b e p e r k t .


C r it e r iu m :

N iv e a u :

D e u it s t o o t v a n p e s t ic id e n a a r h e t m il ie u is n ih i l .

H e t n iv e a u h ie r v o o r is in a b s o lu t e z in n u l. R e la t ie v e v e r a n d e r in g e n z i jn n ie t a a n d e o rd e

o m d a t b ij d e b e d r i j f s v o e r in g w o r d t u i t g e g a a n v a n d e n o r m e n v o o r d e b io lo g is c h e la n d

b o u w , d ie e e n n u l- g e b r u ik v a s t le g g e n . A l s a a n v u l l in g o p d ie n o r m e n w o r d t o o k h e t g e

b r u ik v a n 'b io l o g is c h e 1 s t o f f e l i jk e b e s t r i jd in g s m id d e le n (P y r e t r u m , N e e m - e x t r a c t e n e t c )

u it g e s lo t e n .

C r it e r iu m : D e u it s t o o t d a n w e l a c c u m u la t ie v a n N , P, K e n z w a r e m e t a le n n a a r h e t m il ie u is z o g e r in g m o g e l i jk .

N iv e a u : D i t w o r d t n ie t a b s o l u u t g e k w a n t if ic e e r d . R e la t ie v e v e r a n d e r in g e n k u n n e n g e k w a n t i f i

c e e r d w o r d e n .

O p m e r k in g : in d ie n g e ïn v e s t e e r d w o r d t in o p b o u w v a n b o d e m v r u c h t b a a r h e id k a n s p r a k e

z i jn v a n e e n o v e r s c h o t t e n o p d e n u t r ië n t e n b a la n s . D a t h o e f t n ie t d ir e c t t e b e t e k e n e n d a t

h e t v e r l ie s n a a r h e t m il ie u h o o g is.

4.4 Ecologie

StreefbeeldD e t o t a le b e d r i j f s in r ic h t in g e n - v o e r in g is d u s d a n ig d a t e r e e n n e t w e r k v a n e c o lo g is c h e r e la t ie s o n t w ik

k e ld e n in s t a n d g e h o u d e n w o r d t .

C r it e r iu m : M o g e l i jk e z ie k t e n e n p la g e n o p h e t b e d r i j f w o r d e n d o o r h e t b e s t a a n d e e c o lo g is c h e n e t

w e r k v ia e e n v o r m v a n z e l f r e g u la t ie o p e e n a a n v a a r d b a a r n iv e a u g e h o u d e n .

N iv e a u : E r h o e v e n g e e n g e w a s g e r ic h t e b io lo g is c h e b e s t r i jd in g s m id d e le n i n g e z e t t e w o r d e n .

H ie r o n d e r v a l t o o k d e t o e p a s s in g v a n u ie n v l ie g e n , s lu ip w e s p e n e tc . D e s t r e e f w a a r d e is

in a b s o lu t e z in n u l. V e r d e r is e e n r e la t ie v e k w a l it a t ie v e b e o o r d e l in g m o g e l i jk .

C r it e r iu m : D e o n k r u id e n k u n n e n d o o r e e n c o m b in a t ie v a n m a a t r e g e le n is d e h a n d w o r d e n g e h o u

d e n , r e s u lt e r e n d in e e n r e la t ie f r i jk e o n k r u id f lo r a m e t a a n t a l le n o p e e n a a n v a a r d b a a r n i

v e a u .

N iv e a u : D i t k a n t o t o p z e k e r e h o o g t e k w a n t i t a t ie f a a n g e d u i d w o r d e n , z o w e l a b s o l u u t a ls r e la t ie f .

4.5 Landschap en natuur

StreefbeeldD e b e d r i j f s in r ic h t in g e n - v o e r in g is z o d a n ig d a t d e b e le v in g s w a a r d e v a n la n d s c h a p e n n a t u u r t o e n e e m t

e n d a t e r p la a t s w o r d t g e b o d e n a a n 'a lg e m e n e n a t u u r '.

C r it e r iu m : B ij d e in r ic h t in g v a n h e t b e d r i j f w o r d t d e a a n w e z ig e la n d s c h a p p e l i j k e e n b o d e m k u n d ig e

in f r a s t r u c t u u r a ls u i t g a n g s p u n t g e n o m e n . D e in r ic h t in g le v e r t e e n v e r r i jk in g o p in la n d -

s c h a p s - e n n a t u u r w a a r d e n .

N iv e a u : D i t k a n d e e ls g e k w a n t if ic e e r d e n in r e la t ie v e z in b e o o r d e e ld w o r d e n .


4.6 Sociaal-economisch

StreefbeeldN a a s t e e n f y s ie k e o m g e v in g is e r o o k s p r a k e v a n e e n s o c ia a l - e c o n o m is c h e o m g e v in g . D e z e is z e e r v e e l

v o r m ig e n d e s t r e e f b e e ld e n z i jn , m e e r d a n b ij v o o r g a a n d e a s p e c t e n , g e k o p p e ld a a n d e p e r s o o n v a n d e

b e d r i j f s le id e r .

C r it e r iu m : E r w o r d t o n d e r d e h e e r s e n d e e c o n o m is c h e v e r h o u d in g e n e e n r e d e l i jk in k o m e n g e g e n e

re e rd .

N iv e a u : E r is s p r a k e v a n e e n p o s it ie f a r b e id s in k o m e n ; d a t k a n r e la t ie f e n a b s o l u u t g e k w a n t i f i

c e e r d w o r d e n .

C r it e r iu m : D o o r h e t z e lf r e g u le r e n d v e r m o g e n , d o o r d e k w a l it e it v a n b o d e m , b e m e s t in g e n v r u c h t -

w is s e l in g e n d o o r r is ic o s p r e id in g is d e c o n t in u ït e i t v a n h e t in k o m e n r e d e l i jk v e i l i g g e

s t e ld .

N iv e a u :: In p r in c ip e n a e e n a a n t a l ja r e n k w a n t i f ic e e r b a a r .

C r it e r iu m : V o o r d e v e r z o r g in g v a n h e t b e d r i j f is m e e r a r b e id n o d ig d a n o n d e r g a n g b a r e o m s t a n

d ig h e d e n . A r b e id w o r d t p o s it ie f g e w a a r d e e r d v o o r z o v e r d a a r m e e in k o m e n g e g e n e r e e r d

w o r d t .

N iv e a u : K w a n t if i c e e r b a a r ; v e r g e l i j k in g m e t g a n g b a a r m o g e l i jk .

O p m e r k in g 1: d e b io lo g is c h e la n d b o u w k a n m o g e l i jk e e n v o o r t r e k k e r s r o l v e r v u l le n in h e t

v e r b r e d e n v a n h e t p r o d u c t a a n b o d v a n d e a g r a r is c h e a r b e id : in d e t o e k o m s t z a l m o g e l i jk

s p r a k e z i jn v a n e e n f in a n c ië le w a a r d e r in g v a n e e n s c h o o n m il ie u , e e n a a n t r e k k e l i jk la n d -

s c h a p , r e la t ie f h o g e n a t u u r w a a r d e n , a g r o d iv e r s i t e it e tc .

O p m e r k in g 2 : d e b io lo g is c h e la n d b o u w le e n t z ic h d o o r z i jn in r ic h t in g e n w e r k w ijz e v o o r

e e n v e r n ie u w in g v a n d e s o c ia a l - e c o n o m is c h e r e la t ie m e t d e c o n s u m e n t . D o e le n v a n d e

z e v e r n ie u w in g z o u d e n k u n n e n z i jn e e n v e r m in d e r in g v a n h e t ( f i n a n c ië le ) r is ic o v o o r d e

o n d e r n e m e r , h e t in t e n s iv e r e n v a n d e b a n d t u s s e n p r o d u c e n t e n c o n s u m e n t in m e e s t

b r e d e z in e n h e t v o o r k o m e n v a n r is ic o a f w e n t e l in g o p n a t u u r e n m il ie u .

4.7 Productkwaliteit

4.7.1 Algemeen

StreefbeeldH e t p r o d u c t h e e f t in z i jn w o r d in g e e n d u s d a n ig e o n t w ik k e l in g d o o r g e m a a k t d a t z o v e e l m o g e l i jk e e n

g e w a s e ig e n o n t w ik k e l in g is g e r e a lis e e r d . G r o e i- e n r i jp in g s p r o c e s s e n z i jn g e d u r e n d e d e t e e lt in h a r m o

n ie a a n w e z ig . D i t v in d t z i jn w e e r s la g in d e s t o f f e l i jk e s a m e n s t e l l in g v a n h e t p r o d u c t . H e t p r o d u c t is

g o e d h o u d b a a r e n v o ld o e t t o t o p n a d e r te b e p a le n h o o g t e a a n u it e r l i jk e b e o o r d e l in g s c r it e r ia ( a a n z ie n ,

v o r m , g e w ic h t , h o m o g e n it e i t , k le u r e tc .) .

C r it e r iu m : H e t p r o d u c t h e e f t in z i jn w o r d in g e e n d u s d a n ig e o n t w ik k e l in g d o o r g e m a a k t d a t z o v e e l

m o g e l i jk e e n g e w a s e ig e n o n t w ik k e l in g is g e r e a l is e e r d . G r o e i- e n r i jp in g s p r o c e s s e n z i jn

g e d u r e n d e d e t e e lt in h a r m o n ie a a n w e z ig .

N iv e a u : D e e ls k w a n t i f ic e e r b a a r ( in h o u d s s t o f f e n ) ; t e v e n s k w a l i t a t i e f a a n te d u id e n .


C r it e r iu m : H e t p r o d u c t h e e f t z i jn w o r d in g k u n n e n v o lt o o ie n z o n d e r v e r d e r in g r i jp e n v a n d e b o e rg e d u r e n d e h e t s e iz o e n ( z ie k t e / p la a g b e s t r i j d i n g ; b i jb e m e s t in g ) .

N iv e a u : N u l. In p r in c ip e r e la t ie f e n a b s o l u u t k w a n t i f ic e e r b a a r .

O p m e r k in g : D i t b e e ld s t a a t v e r a f v a n d e ( g e s t o o k t e ) k a s t e e lt w a a r b io lo g is c h e b e s t r i j

d in g e n g r o n d o n t s m e t t in g m id d e ls s t o m e n v e e lv u ld ig v o o r k o m e n .

C r it e r iu m : H e t p r o d u c t h e e f t n a d e o o g s t e e n d u s d a n ig e v i t a l i t e i t d a t h e t z i c h z e l f g o e d in s t a n d

h o u d t .

N iv e a u : R e la t ie f t e n o p z ic h t e v a n a n d e r e p a r t i je n v a s t t e s t e l le n .

4.7.2 Gewasbeelden

K e n m e r k v a n b e e ld v o r m e n d e m e t h o d e n is d a t g e t r a c h t w o r d t e e n u it s p r a a k te d o e n o v e r h e t g e w a s a ls

e e n g e h e e l .

B ij d e b e e ld v o r m e n d e m e t h o d e n k a n o n d e r s c h e id g e m a a k t w o r d e n t u s s e n m e t h o d e n w a a r b i j b e e ld e n

w o r d e n o p g e b o u w d a a n h e t g e w a s z e l f ( g e w a s b e e ld , o n t w ik k e l in g s r e e k s ) e n m e t h o d e n d ie b e e ld e n

g e v e n n a e e n b e w e r k in g v a n h e t g e w a s ( k r is t a l l is a t ie s , s t i jg b e e ld e n e n z e l f o n t b in d i n g s b e e ld e n ) . B ij

b e id e m e t h o d e n is d e w a a r n e m e r in g e s c h a k e ld in d e w a a r n e m in g e n b e o o r d e l in g v a n g e w a s r e s p e c t ie

v e l i j k b e w e r k t g e w a s . E e n h ie r o p g e r ic h t e o p le id in g is n o d ig o m d e b e e ld e n t e k u n n e n v o r m e n e n b e

o o r d e le n .

A a n h e t g e w a s b e e ld e n d e g e w a s o n t w ik k e l in g k u n n e n d ir e c t d e p r o c e s s e n a f g e le z e n w o r d e n d ie in d e

o n t w ik k e l in g v a n d e p la n t e e n ro l s p e le n . D e m a t e w a a r in g r o e i- e n r i jp in g s p r o c e s s e n e lk a a r d o o r d r in

g e n is h ie r e e n v o o r b e e ld v a n . V a n u i t h e t b e g r ip v a n h e t g e w a s b e e ld k u n n e n a n d e r e e ig e n s c h a p p e n

(b i j v o o r b e e ld s t o f f e l i jk e s a m e n s t e l l in g ) o p n ie u w b e o o r d e e ld w o r d e n .

P e r g e w a s k a n e e n s t r e e f b e e ld o n t w ik k e ld w o r d e n v a n e e n e v e n w ic h t ig e , g e w a s e ig e n o n t w ik k e l in g

b in n e n d e p o la r i t e it g r o e i - a f r i jp in g . D e z e s t r e e f b e e ld e n k u n n e n a f h a n k e l i j k z i jn v a n g r o n d s o o r t e n

g e b r u ik s d o e l

D e g e w a s o n t w i k k e l i n g w o r d t p e r g e w a s o p e e n g e ë ig e n d e w ijz e v a s t g e le g d . V a n h e t g e w a s w o r d t in

e e n r e g e lm a t ig , g e w a s a f h a n k e l i j k in t e r v a l e e n g e w a s b e s c h r i jv in g g e m a a k t , in c l. d e a a n t a s t in g d o o r

z ie k t e n e n p la g e n . O o k d e o n d e r g r o n d s e o n t w ik k e l in g , m e t n a m e v a n w o r t e lg e w a s s e n ( a a r d a p p e l , w in

t e r p e e n , v o e d e r b ie t ) w o r d t v a s t g e le g d . B ij v o o r k e u r b l i jv e n d e p la n t e n d o o r g r o e ie n t o t z e d o o r s c h ie t e n

e n in b lo e i k o m e n , o f v a n n a t u r e a f s t e r v e n .

B ij h e t o p s t e l le n v a n e e n o n t w ik k e l in g s r e e k s k u n n e n ó f v a s t e f o t o p la n t e n g e k o z e n w o r d e n ó f p e r w a a r

n e m in g e e n k e u z e v o o r r e p r e s e n t a t ie v e p la n t e n g e m a a k t w o r d e n .

B ij d e b e o o r d e l in g v a n f r u it b o m e n w o r d t g e b r u ik g e m a a k t v a n d e z g . b la d r e e k s . D a a r t o e w o r d e n d e

b la d e r e n v a n e e n r e p r e s e n t a t ie f la n g lo t n a a s t e lk a a r la n g s d e s t e n g e l g e l e g d . A a n d e z e r e e k s k a n a a n

h e t e in d e v a n h e t g r o e is e iz o e n d e o n t w ik k e l in g t i jd e n s h e t s e iz o e n w o r d e n a f g e le z e n .

4.7.3 Zelfontbindingsbeelden

In h e t k a d e r v a n h o u d b a a r h e id s o n d e r z o e k w o r d t a l la n g e r e t i jd d e z g . 'z e l f o n t b in d in g s t e s t ' g e b r u ik t . B ij

d e z e t e s t w o r d t h e t te o n d e r z o e k e n p r o d u c t v e r k le in d e n e e n b e p a a ld e p e r io d e o n d e r

g e c o n d i t io n e e r d e o m s t a n d ig h e d e n ( t e m p e r a t u u r , v o c h t ) w e g g e z e t . Z o w e l a a n h e t b e g in a ls a a n h e t

e in d e v a n d e z e p e r io d e w o r d t h e t d r o g e s t o f g e h a l t e b e p a a ld . In h e t p r o d u c t t r e e d t r o t t in g o f v e r s c h im -

m e l in g o p . D e t e s t g e e f t in f o r m a t ie o v e r:

- v e r a n d e r in g e n in h e t d r o g e s t o f g e h a l t e ( % )

- s n e lh e id v a n o n t b in d in g ( d a g e n )


- m a t e v a n ro t o f s c h im m e l b ij d e o n t b in d in g .

V o o r d e k w a l it e it s b e o o r d e l in g h e e f t d e t e s t t w e e a s p e c t e n : e n e r z i jd s g e e f t z e m o g e l i jk e e n v o o r s p e l l in g

v a n d e h o u d b a a r h e id v a n p r o d u c t e n , a n d e r z i jd s g e e f t z e in f o r m a t ie o v e r d e v i t a l i t e i t v a n h e t p r o d u c t

( i.e . h o e s t e r k h e t p r o d u c t z ic h v e r w e e r t t e g e n z e l f o n t b in d in g ) . [n b e id e g e v a l le n b e t r e f t h e t

Voorspelling van houdbaarheidD e t i jd s d u u r ( a a n t a l d a g e n ) t o t d e e e r s te r o t t in g o f v e r s c h im m e l in g o p t r e e d t g e e f t e e n in d ic a t ie v a n d e

h o u d b a a r h e id . O o k h e t d r o g e s t o f v e r l ie s t i jd e n s d e z e l f o n t b in d in g c o r r e le e r t m e t d e h o u d b a a r h e id . U it

o n d e r z o e k is g e b le k e n d a t b ij v e r g e l i j k in g v a n p r o d u c t e n v a n é é n lo c a t ie m e t v e r s c h i l le n d e b e h a n d e l in

g e n e r e e n n a u w e c o r r e la t ie is t u s s e n d e h o u d b a a r h e id b e p a a ld v o lg e n s g a n g b a r e m e t h o d e n , e n h e t

d r o g e s t o f v e r l ie s t i jd e n s d e z e l f o n t b in d in g s t e s t . In d e z e g e v a l le n is d e z e l f o n t b in d i n g s t e s t d e r h a lv e te

g e b r u ik e n a ls s n e l le e n r e la t ie f g o e d k o p e v e r v a n g in g v a n h e t n o r m a le h o u d b a a r h e id s o n d e r z o e k .

B ij v e r g e l i j k in g v a n p r o d u c t e n v a n v e r s c h i l le n d e b e d r i jv e n is d e z e r e la t ie m in d e r e e n d u id ig . D a a r u i t k a n

a f g e le id w o r d e n d a t d e t e s t n ie t a l le e n e e n in d ic a t ie v o o r d e h o u d b a a r h e id v a n p r o d u c t e n g e e f t , m a a r

d a t z e o o k in f o r m a t ie o v e r a n d e r e e ig e n s c h a p p e n v a n p r o d u c t e n o f b e d r i jv e n k a n g e v e n .

VitaliteitD e r ic h t in g v a n d e z e l f o n t b in d in g ( r o t t in g o f v e r s c h im m e l in g ) g e e f t m o g e l i jk a a n w i j z i n g e n o v e r d e v e r

h o u d in g t u s s e n g r o e i- e n a f r i jp in g s p r o c e s s e n . D a a r b i j z o u e e n n a d r u k o p d e g r o e ip r o c e s s e n c o r r e le r e n

m e t h e t o p t r e d e n v a n ro t, e n e e n n a d r u k o p r i jp in g s p r o c e s s e n m e t v e r s c h im m e l in g v a n h e t p r o d u c t .

V o o r d e v o e d i n g s k w a l i t e i t z i jn b e id e e x t r e m e n (" o n r ijp " t e g e n o v e r " o v e r r i jp " ) n ie t w e n s e l i jk .

H e t n u t v a n d e z e l f o n t b in d i n g s t e s t b ij d e k w a l it e it s b e o o r d e l in g v a n p r o d u c t e n d ie n t n a d e r o n d e r z o c h t

te w o r d e n . P e r p r o d u c t d ie n e n d e g e w e n s t e t e c h n is c h e o m s t a n d ig h e d e n ( m a t e v a n v e r k le in in g , d u u r

v a n d e t e s t , t e m p e r a t u r e n ) b e p a a ld te w o r d e n . D e m a t e w a a r in d e t e s t c o r r e le e r t m e t a n d e r e k w a l i t e i t s

c r it e r ia e n d e in f o r m a t ie d ie d e t e s t g e e f t o v e r d e v i t a l i t e i t v a n e e n p r o d u c t m o e t e n e v e n e e n s a a n d e

h a n d v a n c o n c r e t e g e w a s o n t w ik k e l in g e n g e t o e t s t w o r d e n .


5 Bespreking van de m iddelen

Bij de uitvoering van de BSO proeven zullen steeds keuzes uit mogelijke cultuurmaatregelen genomen moeten worden. Het doel van dit hoofdstuk is deze keuzes te vergemakkelijken door een overzicht te hebben van de eigenschappen van de verschillende maatregelen. De middelen zijn per beoordelingsas- pect gegroepeerd. Door de onderlinge samenhang van verschillende aspecten binnen het bedrijf zullen een aantal zaken op meer dan één plek aangehaald worden.

5.1 Vruchtwisseling

Afwisseling van gewassen en gewasgroepen in de tijd en de ruimte is een noodzaak in de biologische landbouw om diverse redenen die hieronder uitgewerkt worden.

Bodemgebonden ziekten en plagenVerbouw van gewassen roept de daarbij horende c.q. daarop parasiterende bodempopulatie op. Door een zelfde gewas(groep) in de tijd voldoende gescheiden te verbouwen kan voorkomen worden dat er zich een schadelijk niveau voordoet van deze overigens geaccepteerde en niet ongewenste organismen. Een rijk bodemleven wordt nagestreefd. Onder een rijk bodemleven wordt verstaan: een hoog soortenaantal, een hoge soortendiversiteit, een hoge biomassa en een hoge complexiteit (netwerk) van onderlinge levensrelaties. Gewerkt wordt vanuit de hypothese dat een rijk bodemleven als zodanig bijdraagt aan stabiliteit binnen het bodem(-gewas-)ecosysteem en er aan bijdraagt uitwassen in (schadelijk) bodemleven te voorkomen.

StikstofbindingDe biologische landbouw verkrijgt de noodzakelijke stikstof uit depositie, stikstofbinding door leguminosen en vrijlevende bacteriën en uit aanvoer van mest, stro, voer, plantgoed etc. Bij een volledig biologisch systeem zijn de laatste aanvoerposten afkomstig uit de biologische landbouw zelf en vervalt het dus voor het systeem als geheel als aanvoerbron. De depositie is nauwelijks regelbaar en wordt binnen grenzen als gegeven beschouwd; blijft over de N-binding. Daarvan is de binding door leguminosen weer kwantitatief veel belangrijker dan die door vrijlevende bacteriën, althans in Nederland.

Binding van stikstof vindt discontinu plaats: er zijn jaren met en jaren zonder N-bindend gewas; het kan een hoofdgewas betreffen (klaver, luzerne, erwt) of een nevengewas (klaver onderzaai en nateelt). Vanwege bodemgebonden ziekten en plagen zit er een bovengrens aan het aandeel leguminosen in het bouwplan.

De potentiële binding kan oplopen tot minstens 300 kg N per hectare per jaar bij een leguminoos- hoofdgewas. De binding komt beter op gang naarmate de overige groeiomstandigheden optimaler zijn (structuur, doorwortelbaarheid, vochtvoorziening, overige plantenvoedingsstoffen, met name P en K) en naarmate er, afgezien van een startfase, minder stikstof uit de bodem beschikbaar is. Aanwezigheid van minerale stikstof in de bodem leidt tot opname van die stikstof in plaats van tot N-binding.Onderzaai van klavers onder graan komt veelvuldig voor. Afhankelijk van hoe de klaver onder het graan uit komt kan er een gewas in het najaar staan met daarin tot 200 kg N per hectare; afhankelijk van de bodemtoestand van dat moment zal een kleiner of groter deel van die stikstof daadwerkelijk gebonden zijn en dus toegevoerd aan het bedrijf. Meestal wordt dit gewas in het najaar (zware gronden) of vroeg in het voorjaar (lichtere gronden) ondergewerkt.Stoppelzaai van leguminosen loont meestal niet de moeite vanwege de te korte resterende


groeiperiode in het najaar en de trage start van leguminosen. Uiteraard ligt dat anders als het gewas tot in het volgende jaar blijft liggen.Mengsels van grassen, klavers en/of luzerne voor eenjarig of meerjarig hoofdgewas kunnen een aanzienlijke bijdrage leveren aan de N-toevoer naar een bedrijf. De werkelijke N-binding is groter bij maaien en afvoer van de bovengrondse delen dan bij slechts maaien zoals dat bij een groene braak het geval is. Uitsluitend composteren van het afgevoerde materiaal komt (in Nederland) niet voor; voedering aan vee levert een hanteerbaarder product op, namelijk mest.Een grotere of kleinere laatste snede van een hoofdgewas kan als groenbemester ondergewerkt worden en levert stikstof in de volgende jaren.Ook indien er vrijwel geen bovengrondse delen ondergewerkt worden is de N-werking op de volggewas- sen (ten minste twee jaar er op volgend) groter dan van niet-leguminoos vanwege de relatief N-rijke wortelmassa door aanwezigheid van wortelknolletjes.

CroenbemestersIn onze klimaatszone is sprake van een seizoensafhankelijke potentiële productie. Onder natuurlijke omstandigheden is de bodembedekking echter continu. De biologische landbouw tracht bij beide aan te sluiten, en wat bodembedekking betreft betekent dat maximale inzet van groenbemesters, ingepast in de vruchtwisseling.Zowel regen als directe zonnestraling op een onbedekte bodem kunnen schade veroorzaken (structuur- bederf, korstvorming, extreem hoge temperaturen, organische stof verlies, erosie). Het aandeel in de tijd waarin de grond is bedekt is een beoordelingsmaat.Een groenbemesting als alternatief voor (najaars)braak levert additionele organische stof op die ten goede komt aan bodem en bedrijf op korte en lange termijn.Leguminose groenbemesters leveren een bijdrage aan de N-binding voor het bedrijf.Een groeiend gewas in het najaar kan bijdragen aan het behoud van mineralen in het najaar vanwege het verminderen van het uitspoelingsrisico.Door een zorgvuldige keuze kunnen groenbemesters bijdragen aan de diversiteit binnen het agroeco- systeem. Dit dient afgewogen te worden tegen het risico van een vermeerdering van bodemgebonden ziekten en plagen.Tevens kan de diversiteit zichtbaar worden in eventuele bloei van de groenbemester, een aspect van de plantengroei dat in de Nederlandse landbouw nauwelijks vertegenwoordigd is Bij de keuze van de groenbemester kan nog gekeken worden naar de ondergrondse danwel bovengrondse ontwikkeling. Gewassen met een relatief sterk accent op wortelvorming (rogge) hebben een andere werking dan gewassen met een relatief sterke bovengrondse ontwikkeling (mosterd). De bewortelingspatronen kunnen sterk verschillen; groenbemesters met een duidelijk verschillend bewortelings- patroon kunnen als mengsel ingezaaid worden.

Karakterisering van gewassenGewassen kunnen op een aantal aspecten gekarakteriseerd worden; deze karakterisering speelt een rol bij de invulling van de vruchtwisseling.

Voert het gewas relatief veel of weinig mineralen af Hoe is de verhouding tussen afvoer van N, P en K.Is het een N-bindend gewasHeeft het een korte of lange groeiduurKan het gewas mineralen zelf ontsluiten of kan het alleen groeien op een overaanbod aan plantenvoe- dingsstoffenWat is de bijdrage aan de organische stof voorziening van het bedrijfWat is de mineraleninhoud van de gewasresten en wat zijn de mogelijkheden tot benutting daarvan Wat is de invloed op de structuur van de grond van het gewas zelf, van de daarvoor noodzakelijke bewerkingen en van de oogstwerkzaaheden Wat zijn de mogelijkheden voor voorteelten en/of nateelten


BodemrustB o d e m r u s t , o m s c h r e v e n a ls a f w e z ig h e id v a n g r o n d b e w e r k in g e n , h e e f t d iv e r s e p o s it ie v e a s p e c t e n d ie in

d e b io lo g is c h e la n d b o u w b i jd r a g e n a a n s t a b i l i t e i t e n p r o d u c t iv it e it .

D e o n t w ik k e l in g v a n d e bodem-macrofauna, m e t n a m e r e g e n w o r m e n , v e r lo o p t m a k k e l i jk e r n a a r m a t e

d e g r o n d b e w e r k in g e n m in d e r f r e q u e n t z i jn , m in d e r in g r i jp e n d , m in d e r d ie p e n o p m in d e r s c h a d e l i jk e

m o m e n t e n . E e n u it g e b r e id e , e v e n w ic h t ig e b o d e m - m a c r o f a u n a is w e n s e l i jk v a n w e g e d e p o s it ie v e e f f e c

t e n o p d e organische stof huishouding (v e r m e n g e n v a n o r g a n is c h e s t o f m e t g r o n d d e e lt je s ,

v e r t e r e n v a n o r g a n is c h e s to f , in b r e n g v a n o r g a n is c h e s t o f d ie p e r in d e g r o n d , v o r m in g s t a b ie le h u m u s ) ,

d e mineralisatie en humificatie, d e ontwatering d o o r d e o p b o u w v a n b l i jv e n d e v e r t ic a le b io p o r ië n e n

d e aeratie v a n b o v e n - e n o n d e r g r o n d .

B o d e m r u s t k a n o o k in v e r t ic a le z in o p g e v a t w o r d e n . H e t b o d e m le v e n e n d e d a a r a a n g e k o p p e ld e b o -

d e m p r o c e s s e n z i jn v e r s c h i l le n d v o o r d iv e r s e d ie p t e s : e r is s p r a k e v a n e e n z e k e r e gelaagdheid in de bodem. D o o r o n d ie p e r t e g a a n p lo e g e n k a n d e o n d e r la a g z ic h in r e la t ie v e r u s t o n t w ik k e le n e n k a n in d e

b e w e r k t e b o v e n la a g e e n b l i jv e n d s t a b ie le b io g e n e s t r u c t u u r v e r z o r g d w o r d e n . O p d e z e h y p o t h e s e is d e

o n t w ik k e l in g v a n d e 'e c o - p lo e g ' g e b a s e e r d .

Organische stof voorzieningN a a s t d e d ir e c t e f y s is c h e e f f e c t e n v a n o r g a n is c h e s t o f o p d e b o d e m e n b o d e m p r o c e s s e n ( v o c h t k a r a k t e -

r is t ie k , p la s t ic it e i t , s o o r t e l i jk g e w ic h t e t c ) is d e o r g a n is c h e s t o f t o e v o e r a a n d e b o d e m e s s e n t ie e l a ls

v o e d in g v o o r h e t b o d e m le v e n e n d a a r m e e in d ir e c t v a n m in e r a l i s a t ie e n h u m if ic a t ie : d e b o v e n g r o n d s e

e n o n d e r g r o n d s e g e w a s r e s t e n , g r o e n b e m e s t e r s e n o r g a n is c h e m e s t k u n n e n m e e r o f m in d e r g e r ic h t

in g e z e t w o r d e n t e r o n d e r s t e u n in g v a n h e t b o d e m le v e n . In h e t v o o r ja a r z u l le n d e p r o c e s s e n g e r ic h t w o r

d e n o p m in e r a l is a t ie , e n d e e v e n t u e le t o e v o e r v a n o r g a n is c h e s t o f ( in d i t g e v a l : m e s t ) z a l r e la t ie f w e in ig

g e r ic h t z i jn o p d e o r g a n is c h e s t o f v o o r z ie n in g o p la n g e t e r m ijn . In n a z o m e r e n h e r f s t v e r s c h u i f t h e t

a c c e n t n a a r h u m u s v o r m in g m e t d e d a a r b i j p a s s e n d e t o e v o e r .

In d e v r u c h t w is s e l in g z a l v o ld o e n d e r u im t e v r i jg e h o u d e n w o r d e n v o o r d e v e r z o r g in g v a n d e o r g a n is c h e

s t o f d o o r in z e t v a n g r o e n b e m e s t e r s e n g e w a s s e n m e t e e n h o g e b i jd r a g e a a n d e o r g a n is c h e s t o f b a la n s .

MineralenbenuttingT e n e in d e t o t e e n g o e d e m in e r a le n b e n u t t in g te k o m e n d ie n t m e t n a m e in h e t n a ja a r z o la n g m o g e l i jk

e e n actief groeiend gewas o p d e v e ld e n te s t a a n . D a t k a n e e n h o o f d g e w a s z i jn , m a a r o o k e e n g r o e n -

b e m e s te r . G e w a s s e n d ie in h e t b e g in v a n d e h e r fs t g e o o g s t w o r d e n ( s e p t e m b e r - o k t o b e r ) b r e n g e n e e n

v e r h o o g d r is ic o o p u it s p o e l in g m e t z ic h m e e . O n d e r z a a i k a n d a a r a a n g e d e e l t e l i j k t e g e m o e t k o m e n ,

a ls m e d e e e n u it g e b a la n c e e r d e b e m e s t in g .

D e plaats van een N-bindend gewas in d e v r u c h t w is s e l in g is v o o r e e n b e l a n g r i j k d e e l b e p a le n d v o o r d e

m a t e w a a r in d e d a a r u i t la t e r e x t r a v r i jk o m e n d e s t ik s t o f b e n u t k a n w o r d e n . D i t is e e n v a n d e p e i le r s v a n

h e t M u lt i f u n c t io n e le V r u c h t w is s e l in g s M o d e l d a t o n t w ik k e ld e n in p r a k t i jk g e t e s t is.

D o o r v e r l ie s v a n s t r u c t u u r e n d a a r m e e v e r m in d e r d e d o o r w o r t e lb a a r h e id v e r m in d e r t d e m in e r a le n b e n u t

t in g . R is ic o v a n s t r u c t u u r v e r l ie s e n v e r m in d e r in g v a n o p b r e n g s t e n m in e r a le n b e n u t t in g k a n d o o r g e w a s

s e n k e u z e e n g e w a s s e n v o lg o r d e g e m in im a l is e e r d w o r d e n .

O o k variatie in bewortelingsdiepte b ie d t m o g e l i jk h e d e n t o t e e n v e r b e t e r d e m in e r a le n b e n u t t in g . D e z e

v a r ia t ie k a n a a n g e b r a c h t w o r d e n in d e lo o p v a n d e v r u c h t w is s e l in g m a a r o o k b in n e n b ij v o o r b e e ld e e n

m e n g s e l v a n g r o e n b e m e s t e r s .

Integratie van veehouderij, akkerbouw en tuinbouw b in n e n e e n b e d r i j f s s y s t e e m d o o r h e t o p n e m e n v a n

e e n v l in d e r b lo e m ig v o e d e r g e w a s e n h e t m e e la t e n r o u le r e n v a n t u in b o u w g e w a s s e n o p e e n r e la t ie f r i jk e

p le k in d e v r u c h t w is s e l in g b ie d t ru im e r e m o g e l i jk h e d e n v o o r m in e r a le n b e n u t t in g d a n h e t a f z o n d e r l i jk

h o u d e n v a n d e z e t a k k e n .

B in n e n d e v r u c h t w is s e l in g w o r d e n d e bemestingsmomenten in g e p a s t in c lu s ie f d e k e u z e v a n d e m e s t-

s o o rt . D e u it e r s t e n 'g e w a s g e r ic h t b e m e s t e n ' e n 'b o d e m ( le v e n ) g e r ic h t b e m e s t e n ' k u n n e n


in g e v u ld w o r d e n , m a a r d e e f f e c t e n o p d e m in e r a le n b e n u t t in g k u n n e n z e e r u it e e n lo p e n e n w i jz e n n ie t

e e n d u id ig in e e n b e p a a ld e r ic h t in g .

Variatie in bewortelingspatronen en -dieptesN a a s t d e m o g e l i jk h e id v a n e e n b e t e r e m in e r a le n b e n u t t in g g e e f t v a r ia t ie in b e w o r t e l in g s p a t r o n e n e n -

d ie p t e s n o g m e e r d e r e v o o r d e le n .

D ie p w o r t e le n d e g e w a s s e n b r e n g e n o r g a n is c h e s t o f in d e b o d e m o p p le k k e n w a a r h e t d o o r g r o n d b e

w e r k in g n ie t k o m t . D i t k a n b l i jv e n d e b io p o r ië n o p le v e r e n m e t g u n s t i g e e f f e c t e n o p o n t w a t e r in g , v o c h t

e n lu c h t v o o r z ie n in g v a n d e o n d e r g r o n d e n d o o r w o r t e lb a a r h e id . T e v e n s v in d t o n t s lu i t in g p la a t s v a n

d ie p e r e la g e n in d e b o d e m , m e t e f f e c t e n o p z o w e l k r in g lo o p v a n m in e r a le n a ls v r i jm a k e n d a a r v a n u it

d e b o d e m v o o r r a a d .

5.2 Bodem en bemesting

De verschillende mestsoortenD e in d e b io lo g is c h e la n d b o u w m e e s t g e b r u ik t e m e s t s o o r t e n z i jn d u n n e m e s t , g r u p s t a lm e s t e n p o t s t a l-

m e s t v a n r u n d e r e n e n k ip p e n m e s t . B ij d e a f w e g i n g w e lk e m e s t in w e lk e h o e v e e lh e id w a n n e e r t o e g e

d ie n d w o r d t s p e le n d e v o lg e n d e f a c t o r e n e e n ro l:

* M in e r a le n - in h o u d . K ip p e m e s t is r e la t ie f P -r ijk , r u n d e r g r u p s t a lm e s t t o t o p z e k e r e h o o g t e o o k . D u n n e

r u n d e r m e s t is r e la t ie f K - r i jk , e n r u n d e r p o t s t a lm e s t k a n z e lf s z e e r K - r i jk z i jn . A l l e o r g a n is c h e m e s t s o o r t e n

b e v a t t e n a n d e r e ( s p o r e n ) e le m e n t e n ; b ij r e g e lm a t ig g e b r u ik b e h o o r t e e n a b s o l u u t t e k o r t a a n o v e r ig e

v o e d in g s s t o f f e n t o t d e u it z o n d e r in g e n .

* W e r k in g v a n d e m in e r a le n in d e m e s t.

B ij r e g e lm a t ig g e b r u ik is d e w e r k in g v a n d e P n a g e n o e g 1 0 0 % .

V o o r K g e l d t d a t o o k , v o o r z o v e r h e t o p e e n p a s s e n d m o m e n t w o r d t u it g e r e d e n (d w z n ie t in h e t n a ja a r

m e t u i t s p o e l in g s r is ic o ) .

D e w e r k in g v a n d e s t ik s t o f is z e e r d iv e r s o m d a t d e s t ik s t o f d e e ls in m in e r a le v o r m e n d e e ls in o r g a n is c h

g e b o n d e n v o r m v o o r k o m t . D e o r g a n is c h g e b o n d e n s t ik s t o f k a n v o o r e e n g r o t e r o f k le in e r d e e l b in n e n

e e n j a a r v r i jk o m e n d o o r m in e r a l i s a t ie v a n o r g a n is c h e s t o f . H e t r e s t a n t v o e g t z ic h b ij d e b o d e m o r g a

n is c h s t o f e n k a n in d e lo o p v a n d e ja r e n v r i jk o m e n . K ip p e n m e s t e n d u n n e r u n d e r m e s t h e b b e n e e n

r e la t ie f g r o o t a a n d e e l m in e r a le N e n e e n r e la t ie f g e r in g e b i jd r a g e a a n d e N - v o o r z ie n in g o p la n g e r e

t e r m ijn ; v o o r r u n d e r g r u p - e n p o t s t a lm e s t is h e t o m g e k e e r d e h e t g e v a l .

* O r g a n is c h e s t o f g e h a lt e . D a t is z e e r v a r ia b e l , o o k b in n e n d e a a n g e d u i d e s o o r t e n . N a a s t h e t o r g a n i

s c h e s t o f g e h a lt e is v o o r d e v e r t e r in g o o k v a n b e la n g d e h u m if ic a t ie - c o ë f f i c ië n t v a n d e m e s t s o o r t ; d e z e

k a n e c h t e r s le c h t s b in n e n r u im e g r e n z e n in g e s c h a t w o r d e n e n s p e e lt b ij d e b e m e s t in g s a f w e g i n g o p

k o r te t e r m ijn g e e n ro l.

Tijdstip van toedieningD e b e m e s t in g w o r d t in g e p a s t in h e t ( b o d e m ) p r o c e s v a n h e t m o m e n t v a n h e t ja a r .

In h e t v o o r ja a r is o n d e r n a t u u r l i jk e o m s t a n d ig h e d e n s p r a k e v a n w e in ig t o e v o e r v a n o r g a n is c h m a t e r ia a l

a a n d e b o d e m e n v o o r t z e t t in g v a n d e v e r w e r k in g , v e r t e r in g e n m in e r a l i s a t ie v a n o r g a n is c h m a t e r ia a l u it

h e t v o o r g a a n d e s e iz o e n . V a n d u n n e r u n d e r m e s t e n k ip p e n m e s t k a n e e n d ir e c t e r e f f e c t o p h e t g e w a s

v e r w a c h t w o r d e n d a n v a n g r u p - e n p o t s t a lm e s t , v o o r a l d o o r h e t r e la t ie f h o g e a a n d e e l m in e r a le N in d ie

m e s t . H o e w e l d e m in e r a l i s a t ie v a n o r g a n is c h e s t o f in h e t n a ja a r d o o r g a a t k o m t h ie r h e t p r o c e s v a n

h u m if ic a t ie b ij d o o r d e t o e v o e r v a n o r g a n is c h e s t o f v a n t e n m in s t e d e o n d e r g r o n d s e d e le n e n in b e p e r k

te m a t e b o v e n g r o n d s e d e le n v a n h e t g e w a s . In d e lo o p v a n h e t v o o r ja a r e n d e


z o m e r , t o t v r o e g in d e h e r fs t , k u n n e n g r u p - e n p o t s t a l m e s t t o e g e p a s t w o r d e n . T i jd s t i p e n h o e v e e lh e id

d a a r v a n h e b b e n t e n o p z ic h t e v a n d u n n e m e s t m in d e r in v lo e d o p h e t d ir e c t e r o p v o lg e n d e g e w a s e n

o p e v e n t u e e l u i t s p o e l in g r i s i c o , u it e r a a r d m e t g r e n z e n . T o e p a s s in g v a n d u n n e m e s t e n k ip p e n m e s t la t e r

in h e t n a ja a r e n in g r o t e r e h o e v e e lh e d e n v e r g r o o t h e t r is ic o v a n v e r l ie s in h e t n a ja a r o f d e w in t e r d o o r

u it s p o e l in g .

ComposterenV a n p la n t e n r e s t e n k a n , a l d a n n ie t in c o m b in a t ie m e t d ie r l i jk e m e s t , e e n c o m p o s t g e m a a k t w o r d e n . O p

t u in b o u w b e d r i jv e n is d a t v e e lv u ld ig g e w o o n t e . C o m p o s t e r in g v a n d ie r l i jk e m e s t ( g r u p , p o t s t a l) is m in

d e r v o o r d e h a n d l i g g e n d m a a r v in d t w e l p la a t s . D o o r d e c o m p o s t e r in g v in d e n d iv e r s e p r o c e s s e n p la a t s :

* O r g a n is c h e s t o f v e r l ie s , v o c h t v e r l ie s . E r b l i j f t u it e in d e l i jk m in d e r m a s s a o v e r , d u s h o e f t e r m in d e r u it

g e r e d e n t e w o r d e n . E e n v e r g e l i j k b a a r v e r l ie s a a n o r g a n is c h e s t o f z o u , b ij a c h t e r w e g e la t e n v a n c o m p o s

t e r in g , o p h e t v e ld h e b b e n p la a t s g e v o n d e n .

* N , K - v e r lie s . B ij z o r g v u ld ig c o m p o s t e r e n k a n d a t b e p e r k t z i jn , m a a r d a t v a l t in p r a k t i jk v a a k n ie t m e e .

D o o r ' in d ik k e n ' v in d t v a a k w e l v e r h o g in g v a n h e t N - g e h a lt e p la a t s .

* S t r o o ib a a r h e id . D o o r d e v e r t e r in g v e r b e t e r t d e s t r o o ib a a r h e id m e e s t a l s t e r k , e n d a a r m e e d e v e r d e l in g

v a n d e m e s t o v e r h e t p e r c e e l.

* K w a l i t e i t v a n o r g a n is c h e s t o f ( h u m u s ) ; w e r k in g o p / v o o r b o d e m le v e n . H e t e e r s t e t r a je c t v a n d e v e r t e

r in g h e e f t o p d e c o m p o s t h o o p p la a t s g e v o n d e n e n n ie t o p h e t v e ld . D a t is d u s a n d e r s , m a a r w a t d e

g e v o lg e n d a a r v a n z i jn is o n b e k e n d . H e t z o u k u n n e n z i jn d a t h ie r d o o r d e e e r s t e s c h a k e l v a n h e t v e r te -

r in g s p r o c e s in d e b o d e m ( w a a r o n d e r d e e ls r e g e n w o r m e n v a l le n ) m in d e r g e s t im u le e r d w o r d t .

* D e v e r s c h i l le n d e e f f e c t e n v a n w e l o f n ie t c o m p o s t e r e n v a n r u n d e r m e s t o p g e w a s , b o d e m s t r u c t u u r ,

o r g a n is c h e s t o f v o o r z ie n in g e n m o g e l i jk e u it s p o e l in g z i jn in d ir e c t e z in w a a r s c h i jn l i j k t e v e r w a a r lo z e n .

* D o d e n v a n z ie k t e k ie m e n e n o n k r u id z a d e n . D o o r d e w a r m t e o n t w ik k e l in g k a n e e n z e k e r s a n i t a i r e f f e c t

p la a t s v in d e n , m a a r in p r a k t i jk t r e f t d a t s le c h t s e e n g e d e e lt e v a n d e k ie m e n .

* G e r ic h t e z o r g / m o g e l i jk h e id t o t c o n t r o le e n s t u r in g . D o o r o p e e n h o o p te c o m p o s t e r e n k a n h e t p r o

c e s in p r in c ip e g e v o l g d e n d e e ls g e s t u u r d w o r d e n , b ij v o o r b e e ld h e t t e m p e r a t u u r v e r lo o p . O o k k a n , d o o r

te v a r ië r e n m e t d e g r o n d s t o f f e n ( C - o f N -r ijk , w e lk e a a r d C ) e n d e c o m p o s t e e r d u u r , t o e g e w e r k t w o r d e n

n a a r e e n m e e r b o d e m ( le v e n ) v e r z o r g e n d e o f m e e r p la n t e n v o e d e n d e c o m p o s t .

* A r b e id e n k o s t e n z i jn v a a k a a n z ie n l i jk .

* D o o r d e in b r e n g v a n B D - p r e p a r a t e n e n d o o r h e t c o m p o s t e r in g s p r o c e s a ls z o d a n ig k a n e e n v e r o n d e r

s t e ld e k w a l i t e i t in d e c o m p o s t g e b r a c h t w o r d e n d ie o p e e n a n d e r e m a n ie r n ie t o f m o e i l i jk b e r e ik t k a n

w o r d e n .

Mogelijke rol GFT-compostG e b r u ik v a n G F T - c o m p o s t v in d t m o m e n t e e l in d e b io lo g is c h e la n d b o u w w e in ig p la a t s . V a n u i t h e t o o g

p u n t v a n h e t s lu it e n v a n r e g io n a le k r in g lo p e n is h e t e e n n a s t r e v e n s w a a r d ig a s p e c t .

H ie r b ij s p e e lt h e t k w a l i t e i t s v r a a g s t u k ( s c h o n e G F T ) e e n g r o t e ro l: t e r u g v o e r n a a r d e a g r a r is c h e p r o d u c

t ie p r o c e s s e n k a n p a s p la a t s v in d e n a ls in h e t s t e d e l i jk v e r b r u ik s p r o c e s g e e n v e r v u i l in g

p la a t s v in d t , h e t g e e n m o m e n t e e l m e e s t a l w e l h e t g e v a l is . E r is o p d it m o m e n t a l z e e r s c h o n e G F T -

c o m p o s t t e k o o p , m a a r d e k o s t e n d a a r v a n l ig g e n h o o g te n o p z ic h t e v a n d e g e b r u ik s w a a r d e . R io o ls l ib is

v r i jw e l a lt i jd s le c h t s in b e p e r k t e m a t e in z e t b a a r v a n w e g e v e r o n t r e in ig in g e n e n d e w e t s t e lt b e p e r k in g e n

a a n h e t g e b r u ik . .

V a n u i t d e c h e m is c h e s a m e n s t e l l in g , h e t o r g a n is c h e s t o f g e h a lt e e n d e a a r d v a n N - b in d in g in d e o r g a n i

s c h e s t o f z a l G F T - c o m p o s t a lt i jd h e t k a r a k t e r h e b b e n v a n e e n b o d e m v e r z o r g e n d e m e s t g i f t e n

n ie t v a n e e n s n e l p la n t e n v o e d e n d e m e s t : w e in ig e f f e c t o p h e t v o lg e n d e g e w a s e n o p h e t b o d e m le v e n ,

e e n g o e d e b i jd r a g e a a n d e o r g a n is c h e s t o f v o o r z ie n in g e n n a u w e l i jk s h e t r is ic o v a n v e r h o o g d e u it s p o e

l in g .


Hulpmeststoffen (patentkali, vinasse, bloedmeel, gedroogde mestkorrels enz.)

N a a r m a t e d e t e e lt in t e n s ie v e r w o r d t (v a n a k k e r b o u w v ia g r o v e g r o e n t e t e e lt n a a r m e e r d e r e b la d g e w a s -

s e n p e r ja a r ) e n n a a r m a t e d e o m g e v in g a r t i f ic ië le r w o r d t ( g l a s t u i n b o u w ) lu k t h e t m in d e r g o e d o m ,

g e g e v e n e e n b e p a a ld e w e n s t o t p r o d u c t ie v a n k w a n t i t e it e n k w a l it e it , u i t s lu i t e n d t e v a r e n

o p d e b a s is b e m e s t in g e n d e v r u c h t w is s e l in g . H u lp m e s t s t o f f e n w o r d e n d a n in g e z e t . In d e g la s t u in b o u w

e n d e in t e n s ie v e ( f i jn e ) v o l le g r o n d s g r o e n t e t e e l t h e e f t d a t e e n s t r u c t u r e e l k a r a k t e r , m e t n a m e w a t b e

t r e f t d e N - e n K - v o o r z ie n in g .

D e t o e p a s s in g v a n h u lp m e s t s t o f f e n is v a a k g e w a s a f h a n k e l i j k e n a f h a n k e l i j k v a n h e t m o m e n t v a n h e t ja a r .

Z e ld e n g a a t h e t o m e e n a b s o l u u t t e k o r t (e r is s im p e lw e g t e w e in ig v a n h e t b e t r e f f e n d e e le m e n t in d e

b o d e m a a n w e z ig ) ; m e e s t a l o m e e n r e la t ie f : N - t e k o r t in h e t v o o r ja a r d o o r t r a g e m in e r a l is a t ie , M g - t e k o r t

d o o r k o u d e b o d e m o f K - o v e r m a a t e tc .

Zware metalenA c c u m u l a t ie v a n z w a r e m e t a le n d o o r a a n v o e r v a n m e s t b e h o o r t t o t d e m o g e l i jk h e d e n , m a a r b ij a a n

v o e r v a n b e p e r k t e h o e v e e lh e d e n m e s t is d i t r is ic o g e r in g . D e m e s t w e t g e v in g s t e lt d u id e l i j k e b e p e r k in

g e n a a n d e a a n v o e r v a n d ie r l i jk e m e s t e n o v e r ig e o r g a n is c h e m e s t s t o f f e n , a ls m e d e k w a l it e it s e is e n (o .a .

o p h e t g e b ie d v a n z w a r e m e t a le n ) a a n d e o v e r ig e o r g a n is c h e m e s t s t o f f e n . In d ie n d e a a n v o e r a a n d e

w e t t e l i jk e b o v e n g r e n s z i t k a n s p r a k e z i jn v a n a c c u m u la t ie o p la n g e t e r m i j n . .

