Toen Dyanne Schrauwen (akkerbouwerin Zevenbergen, West-Brabant) graskla-ver ging verbouwen voor Wilbert vander Cruijsen (rundveehouder inStevensbeek, Oost-Brabant) was devraag hoe het product te vervoeren. Meteen grote afstand en een beroerde ver-binding tussen west en oost (6 uur heenen terug) kunnen transportkosten ergoplopen. Vaak wordt er vanuit gegaandat kuilbalen dan de goedkopere optiezijn omdat er meer op een vrachtwagenkan worden geladen, maar Van derCruijsen geloofde het niet zo. In grotesilagecontainers kan best veel gras ver-voerd worden en balen persen is veelduurder dan hakselen, daarnaast gevenbalen ook veel meer afval.

Omdat Schrauwen niet gecharmeerd is vanvrachtauto’s op het land werden er silagewa-gens achter de trekker gebruikt, de volle con-tainers werden op een vrachtwagen overgeta-keld. Het hakselen en transporteren gebeurdedoor dezelfde firma om afschuiven van ver-

antwoordelijkheden te voorkomen (een stil-staande hakseltrein kost veel geld).Uiteindelijk bleken de containers van de loon-werker niet heel groot (slechts 17 ton versproduct) en zaten ze maar voor driekwart volbij aankomst omdat er niks was aangestampt.Ook was het geen succes dat er ‘s avonds laatgehakseld was en pas de volgende morgenvroeg geleverd: de stoom sloeg eraf en wegwas de beste voerkwaliteit. Desalniettemingelooft Van der Cruijsen nog steeds in los ver-voer. Als de loonwerker zich maar aan deafspraken houdt. Want met alle beperkingenbleek het zelfs op deze afstand flink goedko-per dan met kuilbalen. Op basis van ervaringen binnen de koppelbe-drijven-projecten met het oogsten van grotereoppervlaktes grasklaver komen we tot het vol-gende kostenplaatje:• Balen persen en wikkelen kost circa € 11

voor 625 kg, dan moeten ze nog verzamelden naar de weg gebracht worden (5 minu-ten per baal, à € 45 per uur). Een steenwa-gen met aanhanger (à € 54 per uur) kanwel 60 balen meenemen (als ze niet te nat

en slap zijn) en heeft zelf een kraan metklem om de balen op de wagen te zetten.Bij het lossen moet iemand aanwezig zijnom snel eventuele gaatjes te kunnen plak-ken.

• Een hakselaar plus silagewagens, met eencapaciteit van 5 tot 7 ha per uur, kost circa€ 300 per uur. In een dubbele container-auto gaat gemakkelijk 17 ton vers product(=7 ton droge stof). Het laden en lossenduurt 1 uur minder dan bij kuilbalen. Omhet inkuilen door een shovel efficiënt telaten verlopen moeten de vrachtwagens vrijsnel achter elkaar komen.

Bij een transportafstand van 7 uur heen enterug (inclusief laden en lossen) voor kuilba-len kan dan berekend worden dat het oog-sten, vervoer en inkuilen circa 8,5 eurocentkost per kg droge stof (2,5 ct. vervoer). Voorhakselen met los vervoer (6 uur) komt dit neerop circa 7,6 cent (4,6 ct. vervoer). Los vervoerkan nog goedkoper worden als er grotere con-tainers worden gebruikt, zoals bij de snijmaïs-oogst in opkomst is. Het gebruik van eenkraan (à € 40 per uur), welke in ruim 1 uureen containervrachtwagen met meer dan20 ton vol duwt, levert weinig kostenbespa-ring op door de extra laadkosten.Ondanks dit alles houdt Coen Jansma (gei-tenhouder in Middelbeers) het op kuilbalenom de grasklaver van Anne Willem Maris(akkerbouwer in Oudemolen) naar zijn bedrijfte krijgen. Kuilbalen zijn op zijn bedrijf veelgemakkelijker op te slaan en te voeren. EnJansma houdt niet van het risico van een kinkin de transportkabel en dus een mindere voe-derkwaliteit.