BodemlevenH e t p o s it ie v e e f f e c t v a n o r g a n is c h e b e m e s t in g o p d e a c t iv i t e i t v a n h e t b o d e m le v e n e n d a a r m e e o p t a l

v a n a n d e r e p r o c e s s e n is o n o m s t r e d e n . H e t a a n d e e l v a n o r g a n is c h e m e s t t e n o p z ic h t e v a n a n d e r e f a c t o

re n in d i t o n o m s t r e d e n b e la n g is n ie t te k w a n t i f ic e r e n . W e l v in d t , o n d e r a n d e r e o p b a s is v a n d e w a a r d e

r in g v o o r d e ro l v a n h e t b o d e m le v e n in h e t la n d b o u w b e d r i j f , e e n p o s it ie v e w a a r d e r in g p la a t s v a n g r u p -

e n p o t s t a lm e s t t e n o p z ic h t e v a n d u n n e n r u n d e r m e s t .

BodembewerkingV a n u i t b e g r ip v a n d e ro l v a n h e t b o d e m le v e n e n h e t b e la n g v a n e e n b io g e n e s t r u c t u u r w o r d t n a a r

b o d e m b e w e r k in g g e k e k e n a ls n a a r e e n d e e ls n o o d z a k e l i jk k w a a d . In p r a k t i jk v in d t e r e c h t e r g e e n s t r u c

t u r e e l a f w i jk e n d e w i jz e v a n g r o n d b e w e r k in g p la a t s t e n o p z ic h t e v a n d e g a n g b a r e la n d b o u w . A l s v u is t

r e g e l g e ld t : h o e m in d e r v a a k , h o e m in d e r in t e n s ie f , h o e m in d e r d ie p e n h o e m in d e r o p e e n v o o r h e t

b o d e m le v e n k w e t s b a a r m o m e n t b e w e r k t w o r d t , h o e b e t e r h e t is v o o r h e t b o d e m le v e n . E e n g r o e n b e m e s -

t e r o n d e r f r e z e n e in d o k t o b e r w o r d t d a n n e g a t i e f b e o o r d e e ld .

G e t r a c h t k a n w o r d e n d e b o d e m d o o r b o d e m b e w e r k in g , v r u c h t w is s e l in g e n b e m e s t in g te s t u r e n in d e

r ic h t in g v a n e e n e v e n w ic h t ig id e a a lt y p e

5.3 Milieu

E m is s ie v a n b e s t r i jd in g s m id d e le n is o p b a s is v a n d e u i t g a n g s p u n t e n r e e d s n ih i l .

E m is s ie v a n n u t r ië n t e n w o r d t d o o r d iv e r s e m a a t r e g e le n g e m in im a l is e e r d , z ie v r u c h t w is s e l in g e n b o d e m

e n b e m e s t in g .


5.4 Ecologie

D e e c o lo g is c h e v e r h o u d in g e n b in n e n h e t b e d r i j f k u n n e n v e r s t e r k t w o r d e n d o o r te s t r e v e n n a a r e e n

a a n e e n g e s lo t e n e c o lo g is c h e in f r a s t r u c t u u r d ie a a n s l u i t o p e le m e n t e n b u it e n h e t b e d r ij f . E r w o r d t g e

s t r e e fd n a a r v a r ia t ie e n c o n t in u ït e i t in r u im t e e n t i jd , z o w e l b in n e n d e g e w a s s e n a ls b in n e n d e e c o l o g i

s c h e in f r a s t r u c t u u r . D e c o n t in u ït e i t s t r e k t z ic h o o k u it o v e r d e w in t e r p e r io d e t e n e in d e h e t o v e r w in t e r e n

v a n ( n u t t ig e ) o r g a n is m e n m o g e l i jk te m a k e n . E r k a n g e r ic h t g e s t u u r d w o r d e n in d e le v e n s m o g e l i jk h e

d e n v a n n u t t ig e in s e c t e n d o o r b v . b lo e m s t r o k e n , o o r w o r m e n - p o t je s , d a k p a n n e n , n e s t k a s t je s . D e in r ic h

t i n g v a n ( s lo o t ) r a n d e n e n o v e r h o e k je s k a n g e r ic h t w o r d e n o p d e e c o lo g is c h e in f r a s t r u c t u u r . E x t e n s iv e

r in g v a n d e b e m e s t in g v a n r a n d e n v a n p e r c e le n k a n e e n b i jd r a g e le v e r e n a a n d e e c o lo g is c h e v e r h o u

d in g e n e n h e t a a n z ie n v a n n a t u u r e n la n d s c h a p .

5.5 Landschap

D e ( v o l le g r o n d s ) la n d b o u w v in d t u it d e a a r d d e r z a a k p la a t s in e e n o p e n s y s t e e m e n h e e f t z i jn p la a t s

b in n e n d e v e e lh e id a a n f u n c t ie s d ie h e t la n d s c h a p g e v r a a g d e n o n g e v r a a g d , g e w a a r d e e r d e n ( f i n a n c i

e e l) o n g e w a a r d e e r d h e e ft . D o o r in e e r s te in s t a n t ie a a n te s lu it e n b ij d e (h is t o r is c h e , f y s ie k e ) g e g e v e n

h e d e n v a n b o d e m e n la n d s c h a p k a n o o k d o o r d e r d e n (b e w o n e r s , p a s s a n t e n , r e c r e a n t e n ) e e n v e r b in d in g

e r v a r e n w o r d e n t u s s e n v e r le d e n e n h e d e n , t u s s e n v e r s c h i jn in g e n g e b r u ik . D i t k o m t t e n g o e d e a a n d e

b e le v in g s w a a r d e e n k a n u it g e b o u w d w o r d e n d o o r d e a a n w e z ig e v e r s c h i l le n b in n e n h e t b e d r i j f t e a c c e n

t u e r e n o f t e v e r s t e r k e n .

5.6 Sociaal-economische aspecten

T r a d it io n e e l w o r d t d e la n d b o u w g e z ie n a ls p r o d u c e n t v a n g r o n d s t o f f e n v o o r v o e d in g . D e b io lo g is c h e

la n d b o u w h e e f t p o t e n t ie s o m d a t f l i n k t e v e r b r e d e n e n a n d e r e 'p r o d u c t e n ' te g a a n le v e r e n e n d a a r v o o r

u it b e t a a ld te k r i jg e n . D a a r o n d e r v a l le n t h e m a 's a ls la n d s c h a p , n a t u u r w a a r d e , a g r o d iv e r s i t e it , s c h o o n

m il ie u e tc . O o k in t e r m e n s e l i jk e a s p e c t e n k u n n e n b i jd r a g e n a a n d e s o c ia a l - e c o n o m is c h e d u u r z a a m h e id

v a n h e t b e d r i j f , z o a ls n ie u w e r e la t ie v o r m e n t u s s e n p r o d u c e n t e n c o n s u m e n t .

5.7 Overige middelen ter ondersteuning van productkwaliteit

In d ie n g e w a s s e n a a n g e t r o f f e n w o r d e n m e t e e n n ie t - o p t im a le k w a l i t e i t z u l le n m o g e l i jk h e d e n a a n g e g e

v e n m o e t e n w o r d e n o m d e k w a l i t e i t in d e g e w e n s t e r ic h t in g b ij t e s t u r e n . D e p o la r i t e it t u s s e n g r o e i e n

a f r i jp in g z a l h ie r b ij r i c h t in g g e v e n d z i jn v o o r h e t b e g r i jp e n v a n e e n s i t u a t ie e n h e t v in d e n v a n o p lo s s in

g e n in t e e lt - e n / o f b e d r i j f s v e r b a n d . In v o o r g a a n d e p a r a g r a f e n z i jn d iv e r s e m id d e le n a a n g e d u i d d ie

in v lo e d ( k u n n e n ) h e b b e n o p d e u it e in d e l i jk e p r o d u c t k w a l i t e i t . In a a n v u l l in g d a a r o p v o lg e n h ie r o n d e r

n o g e n ig e g e z ic h t s p u n t e n .

RassenkeuzeB in n e n d e v e e lh e id v a n g e w a s s e n k a n g e z o c h t w o r d e n n a a r r a s s e n m e t g u n s t i g e e ig e n s c h a p p e n . D a t

k a n o p d iv e r s e n iv e a u s . E r z i jn b ij v o o r b e e ld r a s s e n w in t e r p e e n m e t o v e r h e t a lg e m e e n e e n r e la t ie f la a g

n i t r a a t g e h a lt e o n g e a c h t t y p e b e d r i j f s v o e r in g e n b e m e s t in g s n iv e a u . S p e c i f ie k v o o r d e b io lo g is c h e la n d

b o u w z i jn n o g g e e n r a s s e n o n t w ik k e ld , m a a r d i t w o r d t w e l o v e r w o g e n . S o m m ig e r a s e ig e n s c h a p p e n

w o r d e n in d e b io lo g is c h e la n d b o u w h o g e r g e w a a r d e e r d d a n in d e g a n g b a r e la n d b o u w z o a ls s n e l le

b e g in g r o e i , b la d r i jk d o m e n b la d s t a n d ( in v e r b a n d m e t o n k r u id b e s t r i jd in g ) , r e s is t e n t ie t e g e n z ie k t e s ,

s t r o le n g t e e tc .


VeredelingE r v in d t p a s o p b e s c h e id e n s c h a a l v e r e d e l in g p la a t s v a n g e w a s s e n v o o r d e b io lo g is c h e la n d b o u w . E e n

v a n d e v e r s c h i l le n t .o .v . h e t r e g u l ie r e v e r e d e l in g s p r o c e s is h e t z o s p o e d ig m o g e l i j k ( o f v a n b e g in a f )

s e le c t e r e n o n d e r b io lo g is c h e o m s t a n d ig h e d e n . U i t e in d e l i j k k a n d it le id e n t o t r a s s e n m e t e ig e n s c h a p p e n

d ie a a n s lu i t e n b ij d e w e n s e n e n ( o n ) m o g e l i jk h e d e n v a n d e b io lo g is c h e la n d b o u w in h e t a lg e m e e n , o f

z e lf s t o t k e u z e u it d a n w e l o n t w ik k e l in g v a n r a s s e n d ie h e t o n d e r b e d r i j f s s p e c if ie k e o m s t a n d ig h e d e n

g o e d d o e n .

ComposterenD o o r e e n g e r ic h t e c o m p o s t e r in g k a n e e n ( m e s t ) c o m p o s t v e r k r e g e n w o r d e n m e t e ig e n s c h a p p e n d ie

a a n s lu i t e n b ij b o d e m e n g e w a s , d .w .z . in m e e r d e r e o f m in d e r e m a t e b o d e m v e r z o r g e n d o f g e w a s v o e -

d e n d . B e id e e ig e n s c h a p p e n m o e t e n in v o ld o e n d e m a t e in h e t b e d r i j f v e r t e g e n w o o r d ig d z i jn e n k u n n e n

g e w a s a f h a n k e l i j k e n a f h a n k e l i j k v a n v o o r v r u c h t , m o m e n t v a n h e t j a a r e t c . in g e z e t w o r d e n . H ie r a a n l ig t

d e v e r o n d e r s t e l l in g t e n g r o n d s l a g d a t e e n j u i s t e v e n w ic h t t u s s e n e n e r z i jd s h e t a a n b ie d e n v a n p la n t e n -

v o e d in g s s t o f f e n e n a n d e r z i jd s h e t a a n p la n t - b o d e m - b o d e m le v e n o v e r la t e n v a n h e t v r i jm a k e n v a n v o e

d in g s s t o f f e n e e n b e la n g r i j k e s c h a k e l is in h e t k w a l it e it s v r a a g s t u k .

Biologisch-dynamische preparatenE r z i jn a a n w i j z i n g e n d a t h e t g e b r u ik v a n d e b io lo g is c h - d y n a m is c h e p r e p a r a t e n e e n g u n s t i g e u it w e r k in g

h e e f t o p d e p r o d u c t k w a l i t e i t . E v e n a ls b ij d e r a s s e n k e u z e e n d e v e r e d e l in g k a n d a t o p a lg e m e n e g r o n

d e n in g e z e t e n o n t w ik k e ld w o r d e n m a a r o o k b e d r i j f s - e n p e r s o o n s s p e c if ie k .


Bijlage 1 Eerder kwaliteitsonderzoek

In h e t v e r le d e n is d o o r h e t L B I e n a n d e r e n k w a l it e it s o n d e r z o e k a a n la n d b o u w g e w a s s e n g e d a a n v a n u i t d e

a c h t e r g r o n d v a n h e t z o e k e n n a a r r e le v a n t e p r o c e s s e n e n v e r h o u d in g e n .

Voorbeeld winterpeen

D o o r h e t L o u is B o lk In s t i t u u t is in h e t b e g in v a n d e 8 0 - e r ja r e n o n d e r z o e k g e d a a n n a a r d e k w a l it e it v a n w in

te r w o r t e l b ij v e r s c h i l le n d e b e m e s t in g s n iv e a u s . O n d e r m e e r w e r d e e n z e lf d e p a r t i j s t a lm e s t b ij e e n p r o e fv e ld te

D r ie b e r g e n ( z a n d g r o n d ) e n K e r k A v e z a a t h ( k a lk h o u d e n d e z a v e lg r o n d ) t o e g e p a s t . D e o n t w ik k e l in g v a n d e w in

te r w o r t e l e n d e s p r in g s t a a r t e n in d e b o d e m w e r d e n g e v o lg d (V is s e r , d e V r ie s e n B o k h o r s t 1 9 8 1 . In f ig u u r 1

w o r d e n e n k e le o n t w ik k e l in g s r e e k s e n v a n w in t e r w o r t e lg e w a s s e n w e e r g e g e v e n . H e t b e t r e f t g e w a s s e n o p z a n d -

o f r iv ie r k le ig r o n d , z o n d e r o f m e t e e n h o g e b e m e s t in g m e t g e c o m p o s t e e r d e m e s t . In t a b e l 2 w o r d e n e n k e le

a n a ly s e g e g e v e n s v a n d e z e g e w a s s e n w e e r g e g e v e n .

In d e g e w a s o n t w ik k e l in g e n v a l t in d e e e r s t e p la a t s h e t v e r s c h il t u s s e n d e k le ig r o n d e n d e z a n d g r o n d o p . O p d e

k le ig r o n d b e g in t d e g r o e i e e r d e r d a n o p h e t z a n d . D e g r o o t s t e lo o f o n t w ik k e l in g w o r d t o p d e k le i in j u l i b e r e ik t .

D a a r n a g a a t h e t lo o f u it e e n v a l le n e n s t e r f t g e l e i d e l i j k a f. V a n a f d e t i jd d a t d e lo o f g r o e i a f n e e m t e n in h e t lo o f

a f r i jp in g o p g a a t t r e d e n ( v e r k le u r e n e n a f s t e r v e n v a n b la d ) , v in d t j u i s t in d e w o r t e l d e g r o o t s t e g r o e i p la a t s . D i t

g a a t s a m e n m e t g r o t e r e a a n t a l le n a t m o b io s e n h e m ie d a p h o n ( m in e r a l is a t ie t e n d e n s ) in d e v o o r z o m e r e n e u -

e d a p h o n ( h u m if ic a t ie t e n d e n s ) in n a z o m e r e n h e r fs t .

O p h e t z a n d is d e g r o o t s t e lo o f o n t w ik k e l in g p a s in d e lo o p v a n a u g u s t u s b e r e ik t . A l s d i t lo o f a f s t e r f t b l i j k t e r

e e n t w e e d e g r o e i im p u ls t e z i jn o p g e t r e d e n . B ij d e o o g s t in o k t o b e r s t a a t h ie r n o g g r o e n lo o f o p . B ij d e z e g r o n d

is e r e e n g e r in g e s p r in g s t a a r t e n a c t iv i t e i t in d e v o o r z o m e r . D i t v e r a n d e r t in d e n a z o m e r e n d e h e r f s t m a a r h ie r

z i jn d a n n ie t a l le e n d e s p r in g s t a a r t e n v a n h e t e u e d a p h o n a c t ie f , m a a r , in t e g e n s t e l l i n g t o t d e z a v e lg r o n d , o o k

d ie v a n a t m o b io s e n h e m ie d a p h o n .

O p b e id e g r o n d e n w o r d t d o o r d e ( h o g e ) b e m e s t in g d e h o e v e e lh e id lo o f e n h e t g e w i c h t v a n d e w o r t e l v e e l

g r o t e r , v o o r a l o p h e t z a n d .

D e a n a ly s e s la t e n e v e n e e n s

d u id e l i jk e v e r s c h i l le n z ie n . D e

s te r k e r e g r o e i o n d e r in v lo e d

v a n d e b e m e s t in g k o m t o v e r

e e n m e t d e h o g e r e w o r t e lg e -

w ic h t e n e n d e h o g e r e n it r a a t -

g e h a lt e s in d e b e m e s t e w o r

t e le n . D e a f r i jp in g d ie o p d e

r iv ie r k le i in s t e r k e r e m a t e o p

t r e e d t is

t e r u g t e v in d e n in d e h o g e r e

s u ik e r g e h a lt e s e n d e b e t e r e

s m a a k . D e n ie t - b e m e s t e

w o r t e l o p d e z a n d g r o n d is w e l

g o e d h o u d b a a r , m a a r d e z e

h e e f t t o c h e e n la a g s u ik e r g e

h a lt e . A a n h e t

e x t r e e m la g e g e w i c h t e n h e t

Tabel 2 Analysegegevens winterwortelgewassen 1979

g r o n d

m e s t

z a n d g r o n d

g e e n 2 0 0 t o n / h a g e e n

r iv ie r k le i

2 0 0 t o n / h a

g e w ic h t

( g r / w o r t e l )

8 8 2 5 0 1 9 0 3 0 0

n it r a a t

( m g / k g v e r s )

9 2 2 1 0 1 3 0 2 1 6

s u ik e r ( %

v a n v e r s )

6 ,5 6 ,8 7 ,5 7 ,9

% ro t (n a

5 m n d )

2 ,3 5,1 2 ,4 2 ,5

s m a a k w e in ig

w a t e r ig

v a a k t a a i

m e e r

v a a k w r a n g

n ie t t a a i

r e d e l i jk b e s t e s m a a k

( s o m s w r a n g )


nr wTnae<i

l a g e n i t r a a t g e h a lt e is te z ie n d a t d i t g e w a s w a a r s c h i jn l i j k t e w e in ig v o e d in g h e e f t g e h a d

H e t v o o r b e e ld m a a k t d u id e l i j k d a t e r e e n s a m e n h a n g is t u s s e n g e w a s o n t w ik k e l in g e n b o d e m le v e n e n

d a t h e t s t u r e n v a n d e b o d e m p r o c e s s e n e n d a a r m e e v a n h e t b o d e m le v e n e e n h u lp m id d e l is b ij h e t v e r

k r i jg e n v a n e e n g o e d e a f r i jp in g v a n d e g e w a s s e n .

Voorbeeld tarwe

D o o r h e t L o u is B o lk In s t i t u u t is in 1 9 8 0 v e r g e l i jk e n d o n d e r z o e k g e d a a n n a a r d e o n t w ik k e l in g v a n w i n

t e r t a r w e o p d e d r ie d e e lb e d r i jv e n v a n h e t p r o e f b e d r i j f O B S te N a g e le . H e t b e t r o f e e n v e r g e l i j k in g t u s s e n

g a n g b a a r , g e ïn t e g r e e r d e n b io lo g is c h - d y n a m is c h g e t e e ld e t a r w e w a a r b i j h e t o n d e r z o e k z ic h u it s t r e k t e

o v e r z o w e l d e t e e lt p e r io d e a ls d e v e r w e r k in g v a n d e g e o o g s t e t a r w e t o t b r o o d .

T i jd e n s d e v e ld p e r io d e z i jn w e k e l i jk s w a a r n e m in g e n v e r r ic h t a a n d e g e w a s s e n e n z i jn d ia 's g e m a a k t .

K a r a k t e r is t ie k e v e r s c h i l le n in d e g r o e i e n o n t w ik k e l in g z i jn b e s c h r e v e n . T e n d e n s e n d ie in d e g r o e i- e n

r i jp in g s f a s e z i c h t b a a r w e r d e n k o n d e n t e r u g g e v o n d e n w o r d e n in k o r r e lo p b r e n g s t e n d u iz e n d k o r re l g e

w ic h t e n in d e v o r m e n k le u r v a n d e k o r re ls . O o k in d e v e r w e r k in g t o t b ro o d w a r e n d u id e l i j k e v e r s c h i l le n

a a n t o o n b a a r t u s s e n d e b io lo g is c h - d y n a m is c h e , d e g e ïn t e g r e e r d e e n d e g a n g b a r e t a r w e , w a a r b i j d e

la a t s t e t w e e r e la t ie f w e in ig v e r s c h i l le n v e r t o n e n . T e v e n s k o n e e n s a m e n h a n g b e s c h r e v e n w o r d e n t u s s e n

d e o n t w ik k e l in g e n d ie d e v e r s c h i l le n d e g e w a s s e n h a d d e n m e e g e m a a k t e n d e o n t w ik k e l in g d ie p la a t s

v o n d b ij d e b e r e id in g v a n h e t b ro o d ( w a t e r o p n a m e , r i jz e n , b a k p r o c e s , g e u r e n s m a a k v o r m in g ) .

U it h e t v e r s la g : " Z o w e l d e k o r re l a ls h e t b ro o d w o r d e n g e v o r m d d o o r d e v o o r g a a n d e p r o c e s s e n . V e r lo

p e n d e z e p r o c e s s e n v e r s c h i l le n d ( . . . ) d a n z i jn o o k k o r re l e n b ro o d v e r s c h il le n d ." ( . . . ) ( E r z i jn ) " v e r r a s s e n

d e o v e r e e n k o m s t e n te v in d e n in h e t d o o r lo p e n v a n d e o n t w ik k e l in g s f a s e n v a n h e t g e w a s e n d ie v a n

g r a a n t o t b ro o d ."

In d e b e o o r d e l in g v a n d e w a a r n e m in g e n w e r d g e k e k e n n a a r d e p o la r i t e it v e g e t a t ie f - g e n e r a t ie f w a a r

b in n e n d e t a r w e z ic h o n t w ik k e lt . D i t w e r d a f g e z e t t e g e n d e a c h t e r g r o n d v a n v ie r p r o c e s s e n

(a a r d e , w a t e r , l u c h t / l i c h t e n w a r m t e ) d ie in d e lo o p v a n z o w e l d e o n t w ik k e l in g v a n d e t a r w e a ls t i jd e n s

h e t b a k p r o c e s k e n m e r k e n d z i jn . T e v e n s w o r d t u i t g e g a a n v a n e e n k a r a k t e r is e r in g v a n d e t a r w e in h e t

a lg e m e e n a ls g e w a s w a a r b i j d e n a d r u k le g t o p d e l ic h t - e n w a r m t e p r o c e s s e n . H o e w e l e e n e x p l ic ie t e

b e o o r d e l in g v a n d e k w a l i t e i t in h e t v e r s la g n ie t p la a t s v in d t k a n g e s t e ld w o r d e n d a t v a n d e d r ie b e o o r

d e e ld e g e w a s s e n d e o n t w ik k e l in g v a n d e b io lo g is c h - d y n a m is c h g e t e e ld e t a r w e h e t b e s t a a n s l u i t b ij d e

v e r o n d e r s t e ld e g e w a s e ig e n o n t w ik k e l in g .

In 1 9 8 2 is , m e d e o p in i t ia t i e f e n o n d e r b e g e le id in g v a n h e t L o u is B o lk In s t it u u t , d o o r d e 'p r o je c t g r o e p

T a r w e ' v a n d e la n d b o u w u n iv e r s i t e i t o n d e r z o e k g e d a a n n a a r d e o n t w ik k e l in g v a n t a r w e o p t w e e b io lo

g is c h - d y n a m is c h e b e d r i jv e n in Z e e la n d e n w e s t - B r a b a n t . H e t b e t r e f t e e n s t u d ie n a a r

s a m e n h a n g e n t u s s e n b o d e m , v o o r v r u c h t , g e w a s o n t w ik k e l in g e n b a k p r o c e s , w a a r b i j a a n h e t e in d e in

e e n c o n s u m e n t e n p a n e l k w a l it e it s k e n m e r k e n v a n h e t b ro o d w e r d e n g e t o e t s t . O o k in d i t o n d e r z o e k

b le e k e e n d u id e l i j k e s a m e n h a n g t u s s e n d e o n t w ik k e l in g e n t i jd e n s h e t t e e lt s e iz o e n e n d e u it e in d e l i jk e

b r o o d e ig e n s c h a p p e n . B o d e m , g e w a s o n t w ik k e l in g , d e e g , b ro o d e n b r o o d s m a a k k o n d e n s a m e n h a n g e n d

w e e r g e g e v e n w o r d e n t u s s e n d e u it e r s t e n v a n e e n ' l ic h t ' e n e e n 'z w a a r ' t a r w e g e w a s . In v e r g e l i j k in g m e t

h e t e e r s t g e n o e m d e o n d e r z o e k k o n d a t o m s c h r e v e n w o r d e n a ls 'a c c e n t o p a a r d e e n w a t e r ' ( z w a a r g e

w a s ) r e s p e c t ie v e l i jk a c c e n t o p l i c h t e n w a r m t e ( l ic h t e g e w a s ) .


Voorbeeld kropsla

In 1 9 9 1 is d o o r h e t L o u is B o lk I n s t it u u t o n d e r z o e k v e r r ic h t n a a r d e w e r k in g v a n d e b i o l o g i s c h

d y n a m is c h e s p u it p r e p a r a t e n o p k r o p s la o n d e r g la s . O p h e t m o m e n t v a n o o g s t v a n d e b e h a n d e ld e e n

o n b e h a n d e ld e s la w a s e r in d e c h e m is c h e s a m e n s t e l l in g g e e n v e r s c h il a a n t o o n b a a r . B ij h e t la t e n u it

g r o e ie n (b lo e i e n z a a d v o r m in g ) v a n e e n a a n t a l n ie t g e o o g s t e e x e m p la r e n v a n b e id e v a r ia n t e n b le e k

w e l e e n v e r s c h il : d e o n b e h a n d e ld e p la n t e n h a d d e n s ig n i f i c a n t m e e r u it v a l d o o r r o t t in g , d e b e h a n d e ld e

p la n t e n k w a m e n s ig n i f i c a n t b e t e r in b lo e i e n t o t z a a d v o r m in g . H ie r u it s p r e e k t e e n v e r s c h i l d a t u i t s t i j g t

b o v e n h e t (o p d a t m o m e n t m e e t b a r e ) s t o f f e l i jk e n iv e a u . H e t k w a l i t e i t s b e g r ip d a t d a a r a a n g e k o p p e ld

k a n w o r d e n is 'p o t e n t ie 1: h e t o n b e h a n d e ld e g e w a s h a d n ie t m e e r v o ld o e n d e o n t w ik k e l in g s p o t e n t ie o m

t o t b lo e i e n z a a d v o r m in g t e k o m e n , h e t b e h a n d e ld e g e w a s w e l. D a a r m e e is n o g g e e n a n t w o o r d g e g e

v e n o p d e v r a a g w a t d i t v e r s c h il in p o t e n t ie b e t e k e n t v o o r d e v o e d in g s k w a l i t e i t .


Bijlage 2 Literatuur

O n d e r s t a a n d is e e n a a n t a l r e f e r e n t ie s o p g e n o m e n d a t b ij h e t s c h r i jv e n v a n h e t d is c u s s ie s t u k e e n rol

h e e f t g e s p e e ld . D e z e l i j s t k a n d ie n e n a ls i n g a n g o m v e r d e r o p b e p a a ld e o n d e r w e r p e n in te g a a n . E r is

g e e n s z in s g e t r a c h t o p d e v e r s c h i l le n d e o n d e r w e r p e n t o t e e n v o l le d ig e l i t e r a t u u r v e r w ijz in g t e k o m e n . D e

v e r w ijz in g e n z i jn g e o r d e n d v o lg e n s d e h o o f d s t u k in d e l in g ; e e n z e lf d e t it e l k a n e c h t e r m e e r d e r e o n d e r

w e r p e n b e h a n d e le n . D e p la a t s in g o n d e r e e n v a n d e p a r a g r a f e n is d e r h a lv e a r b it r a ir .

1. Inleiding

A n o n y m u s , 1 9 8 6 .

L o v e r e n d a le 1 9 2 6 - 1 9 8 6 . D e g e s c h ie d e n is v a n e e n p io n ie r in d e b io lo g is c h - d y n a m is c h e la n d b o u w .

E ig e n u it g a v e C u lt u u r m a a t s c h a p p i j L o v e r e n d a le , O o s t k a p e l le .

B u y s , J . 1 9 9 1

B o d e m e n b e m e s t in g o p d e Z o n n e h o e v e , 1 9 8 2 - 1 9 8 9 . A lt la - m e d e d e l in g e n : 1 9 9 1 . 0 2 , la n d b o u w u n iv e r

s it e it W a g e n in g e n .

W ijn a n d s , F., d iv e r s e ja r e n .

J a a r v e r s la g e n P r o e f b e d r i j f O n t w ik k e l in g B e d r i j f s - S y s t e m e n . P A C V , L e ly s t a d .

V e r e ijk e n , P .H ., 1 9 8 3 (e n v e r d e r e ja r e n ) .

V e r s la g o v e r 1 9 8 0 (e n v e r d e r e j a r e n ) , P r o e f b e d r i j f O n t w ik k e l in g B e d r i j f s - S y s t e m e n . O B S - p u b l ik a t i e n r. 1

(e n v e r d e r e n u m m e r s ) , P A C V , le ly s t a d .

V e r e ijk e n , P .H . 1 9 9 0 .

in n o v a t ie v a n e c o lo g is c h e a k k e r b o u w e n v o l le g r o n d s g r o e n t e t e e lt , a l o f n ie t in g e m e n g d b e d r i j f s v e r

b a n d .

C A B O - v e r s la g nr. 1 3 8 , W a g e n in g e n

V e r e i jk e n , P. e t a l , 1 9 9 4 .

D e s ig n i n g P r o t o t y p e s . P r o g r e s s R e p o r t , p a r t 1, R e s e a r c h N e t w o r k f o r E U a n d A s s o c ia t e d C o u n t r ie s o n

In t e g r a t e d a n d E c o lo g ic a i A r a b ie F a r m in g S y s t e m s . A B - D L O , W a g e n i n g e n

V e r e i jk e n , P. e t a l , 1 9 9 5 .

D e s ig n i n g a n d T e s t in g P r o t o t y p e s . P r o g r e s s R e p o r t , p a r t 2 , R e s e a r c h N e t w o r k f o r E U a n d A s s o c ia t e d

C o u n t r ie s o n In t e g r a t e d a n d E c o lo g ic a l A r a b ie F a r m in g S y s t e m s . A B - D IO , W a g e n i n g e n

Z a d o k s (e d it ) . , 1 9 8 9 .

D e v e lo p m e n t o f f a r m in g s y s t e m s . E v a lu a t io n o f t h e f iv e y e a r p e r io d 1 9 8 0 - 1 9 8 4 . P U D O C W a g e n i n

g e n .

3 Processen en verhoudingen

3.1 Bedrijf

B a a r s , T . 1 9 9 0

H e t b o s e c o s y s t e e m a ls b e e ld v o o r h e t b e d r i j f s o r g a n is m e in d e b io lo g is c h - d y n a m is c h e la n d b o u w . L o u is

B o lk In s t it u u t , D r ie b e r g e n .


K o e p f , H .,W . S c h a u m a n n e n M . H a c c iu s , 1 9 9 6 .

B io lo g is c h - D y n a m is c h e L a n d w ir t s c h a f t . V e r la g E u g e n I J lm e r , S t u t t g a r t .

3.2 Bodem

A m e ls f o o r t , P. v a n , D o n g e n , M . v a n , F r a n k e n , F. 1 9 8 6 .

In v e n t a r is e r e n d o n d e r z o e k n a a r h u m if ic a t ie e n m in e r a l i s a t ie o p e e n b io lo g is c h - d y n a m is c h e b e d r ijf .

P r o je c t g r o e p a lt e r n a t ie v e la n d b o u w , S t u d e n t e n v e r s la g , L a n d b o u w u n iv e r s i t e i t W a g e n in g e n .

B o k h o r s t , J . , 1 9 9 3 .

L a n d s c h a p e n b o d e m v r u c h t b a a r h e id b ij k le ig r o n d e n . L o u is B o lk In s t it u u t , D r ie b e r g e n .

R h e e , J .A . v a n , 1 9 7 0 .

D e r e g e n w o r m e n ( lu m b r ic id a e ) v a n N e d e r la n d . W e t e n s c h a p p e l i jk e M e d e d e l in g e n n o . 8 4 , K N N V .

V is s e r , M . e n A . d e V r ie s , 1 9 8 1 .

S p r in g s t a a r t e n e n b o d e m v r u c h t b a a r h e id . L o u is B o lk In s t it u u t , D r ie b e r g e n .

W e rff , P .A . v a n d e r , 1 9 8 9 .

T o e g e p a s t e b o d e m e c o lo g ie in d e a lt e r n a t ie v e la n d b o u w . C o l le g e d ic t a a t V a k g r o e p E c o lo g is c h e L a n d

b o u w , la n d b o u w u n iv e r s i t e it , W a g e n in g e n .

3.3 Product

B is t e r b o s c h , L , 1 9 9 4 .

V o e d in g s k u n d ig e b e t e k e n is v a n s p u it p r e p a r a t e n b ij s la . L o u is B o lk in s t i t u u t , D r ie b e r g e n .

B o c k e m ü h i , J . , 1 9 8 3 . B e z ie h u n g e n z w is c h e n W u r z e lw a c h s t u m u n d S p r o s s e n t w ic k lu n g im J a h r e s la u f . In t .

s y m p o s iu m , C u m p e n s t e in , 1 9 8 2 .

B r a k e i, M . v a n , 1 9 9 0 .

O r ië n t e r e n d o n d e r z o e k n a a r d e z e l f o n t b in d in g s t e s t v o o r a p p e ls .

V e r s la g d o c t o r a a lo n d e r z o e k V a k g r o e p le v e n s m id d e le n c h e m ie e n - m ic r o b io lo g ie , L a n d b o u w u n iv e r s it e i t

W a g e n in g e n

H u b e r , M „ 1 9 9 5 .

M e n s e n v o e d in g ; e e n d y n a m is c h e v is ie . B r o c h u r e V e r e n i g in g v o o r B io lo g is c h - d y n a m is c h e L a n d b o u w ,

D r ie b e r g e n .

L a m m e r t s v a n B u e r e n , E .T . e n M . H o s p e r s , 1 9 9 1 .

T e c h n o lo g is c h g r o e n v e r s u s b io lo g is c h g r o e n . E e n o n d e r z o e k n a a r d e k w a l i t e i t v a n in d u s t r ie e l e n b io lo

g is c h - d y n a m is c h g e t e e ld e p lu k s la . L o u is B o lk In s t it u u t , D r ie b e r g e n .

4 Beoordelingsaspecten

H a b e t s , A .S . J . e n C . J .M . O o m e n , 1 9 9 3 .

M o d e l le r in g v a n d e s t ik s t o f d y n a m ie k b in n e n g e w a s r o t a t ie s in d e b io lo g is c h e la n d b o u w . V a k g r o e p E c o

lo g is c h e la n d b o u w , la n d b o u w U n iv e r s it e i t W a g e n in g e n .

32


5 Bespreking van de middelen

5.1 Vruchtwisseling

V e r e ijk e n , P., H . K lo e n e n R . V is s e r , 1 9 9 4 .

In n o v a t ie p r o je c t E c o lo g is c h e A k k e r b o u w e n G r o e n t e t e e lt , e e r s te v o o r t g a n g s r a p p o r t . A B - D IO , W a g e n in -

g e n

5.2 Bodem en bemesting

A n o n y m u s , 1 9 8 9 .

H a n d b o e k v o o r d e a k k e r b o u w e n d e g r o e n t e t e e lt in d e v o l le g r o n d . P A V , L e ly s t a d .

B o c k e m ü h i , J . , 1 9 8 1 .

V o m L e b e n d e s K o m p o s t h a u f e n s . D ö r n a c h , P h i lo s o p h is c h - A n t h r o p o s o p h is c h e r V e r la g .

B o k h o r s t , J . 1 9 8 8

D e in v lo e d v a n s a m e n s t e l l in g e n c o m p o s t e r in g s d u u r v a n o r g a n is c h e m e s t o p d e o p b r e n g s t e n k w a l it e it

v a n ro d e b ie t , w in t e r w o r t e l , w it t e k o o i e n d e b o d e m . L o u is B o lk In s t it u u t , D r ie b e r g e n .

B o k h o r s t , J . , 1 9 8 9 .

C o m p o s t e r in g : o n d e r z o e k o p h e t b e d r i j f D e L e p e la a r t e W a r m e n h u iz e n . L o u is B o lk In s t it u u t , D r ie b e r g e n .

K lo e n , H , 1 9 8 8 .

In t r o d u c t ie e n h a n d h a v in g v a n r e g e n w o r m e n in g e m e n g d e b io lo g is c h e b e d r i jv e n . S c r ip t ie , V a k g r o e p

E c o lo g is c h e L a n d b o u w , L a n d b o u w u n iv e r s it e i t W a g e n in g e n .

5.3 Milieu

B a a r s , T . 1 9 9 1

M in e r a le n b e h e e r s in g in d e b io lo g is c h e m e lk v e e h o u d e r ij . L o u is B o lk In s t it u u t , D r ie b e r g e n .

B o e r in g a , R . e n P .A . v a n d e r W e r ff , 1 9 8 8 .

F o s f a a t n o r m e r in g , m in e r a le n b a la n s e n e n m i l ie u b e la s t in g in d e b io lo g is c h e v o l le g r o n d s g r o e n t e t e e lt .

D e n H a a g , N R L O - r a p p o r t n r. 8 8 / 1 0 .

B o k h o r s t , J . 1 9 9 1

B io l o g i s c h - D y n a m i s c h e la n d b o u w e n z w a r e m e t a le n . L o u is B o lk In s t it u u t , D r ie b e r g e n .

W e r ff , P .A . v a n d e r ( r e d ) 1 9 9 3 .

M i l ie u e m is s ie s e n m in e r a le n b a la n s e n v a n b io lo g is c h e g e m e n g d e b e d r i jv e n o p z a n d g r o n d . R a p p o r t v a n

d e V a k g r o e p E c o lo g is c h e la n d b o u w n r. 9 3 / 6 , L a n d b o u w u n iv e r s it e i t W a g e n in g e n .

5.4 Ecologie

H o s p e r s , M . 1 9 9 1

B lo e m e n t e g e n lu iz e n ; d e in z a a i v a n b lo e m s t r o k e n la n g s a k k e r r a n d e n . L o u is B o lk In s t it u u t , D r ie b e r g e n .

S c h i lp e r o o r d , P .C . 1 9 8 1 .

P o p u la t ie o n t w ik k e l in g v a n d e G r o t e G r a a n l u is ( S i t o b io n a v e n a e F .) o p t w e e v e r s c h i l le n d b e h e e r d e w in -

t e r t a r w e v e ld e n b ij N a g e le .

In te r n v e r s la g , V a k g r o e p E n t o m o lo g ie , L a n d b o u w u n iv e r s it e i t W a g e n in g e n . 3 3


L a m m e r t s v a n B u e r e n , E .T ., 1 9 9 7 . N o t it ie A g r o d iv e r s i t e it . L o u is B o lk In s t it u u t , D r ie b e r g e n .

5.5 landschap

B a a r s , T . e n T . v a n G e ld e r 1 9 9 4

N o o r d e r h o e v e , p la n v o o r la n d s c h a p p e l i j k e in r ic h t in g . L o u is B o lk In s t it u u t , D r ie b e r g e n .

S m e d in g , F. 1 9 9 6 .

M o n it o r in g - p r o g r a m m a v o o r n a t u u r e n la n d s c h a p o p d e W a r m o n d e r h o f - b o e r d e r i j . L o u is B o lk In s t it u u t ,


V e r e i jk e n , H . e n T . v a n G e ld e r 1 9 9 5 .

W a r m o n d e r h o f , p la n v o o r d e la n d s c h a p p e l i j k e in r ic h t in g . D e w a a r d e v a n la n d s c h a p s e le m e n t e n in h e t

b io lo g is c h e p r o d u c t ie b e d r i j f . L o u is B o lk In s t it u u t , D r ie b e r g e n .

5.6 Sociaal-economische aspecten

5.7 Overige middelen ter ondersteuning van productkwaliteit

L a m m e r t s v a n B u e r e n , E. e n M . H o s p e r s , 1 9 9 3 .

D e w e r k in g v a n b io lo g is c h - d y n a m is c h e s p u it p r e p a r a t e n , k a s s la 1 9 9 1 . L o u is B o lk In s t it u u t , D r ie b e r g e n

L a m m e r t s v a n B u e r e n , E ., 1 9 9 7 . N o t i t ie B io lo g is c h e V e r e d e l in g . L o u is B o lk In s t it u u t , D r ie b e r g e n .

Bijlage 1 Eerder kwaliteitsonderzoek

A n o n y m u s , 1 9 8 5 .

K w a l i t e it s o n d e r z o e k a a n a l t e r n a t i e f e n g a n g b a a r v o o r t g e b r a c h t e la n d b o u w p r o d u c t e n 1 9 8 1 - 1 9 8 2 .

D e e lr a p p o r t : t a r w e . N a t io n a le R a a d v o o r L a n d b o u w k u n d ig O n d e r z o e k , m a a r t 1 9 8 5 .

A n o n y m u s 1 9 8 8 .

K w a l i t e it s o n d e r z o e k a a n p r o d u c t e n v a n h e t p r o e f b e d r i j f O B S . A a r d a p p e le n 1 9 8 4 - 1 9 8 6 , S y n t h e s e r a p

p o rt.

N R L O - r a p p o r t nr. 8 8 / 1 2 , D e n H a a g .

A n o n y m u s , 1 9 9 0

K w a li t e it s o n d e r z o e k a a n p r o d u c t e n v a n h e t p r o e f b e d r i j f O B S : W in t e r p e e n . S y n t h e s e r a p p o r t , N R L O r a p

p o r t n r. 9 0 / 2 7

A n d e w e g , H . e t a l. , 1 9 8 3 . T a r w e , e e n s t u d ie n a a r s a m e n h a n g e n t u s s e n b o d e m , v o o r v r u c h t , g e w a s o n t

w ik k e l in g e n b a k p r o c e s . P r o je c t g r o e p T a r w e 1 9 8 2 , la n d b o u w u n iv e r s i t e i t W a g e n in g e n .

B o e r in g a , R . 1 9 9 2 .

K w a l i t e it s o n d e r z o e k a a n a a r d a p p e le n v a n h e t p r o e f b e d r i j f O B S . 1 9 8 7 - 1 9 8 8 , s y n t h e s e r a p p o r t . N R L O -

r a p p o r t n r. 9 1 / 8 , D e n H a a g .

B r u l, P., E s k e s , E., e n S c h i lp e r o o r d , P .C . 1 9 8 0 .

F e n o m e n o lo g is c h o n d e r z o e k a a n w in t e r t a r w e o p d e O B S in N a g e le . In t e r n v e r s la g , L o u is B o lk In s t it u u t ,


34


OBS 1996 -1998

Deelverslag van onderzoek in het kader van project “Geïntegreerde en Biologische Productiewijzen”

Geert-Jan van der Bürgt 2001

Berekende en gemeten N-mineraal

^ ^ B e r e k e n d e N-mineraal ■ Gemeten N-mineraal |


Inhoudsopgave

1 Inleiding 31.1 O n d e r z o e k s o p z e t 3

1 .2 O B S b io lo g is c h 3

2 Bodemeigenschappen 42 .1 B o d e m p r o f ie l 4

2 .2 S t r u c t u u r 5

3 Wormen 63 .1 In t r o d u c t ie e n m e t h o d e 6

3 .2 R e s u lt a t e n e n c o n c lu s ie s 6

4 Stikstofdynamiek 84 .1 In t r o d u c t ie 8

4 .2 P e r c e le n 8

4 .3 V r u c h t w is s e l in g 1 0

4 . 4 A a n d e e l v e r s c h i l le n d e b r o n n e n in m in e r a l is a t ie 1 0

4 .5 M in e r a l is a t ie g e d u r e n d e d e t e e lt 11

4 .6 C e w a s o p n a m e ; t e r u g v o e r n a a r d e b o d e m 11

4 .7 M in e r a le n b a la n s 1 2

4 .8 B e o o r d e l in g 1 3

5 Literatuur 155.1 W o r m e n 1 5

5 .2 S t ik s t o f d y n a m ie k 1 5

6 Bijlagen 166.1 B o d e m w a a r n e m in g e n 1 6

6 .2 W o r m e n w a a r n e m in g e n 1 9 9 6 - 1 9 9 7 1 7

6 .3 P a r a m e t e r f i t t in g : u i t g a n g s p u n t e n e n k e u z e s 1 9

6 .4 M o d e lb e s c h r i jv in g 21

6 .5 D a t a b e s t a n d e n v a n d e p e r c e le n 2 3

6 .6 G e m id d e ld e w a a r d e n p a r a m e t e r s v o o r d e

v r u c h t w is s e l in g s b e s t a n d e n 2 9

6 .7 D a t a b e s t a n d e n V W 1 , 2 e n 3 3 0

6 .8 R e s u lt a t e n V W 3 3 3

1. Inleiding1.1. Onderzoeksopzet

In 1996 toten met 1998 is door het Louis Bolk Instituut onderzoek gedaan op het biologische bedrijf van proefbedrijf OBS te Nagele. Doel van het onderzoek was een aantal aspecten binnen de bedrijfsvoering te bekijken teneinde zicht te krijgen op mogelijke punten van verdere verbetering. In het projectplan voor het Louis Bolk Instituut stonden de volgende aandachtspunten:• Bodemeigenschappen: bodemprofiel, structuur• Bodemleven: wormen• Stikstofdynamiek• Productkwaliteit• Bedrijfskwaliteit

De eerste drie punten worden in het navolgende verslag uitgewerkt. Het onderwerp 'productkwaliteit' wordt in een apart hoofdstuk verwerkt, samen met onderzoeksresultaten van proefbedrijf Meterik waar het LBI ook bij onderzoek betrokken was. Het thema bedrijfskwaliteit wordt beperkt behandeld onder het hoofdstuk 'stikstofdynamiek'.

In dit verslag worden naast de benodigde basisinformatie vrijwel alleen de conclusies van het onderzoek gepresenteerd. Al het cijfermateriaal is in bijlagen verwerkt. Dit verslag kan dus gelezen worden als een uitgebreide samenvatting.

1.2. OBS biologisch

De biologische kavel van OBS beslaat 22 hectare goed ontwaterde zware zavel. Er ligt een zesjarige vruchtwisseling met percelen van 3,6 ha. Het betreft grond die reeds lange tijd biologisch beteeld is. In 1977 is gestart met een gemengd biologisch-dynamisch bedrijf. Later is het bedrijf als akkerbouwbedrijf verder gegaan. De bemesting bestaat momenteel uit geiten potstalmest.

Voor het onderzoek naar de stikstofhuishouding zijn halve percelen bemonsterd vanwege het feit dat knolselderie en ui op halve percelen geteeld worden. Hieronder is te zien welke perceelshelften bemonsterd zijn.

Plattegrond OBS. Grijs weergegeven de perceelshelften waar bemonsterd is.

OBS 1996-1998 3

2. Bodemeigenschappen2.1. Bodemprofiel

In de ontwikkeling van een biologisch bedrijf speelt de bodem een belangrijke rol. In het kader van dit project was een beschrijving van het bodemprofiel middels een profielkuil opgenomen. Het doel daarvan was tweeledig:* Een inschatting maken van de mate waarin zowel bouwvoor als ondergrond betrokken zijn bij de plantenvoeding en nutriënten-dynamiek. Visuele criteria daarvoor zijn structuur, gelaagdheid, doorlopende poriën van wortels en/of wormen en diepte en intensiteit van beworteling.* In het NDICEA programma (zie onder stikstofdynamiek) wordt uitgegaan van een bodemmodel bestaande uit twee lagen. Op basis van de visuele waarnemingen kan een besluit genomen worden over de dikte van die twee lagen. Overige bodemparameters voor het model kunnen aan eerder onderzoek en eerdere beschrijvingen ontleend worden.

In drie percelen zijn in 1996 in enkelvoud profielkuilen gegraven, te weten perceel 1 (aardappel met mosterd groenbemester), perceel 5 (tarwe met klaver groenbemester in tarwestoppel), en perceel 6 (winterpeen). Er is een beschrijving gemaakt van de verschillende lagen, van de structuurelementen binnen de lagen en van karakteristieke details.Ter aanvulling zijn met een handpenetrometer metingen verricht wat betreft de indringingsweerstand, en zijn met bodemringen grondmonsters genomen ter bepaling van het soortelijk gewicht van enkele lagen.

De waarnemingsgegevens zijn als bijlage bijgevoegd (bijlage 1 ). Een globale beschrijving en beoordeling volgt hieronder.

In de bouwvoor (tot 25 a 27 cm) is het aandeel kruimel-structuurelementen vrij laag. Het grootste deel van de structuurelementen is afgerond blokkig. De overgang naar de daaronder liggende laag (25 a 27 - 32 a 35 cm) is noch in kleur noch in penetratieweerstand merkbaar maar wel in de structuur: het aandeel scherpblokkige elementen ligt duidelijk hoger.Er is een vrij abrupte overgang naar de zandige laag met schelpen (32 a 35 - 40 a 41 cm). Deze laag is horizontaal gelaagd (sedimentatie) maar het betreft geen ondoordringbare plaatstructuur. Zowel wormen als wortels kunnen er doorheen. Wel treedt er duidelijk groeibelemmering op voor de wortels: direct boven deze laag bevinden zich veel horizontale wortels, en een beperkt aantal wortels komt er doorheen in verticale en deels ook horizontale richting.De ondergrond (> 41 cm) is door sedimentatie horizontaal gelaagd maar zonder platen. Het betreft een structuur met meer of minder gevormde (samengestelde) grote scherpblokkige structuurelementen. Wortelgangen en mogelijk wormengangen komen tot minimaal 70 cm diepte voor

De zandlaag bij perceel 1 is losser, beter doorwortelbaar en aan boven- en onderzijde minder scherp begrensd dan bij perceel 5. Mogelijk hangt dat samen met het feit dat dit perceel vele jaren in gebruik is geweest als standweide terwijl de andere percelen in een vruchtwisseling met beperkt aandeel grasklaver rouleerden. Dit zelfde perceel lijkt ook het hoogste poriënvolume in de ondergrond te hebben, maar dat kan alleen bevestigd worden door een voldoende aantal metingen te verrichten.

Vanuit het oogpunt van beworteling zijn twee verbeteringen denkbaar die echter geen van beide op korte termijn te realiseren zijn.

A. Verhoging van het aandeel kruimel- en afgerondblokkige structuurelementen en verlaging van met name het aandeel scherpblokkige structuurelementen.B. Verbetering van de doorwortelbaarheid van de zandige laag/schelpenbank.

Ad.A. Het gaat om de biogene structuur. Deze wordt naast vele andere factoren beïnvloed door hoeveelheid en aard van de toegevoerde organische stof en de aard en activiteit van het bodemleven. Beide lijken goed verzorgd, met dien verstande dat een (bodem)rustperiode van een jaar of langer in de vruchtwisseling (grasklaver) een aantal jaren niet meer aanwezig was. Inmiddels is weer een eenjarige grasklaver ingevoerd in de vruchtwisseling.Een ander gedachtespoor gaat naar extensivering van de grondbewerking, met name de Eco-ploeg en de daarachter liggende gedachte oppervlakkiger te gaan ploegen teneinde de ontstane biogene structuur niet telkens weer onder te ploegen c.q. te vernietigen.Ad.B. De ondergrond is wel doorworteld maar de bewortelingsintensiteit is niet geleidelijk afnemend. Het is zeer de vraag of een eenmalige mechanische ingreep dit structureel kan veranderen. Andere wegen zouden kunnen zijn het in groter aandeel verbouwen van gewassen met diepgaande wortels (graan, rode klaver, luzerne) danwel het structureel

4 Louis Bolk Instituut, 2001

inzetten van het woelen in de stoppel, gevolgd door groenbemesting. Mogelijk kunnen de wortels van de groenbemester de mechanisch veroorzaakte losse structuur in het woelspoor biologisch bestendigen. De effectiefste verbetering kan ontstaan door wormen (Lumbricus terrestris, Allolobophora longa). Zie daarvoor het volgende hoofdstuk.

Voor het NDICEA bodemmodel is ervoor gekozen de eerste laag iets dikker te nemen dan ploegdiepte en wel tot iets boven de zandlaag: 30 cm. De tweede laag gaat tot 70 cm diepte. De bijdrage aan de water- en mineralenopname van diepere lagen zal gering zijn. De drainage ligt op ruim 80 cm diepte met een korte onderlinge afstand.

2.2. Structuur

In 1997 is op perceel 1 (Zomertarwe), perceel 2 (Haver) en perceel 4 (Winterpeen) de structuur meerdere malen gedurende het seizoen visueel beoordeeld. Er is gekeken naar de verdeling van de structuurelementen over de groepen kruimels - afgerondblokkig - scherpblokkig en naar de beworteling.

Een gemiddeld beeld onder graan was als volgt:0-6 cm: kruimels (20-60%) en afgerond-blokkig (80-40%6-15 cm: kruimels (20%) en afgerondblokkig (80%)15-30 cm: afgerondblokkig (20%) en scherpblokkig (80%)De bewortelingsmogelijkheden waren overal goed.

Bij peen begonnen tussen de 12 en 19 cm diepte al scherpblokkige elementen op te treden. Ook hier was de beworteling zeer goed (0-20cm) tot goed (>20 cm)

Conclusies* In grote lijnen is de structuur goed tot zeer goed.* Het is wenselijk het aandeel scherpblokkige elementen in de bovenste 25 a 30 cm terug te brengen.* De beworteling wordt door de scherpblokkige elementen geremd, met dien verstande dat de wortels groeien

tussen de elementen en niet er doorheen.* Ondanks een voldoende stand van de wormen (zie verderop) en een ruim aanbod van organische stof is de

biogene structuur relatief zwak. Deze discrepantie wordt mogelijk veroorzaakt door de vrij intensieve grondbewerking en het ploegen waardoor de biogene structuur diep weggewerkt wordt.

* Een kleine verdere verbetering van de structuur kan niet gehaald worden uit intensivering van de organische stof toevoer: die is al zeer goed. Type en frequentie van grondbewerking zijn in dit kader wel aandacht waard.

OBS 1996-1998 5

3. Wormen3.1. Introductie en methode

Regenwormen zijn een belangrijke schakel in de dynamiek van de organische stof van de bodem. In de geplande waarnemingen op OBS was opgenomen een globale kwantitatieve en kwalitatieve inventarisatie van de regenwormen gedurende twee opeenvolgende jaren.

Begin oktober 1996 heeft een inventarisatie plaatsgevonden op perceel 1, 5 en 6. Per perceel is op acht plaatsen een bodemmonster van 25 x 25 cm uitgegraven en met de hand uitgezocht. Telkens zijn per perceel de eerste drie monsterplaatsen tot op de zandlaag uitgegraven (ongeveer 35 cm diep) en volledig uitgezocht. Daarbij bleek dat slechts incidenteel wormen dieper voorkwamen dan 10 cm; verreweg het grootste deel zat zelfs in de bovenste vijf centimeter. De overige vijf monsterplaatsen per perceel zijn derhalve tot 10 cm (tarwe) a 15 cm (aardappel en wortel) uitgegraven.In 1997 is de bemonstering herhaald. Toen is een grote cylinderboor gebruikt, 20 metingen per perceel tot 25 cm diepte, handmatig uitgezocht.De resultaten staan vermeld in bijlage 2.

In 1998 zijn de bevindingen gepubliceerd, tezamen met metingen op enkele andere bedrijven (van der Burgt, 1998).

3.2. Resultaten en conclusies

Met zekerheid zijn vijf soorten gedetermineerd die hieronder besproken worden.

Tabel 1. Samenvatting van wormentellingen 1996 en 19971996 1997

Aantal(Miljoen/ha)

Aandeel(%)

Aantal(Miljoen/ha)

Aandeel(%)

Allolobophora chlorotica 42 31Aporrectodea rosea 1 7Aporrectodea caliginosa 48 57Lumbricus rubellus + L. casta nues

9 4

Totaal 3,8 100 1,5 100

De gevonden soorten zijn niet verrassend. Ze werden in eerdere inventarisaties aangetroffen (Kloen, 1988). De lage aantallen van A. rosea zijn normaal; deze soort komt nergens in hoge aantallen voor. L. rubellus zou zich na introductie makkelijker kunnen handhaven dan L. castaneus. Van twee soorten die eerder geïntroduceerd zijn, Lumbricus terrestris en Aporrectodea longa, is eerder al aangetoond dat ze zich waarschijnlijk niet kunnen handhaven, wat zou kunnen liggen aan een lage reproductiesnelheid (Kloen, 1988).

De aantallen waren in 1996 wel verrassend hoog, evenals het hoge aantal juveniele exemplaren. Wat dat laatste betreft is het niet mogelijk deze waarneming te plaatsen in de populatie-dynamiek. De daarvoor benodigde waarnemingen overstijgen de beschikbare tijd en het doel van de inventarisatie. De hoge aantallen (2,5 tot >5 miljoen exemplaren/ha) kunnen positief worden beoordeeld. Het perceel met het hoogste aantal wormen is tevens het perceel met de langste periode bodemrust: zomertarwe wordt vroeg gezaaid en na de oogst heeft geen bewerking plaatsgevonden. Dit is in ieder geval niet strijdig met het beeld dat iedere bewerking negatief uitpakt voor de wormenpopulatie.De aantallen in 1997 liggen aanzienlijk lager, maar nog op een voor de akkerbouw redelijk niveau. Alleen op perceel 1 zijn de aantallen nog vergelijkbaar met die in 1996. Een verklaring voor PI zou kunnen zijn het relatief hoge aandeel juveniele exemplaren in 1996 die deels tot wasdom zijn gekomen. Op P5 en P6 heeft in 1997 een late voorjaarsbewerking plaatsgevonden, wat in bekend staat als een kwetsbare periode voor regenwormen.

Volgens de oecologische indeling van regenwormen van Bouché (Aangevuld door Kloen, 1988) zijn L. terrestris en A. longa pendelaars tussen strooisellaag en ondergrond; deze ontbreken nagenoeg op de OBS. Dit duidt op het zelfde als bij de bodembeschrijving, namelijk een wat zwakke relatie tussen bouwvoor en ondergrond. Oorzaak en gevolg zijn hierbij echter niet aan te geven.Zwak vertegenwoordigd zijn L. castaneus en L. rubellus, de typische strooiselbewoners.


Een indeling naar voedselkeuze laat het volgende zien (van Rhee, 1970). Lumbricus soorten voeden zich voornamelijk met strooisel en relatief weinig met grond. De uitwerpselen worden voornamelijk aan de oppervlakte of in de bovenste 10 cm van de grond afgezet. L. terrestris trekt bovendien strooisel de diepte in. Het voedsel van de soorten Aporrectodea en Allobophora bestaat voornamelijk uit reeds sterk verteerde plantenresten en micro-organismen wat tesamen met gronddelen wordt ingenomen.

Kloen (1988) heeft een overzicht gegeven van de destijds aanwezige vruchtwisseling met een analyse van de voor regenwormen gunstige en ongunstige factoren daarbinnen. Vergelijking met de momenteel gehanteerd vruchtwisseling en bemesting levert het volgende beeld op.

De bodembewoners Ap. caliginosa en Al. chlorotica zijn sterk vertegenwoordigd.

Tabel 2. Factoren die van belang zijn voor de wormenpopulatieVruchtwisseling in 1987, 11-jarig Vruchtwisseling in 1996, 6-jarig

Gewaskeuze en bodemrust 5 jaar grasklaver 2 jaar wintergraan

0 jaar grasklaver,2 jaar zomergraan

Ploegen 8 van de 11 jaar leder jaarBodembedekking winterperiode 7 van de 11 jaar MooitBodembedekking najaar Geen groenbemesters, Intensief gebruik van groenbemestersOrganische bemesting Relatief weinig (eigen mest) Toegenomen (mestaankoop)Overige bodembewerkingen 6 van de 11 jaar regelmatig

weinig stoppelbewerkingenleder jaar regelmatig; mogelijk iets meer stoppelbewerkingen i.v.m. groenbemesters

Uit bovenstaande blijkt dat de kansen voor opbouw van een regenwormenpopulatie zeker niet zijn toegenomen. Met name voor L. terrestris en A. longa zijn de omstandigheden verslechterd. Niettemin zijn de aantallen nog steeds normaal tot hoog voor akkerbouwomstandigheden. Misschien worden de minder gunstige omstandigheden gecompenseerd door meer voedsel: mesten groenbemesters.

Conclusies:* De soortsamenstelling is volgens verwachting onder akkerbouwomstandigheden: weinig strooiselbewoners, veel

bodembewoners, geen pendelaars. (NB het is mogelijk dat de pendelaars L. terrestris en A. longa systematisch gemist zijn bij de bemonstering. Een kleine populatie van deze wormen kan een groot effect hebben op bodemeigenschappen zoals diepe doorworteling, aeratie, ontwatering.)

* De aantallen liggen normaal tot hoog; de ten opzichte van 1987 minder gunstige voorwaarden voor wormenpopulatie weerspiegelen zich niet in lage aantallen regenwormen. Dit zou kunnen komen door het verhoogde voedselaanbod uit mest en groenbemesters.

* Er is geen reden aan te nemen dat de wormen een beperkende factor zouden zijn in de nutriënten-cyclus binnen de bodem.

OBS 1996-1998 7

4. Stikstofdynamiek4.1. Introductie

Doel van het onderzoek naar de stikstofdynamiek was het nader specificeren van de bijdrage van verschillende bronnen van stikstof in de stikstofdynamiek (Bodem organische stof, gewasresten, groenbemesters, bemesting) teneinde tot suggesties voor een mogelijke verdere verbetering van de stikstofhuishouding te komen.

Als hulpmiddels is ingezet het computermodel Ndicea.

Eerder is reeds twee maal over dit onderwerp gepubliceerd. Aangezien het model en de modellering zich steeds verder ontwikkelen kan de inhoud van dit hoofdstuk beschouwd worden als vervanging van de bedoelde twee publicaties.

4.2. Percelen

Ten opzichte van de eerdere tussentijdse publicaties zijn de volgende veranderingen doorgevoerd.* Het model Ndicea is uitgebreid met een module om meerdere parameters tegelijkertijd te fitten.* De metingen van de organische stof op de percelen zijn meegenomen in het fitten van die parameters.* De C/N verhouding van de bodem organische stof is gemeten en als input gebruikt.

De overige bodemparameters en gewasparameters zijn vrijwel ongewijzigd.

In bijlage 4 staat kort beschreven wat de uitgangspunten waren voor de keuze van parameters die variabel ingesteld werden.

De 6 percelen zijn gekalibreerd op de eerste 7 jaar (1991 t/m 1997), en met de daarvoor gevonden parameters doorgerekend over de jaren 1998 en 1999.

De resultaten zijn aanzienlijk beter dan in de eerdere publicaties is getoond, zie tabel 2. Voor een overzicht van de parameters wordt verwezen naar bijlage 5. In figuur 1 en 2 staat als voorbeeld uitgewerkt perceel 6.Voor de zes gemeten percelen blijkt (bijlage 4) dat de waarden van de parameters waarop gefit werd uiteindelijk niet ver uiteenliepen, uitgezonderd een: de denitrificatiefactor. Een verklaring daarvoor hebben we niet gevonden. Uiteindelijk is gebruik gemakt van de gemiddelde waarden van de betreffende parameters voor alle percelen. Dat heeft alleen voor de denitrificatiefactor een wezenlijk verschil opgeleverd omdat die op twee van de zes percelen aanzienlijk afweek van de overige vier percelen.

Figuur 1. Verloop N-mineraal Perceel 6, 0-30 cm, 1991-1997 (kalibratie-periode)

Louis Bolk Instituut, 2001

Figuur 2. Verloop N-mineraal Perceel 6, 0-30 cm, 1996-1999. '96-'97: laatste twee jaar kalibratie. '98 - '99: twee jaar verder gerekend. Week 261 = l e week 1996

In tabel 2 staan de resultaten samengevat van PI t/m P6 van zowel kalibratieperiode 1991-1997 als de verdere rekenperiode 1998-1999. Als maatstaf is genomen het aantal metingen dat minder dan 10 kg respectievelijk 20 kg stikstof per hectare afwijkt van het berekende stikstof niveau.Op perceel 2 lagen in 1997 proefstroken met braak (P2-1), klaver (P2-2) en haver met klaver onderzaai (P2-3). Deze stroken zijn separaat bemonsterd en in Ndicea doorgerekend in driejarige bestanden (1996-1998) met de bodemparameters van perceel 2.P2-3 is identiek aan 1996-1998 uit P2. De kalibratie van P2-3 betreft 1996 en 1997. Voor P2-1 en P2-2 omvat de kalibratieperiode alleen 1996

Tabel 3. Resultaten van kalibratie en validatie.1991-1997 1998-1999

0-30 cm 30-70 cm 0-30 cm 30-70 cmN N<10 N<20 N N<10 N<20 N N<10 N<20 N N<10 N<20

PI 29 13 25 20 10 15 9 6 8 4 3 4P2 27 13 22 22 14 15 16 6 13 16 3 9P3 40 20 34 32 13 24 7 4 6 3 0 2P4 38 17 24 31 15 22 8 3 6 3 2 3P5 39 19 24 39 16 29 26 15 25 25 6 17P6 38 18 30 38 13 21 22 14 22 22 6 12P2-1 14 6 10 14 5 10P2-2 11 4 8 11 1 3P2-3 11 5 11 11 1 5PI = perceel 1 N=aantal metingenN<10 = aantal metingen met afwijking minder dan 10 kg N/ha to.v. berekende waarde N<20 = aantal metingen met afwijking minder dan 20 kg N/ha to.v. berekende waarde

Conclusie

Samenvattend concluderen we dat de stikstofdynamiek adequaat beschreven wordt, rekening houdend met de darbij behorende onzekerheden in diverse bodemeigenschappen (= bodemparameters in het model). Dit biedt inzicht in de stikstofdynamiek die met betaande rekenregels alleen niet bereikt wordt. Voor het doel, namelijk bedrijfsadvisering vanuit dit inzicht, lijkt het model voldoende gekwalificeerd.

OBS 1996-1998 9

4.3. Vruchtwisseling

Om de modellering te gebruiken voor inzicht in de N-stromen in de vruchtwisseling is ook de vruchtwisseling gemodelleerd. Daarvoor is gebruik gemaakt van de gemiddelde opbrengsten en bemestingen van de afgelopen jaren, en zijn van de variabele parameters de gemiddelde waarden genomen (zie bijlage 6).Er zijn drie vruchtwisselingsmodellen gemaakt binnen Ndicea:* VW 1: De vruchtwisseling zoals die (gemiddeld) heeft plaatsgevonden tussen 1991 en 1997* VW 2: De vruchtwisseling zoals die vanaf 1998 wordt aangehouden, d.w.z. met een eenjarige grasklaver erin.* VW 3: Een fictieve vruchtwisseling, gebaseerd op de vraag of het mogelijk is het bedrijf zelfvoorzienend te maken

wat betreft stikstof. Als uitgangspunt is genomen om zo weinig mogelijk te veranderen. Het is dus een zes-jarige vruchtwisseling gebleven, maar nu met een twee-jarige grasklaver (8 + 11 ton droge stof productie) in de vruchtwisseling. De teelt van pootaardappelen is eruit gehaald. De overige gewassen zijn gebleven. De door de grasklaver geleverde stikstof is volgens verderop genoemde aannames teruggerekend naar mest met de factor 0,6. Uitsluitend met deze mest wordt gewerkt. Zie bijlage 7 voor de databestanden van VW 1, 2 en 3 en bijlage 8 voor de presentatie van enkele resultaten van VW 3.

Mineralisatie

Voor begrip van de uitspraken over de stikstofdynamiek is het van belang enkele aspecten van de werking van het model toe te lichten.Het model houdt van iedere toegevoegde hoeveelheid organische stof apart bij hoeveel stikstof er door mineralisatie vrijkomt. Dat betekent dat vrij eenvoudig achterhaald kan worden wat de bijdrage is van gewasresten, groenbemesters, organische bemesting en bodem organische stof aan de totale mineralisatie c.q. aan de gewasgroei. Dit is per jaar te bekijken of over de volledige vruchtwisseling. Beide benaderingswijzen leveren relevante informatie op en maken het mogelijk bedrijven onderling te vergelijken, zowel absoluut als relatief.

De drie vruchtwisselingsmodellen worden in de navolgende paragrafen naast elkaar gezet en vergeleken op een aantal karakteristieke getallen en op nader te noemen beoordelingscriteria.

Tabel 4. Overzicht gewassen, groenbemesters, bemesting. Bemesting in ton/ha geiten potstalmest in het voorafgaande najaar toegediend. ___________________________________________________________

VW 1 VW 2 VW 3Gewas Groen-

Be mesterBemes-Ting

Gewas Groen-Bemester

Bemesting

Gewas Groen- Be mester

Bemesting

1 Doperwt Raaigras Doperwt Raaigras Winterpeen

-

2 Pootaard-Appel

Gras / Wikke

25 Pootaard-appel

GrasklaverNajaarszaai

30 Grasklaver -

3 Zomer-Tarwe

Klaver 20 Grasklaver - Grasklaver

4 Knolsel-Derie

- 30 Knolsel-derie

- 30 Knolsel-Derie

30

5 Haver Klaver Zomer-tarwe

Klaver 20 Doperwt Raai-Gras

6 Winterpeen

- Winterpeen

- Zomer-Tarwe

Klaver 20

4.4. Aandeel verschillende bronnen in mineraslisatie

Tabel 5. Hoeveelheid stikstof (kg/ha) die door mineralisatie vrijkomt in 6 jaar, uitgesplitst naar drie bronnen.VW 1 VW 2 VW 3

Bij begin aanwezige bodem organische stof 418 = 29% 418 = 30% 418 = 36%Gewasresten en groenbemesters 607 = 42% 548 = 40% 518 = 44%Bemesting 420 = 29% 418 = 30% 230 = 20%Totaal 1444 1418 1166


Opmerkingen:• Gedurende de vruchtwisseling spelen interne processen (gewasresten en groenbemesters) een substantieel

belangrijker rol dan externe toevoegingen (mest) als het gaat om de N-mineralisatie.• Het aandeel groenbemesters neemt af van VW1 naar VW 3. Daar staat tegenover een toenemend aandeel van

mineralisatie uit de stoppel van grasklaver. Netto is het een absolute daling.• In VW 3 is de bemesting drastisch verminderd, dus ook de mineralisatie van stikstof uit mest.

4.5. Mineralisatie gedurende de teelt

Het belang van groenbemesters en gewasresten wordt nog duidelijker door niet het gemiddelde van de vruchtwisseling te nemen maar per teelt te analyseren waar de stikstof gedurende de teelt vandaan komt. Gerekend wordt met alle toevoegingen (mest, gewasresten, groenbemesters) die het voorafgaande jaar aan het perceel zijn toegevoegd.NB het gaat om kg stikstof die vrijkomt gedurende de teelt. Gewassen met een kort groeiseizoen (pootaardappel, doperwt) hebben alleen daarom ai een relatief lage N-toevoer ten opzichte van gewassen met een lange groeiduur (knolselderie, peen). Drie van de zes jaar wordt niet bemest, dus wordt in onderstaand overzicht dus ook geen mest- stikstof toegerekend aan het betreffende volggewas.

VW 1 wordt geheel weergegeven. Van VW 2 en 3 worden alleen de gemiddelde waarden weergegeven.

Tabel 6. Stikstof in kg/ha die vrijkomt door mineralisatie uit drie 'bronnen' gedurende de teelt.

VW 1Bodem organische stof

Gewasrest + qroenbemester

Bemesting Totaal

Pootaardappel 25 32 13 70Zomertarwe 60 56 16 133Knolselderie 74 35 30 139Haver 86 42 0 127Winterpeen 71 35 0 105Doperwt 32 12 0 44Gemiddeld VW 1 58 35 10 103Gemiddeld VW 2 60 38 13 122Gemiddeld VW 3 58 42 9 109

Deze tabel laat nog sterker zien wat het belang is van de gewasresten en groenbemesters in de stikstofdynamiek van het bedrijf. De gebruikte geiten potstaimest speelt in de directe N-levering aan het volgende gewas een zeer geringe rol. Uiteraard is de bemesting wel van belang, maar dan op langere termijn: het wordt vooral toegevoegd aan de bodem organische stof, verricht zijn werk op de lange termijn en zit dus verrekend in bovenstaande tabel in de kolom 'bodem organische stof.De drie vruchtwisselingen vertonen onderling weinig verschil in de verhoudingen tussen en de absolute waarden van de mineralisatie uit de drie bronnen. VW 3 heeft nog minder N uit mest gemineraliseerd omdat de bemesting in zijn geheel lager is.

4.6. Gewasopname; terugvoer naar de bodem

Een andere manier om de interne N-dynamiek van het veld te karakteriseren is om de N-afvoer met producten af te zetten tegen de totale N-opname van gewas en groenbemesters (oogstbaar product, gewasrest, wortels). Dat staat in onderstaande tabel.

Tabel 7. Stikstofopname en bestemming van alle gewassen, gemiddelde van hele vruchtwisseling, in kg/ha,jaarVW1 VW2 VW3

Totale stikstofopname door gewassen en groenbemesters 228 258 310Stikstof afvoer met producten 85 = 37% 125 = 4 8 % 168 = 54%In qewasresten (inclusief wortelresten) 67 = 30% 98 = 38% 107 = 35%In groenbemesters (inclusief wortelresten) 76 = 33% 35 = 14% 35 = 11%

OBS 1996-1998 11

In VW1 verlaat 37% van de totale N-opname door gewassen en groenbemesters het bedrijf als product; de rest wordt intern hergebruikt. Door de een- respectievelijk tweejarige stikstofrijke grasklaver neemt het aandeel in product afgevoerde stikstof toe. Het aandeel van groenbemesters is in VW 2 en VW 3 in absolute zin gelijk.

4.7. Mineralenbalans

Een gebruikelijk beoordelingscriterium voor een vruchtwisseling is de mineralenbalans. In het volgende stuk wordt op verschillende manieren naarde mineralenbalans gekeken.Efficiency 1: alleen rekening houdend met aanvoer uit mest.Efficiency 2: ook rekening houdend met depositie, N-fixatie en met netto opbouw of afbraak van bodem organische stof.Van WV2 worden twee mineralenbalansen gegeven: de eerste als gewoon akkerbouwbedrijf, de tweede als ware het een gemengd bedrijf dat grasklaver aan geiten voert, melk en vlees verkoopt en de geproduceerde mest weer op het land brengt. Een deel van de mest is dan dus 'bedrijfsintern'.Van VW 3 wordt alleen de mineralenbalans gegeven als ware het een gemengd bedrijf: alle gebruikte mest komt van de eigen grasklaver via de geiten.Om dit 'gemengde bedrijf in beeld te krijgen zijn de volgende grove aannames gedaan wat betreft de mineralenstromen:* Van de N uit grasklaver wordt 20% omgezet in melk en vlees.* Van de N die in de mest komt vervluchtigt 25%Dit maakt tezamen dat 60% van de N uit de grasklaver weer als mest terugkomt.De bijdrage van stro is kwantitatief to.v. de grasklaver te verwaarlozen (enkele kg/ha) en niet meegerekend.

Tabel 8. Mineralenbalansen voor stikstof.VW1 VW2-1 VW2: deels 'gemengd bedrijf VW3: gemengd bedrijf

Bemesting 109 116 83 = 116-33 (N-eigen mest = 33kg/ha)

0 alle mest bedrijfsintern

Afvoer 85 125 81 = 125 - 55 (grasklaver) + 11 (melk, vlees)

80 = 58 plantaardig, 22 dierlijk

Efficiency 1 0,78 1,07 0,97 OneindigN-depositie 30 30 30 30N-fixatievlinderbloemigen

23 58 58 131

Opbouw bodem- stikstof

12 19 19 33

Efficiency 2 0,57 0,68 0,53 0,62

Uitspoeling 41 39 39 36Conc. Drainwater (Mg N03-N/1)

13 12 12 12

Denitrificatie 25 21 21 17Vervluchtiging - - 11 22Getallen in kg/ha, uitgezonderd drainwater (mg/liter) en efficiency (verhoudingsgetal)

Voor fosfaat en kali is de balans in vruchtwisseling 3 flink negatief (zie bijlage 8). Dat is niet verwonderlijk: feitelijk vindt er geen aanvoer plaats, alleen afvoer. Dat betekent dat voor fosfaat en kali aanvoerbronnen gevonden moeten worden die binnen de biologische landbouw passen en toegestaan zijn, maar die niet noodzakelijkerwijs organische stof toevoegen (niet nodig) en stikstof leveren (nauwelijks of niet nodig). Dat zou kunnen zijn ruwfosfaat en kalizout.

N-fixatie groenbemesters

In VW 1 is sprake van vier vlinderbloemigen: doperwt, gras/wikke en twee maal klaver. In het computermodel wordt pas stikstof gebonden door leguminosen als er weinig minerale stikstof in de bodem zit. Gedurende de teelt (doperwt) en het najaar (groenbemesters) komt stikstof vrij door mineralisatie. Deze stikstof wordt door gewas respectievelijk groenbemesters opgenomen. Lang niet alle stikstof in de vlinderbloemige groenbemesters kunnen dus aan N-fixatie toegeschreven worden.

12 Louis Bolk Instituut. 2001

In de modellering van VW 1 is sprake van nul stikstofbinding door klaver na zomertarwe. Dit komt niet overeen met metingen op de percelen die uitwijzen dat na zomertarwe de bodem nagenoeg 'leeg' is. Deze structurele fout in de modellering is nog niet opgelost. In detail maakt het uit (iets grotere N-binding in VW 1) maar in de grote lijn van het betoog niet.

4.8. Beoordeling

Bij de beoordeling van de vruchtwisselingen worden de volgende criteria gebruikt:* Mate van stikstof zelfvoorziening.Toelichting: Bij afwijzing van kunstmeststikstof moet de biologische landbouw in zijn geheel zelfde stikstof binden via leguminosen. leder bedrijf kan/moet daar een bijdrge aan leveren.Berekening: N-fix/(N-fix + N-mest).N-fix = stikstoffixatie door leguminosen, kg/ha gemiddeld over de vruchtwisseling N-mest = N-gift in mest, kg/ha gemiddeld over de vruchtwisseling).Beoordeling positiever naarmate de eigen stikstofvoorziening hoger is.* Aandeel van stikstof in perceelskringloop t.o.v. totale aangevoerde stikstof.Toelichting: Een hoog aandeel perceelskringloop t.o.v. aanvoer geeft aan dat er veel perceel-intern gebeurt. Dit is niet noodzakelijkerwijs een voorwaarde voor een hoge efficiency. Wel maakt het het systeem stabieler.Berekening: (N-resi )/(N-mest + N-resi).N-resi = N in gewasresidu en groenbemesters, kg/ha gemiddeld over de vruchtwisseling.Beoordeling positiever naarmate het aandeel kringloopstikstof groter is.* Mutaties bodem organische stof gehalte.Toelichting: De bodemvruchtbaarheid van de toekomst bestaat bij de gratie van het in stand houden of verhogen van het organsiche stof gehalte van de grond.Berekening: volgt uit Ndicea model.Beoordeling positiever naarmate het bodem organische stof gehalte gehandhaafd of verhoogd wordt (Dit kan wel per situatie anders bekeken worden).* N-efficiency 2.Toelichting: Dit is de meest volledige efficiency-berekening.Berekening: mineralenbalans inclusief depositie, fixatie en mutatie bodem organische stof.Beoordeling beter naarmate de efficiency hoger is.* Uitspoeling.Toelichting: In het kader van het nitraat-beleid is de norm voor uitspoelend water gesteld op maximaal 50 mg Nitraat/liter ( ongeveer 12 mg N/l).Berekening: volgt uit Ndicea model.Beoordeling beter naarmate de uitspoeling lager is.

In de volgende tabel is bij VW 2-1 de mest volledig 'extern' gerekend en bij VW 2-2 deels intern. Bij VW 3 is de mest volledig bedrijfsintern.

Tabel 9. Kengetallen voor de verschillende vruchtwisselingen.VW1 VW2-1 VW2-2 VW3

N-zelfvoorziening 17% 33% 41% 100%N-kringloop perceelsniveau 56% 62% 62% 71%N-bodem organische stof (kg/ha) 12 19 19 33N-efficiency 2 0,57 0,68 0,53 0,62Uitspoeling (kg/ha) 41 39 39 36Uitspoeling (mg N-N03 / 1) 13 12 12 12

Conclusies VW1

* Door maximale inzet van groenbemesters is de interne kringloop van stikstof sterk ontwikkeld en wordt de intern rondgaande stikstof behoorlijk goed benut.

* Ondanks de inzet van drie vlinderbloemige groenbemesters (wikke, 2x klaver) en een hoofdgewas (doperwt) is de stikstofbinding laag. Dat komt doordat de stikstofbinding in de groenbemesters vrij laag is: de vlinderbloemigen gaan pas stikstof binden als er nog maar weinig minerale stikstof in het profiel zit en neemt ook de uit mineralisatie vrijkomende stikstof in het najaar op. Door een fout in de modellering zal de werkelijke

OBS 1996-1998 13

stikstofbinding hoger zijn dan hier berekend.De stikstofbinding is niettemin aanzienlijk lager dan op basis van rekenregels wordt aangenomen.

* De mate van zelfvoorziening in stikstof ligt met 17% erg laag. Hoewel de directe bijdrage van mest aan de gewasgroei laag is (langzame vertering potstalmest) leunt het bedrijf in totaal wel degelijk op mestaanvoer.

* Het bodem organische stof gehalte wordt gehandhaafd of licht verhoogd.* De uitspoeling voldoet bijna aan de EU-norm.

Conclusies VW 2-1 en VW 2-2

* Bedrijfsintern is de dynamiek niet erg verschillend ten opzichte van de eerste vruchtwisseling. Er wordt wel meer N gebonden, maar die wordt ook weer afgevoerd.

* Beschouwd als semi gemengd bedrijf (VW 2-2) is het systeem wel heel anders. De mate van zelfvoorziening van stiksof neemt flink toe.

* De vruchtwisseling beschouwd met deels 'bedrijfsinterne' mest levert een lagere efficiency op dan de zelfde vruchtwisseling met verkoop van grasklaver en aankoop van mest. De mest-productie is nogal inefficiënt, en het maakt dus veel uit of je dat als extern of als intern beschouwt. Je kunt ook zeggen: door de mestproductie te externaliseren wentel je een deel van de N-inefficiency af op de veehouderij.

Conclusies VW 3

* Het bedrijf is volledig zelfvoorzienend in de stikstof. De opbrengsten die in VW 1 en VW 2 gerealiseerd worden kunnen vrijwel gehandhaafd blijven.

* Voor een balans in de kali- en fosfaatvoorziening is het bedrijf aangewezen op aanvoer. Die zou kunnen bestaan uit ruwfosfaat en kaiizout. Aanvoer in organische vorm is voor de stikstofdynamiek nauwelijks en voor de bodem organische stof helemaal niet nodig.

* De uitspoeling is vergelijkbaar met die van VW 1 en VW 2. De EU-norm wordt bijna gehaald.* Er vindt, door de tweejarige grasklaver, netto opbouw van bodem organische stof plaats. Dit zal op termijn de

stikstof-beschikbaarheid iets doen toenemen. De krapte aan stikstof in VW 3 zal daardoor iets afnemen, maar daardoor zal misschien ook de N-efficiency iets afnemen en de uitspoeling iets toenemen.

* De perceelskringloop van stikstof is nog verder geïntensiveerd.* Van de vier gepresenteerde N-efficiency-cijfers (efficiency 3) staat VW 3 op de tweede plaats. Rekening houdend

met afwenteling van inefficiency op de veehouderij (VW 1 en VW 2) scoort VW 3 het beste.

Slot beschouwingen

Samenvattend wordt het bedrijf gekenmerkt door een hoge mate van mineralen benutting. Een voldoende hoge productie wordt gecombineerd met lage verliescijfers. Hiervoor zijn twee factoren doorslaggevend:1 een goede tot zeer goede structuur met de daarbij behorende intensieve en diepe beworteling.2 een intensieve kringloop van met name stikstof op perceel niveau in de vorm van gewasresten en groenbemesters.

De mate van stikstof zelfvoorziening is momenteel niet hoog, maar altijd nog veel hoger dan veel andere akkerbouwbed rijven.

Voor de verdere ontwikkeling van het bedrijf kan gedacht worden aan de volgende punten:1 uitbreiding van de mate van stikstof zelfvoorziening. Dat kan gebeuren door over te gaan op een tweejarige grasklaver. Bij uitruil van deze grasklaver voor mest kan het bedrijf in hoge mate zelfvoorzienend worden wat betreft de stikstof. Dit heeft wel consequenties voor de fosfaat en kali voorziening.2 de beworteling van de bouwvoor en de ondergrond kan misschien nog licht verbeterd worden. Door een woeler onder de ploeg mee te laten lopen kan de ondergrond ontsloten worden. Een diep wortelende groenbemester kan deze ontsluiting bestendigen. Door ondieper ploegen (de Eco ploeg) wordt de door het bodemleven gevormde structuur minder diep weggeploegd, wat mogelijk bijdraagt aan een afname van het aandeel scherpblokkige structuurelementen in de bouwvoor.


5. Literatuur5.1. Wormen

Burgt, C.J. van der, 1998. Inventarisatie regenwormen AKC-bedrijven 1997. Louis Bolk Instituut, Driebergen

Edwards, C. A. and P. J. Bohlen, 1996. Biology and ecology of earthworms. Chapman & Hall, London.

Kloen, H„ 1988. Introductie en handhaving van regenwormen in gemengde biologische bedrijven. Scriptie Landbouwuniversiteit Wageningen.

Lee, K.E., 1985. Earthworms: their ecology and relationships with soils and land use. Academic Press, Sydney.

Marinissen, J.C., 1995. Earthworms, soil-aggregates and organic matter decomposition in agrO-ecosystems in the Netherlands. Dissertatie Landbouwuniversiteit Wageningen.

Rhee, J.A. van, 1970. De regenwormen (Lumbricidae) van Nederland. KNNV Wetenschappelijke Mededelingen nr. 84.

Sims, R.W. and B.M. Gerard, 1985. Earthworms. Linnean Society London.

Smeding, F.W., 1995. Protokol Natuurplan. Mededelingen vakgroep Ecologische Landbouw nr. 2.95, Landbouwuniversiteit Wageningen.

Smeding, F.W., 1996. Monitoring-programma voor natuur en landschap op de Warmonderhof-boerderij. Louis Bolk Instituut, Driebergen.

Theilemann U. (1986) Elektrischer Regenwurmstand mit der Oktet-Methode. Pedobiologia, 29, 295-302.

Werff, P.A. van der, 1989. Toegepaste bodemecologie in de Alternatieve Landbouw. Collegedictaat Vakgroep Alternatieve Landbouw, Landbouwuniversiteit Wageningen.

5.2. Stikstofdynamiek

An. 1998. Proefveldgegevens OBS biologische bedrijf. PAV, Lelystad.

Bokhorst, J.G. en GJ.M Oomen, 1998. Bemesting in de biologische glastuinbouw. Analyse van de stikstofdynamiek in enkele biologische kassen. Louis Bolk Instituut, Driebergen.

Burgt, G.J. van der, 1998. Stikstofdynamiek OBS met behulp van Ndicea. Louis Bolk instituut, Driebergen.

Burgt, G.J. van der, 1999. Stikstofmodellering OBS 1991 -1998 met behulp van Ndicea: van kalibratie naar validatie. Louis Bolk Instituut, Driebergen.

Burgt, G.J. van der, 1999. Kalibreren van Ndicea op zeven praktijkbedrijven in 1998. Louis Bolk Instituut, Driebergen

Habets, A.S.J. 1998. NDICEA 4.1: Model description. Eigen uitgave Habets.

OBS 1996-1998 15

6. Bijlagen6.1. Bodemwaarnemingen

Indringingsweerstand

Eijkelkamp handpenetrometer, conushoek 60°, conusoppervlak 2 cm2 Data in Newton. Per meting is per laag de maximale weerstand genoteerd.

Diepte Weerstand Gemiddeld

0-32 cm 140 100 100 260 140 140 220 16032-41 cm 380 340 520 580 620 380 580 490> 41 cm 240 200 260 280 220 260 240 240

* De sterk verhoogde indringingsweerstand kan voor een belangrijk deel verklaard worden door de aanwezigheid van (hele) schelpen. Het doorboren van deze laag met de penetrometer was niet alleen zichtbaar op de drukmeter maar ook voelbaar als een fijne trilling en tevens hoorbaar.

Dieper dan 41 cm was het duidelijk losser, maar slechts enkele cm. Daaronder was weer een vastere laag die niet in een keer met de penetrometer kon worden opgemeten. Enkele metingen genomen tijdens het laagsgewijs uitgraven van de profielkuil gaven de indruk van een laagsgewijze variatie in weerstand met minima zoals hierboven onder >42 cm gepresenteerd en maxima duidelijk lager dan onder 32-42 cm gepresenteerd.

Bodemmonsterringen Eijkelkamp, 100 cm3

diepte en nr gewicht na Gemid. % drogedrogen (gr) 1 en 2 stof

20 cm (1) 142,1 145 82,120 cm (2) 147,9 82,7

35 cm (1) 142,1 143 79,235 cm (2) 143,1 79,9

47 cm (1) 133,5 134 76,147 cm (2) 134,6 76,0

Gemidd. Vol% van1 en 2 gemiddelde*82,4 lucht 13 44 % poriën

water 313 % org. stof 53 % minerale delen

79,6 lucht 9 45 % poriënwater 36

1 % org. stof53 % minerale delen

76,1 lucht 7 49 % poriënwater 42

PM org. stof 51% minerale delen

* soortelijk gewicht minerale delen 2,65 ; soortelijk gewicht o.s. 1,47 ; o.s. op 20 cm 3% ; o.s. op 35 cm 1,3 (geschat); o.s.% op 47 cm P.M.


6.2. Wormen waarnemingen 1996 - 1997

Waargenomen wormen 1996lt/m 8: tarwe, voorvrucht pootaardappelen, 19ton/ha runderpotstalmest in augustus, inzaai raaigras + wikke groenbemester.9tml 6: aardappel, voorvrucht haver met onderzaai klaver en 30 ton/ha geitenpotstalmest in augustus.17tm24: peen, voorvrucht zomergerst met klaver onderzaai

Tweede kolom: aantallen in proefvlak 25 x 25 cm = 0,0625 m2

nr T o ta a n t A chlor A rosea A calig L. rubel L. cast L. spec L.spec tot

i 41 3 0 2

2 4 0 7 1 10 9 9

3 31 19 0 3 1 1

4 29 13 0 11 0

5 2 6 2 1 22 1 1

6 3 4 2 1 3 0 1

7 16 2 0 10 1 1

8 4 6 2 0 3 4 10 1 0

9 17 0 0 16 0

10 3 4 5 0 19 5 5

11 3 2 8 0 16 1 4 5

12 4 7 6 0 3 0 2 2

13 9 1 0 5 1 1

14 15 3 0 8 3 3

15 10 2 1 7 0

16 15 2 0 10 0

17 10 5 0 2 1 1

18 14 9 0 3 0

19 15 13 0 0 0

2 0 13 9 0 0 1 1

21 17 12 0 1 2 2

22 5 2 0 0 1 1

23 2 6 2 0 0 0 0

2 4 2 8 23 0 0 0

G e m / m 2 3 8 0 1 3 8 4 165 31Gem l t / m 8 5 2 6 1 7 4 10 2 7 4 53Gem9 t / m 16 3 5 8 5 4 2 222 3 2

Gem17 t / m 2 4

2 5 6 1 8 6 0 12 10

e%

OBS 1996-1998 1 7

Wormen waarnemingen 1997

O B S 2 5 sept

PI Al .chl Ap .ca l Lum .sp To taa l

1 2 1 3

2 1 3 4

3 3 1 4

4

5 1 1 2

6 2 1 4

7 1 1 2

8 4 2 6

9 1 2 3

10 1 6 8

11 1 2 4

12

13 1 1

1 4 1 1 3

15

16

17 4 1 6

18 1 3 6

19

2 0

To ta a l 1 6 3 0 3 5 6

O B S 2 5 sept

P5 Al .chl A p .c a l T o ta a l

1 1 1

2 2 3

3

4

5 1 2

6

7

8

9 1 1

1 0

11 1 1 2

12

13 1 1

1 4

15 1 1

1 6

17

18 3

19

2 0

T o t a a l 1 R 1 4

O B S 2 5 sept

P6 Al .chl Ap .r os To ta a l

1

2 2 2

3 1

4

5

6

7 1 1 2

8 3 3

9

1 0

11

12 1

13

1 4

15 1 1

1 6 1 1

17

18

19

2 0

T o ta a l 4 5 11

1 8 Louis Bolk Instituut, 2001

6.3. Parameter fitting: uitgangspunten en keuzes.

Het programma Ndicea bevat een module om op meerdere parameters tegelijk te kalibreren. De waarden van de betreffende parameters worden dan vrijgelaten binnen vastgestelde marges. Het model rekent dan de best passende combinatie uit. Het 'b^t passend' wordt getoetst aan:* Het verschil tussen de gemeten N-mineraal en de berekende N-mineraal in de bovengrond wordt geminimaliseerd* Het verschil tussen de gemeten N-mineraal en de berekende N-mineraal in de ondergrond wordt geminimaliseerd* Het verschil tussen gemodelleerde en berekende N-opname door gewassen wordt geminimaliseerd* Het verschil tussen gemeten en berekende bodem organische stof wordt geminimaliseerd

In dit onderzoek is een aantal parameters variabel ingevoerd. Deze zijn hieronder genoemd inclusief de gehanteerde marges en een korte toelichting. Het betreft grotendeels parameters die in de literatuur beschreven zijn maar waarvan de waarde onder de actuele omstandigheden niet precies vastgesteld kan worden of in ieder geval niet precies vastgesteld is.

CNM C/N ratio microleven Marge: 6 - 9

Toelichting: Het bodemleven breekt organische stof af. De hoeveelheid stikstof die daarbij vrijkomt hangt af van twee factoren:1 de C/N verhouding van het Bodemleven zelf2 de assimilatie dissimilatie verhouding van koolstof en stikstof van het Bodemleven.Voor het fitten kunnen niet beide getallen tegelijk gebruikt worden. Dat zou een vergelijking met twee onbekenden opleveren. Er is alleen gebruik gemaakt van de eerste parameter.

NfixO Drempelwaarde N-mineraal bovengrond waarbeneden maximale N-fixatie door leguminosen optreedt. Bij een N-mineraal van de dubbele waarde van NfixO treedt geen N-fixatie meer op.Marge: 5 - 2 5 (kg N03-N/ha)

Vlinderbloemige gewassen binden alleen stikstof als er weinig minerale stikstof in de grond aanwezig is. De grens waar de stikstofbinding afgaat nemen is variabel ingesteld.

DNF Denitrificatie-factor: factor die de mate van denitrificatie beschrijftMarge: 0,0 - 0,6

De denitrificatie hangt van diverse factoren af. De Denitrificatie is moeilijk te meten en in het onderhavige onderzoek is het ook niet gemeten. De mate van de Denitrificatie is binnen ruime marges ingesteld.

Textl Textuurfactor bovengrond. De afbraak van organische stof is o.a. textuurgebonden.Marge: 0,75 - 1,00

De hoeveelheid stikstof die in de bovengrond aanwezig is hangt af van diverse factoren. Kleigronden kennen over het algemeen een wat lagere afbraak dan zandgronden. Ook is de afbraak afhankelijk van de actuele bodemstructuur.

NLF1 Nitrogen leaching factor bovengrond. Het water dat door de bovengrond naar de ondergronddoorspoelt hoeft niet evenredig stikstof mee te nemen. Deze factor beschrijft de ratio waarmee stikstof met

het water uitspoelt.Marge: 0,75 - 1,00

De mate waarin stikstof door uitspoelend water wordt meegenomen is afhankelijk van textuur en structuur. De Nitrogen Leaching factor voor zandgrond heeft de waarde een. Kleigronden kennen preferente waterbanen en meer afgeschermde stikstof. De uitspoelingsfactor ligt daardoor lager: het water neemt minder dan evenredig stikstof mee naar de ondergrond.

NLF2 Idem ondergrond Marge: 0,75 - 1,00

oOM Hoeveelheid oude organische stof (old Organic Matter) in kg/ha Marge: 100.000 - 110.000 (kg/ha)

De organische stof is regelmatig op alle percelen gemeten. De variatie tussen de metingen is niet te verklaren door de toegediende organische stof. De metingen moeten derhalve met een zekere marge genomen worden. De marge die hier aangehouden is bedraagt 10%. Perceel 1 en perceel 6 hebben een hoger organische stof gehalte dan de percelen 2 tot en met 5. Voor perceel 1 bedraagt de marge 100.000 - 110.000 ; voor perceel 2 tot en met 5 bedraagt de marge 90.000 tot 100.000. Voor perceel 6 bedraagt de marge 110.000 tot 120.000.

oAge Aparent initial age AIA van de oude organische stof. De AIA beschrijft de plaats van de organische stof op de afbraakcurve.Marge: 23 - 27 (jaar)

OBS 1996-1998 19

De hoeveelheid stikstof die vrijkomt uit afbraak van bodem organische stof hangt af van de hoeveelheid organische stof, het stikstof gehalte ervan en de schijnbare beginleeftijd. Dat is een variabele met drie onbekenden. Om hier toch mee te kunnen werken is de hoeveelheid organische stof met een slechts kleine marge vastgelegd (zie vorigepunt). Het stikstof gehalte is gemeten. Hoewel ook deze metingen naar alle waarschijnlijkheid een zekere marge heeft is dit niet met marge opgenomen maar gewoon als een waarde. De schijnbare beginleeftijd heeft wel een redelijke marge gekregen. * ,

C N M N F i x O D N F T e x t l N L F 1 N L F 2 io O M o A g e

P 1 8 , 7 2 2 3 , 3 0 , 5 2 0 , 9 8 0 , 9 7 0 , 7 9 1 0 9 5 8 6 2 3 , 0 7

8 , 7 2 3 , 9 0 , 4 4 0 , 9 4 0 , 9 4 0 , 7 6 1 0 9 5 0 0 2 3 , 5 5

8 , 9 1 2 2 , 1 0 , 4 1 1 0 , 9 8 0 , 9 3 1 0 9 5 0 4 2 3 , 0 5

Gem. P1 8,78 23,10 0,46 0,97 0,96 0,83 109530 23,22P 2 8 , 9 1 1 5 0 , 0 6 0 , 9 9 0 , 8 3 0 , 7 8 9 5 7 8 9 2 4 , 5 3

8 , 8 4 1 6 , 3 0 , 0 6 0 , 9 8 0 , 8 1 0 , 7 7 9 5 5 0 0 2 3 , 9 7

8 , 8 2 1 5 , 7 0 , 0 5 1 0 , 8 6 0 , 8 2 9 7 1 5 1 2 3 , 9 9

Gem. P2 8,86 15,67 0,06 0,99 0,83 0,79 96146 24,16P 3 8 , 9 1 2 , 7 0 , 2 1 1 0 , 8 0 , 8 1 1 0 0 4 4 1 2 3 , 7 6

8 , 8 9 9 , 9 0 , 2 5 0 , 9 9 0 , 8 7 0 , 7 8 1 0 0 2 3 6 2 3 , 1 4

8 , 6 1 0 , 2 0 , 2 2 0 , 9 7 0 , 8 8 0 , 7 6 1 0 0 3 4 0 2 3 , 0 1

Gem. P3 8,80 10,93 0,23 0,99 0,85 0,78 100339 23,30P 4 8 , 8 1 1 1 , 3 0 , 2 6 0 , 9 9 0 , 9 1 0 , 9 1 1 0 0 9 1 6 2 3 , 1 1

8 , 7 1 0 , 8 0 , 3 3 0 , 9 7 0 , 8 8 0 , 8 4 1 0 2 0 3 9 2 3 , 1 1

8 , 7 9 8 , 9 0 , 3 7 0 , 9 8 1 0 , 7 8 1 0 0 1 4 2 2 3 , 4

Gem. P4 8,77 10,33 0,32 0,98 0,93 0,84 101032 23,21P 5 8 , 6 2 1 3 ,1 0 , 2 4 1 0 , 8 6 0 , 7 8 1 0 1 5 3 3 2 3 , 4 8

8 , 4 7 1 5 , 9 0 , 3 2 0 , 9 9 0 , 8 8 0 , 7 6 1 0 0 9 0 7 2 3 , 7

8 , 7 1 3 , 1 0 , 2 7 0 , 9 6 0 , 8 4 0 , 7 6 1 0 1 4 3 5 2 3 , 2 7

Gem. P5 8,60 14,03 0,28 0,98 0,86 0,77 101291 23,48P 6 8 , 6 1 1 3 , 4 0 , 0 3 0 , 9 8 1 0 , 6 6 1 1 9 9 3 9 2 3

8 , 4 5 1 3 , 9 0 0 , 9 8 0 , 9 8 0 , 6 1 1 1 8 7 2 0 2 5 , 2 6

8 , 5 9 1 3 , 8 0 , 0 2 0 , 9 7 0 , 9 7 0 , 6 5 1 1 7 9 8 4 2 3 , 1

Gem. P6 8,55 13,70 0,02 0,98 0,98 0,64 118881 23,79Gem. 8,73 14,63 0,23 0,98 0,90 0,78 104537 23,53P1-P6

Toelichting op de tabel;

Per perceel is drie keer onder identieke voorwaarden gefit. Dat levert drie uitkomsten op. Als die erg verschillend zijn heb je een probleem: het model rekent dan voor dat er meerdere oplossingen zijn die ongeveer even goed zijn. Een voorbeeld: het berekende stikstofgehalte in de bovengrond kan goed overeenkomen met het gemeten gehalte bij een hoge Textl (veel afbraak) en een hoge NLF1 (veel uitspoeling), maar ook bij een lage Textl en lage NLF1.Door het kiezen van de parameters sluit je dus ook mogelijke oplossingen die even goed of misschien zelfs beter zijn uit. Dat is inherent aan het modelleren. Bij nieuwere inzichten of metingen kan aan het zelfde onderzoeksmateriaal verder gewerkt worden.

De tabel laat zien dat de uitkomsten van de drie meetreeksen per perceel behoorlijk homogeen zijn. Bovendien laat de tabel zien d^ de uitkomsten tussen de percelen onderling niet veel verschillen, met uitzondering van de DNF die bij perceel 2 en 6 veel lager ligt dan bij de overige percelen. Een verklaring hiervoor kunnen we niet geven.

I

y

2 0 Louis Bolk Instituut 2001

6.4. Modelbeschrijving

N D ICEA staat voor Nitrogen Dynamics In Crop rotations in Ecological Agriculture. Het is ontwikkeld door de vakgroep Ecologische landbouw van de Landbouwuniversiteit Wageningen (Habets en Oomen, 1993).

Het programma is een integratie van drie modellen:1. M ineralisatie van organische stof in de bodem2. Watertransport (en daarmee stikstoftransport) in de bodem3. Verloop van stikstof op name

Ad.1.Het model van de mineralisatie gaat uit van een uniforme afbraakcurve voor alle soorten organische stof. Waar op deze curve de afbraak begint hangt af van de aard van de organische stof en wordt gekarakteriseerd door de 1ACE, Initial age, die verwant is met de humificatiecoëfficiënt. De afbraaksnelheid hangt vooral af van de temperatuur en de vochttoestand. Of er bij de afbraak stikstof vrij komt hangt met name af van de C /N verhouding. Negatieve mineralisatie (d.w.z. het tijdelijk vastleggen van stikstof) is mogelijk, bij voorbeeld door stro onder te ploegen.