N I E U W S B R I E FKO P P E L B E D R I J V E NLouis Bolk InstituutNr 5. Oktober 2003Oplage 2000

Deze nieuwsbrief bevat informatie overde mogelijkheden van samenwerkingtussen gespecialiseerde veehouderij metgespecialiseerde tuin- en akkerbouwbe-drijven: het Koppelbedrijf of gemengdbedrijf op afstand.Redactie: Ellen Heeres, Frans Smeding, Jan de Wit Eindredactie: Udo Prins Lopende ontwikkeling en demonstratiekoppelbedrijven (ODK) projecten: • Koppelbedrijven Noord-Holland:

opschalen en verdiepen. Uitvoering:Louis Bolk Instituut. Financiering:Ministerie van Landbouw (DWK),Rabobank Nederland en ProvincieNoord-Holland. Contactpersoon:Udo Prins T 0343 523860 of 0612717882/ udoprins@louisbolk.nl

• Koppelbedrijven Flevoland enomstreken. Uitvoering: Louis BolkInstituut in samenwerking metAgrotransfer Dronten. Financiering:Ministerie van Landbouw (DWK),Rabobank Nederland en ProvincieFlevoland (via Agrarisch KennisCentrum). Contactpersoon Udo PrinsT 0343 523860 of 06 12717882/udoprins@louisbolk.nl

• Koppelbedrijven Noord-Brabant enZeeland. Uitvoering: Louis BolkInstituut. Financiering: Ministerievan Landbouw (DWK), RabobankNederland en de StuurgroepLandbouw Innovatie Noord-Brabanten Provincie Zeeland. Contactpersoon: Jan de Wit T 0343 523860 of 06 54653965 /jandewit@louisbolk.nl

• Biologisch Ondernemen Overijssel:uitwisseling grondstoffen.Financiering: Provincie Overijssel(Stimuland). Contactpersoon: Ellen Heeres 0343 523868 of06 12450527/e.heeres@louisbolk.nl

www.louisbolk.nl/koppelbedrijven

Ontwerp: Fingerprint, DriebergenFoto’s: Louis Bolk Instituut en

Praktijkonderzoek (ASG),Lelystad

CO

LO

FO

NC

OL

OF

ON

Los vervoer grasklavergoedkoper dan in kuilbalen

koppel bedrijven Nieuwsbrief 5 - oktober 2003

N I E U W S B R I E F

KOPPELBEDRIJVEN

n r 5 . o k t o b e r 2 0 0 3

• Wie voorziet de akkerbouw

• Minder mest op grasland kan

• Mestmarkt in beweging

• Onkruidzaden in mest

• Los vervoer grasklavergoedkoper dan kuilbalen

Streven naar een gesloten bedrijf brengt voorde biologische veehouder behoorlijk wat ver-anderingen met zich mee. Minder krachtvoeren dus ook een ander type koe die daar tegenkan, zoeken naar alternatief strooisel voor depotstal en leren leven met minder mest perhectare. Maar toch wordt één groot dilemmauit de weg gegaan: waar halen de akkerbou-wers, tuinders en fruittelers hun mest van-daan als veebedrijven gesloten zijn? Sommigeveehouders vinden dat de akkerbouwers datmaar zelf moeten oplossen: ‘Akkerbouwersmoeten voldoende vlinderbloemigen in hunbouwplan opnemen en de bodemvruchtbaar-heid met compost op peil houden’. Maar voor-al intensieve gewassen als sla, spinazie enkool kunnen moeilijk zonder mest en teveelvlinderbloemigen kunnen problemen opleve-ren met ziektes en plagen. In koppelbedrijvenkan een deel van dit dilemma opgelost wor-den door veevoer bij de akkerbouwer te latentelen in ruil voor mest. Nu teelt een akkerbou-wer niet graag voergraan (past slecht in zijnbouwplan), maar ruwvoerproductie (grasklaverof luzerne) past juist heel goed. Dit kan deveehouder de ruimte geven zelf zijn krachtvoer

te verbouwen, meer vee aan te houden en zomest over te houden. Als zo het gesloten vee-bedrijf uitgebreid wordt naar een geslotengemengd bedrijf, blijven dezelfde uitdagingenbij de veehouderij bestaan alleen wordt demestschaarste nog groter. Dit alles zou eenverlaging van de productie per hectare inNederland betekenen in zowel de veehouderij

als de akkerbouw. De vraag is of we bij dehuidige grondprijzen aan deze principiëlekeuze voor regionale productie kunnen vast-houden of dat we een (voorlopige) import vanvruchtbaarheid vanuit Frankrijk, Duitsland enOekraïne (krachtvoer) moeten accepteren.Duidelijk is wel dat het streven naar gesloten-heid bij veehouders maar een deel van deoplossing is. De akkerbouwer heeft de vee-houder nodig, al zal ook de akkerbouwerbehoorlijk hard moeten gaan werken om min-der mest te gebruiken. Juist het overnemenvan een deel van de ruwvoerproductie kanhier een goede bijdrage aan leveren.

Zelfvoorzienendeveehouders:

maar wie voorzietde akkerbouwer?

Koeien èn graan10 jaar geleden toen Johan Martens(Biezenmortel NB) net omgeschakeld was,had hij nog een veestapel met voornamelijkMRIJ, een melkproductie van 6300 liter eneen krachtvoergebruik van 1200 kg/koe.Omdat hij zijn bedrijf graag zo geslotenmogelijk wilde krijgen is hij begonnen eenander ras in te kruisen zodat met minderkrachtvoer toekon. Door het inkruisen vanMontbéliardes is de krachtvoergift gedaaldtot 700-800 kg/koe bij een melkproductievan 5800 liter en het streven is nog lager.De teelt van 14 ha graan op het bedrijf isvoldoende voor eigen krachtvoer. Het graan

wordt voorlopig nog verkocht en brok teruggekocht. De 14 ha graan is ondanks het lagestroverbruik (5-6 kg stro/koe/staldag) nietvoldoende om de behoefte te dekken. Dewens is een graansoort die veel stro opleve-ren. Geert Bisschop (Kallenkote Ov.), meteen soortgelijke bedrijfsvoering, heeft deervaring dat zomerrogge op arme zandgrondhet meeste stro oplevert. Voor wat rijkeregronden lijkt het langstro triticale ras Lupushet meest geschikt. Als aanvulling op hetstro wil Bisschop natuurhooi gaan gebrui-ken, waar hij al de eerste positieve ervarin-gen mee heeft opgedaan.

Gesloten of zo regionaal mogelijke kringlopen zijn het ideaal voor de biologischelandbouw. Vanuit dit ideaal zien we steeds meer veehouders op het eigen bedrijf

streven naar zelfvoorziening. Men teelt eigen krachtvoer en voorziet zichzelf van stro.Mest gaat terug op eigen grond en zo is de kringloop weer gesloten….toch?

Maar vergeten we de akkerbouwers, tuinders en fruittelers dan niet?

Traditiegetrouw wordt op grasland in het voorjaar vaak ruim20 kuub drijfmest uitgereden, gevolgd door nog een of tweekeer 10 tot 15 kuub in zomer en herfst. De laatste mestgiftvooral om de kelders leeg te krijgen. Om te zien wat de gevol-gen zijn van een verminderde bemesting zijn diverse demo’saangelegd, onder meer enkele jaren geleden op de bedrijvenvan fam. Borsten en fam. Martens welke meedraaien in hetkoppelbedrijven-project in Brabant-Zeeland. Bij Borsten (geiten-bedrijf in Oostelbeers) werd een bemesting van 30 kuub verge-leken met 15 kuub drijfmest, bij Martens (rundveehouderij inBiezenmortel) 40 kuub met 10 kuub. In beide gevallen nam deproductie niet toe bij een hogere bemesting, maar bleef zelfsiets achter bij de stroken met een gematigde bemesting (ziegrafiek). Dit sluit aan bij de conclusies van wetenschappelijkonderzoek dat een voorjaarsbemesting van 25 tot 50 kg Nmeestal nog wel een opbrengstverhoging in grasklaver geeft,maar daar boven niet meer: hogere bemestingen geven alleeneen verdringing van klaver door gras (Bron 1).Uit een demo bij Van der Cruijsen (melkveehouder) inStevensbeek, blijkt ook een kalibemesting een meeropbrengstte geven, zij het minder dan de variant met 15 kuub drijfmest.Deze demo ligt op droogtegevoelige zandgrond waarvan het K-getal in het najaar van 2002 nog redelijk was. Op zand lijkt

kalibemesting dus heel belangrijk te zijn: niet alleen om de K-toestand op langere termijn voldoende hoog te houden maartevens om een goede voorjaarsopbrengst te halen. Op anderegrondsoorten (vooral klei) zal niet kali maar fosfaat eerderbeperkend zijn.