A d.2.De waterhuishouding hangt voor een groot deel af van de textuur. Deze is meestal wel bekend op de bedrijven en zou anders eenvoudig gemeten kunnen worden. Op basis van deze gegevens zijn in het model forfaitaire waarden opgenomen aangaande de waterhuishouding, voornamelijk gebaseerd op de pF-curve. Daarnaast kunnen parameters ingevoerd worden die de relatie leggen tussen de waterbeweging en de stikstofbeweging: niet altijd neemt stromend water een evenredig deel van de aanwezige minerale stikstof mee.

Ad.3.Het verloop van de stikstofopname wordt berekend op basis van de evapotranspiratie, de stikstofconcen- tratie in het bodemvocht en de (gemeten of aangenomen) totale opname van stikstof. De evapotranspiratie wordt berekend voor drie trajecten: van zaaien tot een maximale bodembedekking, periode van maximale bodembedekking en afrij pi ngsfase.

Om het model te kunnen laten werken moeten de volgende gegevens ingevoerd worden:* Om geving (environment): neerslag, temperatuur, evapotranspiratie. Het beste zijn de waarden van de lokatie zelf, en anders worden de gegevens van het dichtstbijzijnde meteostation gebruikt.* Bodem: op basis van veldwaarneming (profielkuil) wordt een verdeling in twee lagen vastgesteld; bodemkundige gegevens moeten beschikbaar zijn (textuur) of ingeschat worden per laag. Voor de waterhuishouding is van belang de hoogte van het grondwater in zomer en winter.* Gewassen: vier momenten van de groeicurve (aanvang N-opname, aanvang volle groei, aanvang rijping, oogst), gewasopbrengst, N-inhoud ervan. Zo mogelijk ook van gewasresten (stro, bladeren) en groenbemesters. Bij afwezigheid van informatie over de N-inhoud kunnen forfaitaire waarden gebruikt worden, maar dit komt de betrouwbaarheid niet ten goede.* Bemesting: moment, hoeveelheid, soort, N-inhoud. Forfaitaire waarden zijn in het model maar kunnen gewijzigd worden als meetgegevens beschikbaar zijn (organische stof gehalte, N-gehalte).* Bewerkingen: moment en aard van alle grondbewerkingen. De invoer hiervan vergt vrij veel tijd ten opzichte van andere factoren en de invloed ervan is relatief gering. Als de informatie over bewerkingen niet aanwezig is kan gebruik worden gemaakt van algemene patronen in grondbewerkingen.

De output van de modellering omvat onder andere:* Grafiek van het verloop van N-mineraal in boven- en ondergrond, tezamen met eventueel ingevoerde metingen aan N-mineraal.

OBS 1996-1998 21

* O v e r z ic h t v a n N - o p n a m e d o o r d e g e w a s s e n .* O v e r z ic h t v a n d e b r o n n e n v a n d e N - m in e r a lis a t ie p e r t i jd v a k : u it m e s t ( A P L A p l ic a t io n ) , u it g e w a s r e s t e n

e n g r o e n b e m e s t e r s ( R E S I R e s id u ) , u it g r o n d b e w e r k in g s e f f e c t e n ( C U L T C u lt iv a t io n ) o f u it d e b ij a a n v a n g

v a n d e m o d e l le r in g a a n w e z ig e o r g a n is c h e s t o f ( IO M I n it i a l O r g a n ic M a tt e r ).

* N - f ix a t ie .

* V e r lo o p v a n N - d e n it r i f i c a t ie in d e t i jd .

* V e r lo o p v a n N - u it s p o e l in g in d e t i jd .

M e t h e t m o d e l k u n n e n , b ij g e b le k e n ju is t h e id o p e e n b e p a a ld e lo k a t ie , z e e r e e n v o u d ig m o d e ls t u d ie s

v e r r ic h t w o r d e n , b ij v o o r b e e ld :

* w a t g e b e u r t e r in e e n e x t r a n a t o f j u i s t e e n e x tra d r o o g ja a r ?

* w a t g e b e u r t e r b ij v e r v a n g in g v a n v a s t e m e s t in h e t n a j a a r d o o r d u n n e m e s t in h e t v o o r ja a r ?

* w a t g e b e u r t e r a ls t w e e g e w a s s e n in d e v r u c h t w is s e l in g o m g e d r a a id w o r d e n ?

B ij d e o p z e t v a n n ie u w e b e d r i jv e n o f d e o m s c h a k e l in g v a n b e s t a a n d e b e d r i jv e n k a n h e t m o d e l in g e z e t

w o r d e n o m te n m in s t e d e g r o t e l i jn e n in v r u c h t w is s e i in g e n b e m e s t in g v a n t e v o r e n te k u n n e n o v e r z ie n .

B ij h e t b e g e le id e n v a n b e s t a a n d e b e d r ijv e n z o u n a e e n p e r io d e v a n k a l ib r a t ie h e t m o d e l in g e z e t k u n n e n

w o r d e n v o o r d e b e o o r d e l in g v a n d e h u id ig e s it u a t ie e n h e t b e s c h o u w e n v a n v e r a n d e r in g e n d a a r in .

B ij g e b le k e n g r o t e n a u w k e u r ig h e id o p e e n b e p a a ld e lo c a t ie k a n h e t m o d e l in g e z e t w o r d e n in b e m e s t in g s -

b e s l is s in g e n o p b e t r e k k e l i jk k o r te t e r m ijn . D a a r v o o r m o e t d a n u it e r a a r d w e l d e w e e r s s i t u a t ie z o m o g e l i jk

t o t o p h e t m o m e n t in g e v o e r d w o r d e n .


6.5. Databestanden van de percelen

c# > 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0d o o o m o o c M C N O O•H • • • • • • • • • •g O O O O C M O O O C M C M

o o o o o o o o o o

2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

< # > 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Q O O O O O O O O O O O O O O

J J E - 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0d 2 03- I oCU o

M O O O O m O O O O O O C O O r Hc#> C O ...................................................................................................S W r ^ r H i o o L O L D O i n o L n o r n i n r 'Ü O j H r l t D O r l C D O C ' l O t D O C I O J H

x o o i n o o m o o o m o o i n oO i—l O r H r H O r H r H r H O r H i H O r H

— CdH lO O 'T O •Cd rH

H H H H H i n H H H H H H i nCM^TCMCNJ'3' ,;3 'C M CM 'T CS JC M 'T '3 'r—I r H r H r H r H l H r —I r H r H r H r H r H r H

< T r H O C T r H O C T O r H r H r H . H r H

O <H <H O rH i—I O i—1 rH rH rH r—I i I

•H4J Q CTi CTl•r| O O' O' d X • •

M CU O O

CT CT CT <T<r er er ero o o o

CT CT CT CT <T CT CT (T

O O O O

CT CT CT CT CTl (Ti CTi CTO O O O

M•l~i0

CM rH•rr "O 0)

M •H CD M CU03 M 2 03 d CU 03 03 03> 03 M 4-> 03 cd M 2 2 CQ(0 T3 td CO 03 T> M M CDrH H 4-3 0 CU M -H id idHC 03 M g M M rd £ 4-> •H -P M

CD \ CO 03 03 U 03 rd s M 0 u 03Dj CO <—1 4-> 03 4-> 03 > 4J co 03 co -H 03 >O <d 0 d H d > td 0 id 6 td id £ rdCd M d •H 03 •H id rH O M O M id O •—1u CD x £ CD £ X X Ou CD td CD td td X

< # > 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0O o o o o o , p o o o o^ C O O O O O O O O C N C M

ro ro<#> „L n o o o o o o o o o o O o o o o o o o o c o c o C M ................................................*0 4 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

> 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0) r~vo[ ^r " ' ' 0 ,3, t~~r'~ Tr3'r'~ D

[ d n r ' i n i n o i ^ i o m M ^0 i f ) O ^ O ' n ' ' T ' i r ^ N N< ......................................................H C l ' O H H O C ' I M M H r l

< # > 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0o o o o o o o o o o o o o o oC M ...................................................................................................c r x o o o o o o o o o o o o o o

4-3 <#> O O C lO O O (T3 O • •

rH CM O O 04 CU

M O O CD O O Cd • •cd o o

o o o o o o o o o o o oo o o o o o o o o o o oo o o o o o o o o o o o

O O O O O O O O O O lO Oo o o o o o o o o o r - oO O O O O O O O O O r H C M

<#> Q O O O O O O O O O O O O O » —I O O O o o o o o o o o o o o c d o S Ê o o o o o o o o o o o o o c m

M O O O O O O O O O O O O C T OC D O O O O O O O O O O O O i H C O..............................................c d o o o o o o o o o o o o o o

U O C J O O O O O O O O O O O O O C TO O o o o o o o o o o o o o o v ocm a i ..............................................................................................O i C U O O O O O O O O O O O O r H O

su

I (O H T

^ O O O r H O O O O O O

< # > o o o i n o i n m m o oS o o o c o r r L n m m ^ r - ^ r O i- C r—I rH

i o o o uo lo o o '

Eh o o o o o o o o o oZ n o o o o o o o

lD o o o o o o oo e n o a> o m o mo O CO <H CO r H CO <H r H

i t m cd r- er <r

! M 4-> i a> co I 4J 03 I +J g I 0 rH : 2 o3

0 10O 0)

I 4J gCM '—1

- n T3 03 CDM •H 03 M CU 203 M 2 03 d CU 03 0 0 O> 03 H 4-» 03 rd -X 2 2 CQ M(d T5 rd co 03 T) M M M CD H1—i rH 4-3 0 CU M •H td 0 «Ö-X 03 M g M M id £ 4-> •H 4-1 M CD\ CO CD 03 M 03 id M 3 U 0 M(0 '—1 4-1 03 4-J 03 > 4-3 co 0 «0 -H 0 > Pid 0 d '—t d > cd 0 rd £ rd 0 £ 0 CUM c -H 03 •H id 1—I 0 M 0 M 0 0 rH CU

CD X £ O £ X X CU CD td CD td td X <

•H 0 0 M -H 4-> 4-> COd t T t T C n t n - H (O 03(o h m a> a> >CO O O O) 0 Ö> g M 0 ) 0 ) c dO P - d > > CD <D <D

C (O T3 TD 4J 4J 4J 3-1 LX 3 d Q ) C C C 0 - H - r H Q ) < ür H O M 3 d 0 3 ( D a ) - H - Ho >h t . o: ui > o» tD u cd

(1)CUoCU

CL.

U4 O2 in a •

0-H O O O O O O O O O O O O O OP X O ^ ™

, 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0l O O C M O O C M O O O C M O O O O

! r-H r-H O <H rH O i—I rH r H O > I O < I i I

o o 2 • a co

2 oQ *3”< •

O CM O[X4 O 2 •

2 co O o 2 r- u •CD CM O

o •2 m

X O Q rHCU T

o m < o S (D O N 2 •O CM O

U roQ) 2 •M O O ro

U r o CMcd • •U CM O

O CM

2 CD O5 : O rHCD O O

o rr ro lü o o2 "3’ üj O OCD • • CQ • •

o o o o

d P r H M ’ r H O O O O l O O O O O C -2 • • • • ■ ■ *Q r- er r~~ o

rH CO Oi n o c T o m o O ' 3 ' OC O O r H O O D O r H C O O

( O - H o m o O ' r r - o c M O O O O r H O^ ü O ' T i n o r o c M C M O O i f i f O H o r -N O O l D C M H f O r - C M C M ' f r O l D ' T l D ' rO i Q i O H i n H O ^ r g ^ D r o r ' C M ^ ^ H

y t cu co '3* r~ cm ro

P o o 4-3 co r>I ro X e r coE-f 0

H O O

> X M ld 0 cd ■d £

(D Xcu id

■H Cd L s

CM > X O ld U ld

<44 [ 2

^ M n i D H H r r O r O f O r O C O C M C MT j r r O ' T ' ^ r O ' a ' r O r r r o ^ r f O r O T

h C M C D O C O ^ O f O O r O T C O C MM’ CD' ’ M’ CM'3'roM'rO'^'rocM-«r

r HOOC OOC Ml Or OC O< HC OC T r Ht ~ -(or-rorocjrocMrocMrocMCMro

5 X O ld co Cd

2

cd, •<

rH Qcu o cu cc;cC CU

O O O O O O O O O O O O O Oo o o o o o o o o o o o o o

i r O r H V D C Mi n mc D ^ r ^ c o c Mf H C DNinrOCMHCMHfOHrOCMHCM

i C M r o r p i n m c D V D r - r - c o c T C T

o o o o o o o o o o o o o oo c o c o c o c o c o m c o o c D c o o D c o i nc m o o o o o c m o c m o o o o c m

l o o o o o o o o o o o o c r r oi i n H ' j o o ^ M n M i n ' j r o i n i n ' O

IcMCMOCMCMOCMCMCMOCMOOCM

g Q O O O O O O O O O O O O C D ^• ë o O C M O C O r H O i n i n r H O C O V D ' D r H

Z^fOCMCMCMHCMrOHrrCMCMHHtO

E n o o o o o o o m o o o o o oQ ( 0 iH fO rH iH (O CM O < I (O CM rH CO CM§ 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

T M O O r H c o o v o o m c o r - r o c M O O.__1 CD,—I T CM H CM CJ OJ rO 1—ICMrHrHCOCM

m S o o o o o o o o o o o o o o

4J. H Q O ' 3 ' C T C M O ' T O O C M f O r - O O '0O' '0' '3'”3, r^r-*3’ CoiDt-~- rCDr--''3“

q Ê o o o o o o o o o o o o o

CM O 2 o ■ o

S o o CD o o 2 • •

m m

CD M Cd 0 ld (1) Eh £

Q Oo •

I CM O

H O Os • •i d ei o o

P CT roCQ «H<£h Ü h ( T cd CU <M

I P O)E-* S < s

(T3 O) 2 <13 N N

nj a> 2 <D M N

03 M 2 03 d> 03 M 4J 03(d X5 <d V) 03

X 03 M e L

CU 03 03 rd -X 2 "O -X M

03 Mcnri4->Q34-)fl )>4->cna3io-HO)>r o o d P d > < d O | d g c o < d e < oMd-H<13 H a 3 P O M O M < d O r HI D X I S l D I S t n X C u l D c ^ t D C M C N i X

03 M 2 03 d> 03 M 4J 03(d T3 (0 CO Q3rH rH .p O CUM 03 M g M^ CO 03 03 M(/) rH 4-> 03 4-> 03

aCU 03 03 Cd . -X 2 X3 M M -H (0

M <0 S 4->03 (d U > 4-> V) 03 co ■ <d O g rd id ê

M d -rH 03 ■ H r O r H ü H O M a S OC D X ^ C D S ^ C X C U C D t N i C D C Mt S ]

OBS 1996-1998 23

Kla

ver

GB

CR

OP

S:

In

itia

l A

ge

[-

] D

M%

P

lan

tin

g

p

j n

1

5

PR

OD

R

ES

I R

OO

T

ET

MA

X

RE

SI

QU

AN

T

DM

%

N%

dm

re

rL

ee

i Z

W

inte

rta

rwe

0

.99

1

.41

1

.41

1

.05

8

5.0

0

0.0

0

.00

< * > 0 0 0 0 0 0 0 0C O O O r H O O O C M

g o o o o o o o o

< * > 0 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0C N J ......................................................Z o o e o o o o o r -

oV>o o O o o O o O o O O O o O eno o O o o O o O o O O o o O o o o o o o o o C"-

o o O o o O o O o O O o o O X o o o o o o o o

o o O o o O o O o O O o o Oszp O o o o o o o o o o o o o o o Cd C0 m en en en en en enQ, r- r- H- r* CD rr r- r- r- CO t" r- CO CO o m r- en -c

o o O o o c_> o o o O O o o O a 03O H CO CO CM CMCMCM*—1X CM

o o o o o O o o o o O o o O c*> O o o o o o o o o o o o o o o a eo o o o o o o o( ) O o o o o o o o o o o o o o o -0 en CO CO CO en CO CO COCM <*>

en z c

O o o o o o o o o o o o o o o Z • r CO CMrH CM 1—1rH

o cn o o o O o o o o O en O O•Hp <*>O o o o o o o o o o o o o o o a o o o o o o op en o o o o o o o o o o o o o o o

o en iD o o O LD o H m O U) CD r~ 0 ( > 0V> o o o en en en en COo cn CO o 1—1 o CO o I—1CO O i—1 i—i CMo o o o o o o o o o o o o o o s o o o CO CO en CO1—1 H <—1 H rH a, X o rH rH rHo o lT) o o o m o o en O o O o H o o o o o o o o o o o o o o £*> o o o en o en orH r—i O r—1H 1—1o H H o H rH 1—t o C/3 o o o o o o o o o o o o o en o s

Ixj Q o o o en en r-1—1 i—i H H 1—t r—t i—i i—( H H H 1—l iH H X o o o o o o o o o o o o o CMCM o o o CMCO CO CO CO

iH rH rH

•—1 ,—i H r—| ,_| rH 1—1 1 r-l rH rH rH <*> Q o o o o o o o o o o o o o o o co o o . o o o-=r CM■'3* CMM* CM rj* -31 CMCMCMCM o c >o o o o o o o o o o o o o CO CO Z H* o o o o o

CM X o o o o oH i—i 1—11—1 t—t rH !--1iH 1—1 f—t i—1 rH iH Z X o o o o o o o o o o o o o cn Z CO o r~- o o en

O» en CMCM CMCO iH

O <—i ,H o en O rH O en «H rH en en rH H o o o o o o o o o o o o o M1 inH rr TT 1—t en I—1 T H en M1 CMen en CM en o o o o o o o o o o o o o CO CM Z tH 1—1 rr en CMCMen

X Z C») CO CO CM1--i rH o rH H i—t o rH 1—1o o i—1 X o o o o o o o o o o o o o o rH

oV rH (O T en enCT» CTS en en en en en en en en en en en en un Q o o o o o o o o o o o o o en<T\ CT» en en en en en en en en en en en en o c 3 o o o o o o o o o o o o o CO

CM X HO O o o o o o o o o o o o o a . X o o o o o o o o o o o o o o rH CJ

<CO CO CO rH 1—1 •H rH

en en 34 34 p (0iH CD 0 0 (0 o

34 p p 0 o .0 p p a a p

34 p 0 0 p U p If)0 m 0 CQ p s 0 If) U en 0l> o > o oi p 0 0 0 a

H 0 •H 0 s : U ü If) a en b34 03 -r—i i—1 If) 14 03 •1-1 If) cn a c c 0M <D (13 a •H 10 0 34 0) 0 U, 0 Z U c03 S > u. 03 34 C 34 s 0 s > a 03 34 c 34 o 0 34 p If) If)> M 03 03 X (13 0 0 Cn 34 > 34 0 0 2 0 0 0 Cn H c en en en 0 003 0 ■—1■o 3-1 V SZ 0 •H 0 0 0 U 34 ■U sz 0 H 34 34 b >i—1 P 3-1 03 '—1 o 0, P 0 p p -V 34 0 U a p 0 < en O o en H

•H 3-1 03 P 34 03 If) 34 2 0 34 •H 34 0 p 34 0 If) 54 2 0 CJ 34 0 c9 0) 03 03 03 0) (0 34 •H 0 34 34 co 0 9 0 0 0 0 34 0 If) 34 0 34 34 H o >

03 •H P P P 03 > H 0 N P 0 eu p 0 p p p 0 > 0 N 0 X c TJ‘(J (0 C P O a 03 O > 34 C U, o c •o 0 c p (3 .V a 0 o > 34 c a X "O If)O CTJ •H ■H (3 •H U >—1 C 03 0 -H (3 P eu ü 0 <3 U c 0 (3 XX CMZ Z U, Z CMZ Z Z X Z U H U Z X CMZ Z X Z CM Z Z Z X Z Q H < o >n X X > X > (J

2 m O ''T < •O (N O

X eo Z •

2 CO Q O Z r- O •

CO CM O O •z o

x o Q ena ^

O o S r* S •

u o 0 en .Q •H O

Cn • •■a'

O CM

CM O O en Z •o ^

CM OSoo

1 a0a o

2 0 0< O H O O O

O ' J ro tu O O2 'T T eu o ocn • • cq • •

0 0 0 0

z o o h o oM ■ • X2 o ■'3’ m mZ CM CM r ( H

' O O O O O O O O O O

c * > o o r - mo o o o o c r > c MO ^ , i no2 ...........................................................................................................O L n o c M r ^ O r H o m o o o o i H o o

C O O l —I C O O C M O C O O î —I C O O i —' C M O1—I 1—I I—1 «H H •“ <

0 - H O O o e n o c M O e n o v o o o o r ~ ~ oj ^ û o o o t o o c M i n ' o o n o r ' O O u ns O N O i n M - a u o r c D f O f O c o o o i n c oD'ex! 10 cm cm m m r n ^ r c M c o c O ' q ' n n c M

M (Xi en cm r~ t "

■ ' ^ ( O o ’ r ^ c o c o c o r - ' i H ^ r c D c o c o c o c n ' ^ r

M X 0 X

SZ Zp i O ' r i n o ^ œ i s c o M ' v o o i r i ( Yi t ^ M '

0 Z C O ' 3 , C O C O ’3 ' C M T C M * = r ' ' 3 ’ CO' = r ' =r C M' « Ta x■H X 34 S

(NŒ>r~cr>oor- ' =rmcMmorQr- cMi ni r>> Z r H C O C M H C O ( M C Ô C M C O ( O C M ( O C O C M C OO Cd U Cd

H H h O I 2 Z i—t CM O Cd If) Cd

Zcc; t_ 1 ,H C M m r O ' ' T ' 3 ’ L n i r ) O r ^ - r - c o c r > < T ><cd

o CJ 1 CO M H CMo X CJ o o 0 p 0 pCM/ 1 X 0 Z X en CO > sz > sz

CO 1 X 0 X rH 0 U 0 UX 1 tH z a < N -H N -H

0 X > 1 X 0 o H M en ■—1 rH0 CO Z l 34 H Q X 0 CM 0 0 U)u Z X 1 0 en o X 0 X 34 34 34 34 X•H / 0 o H z H 0 0 0 0 oTJ CM 1 < >H CM < o 5 0 5 0 XZ CJ X 1 X X z CO N N N N CJ

-P ^ •H M

U (Pa) a > o,03 td

TJ M 03 •—I

P 34 003 03 ■P H j_! , y . ,03 3 0) 0) 05 _ - -p 0 -H P P P 03 > 1 IC t o î C P O ^ Ë O J O •H O 03 -H -H O -H O H Ç

^ 03C U

03 OJ en Æ 0) ’H U P. P 03 CO M g 03

M -H 03 M M03 N P 03> p c a •05 03 -H O PX O . S O M

H O O O O O O O O O O O O O O OC O C M O O C M O O O C N O O C M O O O O..................................■ O d î O H H O H H H O H H O H H H H

03r H Q O O O O O O O O O O O O O O O 0 , 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Q. X .............................................. * .....................................................d J X O H O O r H O i H O r H O O H O O r H

E H O O O O O O O O O O O O O O OO c o i n c D c o i n c o m c o i n c o c o i n c o i n c o

X O C M O O C M O C M C O C M O O C M O C M O

H O O O O O O O O O O O O O O Oc o c o enen^r mc Mt nv oenr Hc oc nc nc o o...................................X O C M O O C M C M C M O C M C M O C M C M C O C M

Ê Q O O O O O O O O O O O O O O C -' a O o o œ o m o o o ^ i ’ c r i ^ r r ' C M ' ^ r c nôP c e ............................................................................................................Z & t M I ' l H C M O r l ' T C M l ’ l H H C ' l H ^ C M

H o o o o o m o o o o o o o o o OCOCMrHCOCMOCMCOCMi—I CO CM H H CM

X O O O O O O O O O O O O O O O

I H c x j o c M H O m c o ^ r c o o c n r o o o «—'CnCMCMHCMCMCMHCOHCMCMHCMC'

C d ............................................................................................................................M X O O O C D O O O O O O O O O OPen „ _H Q C M O c x j o o c M r ' ^ o r ^ O H r ' O O• O O ^ ' o r - ^ r o r ' O c o o r ' ^ r o r - c M22 c e ............................................................................................................................0 0 , 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

m

340>

1—1 014 0 rH

0 34 0 0 0, •Hs 0 3 > a 0 3434 > 34 0 0 5 0 00 0 0 <H TJ 34 TJ szp rH p M 34 0 <H ü34 M •H 34 0 p 34 0 (00 9 0 0 0 0 34 0 (0 34 -Hp 0 "H p p p M 0 > H 0 Nc TJ 0 c p o a 0 o > 34-r4 o 0 -H ■H o •H o r—t c 0 0z X CMz z X z X z z z X

c(13

c-HZ

oo


It

. ra

aig

ra

s

GB

0

.67

0

.13

o¥> O O O O O O O O O O O C O O O ' T C M N C M i f i i n C M N

.............................................................................................g o o o M O O o r o r o o o

<#>00000000000 O O O O O O O O O CCSJ co C M ...................................................... ....... • •i d O O O O O O O O O C D ^

i—I r—I

I S <#> • z o

o o o oo o

o o o oo o

o o o oo o

o o o oo o

o o o oo o

o o o oo o

<#> o 2 • Û o

P H Oc z0

o o o o

o o

o o o o

o o

o o o o

o o

o o o o

o o

o o o o

o o

o o o o

o o

M O o m o o o m ^ o o o o c M00 ......................................................................................................2 C d i n o i r > « H i n o m r ^ o o c ~ ~ o r oÜ K l t M O H H C O O H H O H H O H

X j o o o o m o o o m o o o or f H H H H O H r I H O H O H H

I f-r t—I H rH *—I rH H rH rH H rH H i I H — Cd

rH rH H iHO cm CM CM CM0 • • * *01 rH rH rH rH

H H H H H i n i O HCMNCM'O'CM'T'O'CM

o o o o o o o o o o oin v D r ^ c o r ~ c D ^ j ’ ' 3 ' r ' r ^ r '

o o o o o o o o o o oo o o o o o o o o o o

C n i d o o o o o o o o o o o o ocp c # > 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0c m o o o o o o o o o o o o o(O o .................................................................................... *M C M O O O O O O O O O O O O O Dj CU

M O O O O O O O O O O O O O C O O O O O O O O O O O O O O c d .......................................................................Q S O O O O O O O O O O C M O c n

x p4-> O Or-, CU "O* coe ®ü Q

■ a i

< # > Q O O O O O O O O O O O O MO O O O O O O O O O O O C D O MCM C d .................................................................................................................i d C U O O O O O O O O O O f O O M

0) „ C H O i o o o i H O O i o o c n H H c n < [ / ) C T ' H H f f l ^ H a i H H C ^ C M M O '

I—I Oh O r—I r—I O M •—I O <—I '—1 O *—* r t Oco4 J Q O O O •H O cr> cn <n G C d * - -

M CU O O O

CXl CTi CX> O CTi <n CTi CTt CTi <n

o o o o o

CT> O CTi CTi CTi<n en en <n eno o o o o

M o o o o o o o o o o m o ' 3 ’C O O O O O O O O O O O C M O ^

C d O O O O O O O O O O M O O

l O Q Ö O O O O O O O O O l O O OO O o o o o o o o o o o m o ^C M O S ........................................................................................................C U Û . O O O O O O O O O O M O O

i D O O O O O O O O O O C MO o o o o o o o o O ' 3 , r~C M ...............................................................................................C U O O O O O O O C M C M C M O

i d n o m i n m i n i n r - M n i nU i O V f l ^ r c n ' 3 ’ ' r ' r C M C M ' 3 , ' r

H O Ir l r lH C M C M C M r lH C M CM CM

g c o f o o o o o o o o o m• O in m c o c o c n r - C M O o m e o

Z - j - j n c M C M n n ^ v c n r H

_ | O O O C M O O O O O O O

o ^ o o o r o L n i D L n r ^ f ^ r - c oS O O O C D C o m c n ^ ' ^ L o mO H H H

o v o o o o o o o o r - r ' o o m.........................Q o o o i n m m L n « - i < - c c n f O

o o o c o n n h cm

H c n o o o o o o o o o o z o o o o o o o o o o< o o o o o o o o o oo o o cocot—l o o o m oOOiH HHHCMfOCOmH

I r—c r—c I—• cm o co co co co en

Eh( J f ' W n f O H H H H H H H H<

o

P03

P03

03H ■—1 03 1—1 rH

TJ •n M en <D T3 •n M en <DM(D

C0 •HM p

a>> e

03M

aCu M M P

M<D

CO

•HM p

CD> e

03M

CUCU M M P

#H p 0 (D en 03 <D en 03 <D eD <D ■—1P o <D en 03 (D Cn 0) (D <D CD(D en ri T i 3h rH <D -H TJ > > H <D en -Q TJ M ■—1 (D •H T3 > > •Ha o 03 rH <D M a P 03 M 03 03 X i CU O 03 rH <D . * a P 03 M 03 03 .QQj g rH (D Cn M 5 03 03 ■—1<—t M a Ë rH <D en M 5 03 03 •—1 •—1M

co 03 en en M (D (D M M 03 -X ja (D co 03 en en M <D CD M M 05 <DCU T i <D g 1—1eD P P <D P en cn -X CU TJ CD e ■—1<D P P (D P en eno M M 03 o g P G a O 03 03 ■H o M 1—1 03 O Ë P G CU O 03 03 *HaO 03 eD 4-J G O ■H -H o P 0 M M 3 a i 03 <D P e O •H •H 0 P O M M 3U < U co ia CM s Q M CU 0 0 CO U < 0 CO ia CM s S Q M CU 0 0 CO

r - M M co O) 0

P P P(1) p p p4-J CO CO V)P 2 2 0)(0 Ë2 U U p

CO -H *H 'O2 O C C -Ho -H co CO Mw g tn en TJ •EH CO M Me e n O O 0U M 0m o en x p >M5 C 10 T)CU TJ 3 0 CCU ■—I O M 3< O > < C " cC

en0o

p >CO P (1)Q) (0 OË 0) PG Ë

0) CU d) p p p CO CO -Hco co 0)

> > u

p p co co a» 0 Ë ËP P G C

O) O) 0) <D •H -H P P tn en -h -H <D CD Qj cd en en CD CD> > (D CD TJ T3 P P e C CO COp 3 co (O

c c > >

«

t

pCOTJ

coOn

ene

■H

p•H

M(D

4 J

P O

~ö>O )o

<0 Cd > D W Z O O Cd

O)Q _

Cu ro Z CM Q •

o

o o z • Q co

o enX •

2 m a -o- < •

O CM "T Cu o

r- cm oCD Oen •0 O < o

s p~ O CM2o CM O

o m(D z •M o O CM03 IT)

X )H O CM OCd 2 O 5 O o

O o 0 o oen O o Z

CD ro o oCD ro CU rH ro ro<D CD

Û O H o oO • S

CO <—1 CM O Cd 0 o oa i (D id 0 «n roCd CD CQ T-1H 2 CU <Cd eD o H e-~ en

M rH a • a i CD CM05 en o Cd (DQ) O H 5

< >H CM <CU CU S

X CO CDcd • •U m co

co

ü CO CMcd • •U CM O

O CM

cox pNzen

-X

- H O O O O O O O O O O O O O•xj ro ^ o* r - enH CM rH CMCuzc J P O O O c o c o o r O i H o r ' O O c o2 ..........................Q M O O C M U O O O M O C O O O r H

CM O rH M CD O rH CO O «“C O O CM

M O O O O O O O O O O O O O C O O O O O CM O O O O O O O Oc d ........................................................................• Q C r i H H H H O H H H H H H H H

(Dr H Ü O O O O O O O O O O O O Oa O o o o o o o o o o o o o o a , c d ............................................................................................(3 CU O t—I O O O tH O O >—I O r—t O O

( O - H O O O O O O O C n O O O C O C D j Z Q O C D C O O O O O t O O O t H r H \ O c o e o c o o O i —l o r ^ - r H O e n c n i o C n c e i r ^ c o e D o c O ’x c o C D i n ^ r C M r ' C O

M Dj CM ”=r CD CM CT>

H O O O O O O O O O O O O OO c D C D i n c o c D i n o o i n c o c o o o c D

C d O O C M O O C M O C M O O C M C M O

2 CD o^ O rH O O O

o oO ^ CO Cu O O2 ^ CU O Oco • • OQ • •

o o o o

Z o o w o oM • • CuS o o m mZ CM CM CO

•H CD rH Cu O COlu c o i n d enM Z • •

o o

rH CD in !--1> id CO ro co

Cd03 Cd.G &

CO O ST CD m co<D id ro rr ro »O’ CMa Cd•H CdM s

CM ■>3' CD CM rH CM> id CM ro co ro CM0 CdU CdM S

T T r i n o c o c M c o nr r n ' C M i n C M i r i ' T C O

r r c n r ' O c o c M œ n’T C O C M i n C M i O T f O

i n o u n ’ f ’ r i n H r ' CO CM CM r o CM co CM

r H r ^ c D c o c o c o m c M c o o c n r O r H c o S i d r H C O C M C M r H C M C M r H C O r H O O rHO Cd en Cd

srH CM ro *3*ir)V£>CDt-~r-co(n

M O O O O O O O O O O O O Oc o c M O O H m n r i o o c M i n m c oc d .......................D ^ C M C M C O C M O C M C M C O C M C M C M C M H

€ 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 O i ' C D c o ^ r - o m c D i n i n i n o c » op a i ........................................................................2 D j r H C M C M r H r H C O r H C O C M r H C r ) C O O

H i n o o o o o o o o i n o o mO O r H r H r H m C M M r H C O O C O C O Oo .......................................................a O o o o o o o o o o o o o o

I HC n c o C D C D C D C OC D l D OmOO •—’ [O r lH i r i ' T C M H C M in H C M H C M

Cd..................................................................m o O o o o o o o o o o o o opw- H Q < M C M ^ r ’X M < r ' ’3 ' i r ) 0 0 0 0

* O O c o r ~ ' P r) ' 3 ’ '3’ C D C D r o c D r ' C D i o2 a O .............................................................................*o c u o o o o o o o o o o o o

CM CM

«—1 ■—1<D (D P> > 0303 03 03N N <—1 •H

V p en 0*H «D <—1 <D P C •H (D 0 aCD P (D P (D O P P > c p a> XP > XP rH P o <D en 03 (D en 003 U 03 O <D en jQ T i P M 0 ■H TJN ■H N •H CU O 03 1—1 <D . y eu P 0 P

■—1 I—1 a Ë rH (D en P 2 0 0«D (D CO 03 en en P CD 0 P P 0

tp M M P CU T5 CD Ë <H a) P P 0 PM 03 <D 03 CD O P rH 03 O Ë P C a Oo (D 2 <D a i 03 <D p G O •H •H o P Oco N N N N U < 0 co i d tsi S [2 Q M eu

0303

rHTJ •e—i P w 0P G •H 0 0 a

p P p 0 O P p > c p a p P0 0 0 *H P O 0 V) 0 0 en 0 0 0> > -H 0 en XJ TJ p rH 0 •H TJ > >0 0 X) a O 0 r—1 0 M a p 0 P 0 0

r—i rH p a Ë •—1 0 Cn p 2 0 0 M '—1X4 M 0 CO 0 V) en P 0 0 P p 0 -X Men en -X eu TJ 0 Ë rH 0 P p 0 P 0 en0 0 •H O p <—i 0 O Ë P c a O 0 0P P 3 a i 0 0 P c 0 •H •H o p o P P0 0 CO U < 0 CO id CM S S Q Meu 0 0

OBS 1996-1998 25

Suikerbiet

0.60

0.35

6 O O O IT) o o «z

Z C D O O O O O O '3 '

6 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0■ Ö O O O O O O O O O O O O O O O O( S P .............................................................................................................................................2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

t f P O O O O O O O O O O O O O O O O•> r............................................................................................................................................Q O O O O O O O O O O O O O O O O

m o o o o o o o oO o o o o o o o c o

cn

4 J H O O O O O O O O O O O O O O O O

c z03 <-H o Z O

M o o o o o o o n o o o m v ü o o oOP c o ............................................................................................................................................2 C J r H i n o o o i r ) o r o o m o i r ) , ) r ~ o r ' Q Z r-4 CD O t I O CO o r o O CO O .

l o m o o o i n o o o i n o o o o o o r—I O i—li—4r-40t-4i—4t-40r-Ir-Ir-I O r-4 O

1—1r-4 «—4 1—4 r-4 - r-4 i—4r—4 -< r-4 H 1—4 r-4 i—1 t—4

i-4 O r-4 O O f—4 i—i 1—4 1—4 t—1.—1 OCM'T 'T CM -«r • r CMCMTT CMCMCMCM

-> H t—11—4 i—t r-4 i—1r-4 -< - 1 - 1r—4 1—4 r—4

en o O O 1—1O en en t—4 en .—ten ^ t—4 en cm TT P T *-• en en CMen cm

o i—1 i—1O P r—4 -< t—4 - 1—4 "< o o r-4 O 1-4

en en en en en en en <n en en en en en en enen en en en en en en en en en en en en en en en

o o o o o o o o o o o o o o o o

03pC P

p 03 en03 CO P> P03 <—4 03

3-4 03 3-1 3-4 XJ r—4 03 sza 03 03 34

2 > a > 03 > 03 c03 03 s 03 P 03X5 >—4 3-4 en -C 03

P Pi 3-t PC 03 p : (3 O a pË en 2

03 03 3-1 03 3 p •H 0303 P 03 03 N P enË P 03 1-4 > P c a , 03O •H 03 03 03 03 -H (3

Z 12 s 0« S NI 12 NI C2) X 04 12

6 0) U O — OS

03 O <H CM < CU CU

CM •eu o o o o o o o t—4

o o o o o o o Z CO T en co m m COenr~ CO CO eo COr- COr- CO -cr r~ u u

M C0 ,-1 1—1,-4 CMCM1—4CMCM

o o o o o o o Ë co o o o o o o oo O o o o o o o o o o o o o o UJ

o O o o o o o o o o o o o o o Z COCOCOPO CMCM

o o o o o o o o o o o o s ° o o o o o o oo O o o o o o o o o o o o

<jP o o o o en en o r-o O o o o o o o o o o o o o o 2 o

O -Ho 1—1

or4

en m ■*r

o o o o o o o o o o o dP O o o in o o m oo O o o o o o o o o o o o m o

Q O o o CMer>m CMoo o o o o o o o o o o o o COCM o o

r—4o COro

o o o o CMo E-4 CMo o o o o o oo o o o o o o o o o o o o r- CO

o o o o oo o o o o o o o o o o o o CMCO 33 r4

04 oœr4

enCOt—4CM

1—4o o o o o o COm

19

32 43 321 o o o o o o o o o o o o o COCMs

1—l 1—1

34

i o o o o o o o o o o o o o o r—4OS r-4 r—4CM'3’ m ex»

o o o o o o o o o o en LO >-•1 o o o o o o o o o o o o o en

) o o o o o o o o o o o o o o i-4 U CO <

COC0 1—1 r—4r-4

■» P 03 P P! o) m a u a>i 2 > a > o) >i P 03 03 OJ 2 03I 03 ■—I T3 r—4 P <—4 lp PÎ 3-1 Pi 03 PiI P 03 Pi a) <y o5 03 p a); U -P 4-J -P (1) 4-1I C4J O JJ Ê4 J

O

TJ3-403POJo

< e•H 03 03 N 4-> 03 (0ra h > 34 c O. ui03 03 03 0) -H O 3-4

-H -H P C

o a P

G -H -H O -H C3 -H 03 03 03 «U -»-I U «^ S S C u s n s n u x c u s û en

U c c•H 03 03 C Cn CP03 3-1 3-1en O O3-4o tnx:

c wTJ P 03 >-4 0 3-4 O >-< tx-.

03 03 •H 41 4J CP -H V)

03 0303 en e 0) c> 03 03 XJ -P -P C CO -H 3 03 03 OS > O

Ë34 C 03 03 •H P CP -H

0303 CP

XJ P C 10 3 03 OS >

CDCD(_>CD

Q _

1 tu COZ 03 O o O O o O O O O O O O O o o O

CM O m M o o o o o o o o o o o o o o o o\ M CM CM co o CMo o o CMo o o CMo o o o o o

1 Z Lu Z■o Z 1—4o 1-4 r—4r-4 o i-4 r—4 o 1—1r—4 1—1i—41—1

1 o o Pi 031 Z ÓP en r~ O 00 o I O r- O un O CMm o o o •H

U en m CO >: Q o o o o o o o o o o o o o o o o1 1—1 DS u O co O CO o T O CMO en O t—4 o o >—i o a o o o o o o o o o o o o o o o o o

m CO O o CO O o 00 O CMo CMo tu Z1 CO 1—1 r—4 r-4 r—4 < Z o o r-4 o 1—4 o r—4o r-4 o r—4 o o o C_31 o CO1 o o o o o r-» o O o m O O CD t—4O

co U o m o o o ■«T o o o CO r- O 1—1CMCMo p4 o o o o o o o o o o o o o o o o1 tu 1—1 os \ o o o en o en r- r- co en en o o r—4ro un o co oc un 00 un co en CD 00 00 un co tn co co o1 Z (J CMO en os co m co co r-4 i—i r- co 1—4 CD co CMen CM ( >1 O CM Pi eu CM ro co r~ CM Z o o CMo CMo CMo o o CMo CMo c_> CM1 g, o t—4 r-4

1 Q en CO O -3< CMt" CO co CM■r co r- CO CO o CO i—i CM M o o o o o o o o o o o o o o o o1 Z CM S3 O r4 > Z CO 'T CMTT CO TT co ■*3' co TT ■CT co TT co m co 1—4 m o un TT un un o TT tn 'T CMo CMm1 o o O p Z Z1 U Z CMo CMCMCMo CMo ro o CMtN r ) CMCMCM

p 1 2 m o o p 1203 1 a•U 1 a; o T co tu O O ro en r- 00 CD O ■tT CD r~ o CO en o co 1—1CM Ë o o o o o o o o o o o o r~ tn r- o

1 o CMo 2 '3' '3' eu O O 0) Z •çji r- TT CM ro co -3> co TT CO co TT co m •9 < ) 1-4 o CMr—4 CMo un co o • r tn CMco co m mr- 1 tu CO co eu a eu 0P Z"cr 1 Z o O O O tu Z Z CMCMCO t-4 TT CMCf) U) t—4co t—4 •=T CM1-4 entu 1 s: CO eu o p S

1 Z r-Dt 1 U Z o o M O O CMCMo CMen ro CO o CO co r- CM en t—4 H o o o un o o o o o o o o o o tn oc 1 CO CMo M tu > Z ro p- CO CMco CMro ro CMco ro CMco CM o co CMo CMro CM 1—4 ro CMr—4 1—f CMo CM

1 o 2 en o m in 0 Z op 1 Z o Z ro CM U Z OS o o o o o o o o o o o o o o o op 1 ce o U en 44 12

1 tup 1 o o CO co •3> CO co co en O o co ro un O un CO CO M o CMo ro o t—4 o co co r~ o co un co ro ro

1 r- CMCM U. o r- P en r- .2 Z CMTT CO 1—4co CMCM'T t—4 CMCMCMco 1—4 ro co CMCMCMCMCMro CM1—1t—4 CMCMCMtn CM1—1p 1 03 00 1—4 i—i Z ü Z Z03 1 CT o o en Z p Z o o o o o o o o o o o o o o o op 1 D en < en '2 p03 1 12 r- o co enh 1 iu P o o p co c DS CMCO co en m CO co r- co co en en û o 00 o CMo en o CMCMCO o un r- CMr-

tu 03 1 o o ro X en CO TJ ( >r- co r~~ co co co r~ r- co co co co t" cop 1 U o E*4 03 Z >: Z03 1 03 Z H O O >■: 12 O o P p

tu / 1 ( ) t‘3 O o P C p c peu 1 en M' a Z 03 03 p 03 en p 03 tn

•es eu 1 Pi CO r—4 > > 03 C/) p 03 en pp o 1 0) CO Qr 03 03 > p >03 / 1 03 03 N N 03 03 03 1—1 03o ca 1 s a o H o O P Cl) p P *0 0) P •ro p 03 p p TJ r—4 03 JZ

p) 1 o 12 03 03 0) 03 a 03 03 p Pi a 0) 03 tu 03 03 p Pi ao U 1 CO Pi 1—1CMo eu O o o 03 P 03 P P s > Q. > > 03 C u p p s > a > 03 > 03 c a pCM/ 1 eu 03 Z p en co > r . > s : 03 p 03 03 ro 2 03 P 03 03 03 03 03 p 03 03 03 2 03 p 03 03 03 03•'3* CO 1 eu 03 eu i-4 03 u 03 u U 03 U P in P 03 0 > a 03 TJ 1—4 p •H en s z 0) 0 >

eu 1 H 12 a < N N P Pi P Pi 03 Pi o ü a P p 03 p Pi p Pi 03 Pi o U a p p 0303 eu > 1 eu (13 o H Pi r- en 03 P •H Ë en P 2 03 <13 p 03 p -H Ë en 2 03 1—403 CO Z 1 p t—4 eu eu 03 CM 03 0) eu en 0) 03 03 P 03 D p 03 P 03 Pi co en 03 03 03 03 p 03 p p •H 03 p 03U D tu 1 03 en o UJ 03 p P p P p eu 03 03 N P 03 en P en Z p p p p 03 p •p 0) 03 N p 03 en p en•H / 1 03 o H 12 »-4 01 03 03 0) t ) o C P O R P 03 > P C a 03 O 03 c ) o c p o p Ë p 03 r-4 > p a tu (0 o 03TJ '3’ 1 < CM < o < 03 15 03 eu q 03 03 03 •H o P O p Z Cl •H C) •H o -H 03 03 03 03 •H o pZ o eu 1 eu eu 12 co N N N N u z 12 12 Z 12 NJ 12 NI O K CU 12 eu m z t!3 U Z 12 s Z s NJ s NJ (23 X Z s en z (23

< # > 0 0 0 0 0 0 0 0 0C O O O C D O O l O O M

g o o o o o o o o oz< # > 0 0 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0g o o o o o o o o o

I oo

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

z o o o o o o o o o o o o o o

< # > 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Q O O O O O O O O O O O O O O0>c

P H oc z 0 <rH O CU o

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

n m o o c o o o o o o o o O r H i n<#> C O ...........................................................................................................................S c d i n m o i n m o o o i n o r H i n r ^ i nQ Q i H C O O H C D O H O r a O H C O H H

P O Oa r- r-

g 0U Q

“ CC

Oo

om

00000lO lD t—

O O o o o ID y ) M O h

< # > 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0Q O O O O O O O O O O O O O O

C n X O O O O O O O O O O O O O Od

•HP < # > 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0d m o o o o o o o o o o o o o or—I C N J O O O O O O O O O O O O O O CU CU

X o i n o o m o o o m o o i n o oÆ rH O 1—I rH O rH rH O O <—I r H O r H i —I

I B H H r l r l r t H H H H H H r l r l r l— CJ

H rHO CM

§ 2

r H O r H r H O r H r H r H O i —1 '3''3’ CM'3''3’ CMCM',3' ,'3'CM

M O O O O O O O O O O O O O r HC O O O O O O O O O O O O O O M

Q O O O O O O O O O O O O C M L O

<#> Q O O O O O O CM CC • •X CU O O

O O O OO O O O

O O O O

O O O OO O O O

O O O O

o o o coO O O rH

O O CM *3*

Ö ' H W H O f l ' H O f f i O H O O ' H H C n

C d ...............................................................................................r H Q O r H r H O r H r H O r H r H r H O r H r H O(O

■r|pQ c ncncnc nc nc ncncnc nc nc ncncnc n• HOcncncncncncni ncncncncncncncn

M t U O O O O O O O O O O O O O O

M O O O O O O O O O O O O O C OC O O O O O O O O O O O O O C O ’3’

Q O O O O O O O O O O O O O O

<#>m Q o o O O 0 0CM Q • •CU CU o o

O O O OO O O O

O O O O

O O O OO O O O

O O O O

o o o en o o r- vo

O O O O

p P0 00 >rH *—1 0

P p 0 0 >—1•n PQ) 0 d 0 a x Pi •H 0

C 2 > 0 > a pc 0 P 0 > c0 P 0 0 0 0 -H 2 0 0 5 0 00 0 1—1 XI rH T3 2 p jC TJ P <H 0eu p -PC 0 Pi P 0 U H 0 Pi ap P •—1 0 + p co 0 P p

CO 0 0 0 0 p 0 0 p *H CO P 0CU p p p s 0 P P ' CO 0 N <-H 0 X p0 c c p 0 > P 0 0 e P 0 g 0 cCd -P -H ■H p 0 •H 0 p 0 0 c 0 •Hu s co cc CU 0 03 CU X 03 

1—1 <~1 0P p 0 0 •—1-r~> P

0 0 d 0 CL-X Pi •H 0d 2 > 0 > a .x 0 P 0 > d0 P 0 0 0 0 •H 2 0 0 2 0 00 0 H ja •—1V 2 P .d TJ p 1—i 0CU P Pi 0 Pi p 0 u <H 0 Pi CUP P '—1 0 + P co 0 p p

CO 0 0 0 co p 0 0 P •H CO p 0CU P P P g 0 p p CO 0 N •H 0 X p0 d d P 0 > p 0 0 g P 0 g 0 dcC -H -H •H p 0 -H 0 P 0 0 d 0 <-H•H0 5 S s co X 5 CU O 03 CU X 03 < 2

LD 0 0 0 0 O 0 O 0 00 0 0 0 0 O 0 O 0 0CMCU 0 0 0 0 O 0 O 0 0

Cd ro cn lD lT) m m lD IT) inIT) •*t cn o 1 cn ■a* "T

<co CM I—1 1—1 CM CM CM CMCM

F. co co 0 0 O O 0 O OV lT) lD CO LT) O CO co CM CO<#>z r r CO ■ 'T CO CM CM ro rH

E 0 O O rH O O rH 0 O

<#> 0 O 0 m m lD 10 lD mX 0 O 0 VD m lO co m in0 H <—1 I—1

O O 0 cn 0 O lD 0Xu O O O rH U) lf)

O O 0 CM (O CO CM ro CO1—1 rH <—1

O 0 0 0 O O 0 0cn 0 0 O O 0 0

< CM 0 0 O O 0 0O lT) U) O O l 0 mO i 0 CM 1—1 ro I—1 ro CM

<—1

X rH CO CM ro 1—1s •*r ro co CO CO

CC rH rH rH CM LD CD r~>*

H

<co CO (O rH 1—1 1—11-1rH

cn p P P P O'<n 0 0 CO co 0

p p 0 0 00 p P g g >

P <Hco co nj o(U J ) P Pg g w

d 0> tn U> • 0 Ui P Cr> O O Q)Ui 0

o o> x : >C co T3

T) 3 0) C rH O P G O >-« Cu Q

D> CO 0

> 0 60 c

0 0 > 0p p XJ p ■co co c -H •co to a eu> > Q o I

Lu roO 0 0 0 0 0 O 0

CD co O HH 0 0 0 0 O O O\ M rH en 0 CM 0 0 CM O O 0 CM O 0

LdT1 tu (—1 O <—l t—1O rH I—1 rH O rH 1—1 rH t—1 rH

-V 0cn 0 CM O *3*

Q 0 O 0 0 O O O O O O 0Q 0 CD 0 CM r~ 0 rH O '3’ 0 O 0 O O a O 0 O 0 0 O O O O O O

CO CM O co 0 CO O rH cu CCro rH 1—1 rH 1—1 rH CU 0 O I—1 0 O rH O !—1 rH rH

VOO O ■31

cn 00 ro CM cn •31 O m O cn H 0 O 0 0 O O O O\ O 0 CM *—1 rH CM CO CD CD <n O cn cn ID O CO CO m m 00 m CO

ro cn CM CM CM ID in r - OO CM ■ X CU r - CM m r~- tu 0 0 CM CM 0 CM CM

1 a O rH rH

'O’ cn cn CM co ro ro co CD ro M 0 0 0 0 0 0 0 O O O 0 O O OO > X CO ro ro co CM M1 ro '3' ro *3* -3> en 0 'T m r~- *3' m CM m 1—1

tu CM O IM rH 0 CM CM CM CMP 1 2 O O O x : s

cn cn cn cn CM 0 CO O CD g Q O O 0 O 0 O O 0 O O 0 CO rH r~~2 CU O O 0 z ro CO CO CM O ’ CM T ro O' CO *3" ■3* •O O CM O r-~ CO 0 r -

O O O O •H Cd z tu rH <M CO CO CM r ) rH 1—1 f-1 rHCU : 2 CO 0 0 P £M cn 0 cn ro CD ro r - ro r - CM ro m O H O O 0 0 O 0 m 0 O O 0 O O O

M Uu > X CM r - CO CM CM ro CM co CM ro CO CM ro ro O rH co CM rH CM r_H1

0 z ro CO rH 1—I Û Cd CC O 0 O O O 0 0 0p 1 X 0 0 m P s•rH 1 a

0 CD CM ID co •w cn ■'3' CD 0 cn 0 CM M ID CM O VD 0 0 co TT O VD O O VD0 d l cn r - 2 X CM • r CO CM «—1 CM rH ro rH ro CM I—1 ro CM •— en CM CM CM m CM CM ro rH CM

0 0 CO Cd p tu O O O 0 0 0 OP 1 0 m < •O' S p0 1 15 r~- O CM

m in CD CD r-~ CO CO cn •H û M- CO O VD 0 m r - VD O O O r rro X <n co < ~0 VD -3< VD ro VD VD r r • r

P 1 u m H 0H 0 0

Cd>* Û eu O 0 O O O O 0 0 0 O O O O 0

CU 1 p in 01 0 m1 u CM CM

CU 1 H 0 CM 00 1 Cd >1 5 O O

Lu / 1 < ) O O 0 1—10 0 p

CD m m > > 0ro 0 0 0

N N 0 •—1P p 0) 0 1—1 • ri rH

U P i P i 0 •r|0 0 P 0 P d 2 > 0 > a p i 0 P 0 > d 2 > d

L O 0 0 0 2 0 2 2X) u 2 p J 3 V P rH 0 0 1—1 rH

N PC 0 P i p 0 U •—1 0 P i a a p 0 1—1 CL<n p P 0 + p 0 0 P •—1

CL) 0 P 0 0 p 0 •HU P CU p P p h 0 p p 0 0 N 1—1 0 X p p g ■—1

0 G a p 0 > p 0 0 g P O fa 0 d O g pc u P 0 P 0 0 d O 1—1•r| tu •H •H •H ■ H rH •H

Q - Z (i) cu 1 cu CU 2 CO N N N N 0 2 s 15 CO X 15 tu (J) EM CU X EM < 15 0 S S S X

OBS 1996-1998 27

CR

OPS

: In

itia

l A

ge

[-]

DM%

Pla

nti

ng

Pp

rfp

pl

Pi

13

P

RO

D

RE

SI

RO

OT

E

TM

AX

R

ES

I Q

UA

NT

D

M%

N

%d

m....