Kortom, op grasland met voldoende klaver (meer dan 40% inzomer) volstaat een beperkte voorjaarsbemesting. Afvoer vande overige mest zal op korte termijn geen opbrengstdalinggeven. Voor de lange termijn is aanvoer van meststoffenanders dan stikstof waarschijnlijk noodzakelijk om de bodem-vruchtbaarheid (vooral P en K, maar waarschijnlijk ook anderemineralen) in stand te houden.

1. Schils R., 2002, White clover utilisation on dairy farms in theNetherlands, Proefschrift Wageningen Universiteit.

Mestmarkt inbewegingMet de verplichting van 20% biologische mest ging de prijsvoor biologische mest flink omhoog in 2002. Vooral in dezomer werden hoge prijzen gevraagd voor mest: tot € 12 perkuub runderdrijfmest en € 20 per ton potstalmest (bij deakkerbouwer geleverd met gemiddeld € 4 voor transport enMinas). Voor deze prijzen is slechts weinig mest verhandeld.Enerzijds was er in die periode weinig mest leverbaar: de inten-sieve veehouders (170 kg N per ha) hadden hun afzet al voorafmoeten regelen (in december 2001) vaak zonder opbrengstenvoor de mest en de mest van de extensievere veehouders werdin maart-mei al over het eigen land uitgereden. Anderzijds gin-gen akkerbouwers gericht op zoek naar alternatieven (oa. vin-assekali uit de gangbare suikerindustrie).In het najaar van 2002 kwam er snel meer biologische mestbeschikbaar vanuit omschakelende varkenshouders terwijl devraag relatief laag bleef. De vraagmarkt van zomer 2002 ver-anderde weer in een aanbodmarkt waardoor de prijs voor bio-logische mest tot vrijwel nul daalde. Een aantal intensievereveehouders die de afzet nietvooraf hadden geregeld ensoms maar kleine hoeveelhe-den moesten afzetten, moes-ten in december 2003 zelfsweer meebetalen aan hettransport.

Kortom, heftige prijsschomme-lingen omdat het aanbod ver-deeld is in twee groepen:intensievere veehouders diehun mest zo nodig ‘om niet’ kwijt willen en extensievere vee-houders die deze mest wel willen ruilen of verkopen maaralleen als ze er een goede prijs voor krijgen, zo niet dan gebrui-ken ze de mest liever op eigen land. Zodra de vraag vanuit deakkerbouw weer (iets) aantrekt tot boven het niveau watbeschikbaar komt uit de intensievere biologische veehouderij,maakt de mestprijs een sprong. Akkerbouwers die op het laat-ste moment nog hun biologisch mestaandeel moeten invullenkunnen zo tegen erg hoge mestprijzen aanlopen. Vooraf goedeafspraken maken met een veehouder kan dit soort problemenvoorkomen.

Minder mest opgrasland kan

Als de biologische landbouw op eigen benen wil staan,de kringlopen wil sluiten èn een akker- en tuinbouwsec-tor in Nederland wil houden, dan zullen de bemestings-niveau’s moeten dalen, ook in de melkveehouderij.

Bemesting grasklaver vaak niet zinvolGrasklaveropbrengst bij verschillende

bemestingsniveau's (ongepubliceerde data LBI)

8

9

10

11

12

13

Martens40 kuub

Martens 10 kuub

Borsten 30 kuub

Borsten 15 kuub

ton

ds/

ha

koppel bedrijven Nieuwsbrief 5 - oktober 2003

Bij de uitwisseling van mest in een koppelingbeoordeelt de akkerbouwer de mest niet alleenaan de hand van de mineraleninhoud. Voor hemtelt ook mee hoe schoon deze mest is.Weidepaaltjes, strotouwtjes of soms ook tegelszijn zichtbare vervuilingen in vaste mest of com-post. De akkerbouwer is echter nog het meestbeducht op de onzichtbare vervuiling metonkruidzaden. Maar hoe reëel is dit gevaar nueigenlijk?