........

........

...n.q

q

1.4

1

1.4

1

1.0

5

85

.0

0

O.f

e

0.0

0

< * > 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0C o o o o M M i n o j o ' O

Ê O O O O O O ^ J - O r H OZ< * > 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0O o o o o o o o o o c o

X 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 ' t J '

o o o o o o o o o o o oo o o o o o o o o o o o

o o o o o o o o o o o o



P O O O O O O O O O O O O O. û i r ' r ' ^ r ' ^ r ' V D r ' ^ ' T ^ ' r ' r '

lO O O O O O O O O O C M O o o o o o o o o o r ~ ( N J .....................................................................................û l O O O O O O O O O O

U nanni nmi r MOi r i MOU i n N ' T t r O l f O J O l f N ' J ’

H f T T H f M H N H H H NCM

O O O O O O O O O O O O

o o m m o o m v o o o o o

o o i n m i r s o i n v o o o r - r " o *—i »—J m co o <—i i i o i i * i i *

< * P O O O O O O O O O O O O Oo o o o o o o o o o o o o oC M ..................................................................................................................

0 X 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0c:■HP d P O O O O O O O O O O O O Oc m o o o o o o o o o o o o o

,—I C S J O O O O O O O O O O O O OCU Du

E c o o o o o o o o o m• o m c n œ c o o m o c D O c o<#>.....................................................................................Z v i n n c M m o j i O H C M H

^ o o o o o o o o o o

ô p o o o m i n i o o m o ' ûS o o o o m o ' a ’ inmmO *—I H H

o o o o m o o o m o o o f—I i—I i—I <—I O '—I i—• M O i—I o o

M O O O O O O O O O O O O O 0 ) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 C l ) ..................................................................................................................cj3 o o o o o o o o o o o c m o

cWOOOinOlOOf-HOCM

oo i-i r-~ ro ro

<#>00000000000000O O o o o o o o o o o o o v o oCM .............................................................................................................................X î c u o o o o o o o o o o o m o

Or-1 H rl rI O r-I t—4 »H I—II—IO trCMCMCM'3’ ''TCMCM',3, CMCMtr

M i—ti—I M r—I rl H rl r—I' r- . i—I M

O O K ^ H H O ^ a i H O l H HHc r i ( T i t r t rHc r i c j \ ' 3 ' C r i C ' i ( N

*—1 O O *—• »—I 1—I O O i—I O » t H

a i t n a t a i c n a i c n o i c r i t T i m c r ic n c n c n c n c n c n c n c n c n c n c n c n


M o o o o o o o o o o o m oC O O O O O O O O O O O O C M O........................................ ...C t 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 M 0

E-* '—l o o o o o o O o oZ co o o o o o o o

co o o o o o o oO co o CMo co m o LOo> m tr M CMrH M m CM

1—t

X3 rH ,_u lD CO *<r ■ti CMen LOs m m M* en m i—i m

03 rH CMen m r~~ en enX

HU en m m i—i i—i i—i r—1 i—i M<

m o o o o o o o o o o o o t n oO O O O O O O O O O O O O r H OCM 0 3 .................................................................................................................C u C U O O O O O O O O O O O M O

r—Ia>-

p a a) a c > co a> co TJ a)■h u aM aj P -i

(tj (TJ d) en eu en (TJ d) (D M c en en (DSu d) -H TJ > > (TJ (TJ TJ d) P eu •H TJ > > Eh (TJ P P 6Q) a P flJ p (TJ (TJ P •H p a d) a p (TJ p (TJ (0 < en o O rHD' Su si J m (TJ iH i—1 P M (TJ P -H en P p 2 (TJ (TJ i—1<—1 U p (TJM d) (D M P (TJ .X .X C/) CD (d d) 3J p d) (D P P (TJ .X M M O en jC P

> P d) p en en eu U (D p P -H d> > p eu P en en i-] C co eng CtJ C CL, • 0 (TJ (TJ O C TJ 0 C (TJ e (TJ c a O (TJ (TJ eu TJ 33 d) p

0 rH • H O P o p P o3 •H 0 0 •H (TJ o 1—1•H 0 P 0 p P eu ■—1 0 P ONI X3 'S - Q m CU Ci) C2J U S P3 eu S CMNJ XJ S Q M eu C5 ( J < O X Du eu

e iP C P C CD (D d) d) •H P -H P O -H CT* -H

(D 0)

«D Q) > a> > (D

C C W C W3 3 ifl D fl)

O CQ •"O

O CD

03co U > (U CO Zo o u

2 oû LO < •

O CM ODu m z •

S ro Q o Z r~~O •

CO CM Oo • Z o

ï o û m a.

o iO i S r- 2

P 00 aj 'TS> • H o

co x 03 a)CJ <u H s

I CM O U IO Z •

CM O 2 o

Q Oo •CM O

E-4 O OS • •

o) o o o P en ro CQ M<H M r - en o3 ai cm Ci) d)E- S

S

X in CD 03 • •u Kl CO

ro

ü ro cm 03 • •U CM O

O CM

O O o o O O O o o o oX CO tr en LT) m

M M i—1 CMZ aen z

mc#> O O O m en o O ■tr CMo r~ o o

O m en en O o CMo o o oCD O i—i CMo CMo o

«H iH 1—1 rH «H

f O - H O O U O U O O O O O O O ' 3 ’ 0 0 _ G Q o u o r - ~ r - ~ o ( 0 r - j o o o i - - o o S O C M O O I ^ O O H O i r O l H i n C M t no3 i n rococ or or O' 3 , cMCMCMCMCMcn

M Du CM CO UO O CM

S CO o^ O HCD o o

o 1 O b o o2 t iT ûi in mCO • • CQ • •

o o o o

Z o O H O OM • • tuS o lo m mZ cm co ro ro

•H CO r—I Lu O COlu co in J en p“ M Z

O O

t-] O O P CD f"33 ro ^ x en coH û) • •

H O O

^ ( O ' T f f i ’ j’ cno c Mt nc Mf O o r Mc o> i i 3 r o t r c M ”t r r o r O r r r o r O ' ^ ’ r o L no ’P Ci)(TJ Ci)JZ s

rooM'<ncMcor~(Mr-CMroo(Mcod i ^ r O ' T C M ^ r o c M ' a ’ r o r o t r r o i n ^a c*)•H Ci)

cm co i— ■'Tcor-rOM’ OOCDLor- ' - .>^HOCMCMCMCMO(OrOrOCM(0O Cl)U Cl)

H H c n o c o o i m i r O h i n H T H 2 HCMiHHHCMCMCMCOCMfOO Cl)(0 Cl)

s

03<Cl)X

( MroM- ioiOLOr- r^cocDcn

M O O O O O O O O O O O O OC 0 C M O O O O C M O O O O O O OC l ) ........................................................................................

T l O i O H H H H O H H H H H H HQ)•HM Û O O O O O O O O O O O O OC Û O o o o o o o o o o o o o oa ...........................................................................................................

Dj O rH O O O O i I O O M O i I O

E - . 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0OCOLOCOCOCOCOlOCOUOCOCOOO

03O C M O O O O C M O C M O O C M C M

M O O O O O O O O O O O O Oc o i n i n c M i o i n i n i n M C M i o c M i n i o

0 3 0 C M C M C M O O C M C M r O M C M C M C M

Ê Q O O O O O O O O O O O O O' O O r - ' C o c o c o L o c D c o r o c o M L D L n o

Z eu <—i ro i—i O r—i i—i ro m m* ro m ro ro

MOOL OOOOOOOOL OOOtOCMOHHfOCMHHfOOrOO .........................................................................................................0 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

I M C O O r O C O C M O O O O O O O 1—’ C/)CMCMCMCMMrO(MCMr~HrOi-H

S u û 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0Pen• H Q C M O C M M ' O O O O O O O i n OT 3 0 ^ ' ^ >C ' v£) r ' ' !Teûr'CMC£>eDTDS 0 3 .....................................................................................O Q j O O O O O O O O O O O O

CM CM

rH •—1 P(D d) en> > p(TJ (TJ PN N i—1 ■—i (D

(D en <d JZrH d) •H (D d) p a (TJ ad) p d) P 2 d) a C P C P a p P> sz > s z P > (TJ (D en (D en (TJ <D (D(TJ o (TJ o (TJ (TJ TJ d) P <D •H TJ > >N ■H N •H P rH p a d) a p OJ p (TJ (TJ

rH »—[ P M •TJ P -H en P p 2 (TJ (TJ i—1 •—1(D (D CO d) (TJ 0) 3 P d) d» P P (TJ M .v:

k ) M SU P p eu P (D P P -H d) > p d) P w enM (TJ d) (TJ d) O C TJ 0 C (TJ 6 (TJ c a • 0 (TJ (TJo 2 d) S CD 03 •H O 0 •H (TJ O M •H O P O P PCO N N N N ( J S 03 eu S TM NJ X3 S û M eu CD CD

Pen

prH ‘—i (Dd) en (D SZ

(D p a (TJ a2 d) a c P c P a PP > (TJ (D en d) en (TJ d)(TJ (TJ TJ <D P d) •H TJ >P 'rH p a d) a P (TJ p (TJP -X (TJ p •H en P p 2 (TJ (TJ rH(D (TJ (D 33 p (D (D P P (TJ MP d) P P •H eu > p d) p enC TJ 0 C (TJ e (TJ c a o (TJ

•H O o •H (TJ 0 •—1 •H o P o pS 03 eu S NI CM a S Q Meu e>


Grasklaver

0.60

0.10

0.30

6.6. Gemiddelde waarden parameters voor vruchtwisselingsbetsanden

C N M N F i x O D N F T e x t l N L F 1 N L F 2 o O M o A g e %P 1 8 , 7 8 2 3 , 1 0 , 4 6 0 , 9 7 0 , 9 6 0 , 8 3 1 0 9 5 3 0 2 3 , 2 2P 2 8 , 8 6 1 5 , 6 7 0 , 0 6 0 , 9 9 0 , 8 3 0 , 7 9 9 6 1 4 7 2 4 , 1 6P 3 8 , 8 1 0 , 9 3 0 , 2 3 0 , 9 9 0 , 8 5 0 , 7 8 1 0 0 3 3 9 2 3 , 3P 4 8 , 7 7 1 0 , 3 3 0 , 3 2 0 , 9 8 0 , 9 3 0 , 8 4 1 0 1 0 3 2 2 3 , 2 1

P 5 8 , 6 1 4 , 0 3 0 , 2 8 0 , 9 8 0 , 8 6 0 , 7 7 1 0 1 2 9 1 2 3 , 4 8P 6 8 , 5 5 1 3 , 7 0 , 0 2 0 , 9 8 0 , 9 8 0 , 6 4 1 1 8 8 8 1 2 3 , 7 9g e m i d d e l d 8 , 7 3 1 4 , 6 3 0 , 2 3 0 , 9 8 0 , 9 0 0 , 7 8 1 0 4 5 3 7 2 3 , 5 3

NB de oOM staat op 104.537 kg gemiddeld. In bijlage 9 staat als oOM een lager getal. Dat komt doordat de drie VW-bestanden na doorrekening van zes jaar nogmaals doorgerekend zijn, waarbij het programma de organische stof herverdeelt over drie groepen (old, young, fresh). De hoeveelheid oude organische stof wordt dan lager dan bij aanvang van de eerste zes jaar; de totale hoeveelheid bodem organische stof neemt zelfs toe (zie organische stof grafiek van bijlage 8).

OBS 1996-1998 29

6.7 Databestanden VW 1, 2 en 3

C Z0 rf,’ rH O01 O

oP O o o •rC O o o CMCMCMFi O o o O O OZ<#>O o o COCDCDO o o o co COCOCMJd o o o *=r T ■ r

o o o o o o o o m co CDco) o O O o o o o o o o o O o o o to ro roCMo o o o o o O. o o o «Hi—i i—4

JZo o o o o o o o o 4-1O o o o O o o O o O o o en COm enQ. co m CDr~- CDCDCDco CDm enO o o o o o o o o o £ O)o t—1r~~ CM■—1Ur CM

) o o o o o o o o o o o <*° O o o O o O o O o o o o £ r~ o co co COCOO O o o O o O o o o o o o •3 co en coCM

en td C

O o o O o O o o o o o o z 'T CMCMCMCM

> o o o o o o o o IT) co o•H4-J c*>o o o o o O o o o o o o £ mG m o o o o o O o o o o o or- U) r~ rH LMr~ lT> co r- rö O <*>o o o CMCMCM4 rH rH i—1co •—i rH 1—1»—i i—1(Mo o o o o O o o o o o o ZO. O. O 1—1rH rH

> O O o lO o O m o O o o tH ■Sjr o o o m o ■’3’ ro o o O1—1o o o rH o o rH iH o CDU) u ro o r~ o en rH o r~- LD o zUJ Q o O O m n m>H«H«—i t—1rH 1—11—1(—1I—1 VU CMCMro CMr-4CMm CMCMm CMCM o O o to ro ro1—1«H1—1

4 i—1rH rH 1—4<—1|—1rH 1—1iH i—1t—1 c#> Q O o CMo O O 00 O O co O o E- ro CDm o o o■"TJ"CMCM CMCMCMCM O < ) COco r- co co CDCMCOCO co coCMvu < CM CMiH *—1rH !--1r—1i—1rH rH ■—1 td i—1ro CMCOo COco O ro iH (O Z en in ro en

O en CMCMros rH cn r—4rH 1—1cn r-4 ,-1 cn en i—1 H m co in en m m' CM<T>CMT CMcn -rr CMcn en CM CDCOCMCOCMrH CMCOCMCM-ra’ COCM Sd ,_i o rold z ro ro ro> iH r—1*—1 i—1i—1o o i—1 IX O rH o rHO 'H o O rH O O tH

df>en cn cn cn cn en en en Q O m en in o in in encn <J\ cn cn cn cn en en en o < ) CO in o en coCMo.

o O o o o o o o o (X ex o i—t o !--I 1—1 rH o o o u (O ro to<

CM co MM

<—1 >H 2 o Oa) •n <0 ■m CD ■H-Ha -H a •H z ü C ca <D U C a CU U c o •H f0 rO4-1 4-1 4-1IÖ <D S aj CU to <0 s (U CU w c Cn en CO CO CO(0 V M •ü <u CO COX) M X3 <u co E-4 ro u <U 0 04-1 (Ö M (Ö ■—i CU 4-1 rö 4-1 tÖ u to ■—1 CL4-1 (0 < Cno O £ £ es M4Ö•H 4-) M 0) u u s l-l 2 Mto ■H 4-1 u QJ > 4-1 <UH CU (U■H 4J CO CU > 1—1CU > 4-1 CU•H XI C CO4-> 4-1 4-JO a <Ö o <Ö £ CÖ o > rö C CU rö O CUto 0 (0 £ tÖ o > to c a (0 CU V G CU •H•Hcd o (Ö o MO rH c (Öi—1■H O tO cd O <0 o u O 1—1 c 10>H -H o to CU •—i O k-4 0 0 0O a cd CUo KJ td td ze td z Û cd U Q cd CUCUKI td td zz td z Û cd < O >« Du CUCUCU

f- firn *£I Û

cn i—i CQ

G < O Z O CD cH CD XJ CQ rö O •n / co Cd

Z CD O CQ XI O CQ

< Z CD

0 CD rH CQ •H O Du ^

Q CQ

O CD

Cd Hl 0 Cd «H <D CD D U D Hl

O Oz •Q ir>

Z o Q m < •

O CM Otu ro

Z o CE CD Q en a o

u ro cm cd • •U CM O

O CM

S CO O O rH

CU O O

o o

z m Z r- 2 •

0X O (0 mXI • E-* o Cd

cn •< - r O CM

CM O2o

S o o CU o oz • •

o o

6-r O Oz • •

I Cd CU O O ld O CO

f O - H O O O O O O O O O O O OSZ X CO in CM CM fO\ H HZ Du en Z

d P M 3 O C 0 O O O r ^ O O ' X > C D OZ .........................................................................................................Ü r O O C T > O ^ O O r r O C M C O O

CM O »H O 00 O iH CO O «H CM O i—I t—I r—I rH *H

n j - r i c T i U J O C i r ' O o m o o ö u ox i Q c o r - o c M r ' O O O O O o o r '' ^ O O r O O C O C O fH O r H T H O O C OCncimcomcoincM om cm o m co

CU CM -sr CO

rrtnœO'CDCMCOin^COCMff'CO > Z C M ' 3 ' C M - ^ ' f O ^ T ' ^ ' f O ' r r - ^ r C M ' TX Cd cO CdJZ z

roc nco cncoc noo Lnr~ 'Co ocnco( D ^ N ^ C J ' T C M ^ ^ C M ' T ^ N ' TCL Cd

•H Cd X Z

( M T i n r r ^ i M i n H o m O ' T i n> Ï 3dCMCOCMCOCMCO(OCMCOCOCMCO

rH cn iS td rH <O Cd CO Cd

Zen en eo r~~ r~~

0 4-J > JZ 0 U

CU0

Cd 0 o Eh M CM CO rH0

i—1CDX rH o •Cd 0 rH CO 0

tO m cm Cd 0 X5 X X X X CU0 O E-I z H 0 0 0 0 o

< :x CM < O s 0 s 0 cdCd CU z CD N N N N O

0 0) _ CO XJ X io in ü m X ItJ -H 4-> t7> 0 Z X

x c0 0xj a>-H CU 4-1

X 0 MHS0 40 X 0 0 X -> rH (D > 4J 0 -H

M O O O O O O O O O O O OC D O O O O C M O O O O O O OC d ..................................................................• O d l H H H H O H H O H H H H

0^ H Q O O O O O O O O O O O Oa O o o o o o o o o o o o oQ, q£ .........................................................................................................f l J O j O r H O r H O r H O O r H O O O

E - . 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0O i o c D c o o o o in o o c o m c o m c o

S c M O O C M O C M O O C M O C M O

H O O O O M O O O C n O O O OC D C M iD C M in m in 'a ' fO in 'T n n nC d ..................................................................dS co cm cm cm oc mcm ocm cm co cm

g ü o o r ' o o o o c o o o o o• Ö O ^ m i n m c n i n c o M n c M ^ i ndf> c d .....................................................................................2 Ui r f CM H (O i—I ( O tH r l CO H H1 CM

Eh o o l d o o o o o o o o oO r H C M O C M C O C M r H C O C M r H r H C MO .....................................................................................c d o o o o o o o o o o o o

T H r - c o fo c o u n c o c o v o c o c o r - c o•— ' ( D U ) H C M H M H ^ r ( M H H l D H

c d ........................................................M C d O O O O O O O O O O O O

■ H Q t o r - C M r - i n n ’a’ r r n c M i o n•bOcMCDr 'VO'3 ’ OH*'srvor'CMCOZ Cd . • ......................................................*Q C U O O O O O O O O O O O O

0 -oa -HCu 0 X0 0 S 0

BI X JC M XJ0 u M td ■hX 0 -H 4-1 X 0en 0 Z X

O f d O H O ' H C ' U r - l - ' - l ^ / ' V û a î D j ü N î d t c l i M S û c i i

, . c â n ird *—I "H

w» d> co„ ^ W 0) > Ha io o m g m o0 ( T J O M O r H C l U < - 1 - ' - 1 ' - ' Q a ; a i ( U N î d « s i d Z û

CU -P M M S (1) O) M > H> O)ni c a


Raa

igra

s

Ë o o o o o o

oP O O O M> MD C£>O o o o co co co

X , o o o ■

E j O O O O O O O O O O O- 6 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Z O O O O O O O O O O O

< # > 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Q O O O O O O O O O O O0 c4 J E - < o o o o o o o o o o oc z «3 f i ,

rH O01 o

m m d o o o o o o o u q m d o

2cjMDr'-or~r~-r4uQr'~uQMDr~ü ß i H H H H H r l C O t - I r l H H

x o o o o o o i o o o o oÆ i—I O «-H O O 1—I O O t-H rH O

H H H H H H H H H r l H HOCMCMCMCMCMCM-'rCMCMCMCMQ • • • • • •

l H ( J ' H C T \ r t r ( ( J ' H H O ' C J l r lc/)cr>CMcncMCMCP'rcMcricr«cM............................................................................................................I t d O r H O r H r H O r H r H O O r H

avj6 o) u o— CÙ

> 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

CP id cc■H4-1 <#> <c m < 0 O

UQ O O O MD MD MD O o O O o O OC M ...............................................dl O O O rH r-4 rH

[ J r~ o MD iT) UQ UQ Ü H N 'T ^ ^< c ...............................................H f - -O’ r l CM CM CM

0 0 O 0 O 0 O 0 0 O<#>z - - CM CM CM CM

O 0 O 0 O 0 0 O £0 0 O ir> UQ UQ

0 0 O 0 O 0 O 0 O CM CM CM

0 0 O 0 O 0 O 0 0 O 2O

0 0 OI—1

UQ UQ

0 m O rH ■<3* O df> 0 0 O UQ UQ UQ

0 co O 0 OD r~ O r - 0 O UQ UQ UQ

CM CQ CM CM ir> rH CM m CM CM 0 1—1

0rH

OI—1

CQ CQ

• O 1 MD

ZL

60 O

MDcoCM

OMD

OCD

co1—1

0co

09

•

HZ<

CQ

CM

MD1—1

UQCQCM

OOO

OOO

OOO

1 CQ CM CQ CQ MD O CQ 1—1 CQ Za

cr>CP

m CQ OCQ

OCQ CM

.25 CQ

CO

.25 lT)

CMmco

CT>1—1

mCM

.48 ■ <r

colOCM

WK - -

T--1

30

48 46

Q c n c n c r i c T > c n c r i c n c n c r i c r > c r >Oocr>cncr>cncr>cricricricr\cn

; c d .........................................................................d i O O O O O O O O O O O

O O co . cm cd •dl dl O I

3h 1—10•—10 0 x: •n0 x: a -H Za •H CLû 3H3h 0 G 0a 34 3h 3H0 c 0 0 0 0 2 0 1—10 0 0 0 2 0 W-0 >>T) 34 0 (0 H

V) V >>V 3h 0 V) 4-10 3h 0 0 ■—10 a 4-1 0 <4-10 M0 0rH0 a 4-1 0 2 M0 rHrH0 4-13434 2 34 CJ2 3h 0 ■—1 rH0 4-33Hm 2 3H CQ U CP0 M di V) 340 0 34 CP M

CQ >HCP0 -XM CO3H0 0 34CP O-i 0•H-P V) W1—10 >4-1 0 •H XJCU 0 -H4-1V) V) 1—10 >4-3 0•H O CL0 O0 0 0 Ë 0 G CL0O a 0 0 0 0 0 Ë 0 g a 0 cd 0 0 O3h 3hC 0•H•H O0 “ü£ 0 0 0 3h34C OrH•H O0 CJ Ûcddi OC5idCMid S û CdO Û CC CUC5(J3bdtMidS QcC

4J 2 203s o o

■H ü C -H 03c o03 34CP O

O CPc-o 3rH OO

<0 4J 4-1 4-> tP n w w 34 0 0 0o g ë ë c c c x: Q) 0) 03 (0 4J 4-1 4J (1) -H -rH -H 34 0 0 0 Ui e> O O

X UQ MD Cd • *c J IO 01

ü co CMcd • •CJ CM O

O CM

S MD Oft O H O O O

O ^ o 2 ^ ^

m-rt 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Z kiCP z

' ^ < # > M 3 O 0 0 O O t ~ ' O O M ) M ) O

O f i ó « o o o j O N n oCMOt-HOOrHCOCDrHCMO

rH H H *H rHm . H O M D O O O O M J O O O Or Q c o r ' O O O O r ' O O C o r - ^ O O m O M D O O C M i H O O r Ot p a S i n c o m c M c o o m c M o m m

M di cm ^ 00

rrOODCPCMCOmCMCOCMOCO>ïs icM'TCM in 'V '^ , c o ,!3’ ,=rCNJ' 34 Cl]03 Cdx: s

di o o m o œ o c M œ i n o œ o o c oS S i O © W C M ^ C M in-s r^ C s l^ ^ C M -TCQ • • CL cd

O O -H Cd 34 S

r ) CM m O H3m cm oq cq cm co- M O O CM -p * UQ •P' r -

. Cu . . > id CM CQ CM 0Q- !ƒ) in O ü

CQ CQ O Cd<4H S

» U i o co r j- J o> r~ S ^ 1

z • • o cdo O (0 Cd

3

3 4J co r~ cd <■> X cr> cd <C

0 • CdH o O >*

^ M ^ c o n r o m m c j ^ 'H CO H CO CM r H CM CM rH <

, 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0l O O O O O O C M O O O O

I h h h h h h o h h h h

rH Qa q a 0$< CU

O O O O O O O O O O Oo o o m o o o o o o o

< ld uq M> t— r-

o rH o o o o O ' I O O «H

O O O O O O O O O O Om œ œ o o c o c o i D c o i n o o

C MOOC MC MOOC MOC MO

0 0 0 0 0 0 M3 0 0 0 0cM uicM in in^M D in^ cM un

CQCMCMCMCMCMOCMCMfQCM(X

Q o o r - o o o o o o o oO ^ m i n i n i n c o m i n c N ^ t n

P H O o i o o o o o o o o oO H W O C O n H C O C M H H N

§ 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

’’ H r - c o c o c n m v D in c o o o r - c n■1 (/] U3 H N H H ' T CM H H .V D H

4 ^ 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

•H Q cq r~~ cm 1 t~~ I in r— cm co r -o CM M3 r- in 10 <=r ^ vc> r- cm m>

Q CU o o o o o 0 0 0 0 0 0

Cd 4-> 0 Cd ■—I 03 CO 3

E-< O O3 • •

ld 15 O O 'J o coCQ r l H <H 3d N CD q£ 03 r-1 CO

03 4J> x :0 U

3-4 U (O 03 2 03 N tM

M CU 03 O 03 Cd

I N CJ

rH 0303 x: -nCL -HCL H C4 3u 0)03 03 03 03 2

CO T3 > > T5 M4J (0 3-4 03 03 ■—) «o5 34 n) 1—I •“H 03 4-JM t j i fC3 -3 W 3-101 -H 4-> (0 10 rH 03Q . 03 O 03 03 O Ë0 0 3 O 3-4 3-4 C O r j -H U «O

03 W CL 4 J 03

03 03 > 4-1 03 C

rH 0303 X I T i CL ' HCL 3u 34 3h 03 03 03 03

CO TD > > "Ö4J CO 3h 03 03 rH2 3h 05 rH rH 03M O ' 03 dC CO «

I 4-> CO CO rH 03" 03 03 O K

i l »V w 34 34 G OÛ Dj CU LD U CO

CO CL 4-3 03JJ 34 34 Î 34

CL 03

0) 0 > 4-J03 C

340) . a 03O 03a cc

O B S 1 9 9 6 - 1 9 9 8 31

o*> O O O O O O » r T C O O O O O O X X

Ê O O O O O O O O

g o o o o o o o o o oX J O O O O O O O O O O d P ............................................................................z o o o o o o o o o o

d P O O O O O O O O O O2 .........................................Û O O O O O O O O O OCnc•HP R O O O O O O O O O Oc zfO <>H Z>Qj o

M m O O O V O O O O m moP C O .....................................................................................2 W i f ) r v r - H U 3 r - L n r v m i n O cC H H H *—1 i—1 !—1 CO i—I i—1 i—I

SCP O O O O O O O O O O

•—'Q .(^'r-r~vovomr~-'COr'-r-~ Ë OJ U Q*—■ cc

ó¥> O O O O O O CO VDO o o o o o o x xx ................................X O O O O O O t t t

VD CDdPm O O O O O O V O V DO o o o o o o x xX ...................................................................X O O O O O O r H r H

x

U r ' ( T i i D o o o i n i oU O ' H t M O O O ' T T< ................................M r ' T T r H o o o c N c s j

X

d P O O O O O O O O O OO o o o o o o o o o oc n X o o o o o o o o o o

Ë r- O V O O O O V D C D" O V D c n c o o o O ’T^rd P ............................................................Z 'T T t M O O O C ' IO J

p < * > 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 c m o o o o o o o o o o ro o .....................................................................................' H C N O O O O O O O O O O X CU

g O O O O O O l O i T )" O ...................................................................o V ° O O O O O O X X 2 o o o m mO H rH i—I

%è

o o o o o o m o o orH O O rH *—l O O O <—I <—I

R ■—I rH rH rH i—I <—I i—I <—I <—I rH O X X X X X X t t X X X

* ' rH o o tt tt o m o i—i <—i c o r - o o c n m o r - o r - r -[ J .....................................................................................c C i o c M M m c s j c j H C M m m

o o o o o o m m

dP Q OO O O X O O O O X X O O r H V D V O X X C O V O V O i —I r HCs) C C ............................................................................l C ü < x i ' t O ( , i g ) H f O O t r ) x r r r

R x cd Z H «£ N D o i m O cn

mcoCMcoo o o o oo o o o or- m m o oo o co CM

1—1co m m m TT m cn m CD CDO1 IH cr> rH H cn cn rH rH rH cn cn TT CM CM CD CO CM rH CM tt tt x I—t '—| r-H< co cn CM CM cn cn CM TT CM cn cn £

UJ rH rH O O rH O rH O O■—1 cc o i—1 i-H o o rH rH i—1o o<0 cc ,H

CM o m o m cn cn4-1 n cn cr, cn cn cn cn cn cn cn cn o o CD <—1 rH f" CD <—i o rH CD CD

O Os cn cn cn cn <n cn cn cn cn E-c cc f—( rH rH O rH rH (—1O o O ro ro ro ,-H rHPt CU o o o o o o o o o o <

o CD Uto I—1 QJ QJ

Ui p PQJ p Pp ro caP(0

2 2

2 u o p*n co •H ca dPoP-n •rH Z O cH C1J c c O ra ca P CD VD

C u u Ut O) C C £ > cn Ut QJ QJ R <0 Ui uQJ > > ■ o cn Ui <D O) UU •—1 p ta CTJ U a < O o pu. <TJ <a p co fO u a i—t rH P Ui Ut U| OVH QJ s u P Ut Ut Ut cn cn Ui QJ QJ QJ M o

CO 0) Pt Pt W u cn Ut O) qj qj '—i •H QJ > P P PICU P cn V) qj a> > p p a CtJ fc CO C c CU T>O c fO fO o a <0 h (0 c c ■H CO O ■—1 -H •H CUCU •H Ut C4 c o CO o CD CM X £ £ < O >H u .U s O o x u cc (SI X s £

1 Cu roo O O O o o o O O O

m o X O H o o o o O o o\ M ro VD X o o o o o o X o O

lu Cdcn z T> cc rH rH rH rH f—1 1—1 o 1—1 rH

QJVD VD o o o

m 2 Û O O O O o o o o OCM a CMo O O X o o o X X a o O o o O o o o o o

o o O X o o o 0» X• r ro i—i rH 1—1\—1 1—1 < CU O o o O o I—1o I—1o

1 O VD<a O o O O X VD o o o o

SC d O o o o X r- m o o o R o o o\ o O o o o O X X t—1 o o o X o X m X X

U o X o m X X o o < )O CM -X co rH TT X X X o X CMo X o o X o

1 a o *-< rHv VD CMCMX m X X X X X X M o o O o o o VD o o

Z ro 2 O > ''3' m TT X TT X TT TT TT X TT m m TT X m m m TTo u Cd

Cd X CMCMX CMX CM CMCM1 2 o O O SC £

T Cu ro O CMX m X X X X o o Û O o o O O O o O O2 TT CU m m QJ m TT T3>X T31 X TT TT TT •9 o X m m X TT m m X

ro co a cd oP X< z O O o o •H Cd z 1—1X X i—1 TT CMi—i \—1o 1 S ro Cd o Ut £

CO VD CM O CM rH rH m X m o o R o o o O O o o o OM lu > £ ro CM CO X X X X X X O 1—1X rH i—1 rH

cn m Cdz o z ro CM ro ro u Cd X o o o O

co 1 X o O m £a o X VD X m XVD X X i—i m m X X i 1—t X r-

o Cu o r* PJ cn r- 2 Z CMrH X 1—1X t—i X X X *—■X rH i—i »—i •*T •—i X rH ,—10 Cd Cd

o o cn Cd X O oz 1 CD m < -3" £

CM X XCMX m m VD VD r~ r~ •rl X r~ r~- TTo o CMO X ro ro X cn co < -o o r~ m m TT X TT r*

mZ R o o R o o o O

co 1 Ut o O TT/ ca m

0) co 1 XI • CM CM OrH OJ 1 Eh o CM o I—1•H o 1 Cd 2 £ O o

/ 1 ( > C9 O o ■—1CU 1 cn cm O Z QJ 0)

ca CU 1 ^ rH O o > >p 1 Qj ro a 1—1 ta ta<a / 1 QJ QJ N Na CU 1 £ Q o R O o •r-

•HQJM rH O QJ p c Ul Ut Ul QJ c c

QJ iC > c eu QJ QJ So QJ > > 'U cn Ui QJ QJ > >

N a ta p ta <a U UU a <a •—1Cd Ut QJ 2 Ut p Ut Ut Ut i—i •—i

ro -X -V cn Ui CP 0) iQJUt Ui Ut CU p cn cn Q) ■rH 0) > P P p cn cn ■—1 •H >

p o ta ta o a ta e ta G C O EUi 0 ta o r—t -H ■H X ■H ta R -H

z e) T> 1 CU CU £ CO N N N N o £ O O a X CN] Cd £ £ LJ £ O O X X


Win

terp

een

6.8. Resultaten VW 3

Grafiek. Verloop N-mineraal gedurende 6 jaar. Winterpeen kan niet de veronderstelde stikstofopname realiseren: de beschikbare N- min daalt tot nul.

CROP Week Fix UPTi UPTm Den OUTBare 1 0 0 0 5 26Winterpeen 22 0 193 157 4 10Bare 43 0 0 0 0 11Grasklaver 68 287 410 410 0 7Grasklaver 105 415 564 564 0 6Bare 153 0 0 0 22 34Knolselderij 179 0 192 192 19 23Bare 202 0 0 0 3 24Doperwt 227 63 178 178 6 -1Bare 238 0 0 0 0 -1Raaigras 239 0 109 109 20 16Bare 257 0 0 0 6 33Zomertarwe 275 1 154 154 18 4Klaver 293 19 65 65 1 11Bare 309 0 0 0 0 10Totaal 313 786 1864 1828 104 213

Tabel. N-balans VW 3. Getallen in kg/ha

Week = WeeknummerFix = Stikstofbinding leguminosenUpti = stikstofopname door gewas bij veronderstelde opbrengst Uptm = stikstofopname zoals door model berekend Den = denitrificatie Out = uitspoeling

O B S 1 9 9 6 - 1 9 9 8 33

Gewas Week IOM RESI APPL Totaal

Bare 1 38 0 0 38

Winterpeen 22 78 0 0 78

Bare 43 23 6 1 30

Grasklaver 68 71 29 1 101

Grasklaver 105 61 66 27 155

Bare 153 20 43 29 91

Knolselderij 179 35 67 38 140

Bare 202 12 34 11 56

Doperwt 227 14 38 11 64

Bare 238 2 10 21 33

Raaigras 239 20 84 35 138

Bare 257 7 31 11 49

Zomertarwe 275 21 76 27 124

Klaver 293 15 23 16 54

bare 309 2 11 2 15

TOTAL 313 418 518 230 1166

Mineralisatie van stikstof uit drie bronnen gedurende de teelt:IOM = Initial Organic Matter = bodem organische stof bij aanvang rekenperiode Resi = Reidu = gewasresten en groenbemesters Appl = Application = bemesting

NB Het betreft een rekenperiode van zes jaar. De winterpeen groeit uitsluitend op stikstof uit IOM omdat dit gewas aan het begin van de rekenperiode zit. Met andere woorden: de peen groeit ook op stikstof uit gewasresten en groenbemesters van voorgaande jaren, maar die zitten verrekend in de IOM. Zo ook groeit de tarwe schijnbaar vooral op gewasresten; dat komt door het cumulatieve effect van deze rekenwijze. In de tekst van het verslag zelf is opgenomen een tabel waarbij per jaar berekend is waarde stikstof vandaan komt. Bovenstaande tabel maakt vooral inzichtelijk de verhouding tussen de stikstoflevering van Croenbemesters/gewasresten t.o.v. bemesting.

Tabel. Mineralenbalans van VW 3Bij uitsluitend gebruik van de bedrijfseigen mest is de stikstofvoorziening nagenoeg veiliggesteld. Ertreeds dan echtereen flink tekort op aan Kalium en Fosfaat. Dit is in de berekening ondervangen door aanvoer van Ruwfosfaat en Kalizout.


Organic Matter116000

114000m i -

.112000

■ 110000

108000

'106000

104000

102000 150 200Week -»

•TopSoil

Grafiek. Verloop organische stof gedurende de vruchtwisseling. Er vindt opbouw plaats.

^ O ig a n ic Maller

OBS 1996-1998 35

Stikstofdynamiek OBS:Niet rechtstreeks stuurbaar, toch efficiënt

Geert-Jan van der Bürgt 2002


Inhoudsopgave

1 Inleiding 3

2 Methode 3

3 Resultaten 43.1 Organische stof en stikstof 43.2 Stikstof uit vaste mest 63.3 Stikstof zelfvoorziening 7

4 Conclusies en aanbevelingen 7

Stikstofdynamiek OBS 2

1 InleidingIn d e b io lo g is c h e b e d r i j f s v o e r in g is h e t a a n s t u r e n v a n d e s t ik s t o f s t r o m e n g e e n e e n v o u d ig e z a a k . Z e k e r n ie t

a ls e r g e w e r k t w o r d t m e t v a s t e m e s t d ie in d e n a z o m e r w o r d t t o e g e d ie n d . D a t is b ij h e t b io lo g is c h e b e d r i j f

v a n O B S h e t g e v a l . T o c h s c o o r t d i t b e d r i j f w a t b e t r e ft d e s t ik s t o f e f f i c ië n t ie b e h o o r l i jk g o e d . In o n d e r s t a a n d

a r t ik e l w o r d t a a n d e h a n d v a n d e v o lg e n d e v r a g e n d e N - h u is h o u d in g v a n h e t b io lo g is c h e b e d r i j f s g e d e e lt e

v a n O B S ( B D ) d o o r g e l ic h t e n v e r g e le k e n m e t h e t G e ïn t e g r e e r d - E x p e r im e n t e le b e d r i j f s g e d e e lt e m e t

u i t s lu i t e n d k u n s t m e s t .

• H o e z ie t d e N - h u is h o u d in g v a n O B S - B D e r u it?

• H o e s c o r e n d e r e le v a n t e b e o o r d e l in g s c r it e r ia v a n d e N - h u is h o u d in g ?

• W a t z i jn d e f a c t o r e n d ie d e N - e f f ic ië n t ie g r o t e n d e e ls b e p a le n ?

2 Methode.A l s o n d e r s t e u n in g v o o r h e t in z ic h t in d e N - h u is h o u d in g is g e b r u ik g e m a a k t v a n h e t c o m p u t e r m o d e l

N D I C E A . D it m o d e l is o n t w ik k e ld v o o r t o e p a s s in g o n d e r b io lo g is c h e b e d r i j f s o m s t a n d ig h e d e n . K e r n v a n h e t

m o d e l is d e a f b r a a k v a n o r g a n is c h e s to f , e n d a a r a a n g e r e la t e e r d h e t v r i jk o m e n v a n s t ik s t o f . D i t is

g e ïn t e g r e e r d m e t e e n m o d u le v o o r N - o p n a m e d o o r g e w a s s e n in c lu s ie f N - f ix a t ie , e n e e n m o d u le d ie d e

w a t e r b e w e g in g in d e g r o n d b e s c h r i j f t in c lu s ie f N - u it s p o e l in g e n d e n it r i f ic a t ie . H e t is e e n d y n a m is c h m o d e l

w a a r in g e m e t e n w e e r s g e g e v e n s in g e v o e r d w o r d e n (n e e r s la g , t e m p e r a t u u r , g e w a s v e r d a m p in g ) . In s t a p p e n

v a n 7 d a g e n w o r d t d e s t ik s t o f h u is h o u d in g d o o r g e r e k e n d . E e n b e la n g r i jk e o u t p u t v o r m t d e b e r e k e n d e N -

m in e r a a l in d e b o u w v o o r . D a t is d e r e s u lt a n t e v a n a a n v o e r ( m in e r a l is a t ie , d e p o s it ie , b e m e s t in g , f ix a t ie ,

c a p i l la i r e o p s t i j g in g ) e n a f v o e r ( o p n a m e , d e n it r i f ic a t ie , u i t s p o e l in g , im m o b il is a t ie ) .

G e d u r e n d e d r ie j a a r is o p t w e e p e r c e le n z e e r in t e n s ie f d e N - m in e r a a l g e m e t e n o m h e t m o d e l t e k u n n e n

k a lib r e r e . V e r d e r is g e b r u i k g e m a a k t v a n a l le m e t in g e n d ie in h e t k a d e r v a n h e t b e d r i j f s s y s t e m e n o n d e r z o e k

o p h e t b e d r i j f z i jn u it g e v o e r d t u s s e n 1 9 9 1 e n 2 0 0 0 (o p b r e n g s t e n , N - in h o u d g e w a s s e n e n g r o e n b e m e s t e r s ,

b e m e s t in g e n , N - m in m e t in g e n , d r a in w a t e r m e t in g e n , o r g a n is c h e s t o f g e h a lt e v a n d e g r o n d ) .

Grafiek 1.Berekende en gemeten N-mineraal in 0-30 cm

^ ^ "B ereke n d e N-mineraal ■ Gemeten N-mineraal


H e t p r o c e s v a n k a l ib r e r e n (o v e r m e t in g e n v a n 1 9 9 1 t o t 1 9 9 7 ) e n v o o r s p e l le n ( 1 9 9 8 - 2 0 0 0 ) is e ld e r s

b e s c h r e v e n (v .d . B u r g t , 1 9 9 9 : O B S 1 9 9 6 - 1 9 9 8 . R a p p o r t L A 1 4 , L B I) e n w o r d t h ie r n ie t b e h a n d e ld . A ls

v o o r b e e ld v a n h e t r e s u lt a a t d ie n t g r a f ie k 1. H ie r in s t a a t d e g e m e t e n e n d e b e r e k e n d e N - m in e r a a l in 0 - 3 0

c m , p e r c e e l 6 , 1 9 9 7 e n 1 9 9 8 . D e b e r e k e n in g v o o r 1 9 9 8 is d u s e e n 'v o o r s p e l l in g ' o p b a s is v a n k a l ib r a t ie

o v e r d e v o o r g a a n d e ja r e n .

H e t p a t r o o n v a n d e g e m e t e n w a a r d e s ( s t ip p e n ) w o r d t g o e d g e v o l g d d o o r d e b e r e k e n d e w a a r d e s

(d o o r g e t r o k k e n li jn ) , e n d e a f w i jk i n g is z e ld e n m e e r d a n 2 0 k g N / h a .

H e t k a l ib r e r e n le v e r d e e e n s e t o p a a n b o d e m - e n g e w a s p a r a m e t e r s o p b a s is w a a r v a n d e

s t ik s t o f b e s c h ik b a a r h e id in d i t g e v a l g o e d v o o r s p e ld k o n w o r d e n . D e z e z e lf d e p a r a m e t e r s z i jn g e b r u ik t v o o r

e e n n ie u w e s e t v a n b e d r i j f s g e g e v e n s , n a m e l i jk d e g e m id d e ld e o p b r e n g s t e n e n b e m e s t in g e n v a n h e t

b io lo g is c h e b e d r i j f o v e r d e a f g e lo p e n ja r e n . M e t d e z e 's ja b lo o n '- m o d e l le r in g is v e r d e r g e w e r k t . T e v e n s is,

m e t d e z e l f d e s e t a a n p a r a m e t e r s , d e 's ja b lo o n ' v a n d e m e t u i t s lu i t e n d k u n s t m e s t b e h a n d e ld e

v r u c h t w is s e l in g g e m o d e l le e r d . D i t le v e r t v e r g e l i j k in g s m a t e r i a a l o p .

D a a r n a is n o g b in n e n h e t m o d e l v e r d e r g e r e k e n d m e t e e n 'v ir t u e le la b e l in g ' v a n s t ik s t o f o m d e b e w e g in g

v a n d e s t ik s t o f b in n e n h e t b e d r i j f in d e t i jd t e k u n n e n v o lg e n .

T e n s lo t t e is m o d e lm a t ig d o o r g e r e k e n d o f O B S - B D v o l le d ig in z i jn e ig e n s t ik s t o f z o u k u n n e n v o o r z ie n .

3 Resultaten.

3.1 Organische stof en stikstof

In t a b e l 1 s t a a t e e n a a n t a l k a r a k t e r is t ie k e k e n g e t a l le n v a n d e o r g a n is c h e s t o f e n d e s t ik s t o f v a n z o w e l d e

b io lo g is c h e ( B D ) a l s d e k u n s t m e s t - s ja b lo o n (K M ).

Organische stofB e id e s y s t e m e n h e b b e n e e n e v e n w ic h t in d e a a n v o e r e n a f b r a a k v a n o r g a n is c h e s t o f , m a a r h e t B D - b e d r i j f

h e e f t e e n h o g e r g e h a lt e o r g a n is c h e s t o f m e t m e e r a a n v o e r e n m e e r a f b r a a k .

Stikstof aanvoerD e a a n v o e r v a n s t ik s t o f is t o t a a l v e r s c h i l le n d : u i t s lu i t e n d k u n s t m e s t v e r s u s v a s t e g e i t e n m e s t e n N - f ix a t ie .

N-opnameD e o p n a m e d o o r g e w a s s e n e n g r o e n b e m e s t e r s e n d e a f v o e r m e t d e g e o o g s t e p r o d u c t e n is v e r r a s s e n d

g e n o e g v r i jw e l g e l i j k v o o r b e id e s y s t e m e n . B ij d e B D - v r u c h t w is s e l in g s p e e lt d e g r a s k la v e r e n d e

c o n s e r v e n e r w t e e n g r o t e ro l in d e g e m id d e ld e N - o p n a m e e n N - a f v o e r e n is s p r a k e v a n e e n f l i n k a a n d e e l

g r o e n b e m e s t e r s . O o k d e K M - v r u c h t w is s e l in g h e e f t g r o e n b e m e s t e r s , e n d o o r d a t e r h o g e o p b r e n g s t e n

g e r e a l is e e r d w o r d e n in e e n in t e n s ie f b o u w p la n is d e N - o p n a m e h o o g e n z i jn e r o o k v e e l g e w a s r e s t e n .

Mineralisatie van NH e t m o d e l N D I C E A r e k e n t d e a f b r a a k v a n a l le t o e g e v o e g d e o r g a n is c h e s t o f s e p a r a a t u it . H e t is d u s

m o g e l i jk d e N - m in e r a l is a t ie g e d u r e n d e d e t e e lt v a n d e h o o f d g e w a s s e n n a a r h e r k o m s t a f t e le id e n . D it is

r e le v a n t o m d a t h e t z i c h t b ie d t o p d e t o e v o e r v a n s t ik s t o f g e d u r e n d e d e t e e lt , n a a s t d e N - m in b ij a a n v a n g

e n d e d e p o s it ie . D i t is b e r e k e n d o p ja a r b a s is : d e m in e r a l i s a t ie v a n s t ik s t o f u it g e w a s r e s t e n , g r o e n b e m e s t e r s

e n o r g a n is c h e m e s t u it h e t v o o r a f g a a n d e j a a r z i jn v o o r d e h o o f d g e w a s s e n s e p a r a a t u it g e r e k e n d . D e o v e r ig e

m in e r a l i s a t ie is a f k o m s t ig v a n o r g a n is c h e s t o f o u d e r d a n e e n ja a r . O o k h ie r z i jn d e v e r s c h i l le n t u s s e n B D e n

K M v e r r a s s e n d k le in . D e b ij K M la g e r e m in e r a l i s a t ie u it o u d e r e o r g a n is c h e s t o f k o m t d o o r h e t la g e r e

o r g a n is c h e s t o f g e h a lt e v a n d e g r o n d .


BD KMOrganische stof voorziening

O r g a n is c h e s t o f E v e n w ic h t , h o o g n iv e a u E v e n w ic h t , la g e r n iv e a u

O r g a n is c h e s t o f to e v o e r : V o o r a l v a s t e m e s t

O o k : g r a s k la v e r

Z o w e l h o g e o p b r e n g s t e n (m e

g e w a s r e s t e n ) a l s g r o e n b e m e

Stikstof aanvoer (gemiddeld kg/ha)M e t m e s t 9 8 (v a s t e g e it e n m e s t ) 1 4 0 ( k u n s t m e s t )

F ix a t ie 6 2 (g r a s k la v e r , e rw t, k la v e r

g r o e n b e m e s t e r )

0

Stikstof opname en afvoer (gemiddeld kg/ha)H o o f d g e w a s s e n 1 9 6 1 9 0

T o t a a l ( in c l C r o e n b e m e s t e r s ) 2 4 7 2 3 8

A f v o e r m e t p r o d u c t 1 2 2 1 3 8

Mineralisatie van stikstof (in 0-30 cm) gedurende teelt hoofdgewassenU it o u d e r e o r g a n is c h e s t o f 61 5 6

U it g e w a s r e s t e n 1 9 1 4

U it g r o e n b e m e s t e r s 1 7 1 6

U it o r g a n is c h e m e s t 1 4 0

D ir e c t e N - g i f t h o o f d g e w a s 0 1 2 7

N-efficiëntieM e t a l le e n b e m e s t in g 1 , 1 7 0 ,9 1

I n c lu s ie f d e p o s it ie e n N - f ix a t ie 0 . 5 9 0 . 7 2

N-zelfvoorziening in %3 9 0

B D : K la v e r - M e s t ru il v e r r e k e n d 4 8 0

Tabel 1. Kenmerken en kengetallen organische stof en stikstof

O p m e r k e l i jk is v o o r t s d e z e e r g e r in g e m in e r a l i s a t ie u it v a s t e m e st: g e m id d e ld o v e r d e v r u c h t w is s e l in g w o r d t

9 8 k g s t ik s t o f p e r h e c t a r e p e r j a a r a l s v a s t e m e s t g e g e v e n , e n s le c h t s 1 4 k g d a a r v a n k o m t v r ij g e d u r e n d e d e

t e e lt v a n d e h o o f d g e w a s s e n . D it is la g e r d a n o p b a s is v a n v u is t r e g e ls w o r d t u it g e r e k e n d .

N-efficiëntieN - e f f ic ië n t ie is g e d e f in ie e r d a ls s t ik s t o f in o o g s t g e d e e ld

d o o r a a n g e v o e r d e s t ik s t o f . D e N - e f f ic ië n t ie is v o o r B D

h o g e r d a n K M a ls a l le e n m e t d e b e m e s t in g w o r d t

g e r e k e n d . In d ie n o o k d e p o s it ie e n N - f ix a t ie w o r d e n

m e e g e n o m e n z a k t d e e f f ic ië n t ie in b e id e g e v a l le n , m a a r

B D s t e r k e r d a n K M e n b l i jk t B D m in d e r e f f ic ië n t .

Zelfvoorziening ND e z e l f v o o r z ie n i n g s g r a a d v a n s t ik s t o f is g e d e f in ie e r d a ls

s t ik s t o f f ix a t ie g e d e e ld d o o r t o t a le N - a a n v o e r d o o r

f ix a t ie e n m e s t ( d e p o s it ie w o r d t , a l s o n s t u u r b a r e fa c t o r ,

u it g e s lo t e n ) . D i t is e e n r e le v a n t c r it e r iu m o m d a t b ij

(1) (62/(98+62))* 100% = 39%(2) Aanname: van de 100% stikstof in grasklaver komt 80% in de mest terecht en gaat nog eens 20 % verloren en resteert 60%.In de grasklaver zit 298 kg N, dus 50 kg/ha (6-jarige vruchtwisseling). Er wordt dus 30 kg “eigen mest” geproduceerd. De berekening van de zelfvoorziening wordt nu: (62/(68+62))* 100 = 48%


a f w i j z in g v a n k u n s t m e s t - N u it s lu i t e n d f ix a t ie (e n d e p o s it ie ) a ls N - b r o n n e n o v e r b li jv e n . D e N - z e lf v o o r z ie n in g

is b ij K M n u l. B D s c o o r t m e t 3 9 % z e lf v o o r z ie n in g n ie t s le c h t (1 ) . A ls o o k n o g r e k e n in g w o r d t g e h o u d e n m e t

d e 'r u i l ' v a n g r a s k la v e r v o o r g e i t e n m e s t k a n e e n d e e l v a n d e m e s t o o k a ls b e d r i j f s e ig e n w o r d e n g e z ie n e n is

d e z e l f v o o r z ie n in g 4 8 % (2 ) .

T u s s e n t i jd s c o n c lu d e r e n w e d a t d e v e r s c h i l le n t u s s e n d e N - d y n a m ie k v a n K M e n B D in e e n a a n t a l o p z ic h t e n

s t e r k o p e lk a a r li jk e n . V e r s c h i l le n z it t e n v o o r a l in d e N - z e lf v o o r z ie n in g , d e in t e n s ie v e r e o r g a n is c h e s t o f

h u is h o u d in g b ij B D e n in d e m a n ie r w a a r o p s t ik s t o f a a n g e w a s s e n w o r d t a a n g e b o d e n : d ir e c t ( K M ) o f

in d ir e c t ( B D ) . D e N - e f f ic ie n t ie v a n B D is la g e r d a n v a n K M m a a r d e N - h u is h o u d in g v o ld o e t a a n d e

n it r a a t n o r m (z ie e ld e r s ) .

3.2 Stikstof uit vaste mest

S le c h t s 1 4 k g N v a n d e 9 8 k g m e t v a s t e m e s t t o e g e d ie n d k o m t t i jd e n s d e g r o e i v a n h e t h o o f d g e w a s d o o r

m in e r a l i s a t ie b e s c h ik b a a r . H o e k a n h e t b e d r i j f d a n t o c h r e la t ie f e f f i c ië n t m e t d e s t ik s t o f o m g a a n ?

O m d e z e v r a a g te b e a n t w o o r d e n is o p n ie u w g e b r u ik g e m a a k t v a n N D I C E A . In h e t m o d e l w o r d t d e a f b r a a k

v a n a l le t o e v o e g in g e n v a n o r g a n is c h e s t o f s e p a r a a t b e r e k e n d . D i t g e e f t d e m o g e l i jk h e id d e s t ik s t o f u it d e

m e s t v ir t u e e l te la b e le n . D a a r b i j is u i t g e g a a n v a n d e v o lg e n d e a a n n a m e s :

• D e v r u c h t w is s e l in g is in g e d e e ld in t i jd v a k k e n : p e r io d e s v a n g e w a s g r o e i ( o f g r o e n b e m e s t e r ) e n

t u s s e n l i g g e n d e b r a a k - p e r io d e s .

• D e s t ik s t o f in z o 'n t i jd v a k w o r d t b e s c h o u w d a ls é é n p o o l, d u s a l s o f a a n - e n a f v o e r o p é é n m o m e n t

p la a t s v in d t .

• D e s t ik s t o f d ie a a n d e p o o l w o r d t t o e g e v o e g d b e s t a a t v o o r e e n d e e l u it s t ik s t o f d ie o o r s p r o n k e l i jk in d e

m e s t z a t e n v o o r e e n d e e l u it o v e r ig e s t ik s t o f . A a n g e n o m e n w o r d t d a t d e N - o p n a m e d o o r g e w a s s e n o f

h e t v e r l ie s d o o r d e n i t r i f i c a t ie e n u it s p o e l in g u it d e z e p o o l e v e n r e d ig is w a t b e t r e f t d e t o e v o e r v a n "N u it

m e s t" e n " o v e r ig e N ".

Grafiek 2: BDBestemming van stikstof in % gedurende de vruchtwisseling.

In de nazomer wordt voor raaigras GB vaste mest uitgereden met 195 kg N. Tussen haakjes bij de x-as: het volgjaar in de vruchtwisseling

■ Verlies □ Oogst■ Gew.rest■ Gr.bem. EN-min■ Mest

In mest na raaigras na na na na ui (4) na gele na tarwe (5) na klaver (5) na peen (6) na doperwt(1) aardappelen grasklaver grasklaver mosterd (4) (1)

(2) najaar (2) produktie (3)


Grafiek 3: KMBestemming van stikstof in % gedurende de vruchtwisseling.

In het voorjaar wordt voor suikerbiet KAS gestrooid met 130 kg N. Tussen haakjes bij de x-as: het volgjaar in de vruchtwisseling

mest na suikerbiet (1) na ui (2) na gele mosterd na wintertarwe na Na Na raaigras (4)(2) (3) bladrammenas pootaardappel

(3) (4)

bij mvi is ae iM uit m e s t airect voneaig mineraal DescniKDaar; dij ü u is na o jaar nog Dijna i/b van ae iv u it

m e s t nog s t e e d s als m e s t -N in de b o d e m aanwezig.H ie r t r e e d t e e n k a r a k t e r is t ie k v e r s c h il n a a r v o r e n t u s s e n B D e n K M : d e v e r t r a a g d e , e n d a a r d o o r o o k

b u f f e r e n d e , w e r k in g v a n v a s t e m e s t . S t u r e n in d e s t ik s t o f in v a s t e m e s t k a n n ie t d o o r g e r ic h t e t o e d ie n in g ,

m a a r w e l d o o r e e n u it g e k ie n d e v r u c h t w is s e l in g e n m a x im a le in z e t v a n g r o e n b e m e s t e r s . Im m e r s , d e s t ik s t o f

k o m t g e l e i d e l i j k v r ij e n m o e t d u s v o o r t d u r e n d o p g e v a n g e n w o r d e n , h e t z ij d o o r e e n g e w a s , h e t z ij d o o r e e n

g r o e n b e m e s t e r . B o v e n d ie n m o e t e n d e w o r t e ls d e v r i jk o m e n d e s t ik s t o f m a k k e l i jk k u n n e n v in d e n , o f t e w e l d e

s t r u c t u u r v a n d e b o u w v o o r m o e t z e e r g o e d z i jn e n d e o n d e r g r o n d m o e t g o e d d o o r w o r t e lb a a r z i jn . O B S

s c o o r t b e h o o r l i jk g o e d o p d e z e p u n t e n .

3.3 Stikstof zelfvoorziening

M o d e lm a t ig is o n d e r z o c h t o f O B S - B D v o l le d ig z e lf v o o r z ie n e n d z o u k u n n e n w o r d e n .

E r is g e r e k e n d a a n e e n z e s ja r ig e v r u c h t w is s e l in g , n u m e t e e n t w e e ja r ig e g r a s k la v e r e n z o n d e r

p o o t a a r d a p p e le n . A l l e s t ik s t o f in g r a s k la v e r (9 + 11 t o n d .s . o p b r e n g s t ) w o r d t m e t 6 0 % r e n d e m e n t o m g e z e t

in m e s t - s t ik s t o f . D i t le v e r 6 7 k g N p e r h e c t a r e o p in v a s t e m e s t ( v e r g e l i jk m e t d e h u id ig e 9 8 k g a a n v o e r ) .

S a m e n m e t d e e x t r a le v e r in g v a n s t ik s t o f u it d e t w e e ja r ig e g r a s k la v e r b l i j f t v o lg e n s d e m o d e lb e r e k e n in g

v o ld o e n d e s t ik s t o f b e s c h ik b a a r o m d e h u id ig e o p b r e n g s t e n te k u n n e n b li jv e n r e a lis e r e n . E r o n t s t a a t w e l e e n

n e g a t ie v e P- e n K - b a la n s o m d a t g e e n m e s t m e e r w o r d t a a n g e v o e r d .

4 Conclusies en aanbevelingenConclusies

• In z e t v a n v a s t e m e s t le id t n ie t n o o d z a k e l i jk t o t e e n s le c h t e N - b e n u t t in g , o o k a l z a l n ie t d e e f f ic ië n t ie

v a n d e K M b e r e ik t w o r d e n .

• D e N - e f f ic ië n t ie v a n O B S - B D is b e h o o r l i jk g r o o t d o o r e e n c o m b in a t ie v a n f a c t o r e n : e e n m e d e o p N -

b e n u t t in g g e r ic h t e v r u c h t w is s e l in g ; r e d e l i jk t o t g o e d e o o g s t e n ; s t r u c t u r e le in z e t v a n g r o e n b e m e s t e r s ;

e e n z e e r g o e d e s t r u c t u u r e n b e w o r t e l in g .


• O B S - B D s c o o r t h o o g w a t b e t r e ft N - z e lf v o o r z ie n in g . V e r v a n g in g v a n p o o t a a r d a p p e l t e e l t d o o r e e n 2 e j a a r

g r a s k la v e r k a n h e t b e d r i j f 1 0 0 % z e lf v o o r z ie n e n d m a k e n in d e s t ik s t o f . W e l m o e t d a n P e n K

a a n g e v o e r d g a a n w o r d e n .

Aanbevelingen• V e r b e t e r in g e n in d e N - h u is h o u d in g k u n n e n g e r e a lis e e r d w o r d e n d o o r n o g m e e r n a d r u k t e le g g e n o p

'g r o e n la n d '. D a n m o e t n ie t a l le e n a a n h e t n a ja a r g e d a c h t w o r d e n . O o k in h e t v o o r ja a r (b i j v o o r b e e ld

v o o r a f g a a n d a a n k n o ls e ld e r ie ) g a a t s t ik s t o f v e r lo r e n .

• V e r s c h i l le n in s t ik s t o f d y n a m ie k t u s s e n K M e n B D w o r d e n h e t b e s t e g e k a r a k t e r is e e r d d o o r h e t h o g e r e

a a n b o d v a n o r g a n is c h e s t o f e n d e o m z e t e r v a n e n d o o r h e t g e l e i d e l i j k v r i jk o m e n v a n s t ik s t o f in p la a t s

v a n s t ik s t o f p ie k e n d o o r k u n s t m e s t g if t e n . V e r d e r o n d e r z o e k m o e t p la a t s v in d e n o f e n h o e d a t z i jn

w e e r s la g h e e f t in z ie k t e w e r e n d h e id v a n d e b o d e m , o o g s t s t a b i l i t e i t , p r o d u c t k w a l i t e i t e n

v o e d in g s k w a l i t e i t .


Kwaliteitsonderzoek peenOBS

Jan Bokhorst Geert-Jan van der Bürgt

2002


Inhoud

1 Inleiding 32 Materiaal en methoden 33 Resultaten 5

3.1 Gewasontwikkeling Yukon OBS 1996 53.2 Vergelijking OBS met andere biologische bedrijven 1996 73.3 Onderzoek 1997 83.4 Vergelijking OBS met biologische en gangbare bedrijven 1998 93.5 Evaluatie drie jaren onderzoek 10

4. Conclusies 115. Literatuur 12

Kwaliteitsonderzoek peen OBS 2

1 Inleiding

In 1 9 9 6 , 1 9 9 7 e n 1 9 9 8 is o n d e r z o e k g e d a a n n a a r d e k w a l i t e i t v a n d e w in t e r w o r t e l o p d e O B S t e N a g e -

le. H e t d o e l is e e n b e e ld v a n h e t b e d r i j f t e k r i jg e n v ia o n d e r z o e k n a a r d e k w a l i t e i t v a n h e t p r o d u c t .

W in t e r w o r t e l is g e k o z e n o m d a t d e z e r e la t ie f m a k k e l i jk t e b e o o r d e le n is e n e r r e la t ie f v e e l e r v a r in g m e e

is o p g e b o u w d .

2 Materiaal en methoden

B ij h e t o n d e r z o e k a a n d e w in t e r w o r t e l is g e k o z e n v o o r h e t r a s Y u k o n . D i t ra s w e r d in d e d r ie o n d e r -

z o e k s ja r e n o p d e O B S v e r b o u w d e n w o r d t e ld e r s in d e b io l o g i s c h e la n d b o u w o o k v e e l a a n g e t r o f f e n .

In 1 9 9 6 is d e g e w a s o n t w i k k e l i n g g e d e t a i l le e r d b e s c h r e v e n e n z i jn v a n 9 a n d e r e b io l o g i s c h e b e d r i jv e n

w in t e r w o r t e ls o n d e r z o c h t

In 1 9 9 7 is a l le e n d e w in t e r w o r t e l v a n d e O B S o n d e r z o c h t . In 1 9 9 8 is d e w in t e r w o r t e l v a n d e O B S o n

d e r z o c h t e n d a a r n a a s t o o k w o r t e ls v a n a n d e r e b io lo g is c h e b e d r i jv e n e n v a n g a n g b a r e b e d r i jv e n . D i t o m

d e k w a l i t e i t v a n d e w in t e r w o r t e l b e t e r t e k u n n e n p la a t s e n . E e n a b s o lu t e b e o o r d e l in g v a n Y u k o n is n o g

n ie t m o g e l i jk . D o o r v e r g e l i j k in g k a n w e l e e n r e la t ie v e b e o o r d e l in g w o r d e n g e g e v e n .

D e b e o o r d e l in g s m e t h o d e g a a t u it v a n d e h y p o t h e s e d a t b ij d e w in t e r w o r t e l e e n s p e c i f ie k e g e w a s o n t

w ik k e l i n g e n e ig e n s c h a p p e n v a n h e t p r o d u c t e e n r e la t ie h e b b e n m e t d e v o e d i n g s k w a l i t e i t . D e m e t h o d e

is o n d e r m e e r b e s c h r e v e n in B o k h o r s t 1 9 8 5 e n B lo k s m a 2 0 0 2 . In g r o t e l i jn e n k o m t h e t e r o p n e e r d a t

o n t w ik k e l in g v a n n ie u w lo o f n a e n ig e t i jd a f m o e t n e m e n . A a n h e t e in d v a n h e t g r o e is e iz o e n m o e t e r

g e e n m a s s a le lo o f o n t w ik k e l in g m e e r z i jn . E e n w o r t e l d ie d i t n ie t h e e f t e n t o t e e n g o e d e a f r i jp in g k o m t

k e n m e r k t z ic h d o o r r e la t ie f la g e n i t r a a t g e h a lt e n e n h o g e g e h a lt e n a a n s u ik e r , d r o g e s t o f e n v i t a m i n e C .

N a r a s p e n e n in c u b e r e n b ie d t d e z e w o r t e l e e n h o g e w e e r s t a n d t e g e n z e l f o n t b in d i n g . D e g e b r u i k t z e lf -

o n t b in d in g s m e t h o d e is in e e n a p a r t d o c u m e n t b e s c h r e v e n .

D e a n a ly s e s a a n d r o g e s t o f , s u ik e r e n n it r a a t w e r d e n u it g e v o e r d d o o r d e S i l l ik e r .

N a a s t d e z e b e o o r d e l in g s m e t h o d e is in 1 9 9 8 , n a a d v ie s v a n T N O V o e d in g ( v a n D o k k u m e n B r u s s a a r d ,

1 9 9 6 ) , o o k g e k e k e n n a a r s t o f f e n d ie o p h e t m o m e n t n ie t v o ld o e n d e in h e t N e d e r la n d s e v o e d s e lp a k k e t

a a n w e z ig z i jn e n w a a r w in t e r w o r t e l m o g e l i j k e e n b i jd r a g e a a n k a n le v e r e n ( c a r o t e e n , i jz e r ) e n v e r d e r

a a n s t o f f e n d ie a l s m in d e r g e w e n s t w o r d e n b e s c h o u w d e n in b e l a n g r i j k e m a t e in w in t e r w o r t e l v o o r

k u n n e n k o m e n ( n it r a a t , c a d m iu m e n lo o d ) .

D e b io lo g is c h e r e f e r e n t ie b e d r ijv e n b e v o n d e n z ic h in 1 9 9 6 in L e ly s t a d ( 4 ) , E n s ( 2 ) , D r o n t e n ( 1 ) , M a r

k n e s s e ( 1 ) e n L u t t e lg e e s t (1 ) .

In 1 9 9 8 : L e ly s t a d ( 5 x ) , D r o n t e n ( 1 ) , M a r k n e s s e ( 1 ) , E n s ( 2 ) e n A n ju m (1 ) .

D e g a n g b a r e in 1 9 9 8 : U i t h u iz e r m e d e n ( 2 ) , B e r g e y k ( 1 ) , H o r s t ( 1 ) , U s q u e r t (1 ) , B ie r u m ( 1 ) , U i t h u iz e n

( 1 ) , E m m e lo o r d ( 1 ) e n B a n t (1 ) .

In t a b e l 1 is e e n o v e r z ic h t o v e r d e t e e lt o m s t a n d i g h e d e n g e g e v e n .


Tabe

l 1. O

verzi

cht t

eelt

peen

in d

e drie

ond

erzo

eksja

ren.

Kwal

iteits

onde

rzoe

k pe

en O

BS

3 Resultaten

3.1 Gewasontwikkeling Yukon 1996.

D e w o r t e ls w e r d e n g e z a a i d o p 7 m e i e n g e o o g s t o p 2 6 s e p t e m b e r . D e v o o r v r u c h t in 1 9 9 5 w a s g e r s t

m e t k la v e r o n d e r z a a i . V a n b e g in j u l i t o t m id d e n s e p t e m b e r is h e t g e w a s o m d e c a 1 4 d a g e n b e o o r d e e ld .

O p 3 t i jd s t i p p e n ( 2 - 7 , 2 9 / 7 e n 2 / 9 ) is e r e e n u it v o e r ig e r a n a ly s e v a n d e g e w a s o n t w i k k e l i n g g e m a a k t .

A l s h u lp h ie r b ij d ie n d e n 1 0 a s e le c t g e k o z e n p la n t e n . W a t b e t r e f t d e k w a n t i t a t ie v e g e g e v e n s w e r d h e t

g e m id d e ld e v a n d e z e 1 0 p la n t e n a ls r e p r e s e n t a t ie f v o o r h e t g e w a s b e s c h o u w d . D e r e s u lt a t e n z i jn in h e t

v o lg e n d o v e r z ic h t w e e r g e g e v e n :

Gewasontwikkeling Yukon 1996

2 juli Het veld is nog grotendeels onbedekt. De planten zijn fris groen van kleur en hebben 4 bladeren. De planten groeien vrij ijl omhoog en de bladeren hebben lange stelen. De gewashoogte is 15 cm. De wortel is ca 15 cm lang, maar slechts enkele mm dik.

18 juli De planten zijn vergeleken met 2 juli sterk gegroeid. Degewashoogte is nu 32 cm. Blad 5 is nu ook geheel uitgegroeid. Blad 6 komt eraan. De bladstelen zijn ook nu opvallend lang.

29 juli De eerste 7 bladeren zijn nu uitgegroeid en staan allerechtop. Van de bodem is nu 45% bedekt. Op blad 4 zijn enkele vlekjes van de schimmelziekte alternaria zichtbaar. De wortel verdikt zich en krijgt een wat afgeronde punt.

10 augustus De eerste twee bladeren zijn nu afgestorven en blad 3 hangt horizontaal. Blad 4 en 5 vertonen een duidelijke aantasting van alternaria. De bodembedekking is nu 80%.

2 september Het veld wordt licht groengeel van kleur. Dit is het gevolg van de vergeling van het blad door de alternaria aantasting. De gewashoogte is 36 cm. De bodembedekking 90%. De eerste 4 bladeren zijn afgestorven, blad 5 en 6 hangen horizontaal, blad 7 t/m 11 staan rechtop. Blad 5,6, 7 en 8 vertonen een vrij zware alternaria aantasting. De wortel verdikt zich verder, nu vooral ook aan de punt.

19 september Blad 5 is nu ook afgestorven, maar de groei van nieuwblad (blad 12) gaat door. In het gewas is nu een nieuw verschijnsel te zien namelijk de liggende en de rechtop staande bladeren vormen twee gescheiden groepen. Een liggende groep bladeren die geel/bruin van kleur is en een staande groep die gedeeltelijk geel is van de alternaria aantasting en de jongste bladeren die frisgroen zijn.


Tabel 2. Overzicht gewasontwikkeling Yukon peen OBS biologisch

datum 2/7 blad nr

18/7 27/7 10/8 2/9

1 X X X - - -

2 X X X - - -

3 X X X A - -

4 x x x a x a - -

5 x x a x a A a -

6 x x A a A a

7 x x x a A a

8 x x a A a

9 x x a

1 0 X X

1 1 X X

1 2 X

x: v o lg r o e id r e c h t o pA. l i g g e n d o p d e g r o n d

a: a lt e r n a r ia

a f g e s t o r v e n

F i g u u r 1 . O n t w i k k e l i n g v a n d e w i n t e r w o r t e l in 1 9 9 6 .


BeoordelingH e t g e w a s la a t e e n a b n o r m a a l s t e r k a f s t e r v e n v a n d e o u d s t e b la d e r e n z ie n . D e v o r m in g v a n n ie u w lo o f

g a a t in s e p t e m b e r n o g la n g d o o r . E e n d e e l v a n d e b la d e r e n le g e r t s t e r k in d e t w e e d e h e l f t v a n a u g u s

t u s e n in s e p t e m b e r . E e n e n a n d e r g a a t g e p a a r d m e t e e n s t e r k e a a n t a s t i n g v a n a lt e r n a r ia .

3.2 Vergelijking van de OBS Yukon met die van andere biologische bedrijven

V a n e e n a a n t a l b io lo g is c h e a k k e r - e n t u in b o u w b e d r i j v e n z i jn o o k w o r t e ls b e m o n s t e r d .

H ie r a a n z i jn e e n a a n t a l a n a ly s e s u it g e v o e r d . D e r e s u lt a t e n z i jn w e e r g e g e v e n in t a b e l 3 .

Tabel 3. Inhoudsstoffen in wortelen van het ras Yukon op een aantal bedrijven in de Flevoploders in 1996.

B e d r i j f 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0

O B S

g e m id

d e ld

d r o g e s t o f ( % ) 1 2 ,6 1 1 ,8 1 2 ,2 1 4 ,0 1 1 ,4 1 1 ,6 1 2 ,6 1 2 ,7 1 2 ,9 1 1 ,4 1 2 ,3

s u ik e r s ( % ) 9 ,4 7 ,3 6 ,9 7 ,2 6 ,6 7 ,9 8 , 6 9 ,1 9 ,1 8 ,8 8 ,1

L - A s c o r b in e z u u r

( m g / 1 0 0 g )

0 .9 0 .7 0 . 6 0 . 8 < 0 . 5 < 0 . 5 0 , 6 < 0 . 5 < 0 . 5 < 0 . 5 -

N - t o t a a l ( % ) 0 , 1 3 0 , 1 5 0 , 1 4 0 , 1 5 0 , 1 4 0 , 1 5 0 , 1 3 0 , 1 5 0 , 1 3 0 ,1 3 0 , 1 4

N it r a a t ( m g N 0 3 / k g

v e r s

< 6 1 2 4 9 8 7 3 6 4 1 5 7 1 6 1 3 7 8 4 1 2 7 8 9

W a t o p v a lt z i jn d e la g e n i t r a a t g e h a lt e s . D e g r e n s v a n m a x 2 5 0 m g n it r a a t p e r k g d ie w e l v o o r b a b y -

v o e d s e l w o r d t g e h a n t e e r d w o r d t n e r g e n s o v e r s c h r e d e n . H e t is e v e n w e l b e k e n d d a t Y u k o n la g e n it r a a t

g e h a l t e s h e e ft . H e t n iv e a u l i g t b i jv c a o p 1 / 3 v a n e e n a n d e r v e e l g e t e e ld ra s P a n t e r (m o n d . m e d e d e

l in g J J o n k m a n ) .

D e O B S p e e n h e e f t r e la t ie f w e l e e n h o o g n it r a a t g e h a l t e h e t o p 1 n a h o o g s t e : 1 2 7 m g / k g v e r s , m a a r

b l i j f t o o k d u id e l i j k o n d e r d e g r e n s v a n 2 5 0 m g / k g v e r s . H e t g e h a l t e a a n v i t c is r e la t ie f la a g .

W a n n e e r n a a r d e a n a ly s e s w o r d t g e k e k e n d ie o p a f r i jp in g d u id e n : a s c o r b in e z u u r , d r o g e s t o f , s u ik e r e n

n it r a a t , d a n b l i j k t d a t d e O B S Y u k o n v e r g e le k e n m e t d e a n d e r e b e d r i jv e n s le c h t s c o o r t . In h e t v o lg e n d e

o v e r z ic h t z i jn e n k e le e ig e n s c h a p p e n s a m e n g e v a t :

O B S g u n s t i g e r d a n

b io lo g is c h g e m id d e ld

d r o g e s t o f n e e

s u ik e r ja

l- a s c o r b in e z u u r n e e

n it r a a t n e e

3.3 Onderzoek 1997

In t a b e l 4 is e e n o v e r z ic h t g e g e v e n o v e r d e g e w a s o n t w i k k e l i n g in 1 9 9 7 . D e t e n d e n s is id e n t ie k a a n d ie

v a n 1 9 9 6 , n a m e l i j k a f s t e r v e n d o u d e r b la d , m a a r o o k d o o r g a a n d e n ie u w v o r m in g v a n b la d e r e n in d e

h e r fs t .


Tabel 4. Overzicht gewasontwikkeling Yukon peen OBS biologisch

Datum Blad nr

8/7 31/7 1/9 29/9

1 X2 X X

3 X X4 X X

5 X6 X X

7 X X

8 X X X

9 X X

1 0 X X

11 X X

1 2 X

1 3 X

1 4 X

x: v o lg r o e id b la d

3.4 Vergelijking OBS met biologische en gangbare bedrijven

In 1 9 9 8 is d e k w a l i t e i t v a n d e Y u k o n w o r t e l v a n d e O B S v e r g e le k e n m e t d ie v a n 1 0 a n d e r e b io lo g is c h e

b e d r i jv e n e n 9 g a n g b a r e b e d r ijv e n . D e r e s u lt a t e n z i jn w e e r g e g e v e n in t a b e l 2 . D e b e o o r d e l in g v a n d e

r e s u lt a t e n h a n g t a f v a n d e g e b r u ik t e b e o o r d e l in g s c r it e r ia . T w e e v a r ia n t e n z u l l e n n a a s t e lk a a r w o r d e n

g e z e t .

1. In d e s t u d ie v a n T N O is g e k e k e n n a a r h e t N e d e r la n d s e v o e d in g s p a t r o o n e n is b e o o r d e e ld w e lk e n u t

t i g e s t o f f e n d e N e d e r la n d e r t e w e in ig e n w e lk e s c h a d e l i j k e s t o f f e n t e v e e l o p n e e m t m e t h e t v o e d s e l.

V a n b e la n g z i jn d a n n it r a a t , c a d m iu m , lo o d , I J z e r e n c a r o t e e n . H o g e g e h a lt e n a a n c a r o t e e n e n i jz e r e n

la g e a a n n it r a a t , c a d m iu m e n lo o d z i jn d a n v a n b e la n g .




g a n g b a a r g e m id d e ld

ijz e r ja ja

c a r o t e e n n e e n e e

n it r a a t n e e ja

c a d m iu m ja ja

lo o d n e e ja

2 . E e n a n d e r e m o g e l i jk h e id is b e o o r d e le n a a n d e h a n d v a n g e w a s e ig e n o n t w ik k e l in g . H o g e r e g e h a lt e n

a a n d r o g e s t o f e n s u ik e r z i jn d a n g u n s t i g , e e n la g e r g e h a lt e a a n n it r a a t o o k . V e r d e r is e e n h o g e w e e r

s t a n d t e g e n z e l f o n t b in d i n g g u n s t ig .





g a n g b a a r g e m id d e ld

d r o g e s t o f n e e n e e

s u ik e r n e e ja

n it r a a t n e e ja

d r o g e s t o f v e r l ie s

z e l f o n t b in d i n g

n e e n e e

D e a lg e m e n e t e n d e n s is d a t , o n a f h a n k e l i j k v a n d e b e n a d e r in g s w i j z e d e O B S p e e n m a t ig s c o o r t in

v e r g e l i j k in g m e t a n d e r e b io lo g is c h e b e d r i jv e n , m a a r in h e t a lg e m e e n w e l b e t e r is d a n g a n g b a a r .

3.5 Evaluatie drie jaren onderzoek

O v e r a l l b l i j k t d e O B S - p e e n t e n o p z ic h t e v a n a n d e r e b io lo g is c h e Y u k o n - p e n e n m in d e r g o e d te s c o r e n .

W e l is d e O B S - p e e n o p d iv e r s e p u n t e n b e t e r d a n d e ( g e m id d e l d e ) g a n g b a r e p e e n .

O n d e r h e t k o p je " m e t h o d e '' is d e h y p o t h e s e b e s c h r e v e n d a t e r e e n s a m e n h a n g b e s t a a t t u s s e n v o e

d in g s k w a l i t e i t e n e e n p a s s e n d e g e w a s e ig e n o n t w ik k e l in g . D ie o n t w ik k e l in g b e h e ls t in h e t n a j a a r e e n

d u id e l i j k e a f n a m e v a n d e v o r m in g v a n n ie u w b la d , e n t o e n e m e n d e r i jp in g s p r o c e s s e n in b la d e n p e e n .

D e z e r i jp in g s p r o c e s s e n l i jk e n b i j z o n d e r z w a k in d e O B S - p e e n . O o k a n d e r e ( b i o lo g is c h e ) g e w a s s e n li jk e n

o p O B S la n g e r in d e v e g e t a t ie v e f a s e t e b l i jv e n e n r e la t ie f w e in i g r i jp in g s p r o c e s s e n t e v e r t o n e n . H e t l i jk t

d u s o p b e d r i j f s n iv e a u v a n t o e p a s s in g t e z i jn . D i t k a n z e lf s n o g u it v e r g r o o t w o r d e n t o t o p la n d s c h a p s n i -

v e a u : h e r t h e le la n d s c h a p v e r t o o n t in d e n a z o m e r w e in i g r i jp in g s p r o c e s s e n .

E e n f a c t o r d ie o p b e d r i j f s n iv e a u e e n g e d e e l t e l i j k e v e r k la r in g k a n b ie d e n v o o r h e t s t e r k v e g e t a t ie v e k a

r a k t e r v a n d e p e e n - o n t w ik k e l in g t o t v e r in h e t n a ja a r is d e s t ik s t o f .

P e e n w o r d t in d e b io lo g is c h e la n d b o u w b e s c h o u w d a ls e e n g e w a s d a t h e t z o n d e r b e m e s t in g e n d u s o p

‘o u d e k r a c h t ' m o e t d o e n . H e t g e w a s w o r d t n ie t b e m e s t e n w o r d t g e p l a a t s t o p e e n r e la t ie f 'a r m e ' p la a t s

in d e v r u c h t v o lg o r d e . B ij O B S is d a t o o k h e t g e v a l: 2 1 / 2 j a a r v o o r a f g a a n d a a n d e z a a i w o r d t v o o r h e t

la a t s t b e m e s t m e t v a s t e m e s t . Z o z o u je k u n n e n v e r o n d e r s t e l le n d a t d e p e e n in d e r d a a d in r e la t ie f ( s t ik -

s t o f ) a r m e g r o n d g r o e it . A n a l y s e v a n d e s t ik s t o f d y n a m ie k le e r t e c h t e r ie t s h e e l a n d e r s .

1. D e v a s t e m e s t h e e f t e e n w e r k in g s t e r m ijn v a n v e le ja r e n ( z ie a r t ik e l v .d . B u r g t e ld e r s ) . D r ie v a n d e

z e s ja r e n w o r d t b e m e s t m e t v a s t e m e s t . D a t b e t e k e n t d a t v o o r a f g a a n d a a n d e p e e n w e l i s w a a r n ie t

b e m e s t w o r d t , m a a r d a t w e l d e g e l i j k s p r a k e is v a n s t ik s t o f le v e r in g u it m e s t d ie la n g e r g e le d e n is

t o e g e d ie n d .

2 . O B S k e n t e e n in t e n s ie v e o r g a n is c h e s t o f h u is h o u d i n g . V a s t e m e s t , g e w a s r e s t e n e n w a a r m o g e l i jk

g r o e n b e m e s t e r s z o r g e n v o o r e e n g r o t e a a n v o e r v a n o r g a n is c h e s t o f . D e b o d e m o r g a n is c h e s t o f l i g t

m e t 2 , 6 - 3 % b e h o o r l i jk h o o g e n is in e v e n w ic h t m e t d e a f b r a a k , d u s d e a f b r a a k l i g t o o k o p e e n

h o o g n iv e a u . M e t a n d e r e w o o r d e n : lo s v a n b e m e s t in g is e r s p r a k e v a n e e n b e h o o r l i jk h o g e m in e r a

l i s a t ie v a n s t ik s t o f u it b o d e m o r g a n is c h e s to f .


3 . V o o r a f g a a n d a a n d e t e e lt v a n d e p e e n w o r d t g r a a n g e t e e ld m e t k la v e r o n d e r z a a i . D ie o n d e r z a a i

s l a a g t g o e d t o t z e e r g o e d , w a t e e n b o v e n g r o n d s e d .s . o p b r e n g s t g e e f t v a n 2 0 0 0 t o t 4 0 0 0 k g e n

e e n t o t a le N - in h o u d v a n 1 0 0 t o t 2 2 5 k g s t ik s t o f p e r h e c t a r e . D i t is s n e l v e r t e r e n d e o r g a n is c h e s to f ,

d u s d e p e e n k r i jg t s u b s t a n t ie e l s t ik s t o f n a g e le v e r d u it d e a f b r a a k v a n d e v o o r g a a n d e k la v e r g r o e n -

b e m e s t e r .

D e z e d r ie p r o c e s s e n s a m e n le v e r e n e e n ( e x t r e e m ) r i jk e s i t u a t ie o p w a t b e t r e f t d e s t ik s t o f . D i t w o r d t

b e v e s t ig d d o o r d e m e t in g e n v a n d e N - m in d ie g e d u r e n d e d e d r ie ja r e n g e d a a n z i jn ( z ie t a b e l i N 0 3 b ij

z a a i e n b ij o o g s t ) .

V a n s t ik s t o f is b e k e n d d a t h e t d e v e g e t a t ie v e o n t w i k k e l i n g b e v o r d e r t e n p o t e n t ie e l d e n i t r a a t - in h o u d

v a n d e w o r t e l v e r h o o g t . O o k e f f e c t e n o p d r o g e s t o f g e h a l t e e n s u i k e r g e h a lt e k u n n e n v e r w a c h t w o r d e n .

H e t is o p a l d e z e g r o o t h e d e n d a t O B S in d i t o n d e r z o e k t o . v . b io l o g i s c h - g e m id d e l d m in d e r g o e d s c o o r t .

E e n a n d e r e f a c t o r v o o r d e m a t ig e k w a l i t e i t is m o g e l i j k h e t v o lg e n d e . D e b o u w v o o r w o r d t in t e n s ie f

d o o r w o r t e ld . D e o n d e r g r o n d w o r d t v e e l m in d e r in t e n s ie f d o o r w o r t e ld . E r g r o e ie n w o r t e ls d o o r ( r e c e n t e )

w o r m e n g a n g e n e n o u d e o r g a n is c h g e v o r m d e g a n g e n . D e z e w o r t e ls h e b b e n t o e g a n g t o t d e d ie p e r e

b o d e m la g e n m e t d a a r in r e la t ie f s t ik s t o f a r m e n z o u t a r m b o d e m w a t e r . D i t le v e r t e e n r e la t ie f g r o t e r e

b i jd r a g e a a n d e w a t e r v o o r z ie n in g d a n a a n d e m in e r a le n v o o r z ie n in g . D a t k a n e e n 'w a t e r ig ' g e w a s o p le

v e r e n . D i t p r o c e s is v e r g e l i j k b a a r m e t h e t 'o n t s n a p p e n ' v a n w o r t e ls in d e k a s t e e l t e n d e d ie p e w o r t e ls

v a n f r u it b o m e n . In b e id e g e v a l l e n k o m t d e z e w o r t e lg r o e i d e k w a l i t e i t n ie t t e n g o e d e .

4 ConclusiesD e k w a l i t e i t v a n d e Y u k o n B - p e e n is v a n 1 9 9 6 t o t 1 9 9 8 o p v e r s c h i l le n d e w i jz e n o n d e r z o c h t . In 1 9 9 6

l ie t d e g e w a s o n t w i k k e l i n g e e n d u id e l i j k a f s t e r v e n v a n h e t lo o f t i jd e n s h e t g r o e is e iz o e n z ie n . D i t m o e t

a l s o n e v e n w ic h t ig w o r d e n b e o o r d e e ld . H e t a f s t e r v e n v a n h e t lo o f w e r d o p g e v a n g e n d o o r n ie u w v o r m in g

v a n j o n g lo o f. H e t o u d e r e e n h e t n ie u w e r e lo o f w e r d e n v r ij s t e r k d o o r a l t e r n a r ia a a n g e t a s t .

W a t b e t r e f t n i t r a a t g e h a lt e e n d r o g e s t o f g e h a lt e n e e m t d e z e w o r t e l in v e r g e l i j k in g m e t d ie v a n 9 a n d e r e

b io lo g is c h e b e d r i jv e n e e n b e s c h e id e n p la a t s in .


5 LiteratuurB lo k s m a , J . , 2 0 0 2 . L e v e n s p r o c e s s e n b ij p la n t e n . L o u is B o lk In s t i t u u t in d r u k .

B o k h o r s t , J .G . , 1 9 8 5 . K w a l i t e i t s o n d e r z o e k b io l o g i s c h - d y n a m is c h e p r o d u c t e n 1 9 8 5 . L o u is B o lk In s t i t u u t


D o k k u m , W . v a n e n J .H . B r u s s a a r d , 1 9 9 6 . V o e d in g s k u n d ig e e v a lu a t ie v a n a l t e r n a t ie v e g e w a s s e n : a a n

d a c h t s p u n t e n . T N O - r a p p o r t V 9 6 - 2 4 7 .

N R L O , 1 9 8 3 . K w a l i t e i t s o n d e r z o e k a a n a l t e r n a t i e f e n g a n g b a a r v o o r t g e b r a c h t e la n d b o u w p r o d u c t e n .

R e s u lt a t e n v a n h e t o n d e r z o e k a a n m e lk , t a r w e e n w in t e r w o r t e le n . S a m e n v a t t e n d r a p p o r t N a t io n a l e

R a a d v o o r L a n d b o u w k u n d i g O n d e r z o e k .

N R L O , 1 9 9 0 . K w a l i t e i t s o n d e r z o e k a a n p r o d u c t e n v a n h e t p r o e f b e d r i j f O B S . W in t e r w o r t e le n 1 9 8 4 - 1 9 8 6 .

S y n t h e s e r a p p o rt. N R L O - r a p p o r t nr. 9 0 / 2 7 .


De bodemstructuur Meterik 1997-1999

Jan Bokhorst 2002


Inhoudsopgave

1 I n le id in g 3

2 M a t e r ia a l e n m e t h o d e 3

3 R e s u lt a t e n 4

4 C o n c l u s i e s 7

Bodemstructuur Meterik 2

1 Inleiding

E e n g o e d e b o d e m s t r u c t u u r is in d e b io lo g is c h e t e e lt v a n v e e l b e la n g . D e o p n a m e v a n v o e d in g s s t o f f e n

e n d e b e s c h ik b a a r h e id v a n b o d e m v o c h t w o r d e n d o o r d e b o d e m s t r u c t u u r b e ïn v lo e d . E e n e n a n d e r le id t

t o t e e n r e g e l m a t ig e r g r o e i e n d a a r m e e g e r in g e r e g e v o e l i g h e id v o o r p la n t e n z ie k t e n e n e e n b e t e r e k w a l i

t e i t v a n h e t p r o d u c t .

B ij d e g r o e n t e t e e lt o p z a n d is v a a k w e in i g r u im t e v o o r d e t e e lt v a n o r g a n is c h e s t o f le v e r e n d e g e w a s s e n

e n g e b r u i k v a n v e e l v a s t e m e s t is n ie t w e n s e l i j k e n m o g e l i jk . D a a r e n t e g e n z i jn d e b o d e m b e w e r k in g e n

in t e n s ie f e n is d e in t e n s it e i t v a n b e r i jd e n h o o g . D e k a n s o p h e t o p t r e d e n v a n s t r u c t u u r p r o b le m e n is

d a a r o m h o o g .

O v e r d e w e n s e l i jk e b e o o r d e l in g s w i jz e v a n d e b o d e m s t r u c t u u r b e s t a a t g e e n o v e r e e n s t e m m in g . D e d is

c u s s ie h ie r o v e r k e n t e e n la n g e g e s c h ie d e n is . D e v is u e le b e o o r d e l in g , m e t in g v a n h e t p o r ië n v o lu m e ,

a g g r e g a a t s t a b i l i t e i t , in d r i n g i n g s w e e r s t a n d e n a n d e r e m e t h o d e n z i jn in h e t v e r le d e n t o e g e p a s t .

W ij s t e l le n b ij d e k e u z e v a n d e m e t h o d ie k d e p la n t c e n t r a a l . W e lk e m e t h o d e b e n a d e r t h e t b e s t e d e

g r o e im o g e l i j k h e d e n v a n d e p la n t e n w o r t e l? D e v o o r k e u r g a a t d a n u it n a a r d e b e o o r d e l in g v a n d e s t r u c

t u u r e le m e n t e n . H ie r m e e h e b b e n w e d a n o o k d ir e c t d e m in s t r e p r o d u c e e r b a r e e n n a u w k e u r ig e m e t h o d e

t e p a k k e n . O m d a t d e a n d e r e m e t h o d e n t e w e in i g c o r r e la t ie m e t d e w o r t e lg r o e i la t e n z ie n o p d e z e

z a n d g r o n d e n is t o c h v o o r d e z e m e t h o d e g e k o z e n e n d e b e z w a r e n z i jn z o v e e l m o g e l i j k o p g e v a n g e n d o o r

d e w e r k w ijz e g o e d t e b e s c h r i jv e n .

2 Materiaal en methodeD e b o d e m s t r u c t u u r is in 1 9 9 7 e n 1 9 9 8 b e o o r d e e ld e e n m a a l p e r p e r c e e l s t e e d s a a n h e t e in d e v a n d e

g r o e i v a n h e t g e w a s . O m d a t b le e k d a t d e b o d e m s t r u c t u u r e e n b e la n g r i j k e b e le m m e r in g v o o r d e g r o e i

v o r m d e w e r d in 1 9 9 9 in t e n s ie v e r b e o o r d e e ld , n a m e l i j k 6 m a a l p e r s e iz o e n . D i t o m h e t v e r lo o p o v e r h e t

j a a r b e t e r t e k u n n e n b e o o r d e le n e n d a a r m e e d e p o t e n t ië le v e r b e t e r in g s m o g e l i j k h e d e n .

G e b r u ik is g e m a a k t v a n e e n s e m i- k w a l i t a t ie v e m e t h o d e . D e g e w ic h t e n v a n k r u im e ls , a f g e r o n d b lo k k ig e

e le m e n t e n e n s c h e r p b l o k k i g e e le m e n t e n z i jn i n g e s c h a t e n d e in s c h a t t i n g e n p e r io d ie k g e c o n t r o le e r d

d o o r w e g e n . D e b e s c h r i jv in g v a n d e m e t h o d e is w e e r g e g e v e n in b i j l a g e 2 .

D e b o d e m is e e n b r u in e e n k e e r d g r o n d m e t e e n m o d e r p o d z o l in d e o n d e r g r o n d . D e b o u w v o o r is c a 3 0

c m d ik e n b e v a t c a 3 % o r g a n is c h e s t o f e n 1 6 t o t 1 8 % le e m . O n d e r d e b o u w v o o r h e e f t d e la a g 3 0 t o t

8 0 c m o o k 1 6 t o t 1 8 % le e m e n e e n o r g a n is c h e s t o f g e h a lt e v a n c a 2 ,5 % .

D e v r u c h t o p v o l g i n g o p 6 p e r c e le n is:

jaar gewas bemesting in het voorjaar

1 p re i v r o e g h e r f s t v a s t e r u n d e r m e s t e n d r i j f m e s t

2 t a g e t e s g e e n

3 b o s p e e n v r o e g g e e n

4 w in t e r g r a a n w it t e k la v e r o n d e r z a a i v a s t e r u n d e r m e s t in d e s t o p p e l

5 k r o p s la v r o e g + z o m e r + w in t e r r o g g e g e e n

6 C h in e s e k o o l w . r o g g e r u n d e r d r i j f m e s t

7 p re i la a t h e r fs t v a s t e r u n d e r m e s t e n d r i j f m e s t


8 t a g e t e s g e e n

9 b o s p e e n h e r f s t g e e n

1 0 w in t e r g r a a n w it t e k la v e r o n d e r z a a i v a s t e r u n d e r m e s t in d e s t o p p e l

11 k r o p s la z o m e r + h e r f s t r u n d e r d r i j f m e s t

1 2 c h in e s e k o o l r u n d e r d r i j f m e s t

3 Resultaten en bespreking resultaten

Waarnemingen in 1997 t/m 1999D e r e s u lt a t e n v a n h e t o n d e r z o e k in 1 9 9 7 e n 1 9 9 8 z i jn w e e r g e g e v e n is t a b e l 1. O o k d e m e t in g e n m id

d e n j u n i 1 9 9 9 z i jn t e r v e r g e l i j k in g h ie r b ij v e r m e ld .

W e e r g e v e n is h e t p e r c e n t a g e s c h e r p b l o k k i g e e le m e n t e n . D e r e s u lt a t e n v a n h e t v o l l e d i g e o n d e r z o e k z i jn

w e e r g e g e v e n in b i j l a g e 1.

Tabel 1. Metingen bodemstructuur in 1997,1998 en juni 1999 in de laag 0-20 cm.

p e r c e e l g e w a s % s c h e r p b l

2 w k 4 1 z o m e r t a r w e 8 5

4 w k 2 3 k r o p s la 7 0

6 w k 2 8 b o s p e e n 2 5

1 5 w k 4 1 g e e n g e w a s 0

1 3 w k 2 8 c h in , k o o l 9 0

11 w k 4 1 t a g e t e s 6 5

g e m id d e ld % s c h e r p b lo k k ig 5 6

1 8 j u n i 1 9 9 8 , w e e k 2 5

2 k r o p s la 6 2

4 c h in , k o o l 6 0

6 t r i t i c a le 8 0

1 5 t a g e t e s 5

1 3 g e e n g e w a s 5 0

11 b o s p e e n 2 5

g e m id d e ld % s c h e r p b lo k k ig 4 7

1 5 j u n i 1 9 9 9 , w e e k 2 5

2 c h in . k o o l O

4 g e e n g e w a s 5 0

6 k r o p s la O

1 5 b o s p e e n 5 0

1 3 s p e r c ie b o o n 1 0 0

11 t r i t i c a le 9 0

g e m id d e ld % s c h e r p b l o k k i g 4 8

o p m .

in k la v e r n a t a r w e

v l a k v o o r d e o o g s t in w e e k 2 4

g e w a s b o s p e e n

n a p r e it e e lt

n a o o g s t k o o l

z a a i w e e k 2 3

p la n t w e e k 1 5 o o g s t w e e k 2 3

n a d e o o g s t in w e e k 2 2

z a a i w e e k 4 6 1 9 9 7

z a a i w e e k 2 2

v o o r p r e it e e lt

z a a i m e t in t e n s ie v e b o d e m b e w e r k in g w e e k 2 6

3 d a g e n v o o r d e o o g s t

v o o r p r e it e e lt

g e p l a n t in w e e k 2 3

g e z a a i d in w e e k 1 7

g e z a a i d in w e e k 1 8

g e z a a i d in w e e k 4 9 1 9 9 8


Dit jaar staat er triticale. Deze w

ordt in week 31 geoogst. Het graan en ook de klaver erna kunnen de bodemstructuur niet goed onderhouden.

"E_ O

CD =O

CDO

00O

3 £ 3 - cd cd cd

oEL

OO

CDIQ

Q -CD

IQ

O

N I N J

f f °

enO

o=3Q _

£D O

£Ü CD

2 g-S o

— =3'CD

? O ü i O 3

CDCD

CD 11/ IQ < 0

1 Ic l 3 . <T>3 ) «■+

‘7T: CD 2-

r + 3 CD

Sri. < « CD 1/1

i= ?