Onkruidzaden kunnen op verschillende manieren in demest terechtkomen. De belangrijkste routes lopen via hetvoer of het strooisel in de stal. Van het voer zijn het voor-al snijmaïs en GPS die een belangrijke input kunnengeven aan akkeronkruiden. Vooral biologische maïsperce-len kunnen enorm vervuild zijn met onder andere mel-ganzevoet (’melde’) of zwarte nachtschade. Graslandheeft echter maar weinig onkruiden die in de akkerbouween bedreiging vormen. Uit de literatuur blijkt dat slechtseen kleine fractie van de aangevoerde onkruidzaden inleven blijft in de gang naar de akker. In de kuil overleeftslechts 10-20% (voornamelijk aan de randen van dekuil); in de koe gaat nog eens 80-90% dood en in demest wordt ook al snel de helft van de dan nog resteren-

de onkruidzaden gedood. In 1992 zette het PAGV ver-schillende onderzoeken op een rijtje. Hieruit lijkt de ver-spreiding van onkruiden via mest enorm mee te vallen.De risico’s kunnen nog verder verlaagd worden door metname een wat langer verblijf van de snijmaïs in de kuil(4-6 weken minimaal) en door de opslag van drijfmest bijhogere temperaturen (17oC) gedurende 4 maanden. Ookde eerste resultaten van een in 2003 op het Louis BolkInstituut uitgevoerd experiment lijken te suggereren dathet aantal kiemkrachtige onkruidzaden in vaste mestenorm meevalt. De verwachte onkruiddruk ligt rond deenkele honderden onkruidzaden per m3 mest. Bij eenbemesting van 30 m3/ha zou dat neer komen op eenvervuiling van 10-20.000 zaden per hectare. Als alles zoukiemen zijn dat dus 1-2 kiemplanten per vierkante meter.Mertens (2002) vond in een zesjarig onderzoek op vijfFlevolandse biologische akkerbouwbedrijven gemiddeld22,6 onkruidplanten per vierkante meter op 1 augustus.Een algemene waarneming is dat in het zaaibed vanzomergewassen aantallen van 50-500 kiemplanten/m2

heel normaal zijn. De mogelijke toevoeging van onkruid-zaden via mest valt dus waarschijnlijk in het niet bij dereeds aanwezige onkruidzadenbank. Een ander risico isechter dat nieuwe problematische onkruiden via het vee-houderijbedrijf geïntroduceerd worden op het akkerbouw-

Onkruidzadenin mest

bedrijf; een klein beetje zaad kan dan al te veel zijn. Om een beeld te krijgen van het risico van insleep vanonkruid via mest is het raadzaam om als akkerbouwereens op het bedrijf van je collega veehouder te gaan kij-ken om te zien wat voor soorten en hoeveelheden onkrui-den daar voorkomen. Vooral snijmaïs percelen verdienendan aandacht. Als er kans op vervuiling bestaat danhelpt het de veehouder te vragen de vervuilde kuil watlanger dicht te laten en de mest wat langer te bewaren ineen aparte mestopslag. Bij vaste mest is een goede com-postering dan raadzaam. Als de temperaturen bij com-postering boven de 50-60oC komen dan zijn de meesteonkruidzaden al snel dood.

Gebruikte bronnen:Elema, E.G. en P.C. Scheepens, 1992. Verspreiding van onkruidenen plantenziekten met dierlijke mest: een risico analyse.Publicatie nr. 62, PAGV, Lelystad.Kroese, H., 2003. Onkruidzaden in mest. Interne publicatie LouisBolk Instituut, Driebergen.Mertens, S.K., 2002. On Weed Compitition and PopulationDynamics. Proefschrift Wageningen Universiteit.

Landhuur en RSBPMaak je gebruik van de RSBP regeling dan moetje uitkijken met het verlenen van een grondge-bruiksverklaring aan je koppelpartner. Het are-aal wat je opgeeft voor de RSBP moet eigenlijkin eigen beheer blijven. Heb je afgelopen jaareen perceel verhuurd aan je koppelpartner (bvgrasklaver) dan kan de AID dreigen je RSBP in tetrekken. Als het maar om één teeltseizoen gaaten het ter verruiming van je vruchtwisseling isdan ziet Laser het door de vingers. Je moet danaantonen dat het betreffende perceel blijvendonder controle is geweest van de Skal en dat deboer aan wie het verhuurd is biologisch is (naamen skalnummer vermelden). Deze toelichtingmoet opgestuurd worden naar Laser Dordrecht.Om problemen echter te voorkomen kan je beterhet land op eigen naam houden en het productdat ervan afkomt verkopen aan je koppelpart-ner!