C L C CD ^

IQ =3

o S -3 CD Q- O M 5

_ KJo-CD

O- ™CD 7 T C D

^ 2 o

oo^ $t/> CD

^ N J

& ° ZT Q_

o 3 SCD qj 5

2 Q> —3- iQ -j- » « U"> CD

3" ^CD Q _-3 «cr cr

10 3

00 1 en

z : 2£U 3

OOIQ

j/ï

KJO

CDo

Q- <CD o in O

3 OJ Q _ “ »

3>CD CD CD “ » " * IQ

CDO

CDCD

o 2«

ï » ï° s aSr S- F? f f 1 & -o 1,1

ff. g

DCD i/ r

cn7<T r-+o oO =5 ^ Q-CD — • CD cn

2 ^ 5•C IQ - C O ^ -* CD CD rz ' Q _ CD

$ E . 3 -CD CD O)

N JCD

CDo

-Ko

I§5

v*’s t

I§sj

*

tIs .I§Is -r

I

snrD

CO KJ\OJ

—1 K J LH\<D

—1 KJ CD CO\

CDO

%cd C D O

enO

CD 0 0 Q_ CD

K J OJ \ -* 00

0J

= • i/>

00CD

4^CD

o3Q_

= CD$ O

O Jo$oEL

KJO

co:>o

ï;CD

NJ(D$O 00

O

3o_(Q

—* Ou 00 00 \ co

$o

^1o

sr 4^CD

un 4-* IQ CD

CDO

4^CD

KJCD

00\

0Jj=T

$o

00O

K JCD

o3Q_

O Jo

CD7TO J — ■CO Q

I 0 g -—• -L\

N J4N

Tabel 2. Waarnemingen in 1999

D o o r h e t o n d e r z o e k in 1 9 9 9 ( t a b e l 2 ) k o n d e n d e in c id e n t e le m e t in g e n v a n 1 9 9 7 e n 1 9 9 8 ( t a b e l 1 )

n a d e r g e a n a ly s e e r d w o r d e n .

H e t b l i j k t d a t b ij v e e l g e w a s s e n in h e t b e g in v a n d e g r o e i d e b o d e m w e in i g s c h e r p b l o k k i g e e le m e n t e n

h e e f t o m d a t d e g r o n d lo s is g e m a a k t . T i jd e n s d e g r o e i v e r s le c h t e r t d e s t r u c t u u r e n w o r d t h e t p e r c e n t a

g e s c h e r p b l o k k i g e e le m e n t e n h o o g t o t z e e r h o o g . D i t t r e e d t o p b ij t a r w e , t r it i c a le , p re i, k o o l e n s p e r z ie

b o o n . O n d e r t a g e t e s b l i j f t d e g r o n d r e d e l i jk lo s . H e t in t e n s ie v e w o r t e ls t e ls e l h o u d t d e b o d e m d e le n g o e d

b ij e lk a a r in d e b o v e n s t e la a g . G r a a n la a t in a l le ja r e n e e n s t e r k v e r d ic h t e g r o n d z ie n . In d e w in t e r s la a t

d e g r o n d d ic h t e n d e k la v e r d ie z ic h n a d e o o g s t o n t w ik k e ld s t a a t o o k in e e n s t e r k v e r d ic h t e g r o n d .

D e z e w o r d t o n d e r d e k la v e r o o k n ie t m e e r lo s . O o k b la d r a m m e n a s k a n g e e n g o e d e s t r u c t u u r o n d e r h o u

d e n .

Tabel 3. Beworteling van de gewassen.Diepte waar 0-100,10-100 en 0-10 wortels per 100 cm2 voorkomen in 1999.

A a n t a l w o r t e ls p e r 1 0 0 c m 2: > 1 0 0 1 0 - 1 0 0 0 - 1 0 0

p e r c .

2

g e w a s

b la d r a m m e n a s

d a t u m

1 1 - 1 1 0 - 4 4 - 7 7 - 3 8 > 3 8

4 h e r f s t p r e i 1 2 - 1 0 - 0 - 1 4 1 4 - 4 2 > 4 2

6 k r o p s la 1 6 - 7 - 0 - 1 5 1 5 - 3 9 > 3 9

6 C h in . k o o l 1 1 - 1 1 - 0 - 1 3 1 3 - 4 2 > 4 2

1 5 b la d r a m m e n a s 8 - 1 0 0 - 6 6 - 1 2 1 2 - 3 7 > 3 7

1 3 s t a m s la b o o n 1 5 - 6 - 0 - 1 5 1 5 - 3 6 > 3 6

1 3 t a g e t e s 8 - 1 0 0 - 7 7 - 1 5 1 5 - 4 7 > 4 7

11 t r i t i c a le 1 6 - 7 0 - 3 0 3 0 - 3 7 3 7 - 4 8 > 4 8

11 w it t e k la v e r 2 - 8 0 - 5 5 - 1 2 1 2 - 3 5 > 3 5

In t a b e l 3 is d e b e w o r t e l in g v a n e e n a a n t a l g e w a s s e n e n g r o e n b e m e s t e r s in 1 9 9 9 w e e r g e g e v e n . B ij

s a m e n h a n g t . D e k r u im e l ig e e n a f g e r o n d b lo k k ig e e le m e n t e n z i jn g o e d d o o r w o r t e lb a a r . D e s c h e r p b lo k

k ig e in h e t a lg e m e e n n ie t e n d a a r m e e is d e o n d e r g r o n d o o k n ie t d o o r w o r t e lb a a r . In d e la a g o n d e r 3 0

c m is d e b o d e m in h e t a lg e m e e n s c h e r p b l o k k i g e n is d e z e w e in ig o f n ie t d o o r w o r t e ld . B ij p r e i w o r d e n in

d e s c h e r p b l o k k i g e e le m e n t e n o o k v a a k w o r t e ls a a n g e t r o f f e n v a n w e g e v e r d i c h t i n g t i jd e n s d e g r o e i.

Wenselijke maatregelenD o o r v e r h o g i n g v a n d e a a n v o e r v a n o r g a n is c h m a t e r ia a l z o a l s v a s t e m e s t e n ( g r o e n ) c o m p o s t k a n e e n

p o s it ie v e b i jd r a g e a a n d e s t r u c t u u r g e le v e r d w o r d e n . V e r m in d e r in g v a n d e d r i j f m e s t g i f t , v e r h o g i n g v a n

d e s t a lm e s t g i f t e n t e k o r t e n o p v a n g e n m e t g e r ic h t e t o e p a s s in g v a n d r o g e s t ik s t o f r i jk e m e s t is e e n m o g e

l i jk h e id . N o g v e e l s t e r k e r d a n o r g a n is c h e s t o f b e v o r d e r t d e b e w o r t e l in g d e b o d e m s t r u c t u u r . In t e n s ie f

w o r t e le n d e g e w a s s e n z o a l s t a g e t e s z i jn g u n s t i g . D e b la d r a m m e n a s d r a a g t w e in i g b ij , e v e n a ls d e w it t e

k la v e r o n d e r h e t g r a a n . D e z e w it t e k la v e r k a n b e t e r w o r d e n v e r v a n g e n d o o r e e n g r o e n b e m e s t e r n a h e t

g r a a n z o a l s g r a s / k l a v e r o f w in t e r r o g g e . W in t e r r o g g e z o u o p m e e r p la a t s e n i n g e z e t k u n n e n w o r d e n . In

d e w in t e r m o e t e r o p d e z e l ic h t e e n o r g a n is c h e s t o f a r m e g r o n d e ig e n l i j k g e e n g r o n d k a a l l ig g e n .

W o e le n v a n d e la a g 3 0 - 5 5 c m k a n t o t e e n b e t e r e d o o r w o r t e l in g v a n d e o n d e r g r o n d le id e n , m a a r m o e t

d ir e c t g e v o l g d w o r d e n d o o r e e n d ie p w o r t e le n d g e w a s .

E e n d e e l v a n d e g e n o e m d e m a a t r e g e le n k u n n e n p o t e n t ie e l d e a a l t je s d r u k v e r h o g e n . D e k la v e r in d e

v o o r g e s t e ld e g r a s / k l a v e r e n d e w in t e r r o g g e z i jn b e k e n d o m h u n p o t e n t ie e l a a lt je s s t im u le r e n d e in v lo e d .


B la d r a m m e n a s d o e t d i t m in d e r , m a a r d r a a g t o o k w e e r m in d e r b ij a a n d e b o d e m s t r u c t u u r d o o r

d e z w a k k e b e w o r t e l in g . E r l i jk t v a n e e n d i le m m a s p r a k e . T o c h w i j s t d e p r a k t i jk v a n d e b io lo g is c h e t e e lt

u it d a t in t e n s ie v e r e t o e p a s s in g v a n g r o e n b e m e s t e r s k a n z o n d e r t e g r o t e a a lt je s p r o b le m e n . H e t is te

v e r w a c h t e n d a t b o d e m e ig e n s c h a p p e n e n g e w a s k e u z e e e n b e l a n g r i j k e ro l s p e le n b ij h e t v in d e n v a n e e n

e v e n w ic h t t u s s e n e n e r z i jd s b e p e r k in g v a n a a lt je s e n a n d e r z i jd s w e r k e n a a n e e n g o e d e b o d e m s t r u c t u u r .

N a d e r o n d e r z o e k in d e z e r ic h t in g is v a n b e la n g . In d i t k a d e r m o e t d e t o e p a s s in g v a n ( g r o e n ) c o m p o s t

a ls m o g e l i jk h e id o m d e b o d e m s t r u c t u u r t e v e r b e t e r e n n ie t v e r g e t e n w o r d e n .

E e n a n d e r e b e la n g r i j k e m a a t r e g e l o m d e b o d e m s t r u c t u u r t e v e r b e t e r e n is h e t b e p e r k e n v a n in t e n s ie v e

b o d e m b e w e r k in g e n . N a h e t b e w e r k e n is d e b o d e m lo s e n k a n e r g o e d g e z a a i d o f g e p l a n t w o r d e n . D e

m e c h a n is c h e v e r k r e g e n g o e d e s t r u c t u u r is z e e r in s t a b ie l e n z a k t s n e l in . B e p e r k e n v a n in t e n s ie v e b o

d e m b e w e r k in g e n , n a u w k e u r ig e r w e r k e n m e s t v a s t e b e d d e n e n w e r k e n m e t l ic h t e r e a p p a r a t u u r z i jn

b e la n g r i j k e g e w e n s t e m a a t r e g e le n .

B ij d e b e o o r d e l in g v a n d e b o d e m s t r u c t u u r is o o k n a a r r e g e n w o r m e n g e k e k e n . D e z e w e r d e n in d e k u ile n

w a a r in d e b o d e m s t r u c t u u r w e r d b e p a a ld n ie t w a a r g e n o m e n . B e v o r d e r in g v a n h e t a a n t a l r e g e n w o r m e n

d o o r a a n v o e r v a n o r g a n is c h e s t o f e n b o d e m b e d e k k in g in e e n z o g r o o t m o g e l i j k d e e l v a n h e t j a a r z i jn

v a n b e la n g . E n t in g is o o k w e n s e l i jk . H ie r b i j m o e t e n z o w e l r o d e e n g r a u w e w o r m e n e n p e n d e la a r s in g é

b r a c h t w o r d e n .

4 ConclusiesD e b o d e m s t r u c t u u r o p d e o n d e r z o c h t e 6 p e r c e le n v e r t o o n t n o g g e e n g o e d e s t a b i l i t e i t . N a e e n b o d e m -

b e w e r k in g v e r d ic h t d e z e z ic h w e e r s n e l . In d e b o u w v o o r o v e r h e e r s t v a a k h e t p e r c e n t a g e s c h e r p b lo k k ig e

e le m e n t e n . D e b e w o r t e l in g h a n g t n a u w m e t d e b o d e m s t r u c t u u r s a m e n e n w o r d t d a a r d o o r o o k b e p e r k t .

D e la a g o n d e r d e b o u w v o o r is b e p e r k t d o o r w o r t e lb a a r d o o r d e v e r d ic h t e s t r u c t u u r . In t e n s ie v e r e t o e p a s

s in g v a n g r o e n b e m e s t e r s d ie in t e n s ie f w o r t e le n ( r o g g e o f g r a s / k l a v e r ) , m e e r g e b r u i k v a n v a s t e m e s t e n

c o m p o s t e n b e p e r k in g v a n in t e n s ie v e b o d e m b e w e r k in g e n e n g e b r u i k z w a a r d e r e m a c h in e s m o e t t o t e e n

v e r b e t e r in g v a n b e w o r t e l in g e n b o d e m s t r u c t u u r k u n n e n le id e n . E e n d e e l v a n d e m a a t r e g e le n z o a ls

m e e r t o e p a s s in g v a n g r o e n b e m e s t e r s k a n t o t m e e r a a l t je s s c h a d e le id e n . E e n b e t e r e d o o r w o r t e l in g b ij

e e n b e t e r e s t r u c t u u r a l s g e v o l g v a n t o e p a s s in g v a n m e e r g r o e n b e m e s t e r s e n e e n e v e n w ic h t ig e r b o d e m -

le v e n m e t m e e r p r e d a t o r e n v o o r a a lt je s k a n t o t m in d e r a a lt je s d r u k le id e n . D e p r a k t i jk v a n d e b io l o g i

s c h e la n d b o u w w i j s t o p d e m o g e l i j k h e d e n in d e z e r ic h t in g , m a a r n a d e r o n d e r z o e k in d e z e r i c h t in g is

g e w e n s t .


Bijlage 1. Structuurprofielen

L i g g i n g e n n u m m e r in g v a n d e p e r c e le n .

gebouw 2 4 6

11 13 15


Bijlage 2. Methode structuurbeoordeiing

Het verkrijgen van een kluit op een spadeV o o r d e b e o o r d e l in g v a n d e b o d e m s t r u c t u u r is h e t n o d ig o m v a n d e la a g 0 - 2 5 c m d ie p t e e n v a n d e

la a g 2 5 - 5 0 c m d ie p t e e e n o n g e s t o o r d e k lu i t v r ij t e k r i jg e n . E e n g e w o n e s p a d e is h ie r v o o r b r u ik b a a r . B ij

v e e lv u ld i g e t o e p a s s in g is h e t w e n s e l i j k e e n 'G ö r b in g ' s p a d e t e g e b r u ik e n . D e z e is g e h e e l v la k e n e e n

o n g e s t o o r d e k lu i t is h ie r m e e w a t m a k k e l i jk e r t e v e r k r i jg e n . B ij v o o r k e u r w o r d t d e b o d e m o n d e r e e n

p la n t b e o o r d e e ld . E e n s p a d e w o r d t o p c a 5 c m v o o r d e p la n t in d e g r o n d g e s t o k e n . W a n n e e r d i t n ie t t e

s n e l g e b e u r t is h e t a l m o g e l i j k m e e r e n m in d e r v e r d ic h t e la g e n t e o n t d e k k e n . D e s p a d e w o r d t e r w e e r

u i t g e h a a l d e n e r w o r d t n u e e n k u i l t je v a n c a 2 5 c m d ie p , 3 0 c m b r e e d e n 5 0 c m la n g g e g r a v e n . T e r

w e e r s z i jd e n v a n d e p la n t w o r d t d e s p a d e n u 2 5 c m d ie p d e g r o n d in g e s t o k e n e n e r w e e r u i t g e h a a l d .

O p g e p a s t m o e t w o r d e n d a t d e g r o n d z o o n g e s t o o r d m o g e l i j k b li j f t .

T e n s lo t t e w o r d t d e s p a d e a a n d e a n d e r e z i jd e v a n d e p la n t d e g r o n d in g e s t o k e n . D i t m o e t z o g e b e u r e n

d a t e e n p la k g r o n d v a n 1 0 t o t 1 5 c m d ik e n 2 5 c m d ie p w o r d t v e r k r e g e n . D o o r a a n d e v o o r k a n t d e

g r o n d m e t d e h a n d ( o f e e n p la n k je ) t e o n d e r s t e u n e n k a n d e k lu i t o m h o o g w o r d e n g e h a a ld e n t e r b e

o o r d e l in g o p e e n v e r h o g i n g w o r d e n g e z e t .

De beoordeling van de structuur.B e o o r d e e ld k u n n e n w o r d e n d e s t r u c t u u r e le m e n t e n e n h e t b e w o r t e l in g s p a t r o o n .

De structuurelementen.M e t e e n m e s o f e e n a n d e r s c h e r p v o o r w e r p w o r d t e e n k lu i t a f g e s n e d e n d ie in d e h a n d k a n w o r d e n

g e h o u d e n . D e z e k lu i t w o r d t v o o r z ic h t ig o p e n g e b r o k e n e n e r w o r d t b e o o r d e e ld w e lk e s t r u c t u u r e le m e n

t e n v a n n a t u r e a a n w e z ig z i jn . D i t m o e t z e e r z o r g v u ld ig g e b e u r e n w a n t e e n k lu i t k a n a l g a u w in k r u i

m e ls o v e r g a a n w a n n e e r d e z e t e r u w w o r d t b e h a n d e ld . In w e r k e l i jk h e id z i jn e r d a n t o c h g e e n k r u im e ls in

d e g r o n d .

W a n n e e r e r v e r s c h i l le n d e la g e n in d e g r o n d a a n w e z ig z i jn w o r d e n d e z e a p a r t b e o o r d e e ld .

T e o n d e r s c h e id e n z i jn :

1. De kruimels.D it z i jn lo s s e k r u im e ls v a n 0 ,3 t o t 1 c m g r o o t . W o r t e ls k u n n e n g e m a k k e l i j k in d e z e k r u im e ls e n t u s s e n

d e z e k r u im e ls d o o r g r o e ie n .

2. De afgerond blokkige structuurelementen.D i t z i jn b lo k je s g r o n d v a n w is s e le n d e g r o o t t e , v a n 1 t o t w e l 1 0 c m g r o o t . D e z i j k a n t e n z i jn n ie t v la k , d e

h o e k e n z i jn r o n d . B ij d o o r b r e k e n h e e f t h e t b r e u k v la k v a a k e e n a n d e r e g l a n s o f k le u r d a n d e b u it e n k a n t .

B ij e e n e n i g s z i n s r u w e b e h a n d e l in g k u n n e n z e v a a k m a k k e l i jk in k r u im e ls o v e r g a a n . L e t e r g o e d o p o f

d i t in d e g r o n d o o k z o w a s o f d a t h e t w e r k e l i jk g r o t e r e e le m e n t e n z i jn .

3. De scherpblokkige structuurelementen.D e z e z i jn h o e k ig e n c o m p a c t . D e w a n d e n z i jn g la d .

H e t is m o g e l i j k d e g e w ic h t s - o f v o lu m e v e r d e l in g v a n d e v e r s c h i l le n d e s o o r t e n s t r u c t u u r e le m e n t e n in t e

s c h a t t e n .


Stikstofdynamiek Meterik

Jan Bokhorst 2002


I n h o u d s o p g a v e

1 I n l e i d i n g 3

2 M a t e r i a a l e n m e t h o d e n 3

3 R e s u l t a t e n 3

4 C o n c l u s i e s e n n a b e s c h o u w i n g 5

5 L i t e r a t u u r 6

Stikstofdynamiek Meterik 2

1 Inleiding

T u in b o u w o p e e n z a n d g r o n d b e t e k e n t t u in b o u w o p e e n u i t s p o e l i n g s g e v o e l ig e g r o n d . D i t b e t e k e n t

e n e r z i jd s d a t e r k a n s is o p t e s t e r k e b e l a s t in g v a n h e t g r o n d - e n o p p e r v la k t e w a t e r m e t s t ik s t o f e n f o s

f a a t , a n d e r z i jd s d a t v o e d in g s s t o f f e n v o o r d e t e t e le n g e w a s s e n n ie t v o ld o e n d e b e s c h i k b a a r z i jn . In d e

b io lo g is c h e t u in b o u w o p z a n d g r o n d is d e s t ik s t o f p r o b le m a t ie k h e t m e e s t v a n b e la n g . O m o p t i m a a l m e t

s t ik s t o f o m t e k u n n e n g a a n is h e t v a n b e l a n g d e r o u t e v a n s t ik s t o f u i t d e v e r s c h i l le n d e b r o n n e n t e t r a

c e r e n . E e n s im u la t ie m o d e l k a n h ie r b ij e e n h u lp m id d e l z i jn . In 1 9 9 7 is h e t b io lo g is c h e d e e l v a n d e p r o e f

m e t b io lo g is c h e t u in b o u w m e t h e t m o d e l N D I C E A g e a n a ly s e e r d .

2 Materiaal en methoden

Het model NDICEAD it m o d e l r ic h t z ic h s t e r k o p d e a f b r a a k v a n o r g a n is c h e s t o f f e n e n d e m a t e v a n s t ik s t o f v r i jm a k in g h ie r

u it . H e t m o d e l w o r d t in h e t h o o f d s t u k o v e r d e s t ik s t o f d y n a m ie k v a n d e O B S b e s c h r e v e n . G e b r u ik t is

v e r s ie 3 .1 .

De percelenH e t b io lo g is c h e d e e l v a n d e p r o e f t u in M e t e r ik k e n t 6 p e r c e le n . O p t w e e p e r c e le n s t a a n w in t e r t a r w e e n

t a g e t e s . D e z e z i jn v o o r e e n a n a ly s e v a n d e b io l o g i s c h e t u in b o u w m in d e r in t e r e s s a n t e n v e r d e r n ie t b e

o o r d e e ld . H e t o n d e r z o e k r ic h t z ic h o p k r o p s la , C h in e s e k o o l, b o s p e e n e n h e r fs t p r e i.

MetingenO m e e n c o n t r o le t e h e b b e n o f h e t m o d e l d e p r o c e s s e n g o e d b e s c h r i j f t z i jn d e m o d e lb e r e k e n in g e n v e r

g e le k e n m e t d e g e m e t e n n it r a a t g e h a lt e n in d e g r o n d . H ie r t o e w e r d e n a f h a n k e l i j k v a n d e g e w a s s e n 6

t o t 1 0 m a a l p e r j a a r n i t r a a t b e p a l i n g e n u it g e v o e r d in d e la a g 0 - 3 0 e n 3 0 - 6 0 c m . D e z e m e t in g e n v o n

d e n p la a t s t u s s e n w e e k 1 5 e n w e e k 4 8 .

3 Resultaten

Controle van de modelberekeningenIn f ig . 1 z i jn d e b e r e k e n d e e n g e m e t e n n it r a a t g e h a lt e n v a n d e b o d e m w e e r g e g e v e n . D e b e r e k e n in g e n

z i jn u it g e v o e r d z o n d e r e n ig e a a n p a s s i n g v a n d e in s t e l l in g e n in h e t m o d e l. B ij d e v ie r g e w a s s e n b l i jk e n

d e b e r e k e n in g e n e n d e m e t in g e n g o e d o v e r e e n t e k o m e n . A f w i j k i n g e n g r o t e r d a n 2 0 k g N k o m e n b e

p e r k t v o o r . D e n a u w k e u r ig h e id v a n d e b e r e k e n in g e n is a a n g e g e v e n in t a b e l 1.


T a b e l 1 . N a u w k e u r i g h e i d v a n d e N D I C E A b e r e k e n in g e n l a a g 0 - 3 0 c m .

P a r a m e t e r

C o r r e la t ie c o ë f f ic ië n t m e t in g e n / b e r e k e n in g e n : 0 , 6 5

% a f w i j k i n g m e t in g / b e r e k e n i n g < 1 0 k g N p e r h a 5 8

% a f w i j k i n g m e t in g / b e r e k e n i n g > 1 0 e n < 2 0 k g N p e r h a 2 3

% a f w i j k i n g m e t in g / b e r e k e n i n g > 2 0 k g N p e r h a 1 9

T o t a a l

100%

H e t r e d e l i jk k lo p p e n d z i jn v a n b e r e k e n in g e n e n m e t in g e n w i l n ie t z o n d e r m e e r z e g g e n d a t h e t m o d e l

d e s i t u a t i e g o e d b e s c h r i j f t . H e t k a n z i jn d a t t w e e f o u t e n e lk a a r o p h e f f e n . D e g e b r u ik t e v e r s ie v a n

N D I C E A s c h a t n ie t d e d e n i t r i f i c a t ie in . H e t is d a a r o m m o g e l i j k d a t d e u i t s p o e l i n g la g e r is d a n b e r e k e n d

o m d a t e e n d e e l n ie t u it s p o e lt , m a a r d e n it r i f ic e e r t . O o k m e t d e z e c o r r e c t ie b l i j f t d e g e v o n d e n u it s p o e l in g

h o o g ( F i g u u r 2 ) . D e m o g e l i jk h e id b e s t a a t d a t d e v r i jm a k i n g v a n s t ik s t o f u it d e o r g a n is c h e s t o f in d e

g r o n d la g e r is d a n w e r d a a n g e n o m e n . In d a t g e v a l z i jn d e s t ik s t o f b e s c h ik b a a r h e id v a n d e g e w a s s e n e n

d e u it s p o e l in g la g e r d a n n u is b e r e k e n d . Z o n d e r a a n v u l l e n d o n d e r z o e k is e e n b e t e r e in s c h a t t i n g n ie t

m o g e l i jk .

In h e t v o lg e n d e z u l le n , u i t g a a n d e v a n d e g e m a a k t e b e r e k e n in g e n , e e n a a n t a l o n d e r d e le n v a n d e s t ik -

s t o f d y n a m ie k n a d e r b e k e k e n w o r d e n .

Stikstofbeschikbaarheid en optredende stikstofverliezenIn f ig . 2 is w e e r g e g e v e n d e t o t a a l b e s c h ik b a r e s t ik s t o f , d e o p n a m e d o o r d e g e w a s s e n e n d e u it s p o e l in g .

G u n s t i g is w a n n e e r h e t v r i jk o m e n v a n s t ik s t o f g e l i j k e t r e d h o u d m e t d e o p n a m e . H e t s t ik s t o f g e h a l t e

v a n d e b o d e m is d a n la a g .

B ij k r o p s la z ie n w e d a t d e s t ik s t o f g e h a l t e n t i jd e n s d e t e e lt s t e e d s h o o g z i jn e n d a t e r n a a f lo o p v a n d e

t e e lt c a 7 5 k g N p e r h a is u i t g e s p o e ld . N a d e o o g s t v a n d e s la g a a t d e m in e r a l i s a t ie d o o r e n v o o r a l n a

w e e k 4 2 t r e e d t e r n o g e e n s t e r k e u i t s p o e l in g o p n a m e l i j k c a 1 0 0 k g N p e r h a . In t o t a a l s p o e l t e r d a t

j a a r 1 8 0 k g N p e r h a u it .

B ij b o s p e e n is t i jd e n s d e g r o e i d e a a n v o e r v a n s t ik s t o f s t e e d s v r i jw e l g e l i j k a a n d e o p n a m e e n s p o e l t e r

w e in ig u it . N a d e o o g s t is e r o o k h ie r e e n s t e r k e m in e r a l i s a t ie e n u it s p o e l i n g e n w o r d t d e t o t a l e u i t s p o e

l in g 1 5 0 k g N p e r h a .

B ij p r e i is v o o r a f g a a n d a a n d e t e e lt e n in d e j o n g e f a s e v a n h e t g e w a s v e e l s t ik s t o f v o o r h a n d e n e n v in d

d a n d e g r o o t s t e u i t s p o e l in g p la a t s . In t o t a l 1 6 5 k g N p e r h a .

B ij k o o l z i jn s t ik s t o f le v e r in g u it d e d iv e r s e b r o n n e n e n o p n a m e d o o r h e t g e w a s z e e r g o e d o p e lk a a r

a f g e s t e m d . D o o r d a t h e t g e w a s la n g e r d o o r g r o e it is h ie r d e la a g s t e u i t s p o e l i n g v a n d e v ie r o n d e r z o c h t e

p e r c e le n : 1 0 5 k g N p e r h a .

D e v r a a g is h o e d e v r i j g r o t e v e r l ie z e n b e p e r k t z o u d e n k u n n e n w o r d e n .

B ij s la is d i t j a a r d e b e m e s t in g t e h o o g e n m e t m in d e r m e s t h a d d e n d e g e w a s s e n o o k v o ld o e n d e s t ik

s t o f g e h a d .

B ij b o s p e e n h a d d e b a s is b e m e s t in g n ie t la g e r g e m o e t e n , m a a r h a d e e n g r o e n b e m e s t e r in d e h e r f s t v e e l

s t ik s t o f k u n n e n o p v a n g e n .

B ij p re i is h e t s t ik s t o f a a n b o d in h e t b e g in t e h o o g , m a a r a a n h e t e in d v a n d e g r o e i is a l le s t ik s t o f h a r d

n o d ig . H ie r h a d e e n la g e r e b e m e s t in g e n e e n a a n v u l l e n d e b e m e s t in g m e t s t ik s t o f r i jk e m e s t e e n b e t e r e

s i t u a t ie k u n n e n g e v e n .

B ij k o o l z i jn t i jd e n s d e g r o e i v a n h e t g e w a s a a n b o d e n o p n a m e g o e d a f g e s t e m d e n is e e n a n d e r e b e

m e s t in g n ie t r e le v a n t .

Invloed van het jaarU it d e v o o r g a a n d e a n a ly s e b l i j k t d a t e r p e r io d ie k t e v e e l s t ik s t o f b e s c h i k b a a r is. D e c o n c lu s ie d a t d e

b e m e s t in g v e r a n d e r t z o u m o e t e n w o r d e n k a n n ie t z o n d e r m e e r g e t r o k k e n w o r d e n w a n t ie d e r j a a r is

a n d e r s . D e in v lo e d v a n h e t j a a r w o r d t d u id e l i j k in f ig . 3 . H ie r z i jn v o o r h e t p r e ip e r c e e l d e r e s u lt a t e n

w e e r g e g e v e n v a n m o d e l le r in g m e t h e t w e e r v a n a n d e r e ja r e n e n d e o v e r ig e g e g e v e n s g e l i j k a a n 1 9 9 7 .

W e e r g e g e v e n is d e s t ik s t o f d y n a m ie k m e t h e t w e e r v a n 1 9 6 6 , e e n d u id e l i j k n a t j a a r e n m e t h e t w e e r

v a n 1 9 7 6 , e e n d u id e l i j k d r o o g ja a r . O p v a l le n d is d a t d e t o t a l e u i t s p o e l i n g a a n h e t e in d e v a n h e t j a a r

s t e e d s h e t z e lf d e b l i j f t n a m e l i j k c a 1 5 0 k g N p e r h a p e r ja a r . D e z e u it s p o e l i n g t r e e d t o p in h e t 'n o r m a le '

j a a r 1 9 9 7 e n in e e n d r o o g e n e e n n a t ja a r . H e t t i jd s t i p v a n u it s p o e l in g v e r s c h i l t w e l e n o o k d e b e s c h ik

b a a r h e id v a n s t ik s t o f v o o r p re i. In e e n n a t j a a r v in d d e u it s p o e l i n g v o o r e e n b e l a n g r i j k d e e l in h e t jo n g e

p r e ig e w a s p la a t s e n is e r n ie t v o ld o e n d e s t ik s t o f v o o r p re i b e s c h ik b a r . In e e n d r o o g j a a r h e e f t d e p re i

v e e l b e s c h ik b a r e s t ik s t o f m a a r is e r e e n g r o t e u i t s p o e l in g n a d e o o g s t . In h e t 'n o r m a le ' j a a r 1 9 9 7 is d e

b e l a n g r i j k s t e u i t s p o e l in g t i jd e n s d e g r o e i v a n d e p re i.

Invloed van de bemestingA a n d e p r e i is in h e t v o o r ja a r v a s t e m e s t e n d r i j f m e s t g e g e v e n . In f ig . 4 is d e s i t u a t i e a a n g e g e v e n w a n

n e e r is 1 9 9 7 g e e n v a n b e id e m e s t s t o f f e n w a s g e g e v e n . H e t b l i j k t d a t a a n h e t b e g in v a n d e t e e lt e r

v o ld o e n d e s t ik s t o f b e s c h i k b a a r is . N a r u im 1 0 w e k e n o n t s t a a t e r e e n s t ik s t o f t e k o r t . D i t t e k o r t z a l , g e z ie n

d e j a a r in v lo e d , n ie t o p t r e d e n in e e n d r o o g ja a r , m a a r in s t e r k e r e m a t e in e e n n a t ja a r .

4 Conclusies en nabeschouwingIn 1 9 9 7 h a d d e n d e v ie r o n d e r z o c h t e g e w a s s e n s t e e d s v o ld o e n d e s t ik s t o f t o t h u n b e s c h ik k in g . D e b e r e

k e n d e u it s p o e l i n g w a s 1 0 5 t o t 1 8 0 k g N p e r h a e n m e t d e z e h o e v e e lh e id t r e e d t e e n v r ij s t e r k e v e r v u i

l in g v a n g r o n d - e n o p p e r v la k t e w a t e r o p . V e r l a g i n g v a n d e b e m e s t in g z a l v o o r a l in n a t t e ja r e n t o t s t ik -

s t o f t e k o r t e n le id e n . D e z e k u n n e n w o r d e n v o o r k o m e n o m in d ie ja r e n d a t d a t n o d ig is e n o p h e t g o e d e

t i jd s t i p t i jd e n s d e g r o e i v a n h e t g e w a s e e n e x t r a b e m e s t in g t o e t e p a s s e n m e t s n e l b e s c h ik b a r e m e s t

s t o f f e n d ie b in n e n h e t E K O k e u r m o g e l i j k z i jn . D e z e m a a t r e g e l z a l d e u i t s p o e l i n g v e r la g e n e n e e n v o l

d o e n d e b e s c h ik b a a r h e id a a n s t ik s t o f g e v e n , m a a r d e u it s p o e l i n g z a l n o g h o o g b l i jv e n . D e z e u it s p o e l in g

k a n v e r la a g d w o r d e n d o o r v o o r a l in h e r f s t e n w in t e r in s t e r k e r e m a t e g r o e n b e m e s t in g t o e t e p a s s e n .

D e z e g r o e n b e m e s t in g v e r h o o g t d e k a n s o p s c h a d e d o o r a a lt je s . D e h o g e r e b io lo g is c h e a c t iv i t e i t v a n d e

g r o n d a ls g e v o l g v a n d e e x t r a o r g a n is c h e s t o f d ie m e t d e g r o e n b e m e s t e r s w o r d t g e g e v e n k a n o o k t o t

e e n v e r la g in g v a n d e a a lt je s d r u k le id e n . E r v a r in g e n in d e p r a k t i jk v a n d e b io l o g i s c h e la n d b o u w g e v e n

a a n l e i d i n g t e v e r w a c h t e n d a t e e n h o g e r e in z e t v a n g r o e n b e m e s t e r s v e r a n t w o o r d is.

O o k o n d e r z o e k w i j s t in d e z e r ic h t in g . O r g a n is c h e s t o f e n r e g e n w o r m e n z i jn v a n b e l a n g b ij d e o n d e r

d r u k k in g v a n a a lt je s (R o e s s n e r , 1 9 8 6 e n O v e r h o f f 1 9 9 0 ) . D e w e n s e l i jk h e id o m m e e r g r o e n b e m e s t e r s te

t e le n h a n g t s t e r k a f v a n d e m i l ie u w e t g e v in g w a a r d e g r o e n t e t e e lt o p z a n d g r o n d m e e t e m a k e n h e e ft .

B ij s t r e n g e r e e is e n o p h e t g e b ie d v a n m in e r a le n o v e r s c h o t t e n n e e m t d e n o o d z a a k o m v e r l ie z e n t e b e

p e r k e n t o e e n is in t e n s ie v e r t o e p a s s e n v a n g r o e n b e m e s t e r s e e n m o g e l i jk h e id o m d it d o e l t e b e r e ik e n .


In d e p r a k t i jk v a n d e b io lo g is c h e t u in b o u w o p z a n d g r o n d z a l ie d e r b e d r i j f h e t e v e n w ic h t t u s s e n a a lt je s -

d r u k e n u it s p o e l in g m o e t e n v in d e n . D i t e v e n w ic h t z a l s t e r k b o d e m a f h a n k e l i j k z i jn . W a n n e e r d i t e v e n

w ic h t n ie t g e v o n d e n k a n w o r d e n is e x t e n s iv e r in g v a n d e v r u c h t o p v o l g i n g d e e n i g e o p lo s s in g .

D e e r v a r in g e n m e t h e t m o d e l N D I C E A g e v e n a a n le id in g t e v e r w a c h t e n d a t , w a n n e e r e e n n a u w k e u r ig e

b e m e s t in g n o d ig is, h e t t o e p a s s e n v a n h e t m o d e l, a a n g e v u l d m e t p e r io d ie k e m e t in g e n v a n b e s c h i k b a a r

s t ik s t o f , e e n b e l a n g r i j k e b i jd r a g e k a n g e v e n a a n e e n o p t im a le b e m e s t in g .

5 LiteratuurO v e r h o f f , A .

E in f lu s s v o n B e w ir t s c h a f t u n g s s y s t e m u n d B o d e n b e a r b e it u n g a u f d ie P o p u l a t io n s d ic h t e v o n n e m a t o d e n .

D is s . G ie s s e n .

R o e s s n e r , J . , 1 9 8 6 .

U n t e r s u c h u n g e n z u r R e d u k t io n v o n n e m a t o d e n im B o d e n d u r c h R e g e n w u e r m e r . M e d . F a c c . L a n d -

b o u w w . R i jk s u n iv . G e n t 5 1 / 3 b .


Figuur la. Kropsla, verloop Nmin; berekend en genieten.

Figuur lb . Bospeen, verloop Nmin, berekend en gemeten.

layer 1 layer 2 measured 1 x measured 2

Figuur lc. Herfstprei, verloop Nmin; berekend en gemeten.

Figuur ld . Chinese kool, verloop Nmin; berekend en gemeten

layer 1 layer 2 measured 1 x measured 2

Figuur 2a. Kropsla, cumulatief verloop stikstofbeschikbaarheid, opname en verlies.

Figuur 2b. Bospeen, cumulatief verloop stikstofbeschikbaarheid, opname en verlies.

intended uptake lo ss net available

Figuur 2c. Herfstprei, cumulatief verloop stikstofbeschikbaarheid, opname en verlies.

Figuur 2d. Chinese kool, cumulatief verloop stikstofbeschikbaarheid, opname en verlies.

intended uptake lo ss net available

Figuur 3a. Herfstprei, stikstofdynamiek in een droog jaar.

Figuur 3b. Herfstprei, stikstofdynamiek in een nat jaar.

intended uptake loss net available

Figuur 4. Stikstofdynamiek herfstprei indien geen mest wordt gegeven.

intended uptake loss net available

Kwaliteitsonderzoek peenMeterik

Jan Bokhorst 2002


Inhoudsopgave

1 I n le id in g 3

2 P r o b le e m s t e l l in g 3

3 M a t e r ia a l e n m e t h o d e 3

3 R e s u lt a t e n e n b e s p r e k in g r e s u lt a t e n 5

4 C o n c l u s i e s 6

Kwaliteitsonderzoek peen Meterik 2

1 InleidingS m a a k e n g e z o n d h e id s a s p e c t e n v a n b io lo g is c h e p r o d u c t e n s t a a n in t o e n e m e n d e m a t e in d e b e l a n g s t e l

l in g . B ij h e t o n d e r z o e k n a a r b io lo g is c h e t u in b o u w o p d e p r o e f t u in v a n P P O - A V t e M e t e r ik s t a a t o n d e r

z o e k n a a r t e e l t m a a t r e g e le n c e n t r a a l . O m o o k e n ig i n z i c h t t e k r i jg e n in d e k w a l i t e i t v a n d e p r o d u c t e n

w e r d in 1 9 9 9 o n d e r z o e k g e d a a n n a a r b o s p e e n . B o s p e e n w e r d g e k o z e n o m d a t b ij d i t g e w a s d e s m a a k

b ij d e c o n s u m e n t s t e r k in d e b e l a n g s t e l l in g s t a a t . In h e t v e r le d e n is e ld e r s w e in ig o n d e r z o e k n a a r d e

k w a l i t e i t v a n b o s p e e n g e d a a n . O m d e z e r e d e n w e r d d e b o s p e e n v a n M e t e r ik v e r g e le k e n m e t d ie v a n

t w e e a n d e r e b io lo g is c h e b e d r i jv e n d ie a l la n g e r e t i jd b o s p e e n t e le n e n m e t d e b o s p e e n v a n h e t o n d e r

z o e k n a a r g e ïn t e g r e e r d e t e e lt o p d e p r o e f t u in t e M e t e r ik .

D a a r n a a s t w e r d o o k g e k e k e n n a a r d e v r a a g o f k w a l i t e i t t e b e ïn v lo e d e n is m e t t e e lt m a a t r e g e le n .

2 Probleemstelling

H e t d o e l v a n h e t k w a l it e it s o n d e r z o e k n a a r b o s p e e n is h e t v e r g e l i jk e n v a n e e n a a n t a l k w a l it a t ie v e e i

g e n s c h a p p e n v a n d e b o s p e e n o p d e p r o e f m e t b io l o g i s c h e t e e lt t e M e t e r ik m e t d ie v a n t w e e a n d e r e

b io lo g is c h e b e d r i jv e n e n m e t d ie v a n d e p r o e f m e t g e ïn t e g r e e r d e t e e lt t e M e t e r ik . D a a r n a a s t w a s h e t

d o e l o m d e in v lo e d v a n p la n t a f s t a n d e n m a t e v a n s t ik s t o f a a n b o d t e o n d e r z o e k e n .

3 Materiaal en methode

BedrijvenN a a s t h e t p r o e f v e ld in M e t e r ik v o n d h e t o n d e r z o e k p la a t s o p e e n r iv ie r k le ig r o n d ( b e d r i j f 1 ) e n e e n z e e -

k le ig r o n d ( b e d r i j f 2 ) . E e n a a n t a l e ig e n s c h a p p e n is w e e r g e g e v e n in t a b e l 1.

T a b e l 1 . B o d e m e i g e n s c h a p p e n o n d e r z o e k s l o c a t i e s

lo c a t ie z w a a r t e % o r g s t o f % k a lk p H - K C I K - H C L

M e t e r ik b io lo g is c h le m ig z a n d 3 ,1 0 5 ,9 1 9

M e t e r ik g e ïn t e g r e e r d le m ig z a n d 3 , 0 0 5 ,8 1 7

B e d r i j f 1 l ic h t e z a v e l 3 ,5 0 5 ,3 2 0

B e d r i j f 2 l ic h t e z a v e l 2 ,0 > 5 7 ,4 1 7

TeeltG e b r u ik t is h e t ra s E v o r a ( N u n h e m ) . G e z a a id is o p 3 0 j u l i in M e t e r ik e n b e d r i j f 1 e n o p 3 a u g u s t u s o p

b e d r i j f 2 .

D e a f s t a n d t u s s e n d e z a d e n is 2 ,3 c m . D e r i ja f s t a n d 3 0 c m , m a a r b ij b e d r i j f 2 : 2 5 c m .

D e o o g s t is o p 8 o k t o b e r .

VariantenO m d a t v e r w a c h t w o r d t d a t d o o r e e n w i jd e r e p la n t a f s t a n d d e p la n t e n m e e r l i c h t k r i jg e n w e r d e e n

v a r ia n t o p 5 c m a f s t a n d in d e rij g e d u n d e n e e n v a r ia n t o p 1 0 c m a f s t a n d .

O m d a t v e r w a c h t w o r d t d a t e e n r u im s t ik s t o f a a n b o d in v lo e d o p d e k w a l i t e i t k a n h e b b e n w e r d b ij e e n

v a r ia n t 4 0 k g N p e r h a e n b ij e e n v a r ia n t 1 0 0 k g N p e r h a g e g e v e n in d e v o r m v a n g e k o r r e ld b lo e d

m e e l. D e z e b e m e s t in g w e r d m id d e n a u g u s t u s g e g e v e n .

In t o t a a l z i jn e r d u s 5 v a r ia n t e n : z e e r s t e r k g e d u n d , g e d u n d , g e e n b e h a n d e l in g , 5 0 k g N / h a e n 1 0 0 k g

N / h a . D e p r o e f w e r d in e n k e lv o u d a a n g e le g d . E e n v e ld je m e t e e n b e h a n d e l in g is 5 m la n g e n b e t r o f

e e n b e d m e t 4 r ije n .


OnderzoekN a a s t o p b r e n g s t z i jn e e n a a n t a l k w a l i t a t ie v e e ig e n s c h a p p e n b e p a a ld : % d r o g e s t o f , b r ix in d e x , n it r a a t -

g e h a lt e , z e l f o n t b in d i n g s t e s t ( m e t h o d e , z ie e ld e r s ) e n d e s m a a k d o o r e e n d e s k u n d ig e n p a n e l v a n 5 p e r

s o n e n .

F ig u u r 1. H e t p r o e f v e ld o p h e t b io lo g is c h e d e e l v a n d e p r o e f t u in t e M e t e r ik .


4 Resultaten en bespreking resultaten

OpbrengstenD e g e m e t e n p e e n o p b r e n g s t e n z i jn w e e r g e g e v e n in t a b e l 1.

Tabel 1. Opbrengsten peen in kg per ha.

z s g 9 0 4 0 N 1 0 0 N

M e t e r ik 1 4 . 6 5 0 2 1 . 3 0 0 2 2 . 0 0 0 2 5 . 0 0 0 2 4 . 0 0 0

B e d r i j f 1 9 . 6 5 0 1 9 . 6 5 0 2 3 . 3 0 0 2 8 . 0 0 0 2 4 . 0 0 0

B e d r i j f 2 1 0 . 0 0 0 1 2 . 6 5 0 1 9 . 3 0 0 2 0 . 5 0 0 2 2 . 0 0 0

M e t e r ik C l 2 1 . 6 5 0

z s g z e e r s t e r k g e d u n d

g g e d u n d

o o n b e h a n d e ld

4 0 N 4 0 k g N p e r h a

1 0 0 N 1 0 0 k g N p e r h a

W a t o p v a lt a a n d e o p b r e n g s t e n is d a t d e z e o p d e v e r s c h u i le n d e lo c a t ie s o p d e o n b e h a n d e l d e v a r ia n t

n ie t s t e r k u it e e n lo p e n . B ij d u n n e n g a a t d e o p b r e n g s t o m la a g , v o o r a l b ij b e d r i j f 2 . B ij e e n s t ik s t o f b e m e s

t i n g v a n 4 0 k g N p e r h a g a a t d e o p b r e n g s t o m h o o g , m a a r n u h e t m in s t b ij b e d r i j f 2 . E e n z w a r e s t ik -

s t o f b e m e s t in g v a n 1 0 0 k g N p e r h a g e e f t e e n o p b r e n g s t d a l in g b ij b e d r i j f 1 e n e e n s t i j g i n g b ij b e d r i j f 2 .

M e t e r ik b io lo g is c h b l i j f t o n g e v e e r g e l i jk . D e b e s c h ik b a r e g e g e v e n s z i jn o n t o e r e ik e n d o m d e g e v o n d e n

r e a c t ie s o p o p b r e n g s t e n t e v e r k la r e n .

Kwalitatieve eigenschappenIn t a b e l 2 is e e n o v e r z ic h t g e g e v e n o v e r h e t o n d e r z o e k a a n h e t e in d p r o d u c t .


aro

ma

m

ed

iaa

n o

p sch

aa

l 0-1

0 va

n 6

pro

evers

tusse

n h

aa

kjes sta

nd

aa

rdd

evia

tie

NIOCD

CL =JLO - -

I gc l cdtyi

o 'CLCQCD.3*r-t-CD

UD—TCDCD

CO 0 0(DC L

CDC L O CD ——

—T _ —* O CD i n 2 2 .- h —h

N J — ■Ï7 i ’ T T O

I ^Q_ Q-Qj’ O

CQ=5 CDO

T3\

V I -TT—

o ^zCD

CD S '

S Sro

auCD Lnr—t-O

Q3co

3

CLO

auCD

<D 3

<co=3

OCD<CD

O 4LO O O IQ K

au

—« 4LO OO TTTT au

au

“O~o CDCD

=3“z r 0303

o au=S CDc r c lCD JZ =3” 3 CO C L Z3 C L CD

NICDCD—Xt/»r-t-CDTT

auCDCL

Ooo

40

N

g0 zsg oo

40

N

O a u

ßsz

NO

OL

40

N

O c o

zsg

CD 0 0 0 0 p p CD p CD CD __ , __ , 0 0 0 0 c o p CDV j V i N J N J O V j c n c n O p V j b o V j n j 4 N

„— x ^ O N J _____ «sO p o O O o p o o v _—„ o o o O O0 0 N J N J o n 4L L N J L L O O 1 Ou 4L N J

" ' —■" ' ' v— * "—■" v—" * ' >> OU

on p on on on on CD P p p ^ J on on ■ t* on pV j OU cn cn CD 'cd CD co 'n j 'n j 4L O 00 on 'n j^ ^ __ __-, ^ ___ ..—-O p O O O O O P 0 - 0 o O O o O pOU ou N J OU Ou 0U N J 'n j 'n j OU cu ou N J

— — " '— ’ '— ' '— ’ - >—' ■ ' ' *" '—

ouon

a i 4 L cu 4^ on 00 CO CD CD on

CD 4 L N J N J OU CD 4 L 4 L CD N J

—1 cd on cd cn on ou on CD CD

V j 4L on 4 L Ou Ou Vn " S V j V u Vu on Ou 4l 4 L on

ou00

N J N J N J N J —* CD 4 L N J N J 00

OU OU N J N J N J 4 L N J CD 4L 4L

4 L 4L 4 L Ou Ou CD 4 L on CD 4L

V u V j V j V u Vu V j V j V j V u 4L ou on Ou 4l Ou Ou

ou ou ou ou ou ou Ou 4 L 4 L Ou on OU OU N J N J N J'on 'on 'on 'on 'on

OU OU 4L 4 L on 4L 4 L 4L on on on ou OU Ou OU 4L'on 'on 'on 'on 'on 'on 'on 'on

cr»

Loca

tie

va

rian

t %

ds

brix

nitra

at

ds ve

rlies zo

eth

eid

a

rom

a

de locatiesW a n n e e r d e n ie t b e h a n d e ld e v e ld je s w o r d e n b e o o r d e e ld d a n v a l t o p d a t b e d r i j f 1 e e n h o g e r d r o g e

s t o f g e h a lt e , e e n h o g e r e b r ix w a a r d e , e e n la g e r d r o g e s t o f v e r l ie s e n e e n la g e r n i t r a a t g e h a l t e la a t z ie n .

D e p e e n v a n b e d r i j f 1 s m a a k t z o e t e r e n h e e f t m e e r a r o m a d a n d ie v a n d e o v e r ig e lo c a t ie s .

O m d a t g e e n a n d e r o n d e r z o e k a a n h e t r a s E v o r a b e k e n d is z i jn d e a n a ly s e r e s u lt a t e n n ie t m e t a n d e r e

g e g e v e n s t e v e r g e l i jk e n . B ij h e t s m a a k o n d e r z o e k w e r d e n a l le p e n e n , o o k v a n b e d r i j f 1 a ls m a t ig b e o o r

d e e ld . D e s m a a k w a s , h o e w e l v e r s c h i l le n d t u s s e n d e lo c a t ie s , s t e e d s v r ij v la k .

de behandelingenO v e r h e t g e h e e l g e n o m e n b l i j k t d a t b ij s t e r k d u n n e n h e t d r o g e s t o f g e h a lt e d e b r ix w a a r d e , h e t n i t r a a t

g e h a lt e , z o e t h e id e n a r o m a o m h o o g g a a n . D r o g e s t o f v e r l ie s b ij z e l f o n t b in d i g g a a t o m la a g . D i t e f f e c t is

e v e n w e l n ie t s t e r k e n o o k n ie t s t e e d s s ig n i f i c a n t . H e t is n ie t z o d a t d o o r o p M e t e r ik b io l o g i s c h o f B e d r i j f

2 z e e r s t e r k t e d u n n e n h e t n iv e a u v a n b e d r i j f 1 g e h a a ld k a n w o r d e n .

E e n z w a r e s t ik s t o f b e m e s t in g h e e f t o p h e t n i t r a a t g e h a l t e w e l e e n d u id e l i j k e in v lo e d m a a r d e o v e r ig e

e ig e n s c h a p p e n w o r d e n in h e t a lg e m e e n n ie t b e ïn v lo e d . D i t la a t s t e g o ld o o k v o o r d e o p b r e n g s t e n .

5 Conclusies

D e k w a l i t e i t v a n d e b o s p e e n o p d e o n d e r z o c h t e lo c a t ie s m o e t a l s m a t ig b e o o r d e e ld w o r d e n . B e d r i j f 1

h e e f t w e l d u id e l i j k b e t e r e e ig e n s c h a p p e n d a n M e t e r ik g e ïn t e g r e e r d e n b io l o g i s c h e n b e d r i j f 2 .

D e k e u z e v a n e e n v o o r d e p r a k t i jk h a a lb a r e g e r in g e r e p la n t d ic h t h e i d h e e f t g e e n in v lo e d o p d e k w a l it e it

v a n b o s p e e n o p d e d r ie lo c a t ie s .

E e n e x t r a b e m e s t in g v a n 4 0 k g N p e r h a v e r h o o g t d e o p b r e n g s t m e t 0 t o t 5 0 0 0 k g p e r h a a f h a n k e l i j k

v a n d e lo c a t ie . E e n v e r k la r in g t u s s e n d e z e v e r s c h i l le n w a s n ie t m o g e l i jk . E e n v e r d e r v e r h o g i n g v a n d e

s t ik s t o f g i f t t o t 1 0 0 k g N p e r h a v e r la a g d e e n m a a l d e o p b r e n g s t e n e n h a d o p d e n a d e r e lo c a t ie s g e e n

in v lo e d o p d e o p b r e n g s t . D e s t ik s t o f b e m e s t in g v e r h o o g t h e t n i t r a a t g e h a lt e , m a a r a n d e r e k w a l it a t ie v e

e ig e n s c h a p p e n w o r d e n n ie t b e ïn v lo e d .

F ig u u r 2 . D e b o s p e e n v a n M e t e r ik b io lo g is c h , b e d r i j f 2 e n b e d r i j f 1.


De verdere ontwikkeling van dezelfontbindingstest

Jan Bokhorst Joke Beekman

1999


Inhoudsopgave

1 Inleiding en probleemstelling 3

2 Literatuur2.1 Interpretatie 42.2 Invloed van cultuurmaatregelen 42.3 Het verloop van microbiële processen 52.4 Standaardisatie 52.5 Parameters die vastgelegd kunnen worden 5

3 Gesprekken 63.1 Algemeen 63.2 Interpretatie 63.3 Standaardisatie 7

4 Experimenten4.1 Keuze experimentele omstandigheden

4.1.1 Keuze petrischalen4.1.2 Inzetduur4.1.3 Wijze van verkleinen

4.2 Gevoeligheidsanalyse 114.2.1 Intensiteit wassen 114.2.2 Enten 12

5 Conclusies en aanbevelingen voor verder onderzoek 15

Zelfontbindingstest 2

CO C

O 0

0 00

00

1 Inleiding en probleemstellingIn d e a f g e lo p e n d e c e n n ia is e r in v e r s c h i l le n d e la n d e n g e w e r k t a a n e e n t e s t w a a r b i j f i j n g e m a a k t e la n d

b o u w p r o d u c t e n z o n d e r t o e v o e g in g v a n e n t m a t e r ia a l g e d u r e n d e e n ig e t i jd s p o n t a a n g a a n r o t t e n o f s c h im

m e le n . D e a a r d v a n d e v e r a n d e r in g e n , b ijv . ro t o f s c h im m e l, o f h e t d r o g e s t o f v e r l ie s k u n n e n p e r m o n s t e r

v e r s c h i l le n d z i jn . D e t e s t w o r d t z e l f o n t b in d i n g s t e s t g e n o e m d ( D U : S e lb s t e r s e t z u n g s t e s t , E: F o r c e d s t o r a g e

t e s t ) . E r z i jn d u id e l i j k e a a n w i j z i n g e n d a t d e z e t e s t e e n in d r u k g e e f t in d e m a t e w a a r in la n d b o u w p r o d u c t e n

w e e r s t a n d t e g e n m ic r o b ië le a a n t a s t in g h e b b e n e n d a t d i t e e n h u lp m id d e l is b ij d e b e o o r d e l in g v a n d e

v o e d i n g s k w a l i t e i t v a n d e z e p r o d u c t e n . V e r d e r z i jn e r m o g e l i j k r e la t ie s m e t d e g e v o e l i g h e id v o o r z ie k t e s

t i jd e n s d e g r o e i o f m e t d e h o u d b a a r h e id v a n p r o d u c t e n b ij b e w a r in g . D e t e s t g e e f t e e n t o t a a l b e o o r d e l in g

v a n h e t p r o d u c t e n w e k t o m d e z e r e d e n in t e r e s s e .

O p h e t L B I w o r d t d e z e t e s t a l s in d s 1 9 8 1 t o e g e p a s t . E e n a a n t a l v r a g e n is e v e n w e l n o g n ie t v o ld o e n d e b e

a n t w o o r d . H e t g a a t h ie r b ij v o o r a l o m :

1 - H o e m o e t d e t e s t p r a k t is c h u it g e v o e r d w o r d e n z o d a t b e t r o u w b a r e r e s u lt a t e n v e r k r e g e n w o r d e n .

2 - W a t z e g g e n d e r e s u lt a t e n p r e c ie s .

O m d a t v r a a g 2 p a s g o e d b e a n t w o o r d k a n w o r d e n w a n n e e r d e t e s t b e t r o u w b a a r is l i g t in h e t v o lg e n d e d e

n a d r u k o p v r a a g 1 , m a a r o o k v r a a g 2 z a l e n k e le k e re n a a n d e o r d e k o m e n .

D e v o lg e n d e s t a p p e n z i jn g e n o m e n :

-d e l i t e r a t u u r o p d it g e b ie d is b e s t u d e e r d ( h o o f d s t u k 2 )

-e r z i jn e e n a a n t a l g e s p r e k k e n m e t d e s k u n d ig e n g e v o e r d ( h o o f d s t u k 3 )

-e r z i jn e e n a a n t a l e x p e r im e n t e n u it g e v o e r d ( h o o f d s t u k 4 )


2 Literatuur

M e t b e t r e k k in g t o t e e n a a n t a l v r a g e n r o n d d e t e s t is d e v o lg e n d e l i t e r a t u u r g e v o n d e n :

2.1 Interpretatie

E e n s t e r k e m a t e v a n z e l f o n t b in d i n g w e r d g e v o n d e n b ij p a r t i je n a p p e l s m e t e e n la a g s u i k e r g e h a lt e e n m e t

e e n la a g d r o g e s t o f g e h a l t e , m a a r o o k b ij e e n h o g e r s u i k e r g e h a lt e e n h o g e r d r o g e s t o f g e h a l t e k a n s o m s e e n

s t e r k e m a t e v a n z e l f o n t b in d i n g o p t r e d e n ( V a n B r a k e i, 1 9 9 1 ) . G e e n c o r r e la t ie s w e r d e n g e v o n d e n m e t h e t

r i jp h e id s s t a d iu m v a n a p p e l s d o o r v a n B r a k e l, ( 1 9 9 1 ) . E e n r e la t ie m e t r i jp h e id e n o u d e r d o m w a s e e r d e r w e l

a a n g e t o o n d b ij w o r t e le n e n k o o ls o o r t e n d o o r A h r e n s ( 1 9 8 8 ) .

E e n p o s it ie v e c o r r e la t ie t u s s e n z e l f o n t b in d i n g s g r a a d e n h e t g e h a l t e a a n n it r a a t , v r i je a m in o z u r e n e n

N - t o t a a l v o n d e n H e r m a n s - S e l le n e n L a u x ( 1 9 8 7 ) .

U i t h e t o n d e r z o e k d a t h e t L B I d e e d in d e 8 0 e r ja r e n b le e k d a t e r b ij d iv e r s e g r o e n t e s g e e n d u id e l i j k v e r b a n d

w a s t u s s e n d e z e l f o n t b in d i n g s t e s t e n h o u d b a a r h e id v a n h e t n ie t v e r k le in d e p r o d u c t ( B o k h o r s t 1 9 8 5 , 1 9 8 6 ) .

E e n r e la t ie m e t h o u d b a a r h e id w o r d t w e l g e v o n d e n d o o r V o g e l m a n ( 1 9 4 0 ) . S c u p in ( 1 9 4 8 ) , N ic o la is e n &

S c u p in ( 1 9 5 1 ) e n K u lp e ( 1 9 5 9 ) v o n d e n n ie t s t e e d s g o e d e o v e r e e n k o m s t e n t u s s e n z e l f o n t b in d i n g s t e s t e n

b e w a a r b a a r h e id . O o k S a m a r a s ( 1 9 8 8 ) v o n d g e e n c o r r e la t ie t u s s e n z e l f o n t b in d i n g s in t e n s i t e i t e n b e d e r f in

d e k o e lc e l . G r o t e n d e e ls p o s it ie v e , m a a r r e g e lm a t ig t e g e n o v e r g e s t e ld e u it k o m s t e n r o n d d e r e la t ie m e t h o u d

b a a r h e id w o r d t g e m e ld d o o r H e r m a n s - S e l le n ( 1 9 8 9 ) .

O n d e r z o e k la a t z ie n d a t d e z e l f o n t b in d i n g s in t e n s i t e i t r e la t ie s h e e f t m e t a l le r le i p a r a m e t e r s : h e t b e e ld d a t

w e z ie n w o r d t b l i j k b a a r in g r o t e m a t e b e p a a ld d o o r d e o p t e ls o m v a n d ie p a r a m e t e r s , d o o r h e t g e h e e l . K ir -

s t e n M a t t h ie s ( 1 9 9 1 ) o m s c h r i j f t h e t zo : D e z e l f o n t b in d i n g s t e s t s c h i j n t g e s c h i k t t e z i jn o m in z i c h t t e k r i jg e n

in d e f y s i o lo g is c h e t o e s t a n d v a n d e p la n t , d ie e e n g e v o l g is v a n e e n v e e lv o u d a a n in v lo e d f a c t o r e n b ij d e

g r o e i.

2.2 Invloed van cultuurmaatregelen

D e r e la t ie m e t d e b e m e s t in g w o r d t v a a k g e v o n d e n (o .a . S a m a r a s , 1 9 7 7 ) . M a t t h ie s s c h r i j f t in h a a r p r o e f

s c h r i f t ( 1 9 9 1 ) d a t d e z e l f o n t b in d i n g s t e s t g e v o e l i g e r o p d e v e r s c h i l le n d e b e m e s t in g s m a a t r e g e le n s c h i jn t te

r e a g e r e n d a n d e o v e r ig e d o o r h a a r o n d e r z o c h t e e ig e n s c h a p p e n z o a l s d e h o u d b a a r h e id . B ij e e n g r o t e r e

h o e v e e lh e id o r g a n is c h e b e m e s t in g o f n a k u n s t m e s t b e m e s t in g w e r d e e n s t e r k e r e z e l f o n t b in d i n g g e v o n d e n .

A h r e n s ( 1 9 8 8 ) v in d t e e n v e r m in d e r d e z e l f o n t b in d i n g s in t e n s i t e i t b ij m e t b io l o g i s c h - d y n a m is c h e p r e p a r a t e n

b e h a n d e ld e p r o d u c t e n .

2.3 Het verloop van de microbiële processen

W a a r o m d e e n e k e e r z e l f o n t b in d i n g s t e r k e r d o o r s c h im m e l, d e a n d e r e k e e r s t e r k e r d o o r b a c t e r ië n b e w e r k

s t e l l i g d w o r d t , h a n g t w a a r s c h i jn l i j k s a m e n m e t h e t d r o g e s t o f p e r c e n t a g e e n s p e c i f ie k e in h o u d s s t o f f e n (k o o l-

h y d r a a t / e i w i t v e r h o u d in g ; p H , N - g e h a lt e , e n z .) .

E n z y m a t is c h e p r o c e s s e n d r a g e n v o o r 2 0 % b ij a a n h e t d r o g e s t o f v e r l ie s ( S a m a r a s , 1 9 7 7 ) .

Z e lfo n tb in d in g s te s t 4

D e 'k e u z e ' v a n h e t p r o d u c t v o o r d e g r o e i v a n s c h im m e ls o f b a c t e r ië n h a n g t w a a r s c h i jn l i j k s a m e n m e t h e t

d r o g e s t o f g e h a lt e e n d e s p e c if ie k e in h o u d s s t o f f e n v a n h e t m o n s t e r ( A h r e n s , ! 9 8 8 ) .

2.4 Standaardisatie

S t e r ie l w e r k e n le id d e (b i j s c h i j f je s a p p e l ) n ie t t o t v e r b e t e r in g v a n d e m e t h o d e ( V a n B r a k e l, 1 9 9 1 ) .

E n t in g w e r d u it g e v o e r d d o o r K u lp e ( 1 9 5 9 ) , m a a r h ij c o n c lu d e e r d e , d a t d i t n ie t t o t v e r b e t e r in g v a n d e m e

t h o d e le id d e . V a n B r a k e l ( 1 9 9 1 ) t r o k d e z e l f d e c o n c lu s ie .

G e r ic h t e in o c u la t ie le v e r d e g e e n v e r b a n d o p t u s s e n d e z e l f o n t b in d i n g t e s t e n d e u it b r e id in g v a n d e s c h im

m e l ( H e r m a n s - S e l le n e n L a u x - 1 9 8 7 ) . W a a r s c h i j n l i j k is d e m ic r o b ië le d r u k t e n g e v o l g e v a n in o c u le r e n z o

g r o o t , d a t h e t p r o d u c t n ie t m e e r in s t a a t is z i c h n o g o p t i m a a l t e v e r w e r e n t e g e n h e t g e ë n t e m ic r o -

o r g a n is m e . ( V a n B r a k e l , 1 9 9 1 ; A h r e n s , 1 9 8 8 in t e r p r e t e r e n d .)

O v e r h e t a a n t a l h e r h a l in g e n e n h e t a l d a n n ie t g e b r u ik e n v a n m e n g m o n s t e r s is n ie t s s p e c i f ie k s g e v o n d e n .

D e in d e o n d e r z o e k e n g e b r u ik t e m e t h o d e n v o lg e n m e e s t a l d e a lg e m e e n g e b r u ik t e e n v e r b e t e r d e m e t h o d e

v a n V o g e l : r a s p e n e n m e n g m o n s t e r s in 2 - 4 h e r h a l in g e n .

2.5 Parameters die vastgelegd kunnen worden

H e t d r o g e s t o f v e r l ie s t i jd e n s d e t e s t w o r d t in h e t a lg e m e e n v a s t g e le g d . In p r in c ip e z i jn e r o o k a n d e r e w a a r

n e m in g e n m o g e l i j k z o a l s h e t o p t r e d e n v a n s c h im m e ls o f u it s lu i t e n d v a n b a c t e r ië n

A l l e e n M a t t h ie s ( 1 9 9 1 ) le g t e e n p r o b le e m v o o r m e t b e t r e k k in g t o t d e v e r h o u d in g t u s s e n k w a l it a t ie v e b e

s c h r i j v in g e n e n h e t d r o g e s t o f p e r c e n t a g e . M a t t h ie s la a t z ie n d a t p r o d u c t e n m e t e e n z e lf d e d r o g e s t o f v e r l ie s

t o c h v is u e e l u it e e n lo p e n d e p r o c e s s e n k u n n e n la t e n z ie n .


3 Gesprekken

E e n a a n t a l g e s p r e k k e n z i jn g e v o e r d o m d e s k u n d ig e n o p a l le r le i g e b ie d a d v ie s t e v r a g e n r o n d e e n a a n t a l

k n e lp u n t e n .

D e g e s p r e k k e n z i jn g e v o e r d m e t:

- In s t i t u u t v o o r m o le c u la i r e b io lo g ie in A m s t e r d a m ( E m m a W e s t s t e i jn )

- C B S in B a a r n ( D h r . S a m s o n , d h r . G a m s e n d e a f d e l i n g v e r k o o p )

- IP O in W a g e n i n g e n ( D h r . v a n V u r e n )

- A T D L O in W a g e n i n g e n ( D h r . v a n D o o r n e n D h r . G o r r e s .)

- L B I (F e r d ie A m o n s e n M ir ja m M a t z e )

- V a k g r o e p m ic r o b io lo g ie L U W in W a g e n i n g e n (D h r . G o s s e S c h r a a )

- L u d w ig B o lz m a n I n s t i t u t in W e n e n (M w . V e l im ir o v )

- In s t , f u r b io l . - d y n . F o r s c h u n g in D a r m s t a d t ( U l i J o h a n n e s K ö n ig )

V a n d e g e s p r e k k e n z i jn v e r s la g e n g e m a a k t . In h e t v o lg e n d e e e n s a m e n v a t t in g .

3.1 Algemeen

A l l e o n d e r v r a a g d e n z a g e n d e t e s t a l s z in v o l o f p o t e n t ie e l z in v o l . D e v r a g e n d ie b ij o n s g e r e z e n w a r e n b e

g r e e p m e n . D e m e e s t e n v o n d e n w e l d a t m id d e l e n d o e l n ie t g o e d s a m e n g i n g e n . E r w e r d v o o r a l g e w e z e n o p

h e t f e i t d a t d e p r o e f o m s t a n d ig h e d e n z o w is s e le n d z i jn : b i jv o o r b e e ld d e n a t u u r l i j k e f lo r a o p h e t g e w a s

a ls o o k d e lu c h t f lo r a .

3.2 linterpretatie

W e s t s t e ijn d e e ld e o n z e m e n in g o v e r d e n ie t e e n v o u d ig e k o p p e l in g t u s s e n w a a r n e m i n g e n in t e r p r e t a t ie . H e t

is b i jv o o r b e e ld n o g m a a r d e v r a a g o f je d e u it k o m s t v a n d e t e s t m a g k o p p e le n a a n 'v o e d in g s k w a l i t e i t ' o f

'h o u d b a a r h e id ' , w a n n e e r je v e r s c h i l le n z ie t . H a a r le e k d e t e s t z in v o l a l s je u i t g a a n d e v a n d e t e s t v a n b o e r A

d ie v e r s c h i l t v a n d ie v a n b o e r B, t e r u g k u n t r e d e n e r e n : w a t d e e d b o e r A d a n a n d e r s d a n b o e r B ? Z i j v e r t e ld e

o o k d a t d e g a n g b a r e w e t e n s c h a p n a u w e l i j k s in z ic h t h e e f t in a u t o ly t is c h e p r o c e s s e n o f h e t w a a r o m v a n

v e r o u d e r in g s - (c .q . o n t b in d in g s - ) v e r s c h i jn s e le n . In t e r e s s a n t e g e z ic h t s p u n t e n le v e r d e d e c o n t a c t e n m e t h e t

C B S o p . Z i j s t e ld e n n a d r u k k e l i jk , d a t e e n p r o d u c t a l le e n e e n in t a c t a f w e e r s y s t e e m h e e f t b in n e n z i jn c o n t e x t .

Z o d r a je h e t d a a r u i t is o le e r t , d u s o o g s t , m a a r h e le m a a l a ls je h e t in s t u k je s s n i jd t , v e r b r e e k je h e t n a t u u r l i j

k e v e r m o g e n t o t a fw e e r . K i j k je d u s w e l n a a r d a t v e r m o g e n t o t a f w e e r in d e z e l f o n t b in d i n g s - t e s t a l s je m e t

r a s p s e ls w e r k t ? S c h r a a ( L U W ) z e i d a t h e t h e e l b e l a n g r i j k is d a t d e s a m e n s t e l l i n g v a n h e t p r o d u c t in v lo e d

h e e f t o p d e s o o r t m ic r o - o r g a n is m e n d ie z ic h o p h e t p r o d u c t k u n n e n o n t w ik k e le n . E e n a a n v a n k e l i jk

n ie t - d o m in a n t e s c h im m e l/ b a c t e r i e k a n z o d o e n d e e e n d o m in a n t e ro l k r i jg e n in d e a f b r a a k , d o o r b i jv o o r

b e e ld e e n g r o o t a a n b o d a a n s t ik s t o f h o u d e n d e s t o f f e n

H e t b l i j f t n o g s t e e d s e e n v r a a g o f d e s o o r t d ie v o o r a f b r a a k z o r g t e r w e l t o e d o e t . O n s u i t g a n g s p u n t is im

m e r s d e m a t e v a n v e r w e e r v a n h e t p r o d u c t t e g e n ( w e lk e ) a f b r a a k ( d a n o o k ) . K ö n ig z e i d a t h e t lo g is c h is d a t

a l le p a r a m e t e r s z o a l s s u ik e r g e h a lt e , d r o g e s t o f g e h a lt e , e n z y m a t is c h e p r o c e s s e n e n s t ik s t o f g e h a l t e e e n in

v lo e d h e b b e n o p d e m a t e v a n a f b r a a k v a n h e t p r o d u c t e n o p h e t z e l f o n t b in d i n g s b e e ld : a l s t o t a l i t e i t , a ls


g e h e e l : 'D e t e s t m o e t j e b e e ld v o r m e n d g e b r u ik e n e n h e e f t e e n o b je c t ie v e w a a r d e a ls k w a l it e it s t e s t , u it

g a a n d e v a n o n b e s c h a d ig d m a t e r ia a l . ' W a n n e e r je d e m e t h o d e k ie s t w a a r b i j p e r p r o d u c t (p e r a a r d a p p e l ,

w o r t e l e n z . ) e e n a p a r t e t e s t w o r d t u it g e v o e r d , b ijv . 1 0 in d iv id u e le w o r t e le n , is h e t m o g e l i j k u i t s p r a k e n t e

d o e n o v e r d e w o r t e le n in d e t r a n t v a n : d e w o r t e le n v a n b o e r A b e w e g e n z ic h in d e z e l f o n t b in d i n g s t e s t t u s

s e n d ie e n d ie u it e r s t e n .

3.3 Standaardisatie

Steriliseren en entenH e t z a l d u id e l i j k z i jn , d a t s t e r i l is e r e n t o e v a l l i g e in f e c t ie v a n u i t h e t p r o d u c t z e l f u it s lu i t : E r w o r d t b ij d e z e lf -

o n t h in d in g s t e s t d a n a l le e n g e k e k e n n a a r h e t e f f e c t v a n in f e c t ie u it d e lu c h t ( o f w a n n e e r d a a r v o o r is g e k o

z e n : v a n e n t in g ) . A l s m e t h o d e s v a n s t e r i l is e r e n w e r d e n a u t o k la v e r e n , h e t g e b r u i k v a n s t e r i l is e r e n d e g a s s e n ,

U V l i c h t e n g a m m a s t r a l i n g g e n o e m d . O m d a t s t e r i l is e r e n t i jd r o v e n d is w o r d t d e t e s t e r n ie t e e n v o u d ig e r o p ,

w a t e e n n a d e e l is. V e l i r im o v h e e f t e r v a r in g m e t d e h o g e d r u k p a n , m a a r h e e f t d i t n ie t v e r d e r u it g e w e r k t .

W e r k e n m e t U V l i c h t is d e n k b a a r z e g t V e l i r im o v m a a r A m o n s w i j s t o p d e p r a k t i s c h e b e z w a r e n : d e o n d e r

k a n t v a n h e t p r o d u c t m o e t o o k b e l ic h t w o r d e n e n d e o p s t e l l i n g e n m o e t e n w a t b e t r e f t d e a f s t a n d l ic h t b r o n -

p r o d u c t g e s t a n d a a r d is e e r d w o r d e n . H i j w i j s t o o k o p h e t f e i t d a t h e t n ie t z e k e r is h o e d ie p d e s t r a l i n g in

w e r k t in d e s c h il . D a a r n a a s t z a l e r o o k e e n d e s t r u c t ie v e w e r k in g v a n u i t g a a n . W a n n e e r je s t e r i l is e r e n a l le e n

w i l t g e b r u ik e n in e e n e x p e r im e n t d a t m o e t la t e n z ie n w a t d e in v lo e d v a n d e lu c h t is , k a n a u t o k la v e r e n e e n

m e t h o d e z i jn , z e g t S c h r a a , m a a r o o k h ij w i j s t o p h e t s t r u c t u u r v e r l ie s . M in d e r r ig o u r e u s is d a n g a m m a s t r a

l in g h ij n o e m t d it e e n b e l a n g r i j k e o p t ie .

W a t b e t r e f t e n t e n w a r e n e r v e r s c h i l le n d e m e n in g e n : h e t t o e w e r k e n n a a r e e n o n g u n s t ig s c e n a r io m a a k t

v a a k v e r s c h i l le n d u id e l i j k e r ( v a n V u r e n ) . D e t o e g e v o e g d e s t r e s s is v o o r a l le v a r ia n t e n g e l i j k a l s je e n t (W e s t -

s t e i jn ) . Z o a l s g e z e g d is S c h r a a d a a r e n t e g e n e r n o g n ie t z o z e k e r v a n o f h e t t o e g e v o e g d e in o c u lu m o o k w e r

k e l i jk d e d o m in a n t e p o p u la t ie z a l w o r d e n , d ie d e a f t a k e l in g b e p a a lt . H i j w i j s t e r o p d a t d e s a m e n s t e l l i n g

v a n h e t v o e d i n g s s t o f f e n a a n b o d e e n g r o t e ro l s p e e lt in d e o n d e r l in g e ' s t r i j d ' v a n d e m ic r o - o r g a n is m e n o m

b e z it t e n e m e n v a n h e t m e d iu m ( p r o d u c t ) .

G o r r e s is d e m e n ig t o e g e d a a n d a t w a n n e e r e r g e ë n t w o r d t d i t m e t e e n c o m p le x m e n g s e l g e d a a n m o e t

w o r d e n . G a m s z e g t e v e n w e l: a ls je w i l t e n t e n d o e d a t d a n m e t e e n g e w a s - s p e c i f ie k p a t h o g e e n . B o v e n d ie n

z o u h ij e r d e v o o r k e u r a a n g e v e n t e in je c t e r e n in h e t in t a c t e p r o d u c t , v a n u i t h e t g e z ic h t s p u n t , d a t a l le e n in

e e n h e e l p r o d u c t h e t a f w e e r s y s t e e m v o l l e d i g in t a c t is. M a a r h ij - e n o o k z i jn c o l le g a G a m s - b e t w ij f e le n o f

je e r w a t a a n h e b t : h e t p r o d u c t z a l z e e r s n e l g a a n ro t t e n , z o d a t v e r s c h i l le n n ie t d e k a n s k r i jg e n z ic h u it te

s p r e k e n .

E r z i jn g r o t e p r a k t i s c h e b e z w a r e n a a n e n t e n a ls m e t h o d e : b ij e lk g e w a s h o o r t e e n s p e c i f ie k p a t h o g e e n , d a t

e e n s p e c i f ie k m e d iu m v e r e is t o m in b e w a a r d / d o o r g e k w e e k t t e w o r d e n b ij e e n s p e c i f ie k e t e m p e r a t u u r e n

lu c h t v o c h t ig h e id . S t e e d s n ie u w e s t a m m e n k o p e n is d u u r . B o v e n d ie n v e r l ie z e n p a t h o g e n e s t a m m e n n a v e r

lo o p v a n t i jd h u n v ir u le n t ie . D e ju i s t e v e r d u n n in g z o e k e n / m a k e n v e r e is t g o e d e a p p a r a t u u r ( t e lk a m e r ) .

H e t a a n t a l h e r h a l in g e n

K ö n ig w e r k t m e t m e n g m o n s t e r s e n 4 h e r h a l in g e n ( d ie e r a l t i jd h e t z e lf d e u it z ie n ) , m a a r o o k d e m e t h o d e v a n

V e l i r im o v ( d ie in h e t v e r le d e n o o k v a a k o p h e t L B I w e r d t o e g e p a s t ) h e e f t v o o r d e le n : E e n s e r ie v a n 1 0 in d i

v id u e le w o r t e le n / a a r d a p p e l e n b in n e n e e n m o n s t e r . In b e id e g e v a l l e n w o r d t g e w e r k t m e t g a v e o n b e s c h a

d ig d e e v e n r i jp e p r o d u c t e n . S le c h t e r e e x e m p la r e n d o e n d u s n ie t m e e .


4 Experimenten

D e u it g e v o e r d e e x p e r im e n t e n z i jn in d r ie g r o e p e n o n d e r t e v e r d e le n : ;

a ) K e u z e v a n d e g e w e n s t e e x p e r im e n t e le o m s t a n d ig h e d e n : a p p a r a t u u r , t i jd s d u u r , w i jz e e n m a t e v a n v e r

k le in e n .

b ) G e v o e l ig h e id s a n a ly s e . In h o e v e r r e s p e le n in v lo e d e n e e n ro l d ie n ie t s a m e n h a n g e n m e t h e t o n d e r z o e k s

d o e l: d e w e e r s t a n d v a n p r o d u c t e n t e g e n m ic r o b ië le a a n t a s t in g .

c ) v e r g e l i j k in g v a n d e z e l f o n t b in d i n g s t e s t b ij p r o d u c t e n v a n d e O B S m e t d ie v a n a n d e r e b io lo g is c h e b e d r i j

v e n .

4.1 Keuze experimentele omstandigheden

4.1.1 Keuze van de gewenste petrischaal

ProbleemstellingB ij g la z e n p e t r is c h a le n is d e d e k s e l n ie t g e h e e l v la k e n h e t is m o g e l i j k d a t u it d e e n e p e t r is c h a a l t i jd e n s d e

t e s t m e e r v o c h t v e r d a m p t d a n u it e e n a n d e r e . E e n a l t e r n a t i e f is e e n p la s t ic p e t r is c h a a l . D e d e k s e l h ie r v a n is

v la k k e r . M o g e l i j k k a n e r d a n n ie t v o ld o e n d e lu c h t t o e t r e d e n e n is g e b r u i k v a n e e n p e t r is c h a a l m e t n o k k e n

in d e d e k s e l b e te r .

Materiaal en methodeB ij d r ie t y p e n p e t r is c h a le n : g la s , p la s t ic m e t e n z o n d e r n o k w e r d d e z e l f o n t b in d i n g s t e s t t o e g e p a s t . T e r o r ië n

t a t ie w e r d e e r s t a l le e n w a t e r in d e p e t r is c h a le n g e d a a n

In z e t d u u r 7 d a g e n , t e m p e r a t u u r 3 0 o C , d ia m e t e r s c h a a l 9 c m , 2 5 g g e r a s p t p r o d u c t o f 2 5 m l w a t e r p e r

s c h a a l . P r o d u c t e n : w o r t e l, a a r d a p p e l e n p o m p o e n . V e r k l e i n in g m e t M o u l in e t e . U i t v o e r in g in v i j f v o u d p e r

v a r ia n t .

R e s u lt a t e n

D e r e s u lt a t e n v a n d e p r o e f m e t a l le e n w a t e r in d e s c h a le n s t a a n v e r m e ld in t a b e l 1.

Tabel 1. Vochtverlies(%) in 7 dagen bij verschillende soorten petrischalen, uitsluitend gevuld met water.

s o o r t s c h a a l g l a s p la s t ic m e t n o k p la s t ic z o n d e r n o k

v o c h t v e r l i e s ( % ) 1 6 , 8 2 0 , 4 6 ,1

D e r e s u lt a t e n v a n h e t p r o d u c t o n d e r z o e k s t a a n in t a b e l 2 :

Tabel 2. Droge stofverlies(%) tijdens zelfontbinding bij drie typen petrischalen


soort schaal

p r o d u c t

glas plastic met nok plastic zonder nok

w o r t e l 6 1 ,5 5 8 , 8 5 8 ,7

p o m p o e n 6 3 , 5 5 9 , 4 6 3 ,3

a a r d a p p e l 2 0 ,2 2 2 ,1 2 2 , 9

k r o p s la 4 8 , 7 4 8 , 2 4 8 , 2

Conclusiew a n n e e r e r a l le e n w a t e r in d e s c h a le n z i t z i jn e r g r o t e v e r s c h i l le n in v e r d a m p in g . W a n n e e r e r v e r k le in d e

p r o d u c t e n in z i t t e n z i jn d e v e r s c h i l le n in d r o g e s t o f v e r l ie s v e e l k le in e r . E e n v e r k la r in g is h ie r v o o r a ls n o g n ie t

t e g e v e n . O p g r o n d v a n d e s t a n d a a r d a f w i j k in g e n w o r d t b ij d e v o lg e n d e e x p e r im e n t e n g e k o z e n v o o r d e

p la s t ic p e t r is c h a a l m e t n o k .

4.1.2 Inzetduur

ProbleemstellingD e t e s t is b e d o e ld a ls e e n e e n v o u d ig e e n s n e l le te s t . E e n k o r t e in z e t d u u r h e e f t d e v o o r k e u r . W a t is d e m i

n im a le in z e t d u u r ?

Materiaal en methodeA a r d a p p e l , w o r t e l, s la e n p o m p o e n w e r d e n g e d u r e n d e 1 4 d a g e n in g e z e t . D a g e l i j k s w e r d e n t w e e s c h a a lt je s

u i t g e n o m e n v o o r e e n d r o g e s t o f b e p a l i n g .

S c h a a lt je s ', p la s t ic m e t n o k , d ia m e t e r 9 c m . V e r k le in e n m e t m o u lin e t t e , 2 5 g p e r s c h a a lt je . T e m p 2 5 o C .

In z e t d u u r 1 t o t 1 4 d a g e n .

ResultatenD e r e s u lt a t e n z i jn w e e r g e g e v e n in f ig 1 e n 2 .

D e a f n a m e v a n h e t d r o g e s t o f g e h a lt e is b ij d e v ie r o n d e r z o c h t e p r o d u c t e n s t e e d s l in e a ir .

ConclusieG e z ie n h e t l in e a ir e v e r lo o p v a n h e t v e r l ie s a a n d r o g e s t o f is b ij d e v ie r o n d e r z o c h t e p r o d u c t e n e e n in z e t d u u r

v a n 7 d a g e n e e n g o e d e k e u s .

4.1.3 Wijze van verkleinen

ProbleemstellingD e m a t e v a n v e r k le in e n v a n h e t p r o d u c t d a t in g e z e t w o r d t k a n in v lo e d h e b b e n o p d e p r o c e s s e n t i jd e n s d e

z e l f o n t b in d i n g .

Materiaal en methodeZelfontbindingstest 9

B ij a a r d a p p e l w e r d e n 4 s o o r t e n v a n v e r k le in e n v e r g e le k e n : s c h i j f je s , b lo k je s , r e e p je s , 2 s e c M o u l in e t t e ( g e e f t

s t u k je s v a n c a 0 , 4 c m d ia m e t e r ) e n 1 5 s e c . M o u l in e t e ( g e e f t e e n z e e r s t e r k e v e r k le in in g ) . In z e t d u u r 7 d a g e n

t e m p . 2 5 o C , s c h a a l t je s p la s t ic m e t n o k , d ia m e t e r 9 c m .

5 s c h a a l t je s p e r v a r ia n t .

ResultatenD e r e s u lt a t e n z i jn w e e r g e g e v e n in t a b e l 3 .

Tabel 3. Droge stofverlies (%) bij aardappel bij verschillende soorten van verkleining.

wijze verkleinen herhaling % droge stofverlies standaardafwijking

sch ijf je s i 1 5 ,8

2 1,9

3 1 9 ,6

4 1,2

5 0

gem . 1 0 ,4 7 ,9

b lo kjes i 0

2 0

3 4 ,5

4 0

5 0

gem 0 ,9 1,8

reepjes i 6 ,4

2 1 8 ,7

3 2 0 ,8

4 1 7 ,0

5 2 3 ,4

gem 1 7 ,3 5 ,8

M o u lin e tte 2 se c i 1 5 ,6

2 1 7 ,8

3 1 1 ,3

4 1 5 ,0

5 1 7 ,2

gem 1 5 ,4 2 ,3

M o u lin e tte 1 5 se c i 1 9 ,4

2 1 2 ,0

3 1 9 ,9

4 2 3 ,2

5 1 8 ,5

gem 1 8 ,6 3 ,7

U it d e r e s u lt a t e n in t a b e l 3 b l i j k t d a t s c h i j f je s e n b lo k je s e e n g e r in g e t o t z e e r g e r in g e o m z e t t in g g e v e n m e t

e e n v r ij h o g e v a r ia t i e t u s s e n d e h e r h a l in g e n . W e r k e n m e t d e m o u l in e t t e w e r k t n a u w k e u r ig e r . E e n s t e r k e r e

v e r k le in in g g e e f t , z o a l s t e v e r w a c h t e n w a s , e e n s t e r k e r e o m z e t t in g .


B ij d e v o lg e n d e e x p e r im e n t e n w o r d t s t e e d s m e t v e r k le in d e p r o d u c t e n g e w e r k t . S o m s w o r d t v e r k le in d m e t d e

M o u l in e t t e , s o m s m e t e e n ra s p .

4.2 Gevoeligheidsanalyse

Z o a l s u it h e t l i t e r a t u u r o v e r z ic h t e n d e in t e r v ie w s a l b le e k b e s t a a t e r o n z e k e r h e id o v e r d e in v lo e d v a n s t o r e n

d e f a c t o r e n . O n d e r s t o r e n d w o r d e n in v lo e d e n v e r s t a a n d ie n ie t d ir e c t s a m e n h a n g e n m e t d e w e e r s t a n d v a n

h e t p r o d u c t t e g e n m ic r o b ië le a a n t a s t in g m a a r w e l s a m e n h a n g e n m e t m in o f m e e r t o e v a l l i g e in v lo e d e n .

Z e g g e n d e p r o c e s s e n o v e r d e t e s t m e e r o v e r h e t a a n t a l m ic r o - o r g a n is m e n o p d e s c h i l d a n o v e r d e w e e r s t a n d

t e g e n a a n t a s t in g .

O m o p d e z e v r a a g e e n a n t w o o r d t e k r i jg e n z i jn e e n a a n t a l e x p e r im e n t e n u it g e v o e r d m e t w is s e le n d e in t e n s i

t e i t v a n m ic r o b ië le d ru k .

4.2.1 Intensiteit wassen

ProbleemstellingV o o r d a t p r o d u c t e n in g e z e t w o r d e n , w o r d e n z e e e r s t g e w a s s e n . W a n n e e r d e m a t e v a n w a s s e n in v lo e d h e e f t

o p d e m a t e v a n z e l f o n t b in d i n g k a n d e t e s t t e in s t a b ie l z i jn . O m e x t r e m e n t e k r i jg e n w e r d o o k e e n v a r ia n t

in g e z e t w a a r b i j z o s t e r ie l m o g e l i j k w e r d g e w e r k t e n e e n v a r ia n t w a a r b i j e e n e x t r a c t v a n ro t te p r o d u c t e n

w e r d t o e g e v o e g d .

Materiaal en methodeG e b r u ik w e r d g e m a a k t v a n b io lo g is c h e w o r t e ls e n a a r d a p p e ls u it d e w in k e l ,

v a r ia n t e n :

-z o s t e r ie l m o g e l i jk . r a s p e n p r o d u c t w e r d e n m e t a lc o h o l 9 6 % g e d e s in f e c t e e r d .

- g e w a s s e n , d i t is d e v a r ia n t d ie in h e t a lg e m e e n w o r d t t o e g e p a s t

- o n g e w a s s e n . D e o v e r t o l l ig e a a r d e w o r d t a f g e b o r s t e ld , e r w o r d t v e r d e r n ie t g e w a s s e n .

- e n t in g m e t e x t r a c t . V a n ro t te p r o d u c t e n w e r d e e n e x t r a c t g e m a a k t e n h ie r v a n w e r d e n e n k e le d r u p p e ls p e r

s c h a a l t j e t o e g e v o e g d

- m e t g r o n d . 1 g r a m h u m u s h o u d e n d e z a n d g r o n d w e r d a a n 2 0 g r a m w o r t e l t o e g e d ie n d

In z e t d u u r 7 d a g e n , p la s t ic s c h a a l t j e s m e t n o k 9 c m d ia m e t e r , t e m p . 2 5 o C . V e r k le in e n m e t ra s p .

Resultaten en bespreking resultaten

D e r e s u lt a t e n z i jn w e e r g e g e v e n in t a b e l 4 .


Tabel 4. Droge stofverlies bij wortel en aardappel bij verschillen in microbiële omstandigheden.

droge stofverlies (%) wortel aardappel

h e r h . 1

aardappel

h e r h . 2

m a x im a a l s t e r ie l 2 7 , 9 1 5 ,1 1 2 ,3

g e w a s s e n 4 1 , 4 1 0 ,1 1 3 ,6

o n g e w a s s e n 4 7 , 9 9 ,6 1 3 ,8

g e ë n t 5 1 , 4 2 4 ,2 8 , 8

g r o n d t o e g e v o e g d 5 0 ,2 2 0 , 5 1 1 , 6

B ij d e w o r t e l n e e m t h e t d r o g e s t o f v e r l ie s s t e r k t o e w a n n e e r n ie t m e e r s t e r ie l g e w e r k t w o r d t . B ij e e n t o e n e

m e n d e m ic r o b ië le s t r e s s n e e m t d e t o e n a m e s t e r k a f . E r l i jk t e e n m a x im u m b e r e ik t t e w o r d e n

B ij a a r d a p p e l is d e z e o n t w ik k e l in g n ie t m e e r t e r u g t e v in d e n . D e r e s u lt a t e n b ij a a r d a p p e l z i jn s t e r k w is s e

le n d .

T o e v o e g e n v a n g r o n d h e e f t w e in ig in v lo e d in v e r g e l i j k in g m e t d e v a r ia n t e n g e w a s s e n , o n g e w a s s e n e n g e -

e n t . E r is z e lf s e e n t e n d e n s t o t e e n w a t la g e r d r o g e s t o f v e r l ie s .

C o n c lu s ie .

D e p r o e f g e e f t g e e n d u id e l i j k in z ic h t in d e v r a a g in h o e v e r r e h e t v e r lo o p v a n d e m ic r o b ië le p r o c e s s e n a f h a n

k e l i jk is v a n w i s s e l in g e n in in f e c t ie v a n b u it e n a f . G e z ie n d e g r o t e v a r ia t ie in e f f e c t l i j k t h e t d a t d e p r o e f v e le

m a le n h e r h a a ld m o e t w o r d e n o m e e n d u id e l i j k i n z i c h t t e k r i jg e n .

E r w e r d b e s lo t e n o m d e p r o e f t e h e r h a le n in e e n e n i g s z i n s g e w i j z ig d e v o rm :

4.2.2 Enten

ProbleemstellingH e t d o e l v a n d e z e l f o n t b in d i n g s t e s t is d e w e e r s t a n d v a n h e t p r o d u c t t e g e n m ic r o b ië le a a n t a s t in g o p t e s p o

re n . W a n n e e r d e m a t e v a n z e l f o n t b in d i n g v o o r a l b e p a a ld w o r d t d o o r m in o f m e e r t o e v a l l i g e w i s s e l in g e n in

h o e v e e lh e d e n s c h im m e ls e n b a c t e r ië n o p d e s c h i l d a n w o r d t e r g e e n z u iv e r b e e ld v a n d e w e e r s t a n d v e r k r e

g e n . B ij e n t in g z a l h e t d e e l v a n d e p r o d u c t e n d a t a l v e e l in f e c t ie b r o n n e n h a d g e e n o f g e r in g e t o e n a m e v a n

z e l f o n t b in d i n g v e r t o n e n . P r o d u c t e n m e t w e in ig in f e c t ie b r o n n e n z u l l e n n a e n t in g e e n s t e r k e t o e n a m e v a n

z e l f o n t b in d i n g la t e n z ie n .

D e t e s t is b e t r o u w b a a r w a n n e e r n a e n t in g m e t s c h im m e ls e n b a c t e r ië n e r g e e n s t e r k e r e e n p e r p r o d u c t w is

s e le n d e z e l f o n t b in d i n g p la a t s v in d t

Materiaal en methodenB ij t w e e a a r d a p p e l e n t w e e w o r t e lm o n s t e r s w e r d e e n e n t in g t o e g e p a s t . D e g e k o z e n w o r t e l e n a a r d a p p e l-

m o n s t e r s h a d d e n b ij e e n e e r d e r e t e s t d u id e l i j k e v e r s c h i l le n in z e l f o n t b in d i n g la t e n z ie n e n w a r e n a f k o m s t ig

v a n b io lo g is c h e b e d r i jv e n .

P e r s c h a a l t je v a n 2 0 g r a m g e r a s p t p r o d u c t w e r d 0 ,2 m l e n t m a t e r ia a l t o e g e d ie n d . D i t m a t e r ia a l w a s v e r k r e

g e n d o o r a a r d a p p e ls e n w o r t e ls v a n re s p . 8 e n 1 0 b e d r i jv e n in t e z e t t e n e n n a 7 d a g e n u it t e p e r s e n . H e t

e n t m a t e r ia a l w e r d o o k in m e e r d e r e v e r d u n n in g e n ( 1 : 1 ; 1 : 1 0 , 1 : 1 0 0 , 1; 1 0 0 e n 1; 1 0 0 0 0 ) t o e g e d ie n d .

S c h a a lt je s : p la s t ic m e t n o k , v ie r s c h a a l t j e s p e r m o n s t e r , d ia m e t e r 9 c m , 2 5 o C , in z e t d u u r 7 d a g e n . 1 0 h e r h a

l in g e n p e r v a r ia n t .

In t a b e l 5 is h e t e n t m a t e r ia a l n a d e r a a n g e d u i d :


Tabel 5. Omschrijving gebruikt entmateriaal

w o r t e le n t m a t e r ia a l

a a r d a p p e le n t m a t e r ia a l

aërobe micro-organismen

(kve per ml)

> 3 , 0 x 1 0 8

> 3 , 0 x 1 0 8

gisten schimmels

(kve per ml) kve/ml

O 9 x 1 0 5O 2 , 7 x 1 0 6

(k v e : k o lo n ie v o r m e n d e e e n h e d e n )

D e b a c t e r ië n b ij b e id e e n t m a t e r ia le n b e s t o n d e n v o o r n a m e l i j k u it e n t e r o b a c t e r ia c e a e , w a a r o n d e r P s e u d o m o

n a s . B ij d e s c h im m e ls w a s R h iz o p u s d e b e la n g r i jk s t e , n a a s t P e n ic i l lu m e n A s p e r g i l lu s . G is t e n k o n d e n d o o r

o v e r w o e k e r in g n ie t w a a r g e n o m e n w o r d e n , m a a r z a t e n e r h o o g s t w a a r s c h i jn l i j k n ie t in .

Resultaten en bespreking resultatenD e r e s u lt a t e n z i jn w e e r g e g e v e n in f ig . 1.

B ij a a r d a p p e l b l i jk e n d e b e id e m o n s t e r s b ij t o e n e m e n d e s t r e s s a a n v a n k e l i j k w e in ig b e ïn v lo e d t e w o r d e n . B ij

e e n w a t s t e r k e r e c o n c e n t r a t ie w e l e n ig s z in s , m a a r d e v e r s c h i l le n t u s s e n d e b e id e m o n s t e r s v e r a n d e r e n n ie t .

B ij w o r t e l b e g in n e n d e b e id e m o n s t e r s b ij g e r in g e e n t in g b e id e v e r s c h i l le n d . B ij t o e n e m e n d e e n t in g w o r d e n

d e m o n s t e r s g e l i j k w a t b e t r e f t d r o g e s t o f v e r l ie s . D e p r o e f b ij w o r t e l k a n e r o p d u id e n d a t d e g e r in g e z e lf o n t -

b in d in g b ij e e n v a n d e m o n s t e r s h e t g e v o l g is v a n d e a a n w e z ig h e i d v a n m in d e r b a c t e r ië n e n s c h im m e ls .

D o o r e n t in g w o r d t d i t v e r s c h i l o p g e h e v e n . O m h ie r m e e r in z i c h t in t e k r i jg e n w e r d d e p r o e f m e t d e v e r d u n -

n in g 1 : 1 0 h e r h a a ld m e t w o r t e ls v a n 1 0 b io lo g is c h e b e d r i jv e n .

D e r e s u lt a t e n h ie r v a n s t a a n v e r m e ld in t a b e l 6 .

Tabel 6. Vergelijking van wortelmonsters van meerdere bedrijven wel en niet geent.

Bedrijf nr droge stofverlies droge stofverlies procentueel verschil

niet geent geent extract 1:10 absoluut

1 5 6 61 9

2 6 5 6 8 5

3 4 9 53 8

4 4 4 5 8 3 2

5 53 51 4

6 4 2 4 3 2

7 5 4 5 9 9

8 5 0 4 7 6

9 5 8 6 4 1 0

1 0 3 9 4 4 13

ge m 1 0

D i t la a t s t e e x p e r im e n t g e e f t m e e r in z ic h t in d e p r o b le m a t ie k . H e t b l i j k t d a t e n t e n e e n in v lo e d h e e f t o p h e t

r e s u lt a a t . In e e n g e v a l z e lf s e e n 3 2 % h o g e r e z e l f o n t b i n d i n g . In d e o v e r ig e g e v a l l e n is d e in v lo e d d u id e l i j k

m in d e r e n g e m id d e ld is d e z e 1 0 % .


oGEEN AQDEST V 1:10000 V 1:1000 V 1:100 V1:10 V1:1

AARD ENTING

• wortel bedrijf 1 » wortel bedrijf 2

Fig 1. Invloed van enten op de mate van zelfontbinding bij twee wortelen twee aardappelmonsters.

ConclusieH e t is a a n n e m e l i j k d a t w i s s e l in g e n in d e in f e c t ie d r u k o p h e t p r o d u c t d e z e l f o n t b in d i n g s t e s t b e ïn v lo e d e n .

D e t e s t k r i jg t h ie r d o o r e e n z e k e r e o n n a u w k e u r ig h e id w a n n e e r n ie t g e ë n t w o r d t . B ij w o r t e l c a 1 0 % . D i t w i l

n ie t z e g g e n d a t d e t e s t h ie r m e e o n g e s c h ik t is. D e z e is a l le e n t e g e b r u ik e n b ij g r o t e r e v e r s c h i l le n t u s s e n d e t e

o n d e r z o e k e n p r o d u c t e n . .

5 Conclusies en aanbevelingen voor verder onderzoek

H e t b e s c h r e v e n w e r k a a n d e z e l f o n t b in d in g s t e s t : h e t l i t e r a t u u r o n d e r z o e k , d e in t e r v ie w s e n h e t e x p e r im e n t e le

o n d e r z o e k g e e f t m e e r d u id e l i j k h e id g e g e v e n o v e r in t e r p r e t a t ie e n s t a n d a a r d i s a t i e v a n d e te s t .

In t e r p r e t a t ie : D e t e s t is e e n t o t a a l b e o o r d e l in g v a n h e t p r o d u c t e n d e r e s u lt a t e n k u n n e n n ie t v e r v a n g e n w o r

d e n d o o r a n a ly s e s v a n d r o g e s t o f , n i t r a a t e .d . O o k is h e t g e e n s n e l le m e t h o d e o m d e h o u d b a a r h e id t e b e p a

le n . D e h o u d b a a r h e id v a n e e n in t a c t p r o d u c t is ie t s a n d e r s d a n d e h o u d b a a r h e id v a n e e n v e r k le in d p r o d u c t .

Z o n d e r e n t e n is d e t e s t b ij w o r t e l in t e z e t t e n w a n n e e r g e e n z e e r g r o t e n a u w k e u r ig h e id v e r e is t is. A a r d a p p e l

l i jk t m in d e r g e v o e l ig , m a a r h e t a a n t a l m o n s t e r s w a s t e k le in v o o r e e n d u id e l i j k e c o n c lu s ie . A l t i j d e n t e n m e t

e e n e n t s t o f v e r h o o g t d e n a u w k e u r ig h e id m o g e l i jk . N a d e r o n d e r z o e k in d e z e r i c h t in g is v a n b e la n g .


Onderzoek biologische bedrijfssystemen OBS en Meterik 1996-1999

Documents

Transcript of Onderzoek biologische bedrijfssystemen OBS en Meterik 1996-1999