Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen

OCMW en gemeenschapsvorming: een brug te ver? Els Vanmol Promotor: Prof. Dr. Maria De Bie Master in het sociaal werk Begeleider: Sabine Van Houte Academiejaar: 2008-2009 Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van master in het sociaal werk

II

VOORWOORD

Deze masterproef is er met vallen en opstaan gekomen. Het was niet evident om ermee van

start te gaan en ik heb daarvoor een serieus duwtje in de rug gekregen van mijn begeleider

Sabine Van Houte, waarvoor mijn oprechte dank. Zij heeft mij tijdens dit hele proces

bijgestaan met haar advies en kritische ingesteldheid. Ze heeft mij de nodige ondersteuning,

inspiratie en aanmoediging gegeven.

Ik wil ook mijn promotor, prof. Dr. Maria De Bie, bedanken. Zij heeft mij ertoe aangezet om

mijn masterproef over dit thema te schrijven, wat voor mij een hele uitdaging en leerrijke

ervaring was.

Verder wil ik mijn werkgever bedanken om mij de kans te geven naast mijn fulltime job ook

nog deze opleiding te kunnen volgen.

Eveneens een bedankje aan mijn collega’s van ‘den besten bureau’ voor de vele keren dat

ze mij vervangen hebben als ik niet aanwezig was n.a.v. deze opleiding. En een speciaal

‘dank je wel’ aan Ellen voor de morele steun en de vriendschap. Ik waardeer dit ten zeerste.

Tenslotte wil ik mijn ouders, broer en schoonzus bedanken voor de steun die ze mij de

afgelopen vier jaar hebben gegeven. Ze hebben steeds in mij geloofd en mij de nodige

stimulatie gegeven om door te zetten.

III

LIJST MET GEBRUIKTE AFKORTINGEN

OCMW Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn

RMI Recht op Maatschappelijke Integratie

GPMI Geïndividualiseerd Project voor Maatschappelijke Integratie

VDAB Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding

IV

INHOUDSOPGAVE

VOORWOORD……………………………………………………………………………………… ΙΙ

LIJST MET GEBRUIKTE AFKORTINGEN……………………………………………………… ΙΙΙ

INHOUDSOPGAVE………………………………………………………………………………. . ΙV

1. INLEIDING………………………………………………………………………………………… 1 2. ONDERZOEKSKADER…………………………………………………………………………. 4 2.1. Aanleiding……………………………………………………………………………………. 4

2.2. Probleemstelling en onderzoeksvragen………………………………………………….. 7

2.3. Verloop onderzoek en methodologie……………………………………………………... 8

2.3.1. Kwalitatief onderzoek……………………………………………………………….. 8 2.3.2. De case study………………………………………………………………………. 10

2.3.2.1. Documentanalyse………………………………………………………… 11

2.3.2.2. Het kwalitatief interview………………………………………………….. 12

3. THEORETISCH KADER……………………………………………………………………….. 15 3.1. OCMW………………………………………………………………………………………. 15

3.1.1. Historische ontwikkeling…………………………………………………………… 16

3.1.2. Wettelijk kader en opdracht OCMW……………………………………………… 19

3.2. Gemeenschapsvorming…………………………………………………………………… 23

3.2.1. De historische evolutie van het begrip gemeenschapsvorming……………… 23

3.2.2. Definities van gemeenschapsvorming…………………………………………… 24

3.2.3. Differentiatie aan gemeenschapsvorming……………………………………….. 27

3.2.3.1. Het liberale paradigma…………………………………………………… 28

3.2.3.2. Het communitaristische paradigma………………………………………30

3.2.3.3. De civiele samenleving…………………………………………………... 32

3.2.3.4. Het republikeinse paradigma……………………………………………. 32

3.2.3.5. Concluderende opmerkingen………………………………………….… 34

3.2.4. Van gemeenschapsvorming naar burgerschap………………………………… 34

3.2.4.1. Gemeenschapsvorming als verantwoord burgerschap……………… 35

3.2.4.2. Gemeenschapsvorming als realisatie van burgerschap………………35

3.2.4.3. Burgerschap en stedenbeleid…………………………………………… 36

3.3. Vlaams Stedenbeleid……………………………………………………………………… 39

V

4. EMPIRISCH ONDERZOEK……………………………………………………………………. 44 4.1. Ontmoetingscentrum ‘De Brug’……………………………………………………….…. 44

4.2. Aalsters stedenbeleid………………………………………………………………….…. 48

4.3. OCMW Aalst – ‘De Brug’ en gemeenschapsvorming……………….……………..… 50

4.3.1. OCMW – ‘De Brug’………………………………………………………………… 50

4.3.2. Cliënten…………………………...………………………………………………… 52

4.3.3. Activiteiten………………………………………………………………………….. 54

4.3.4. Betekenis van ‘De Brug’………………………………………………………….. 55

4.3.5. Gemeenschapsvorming…………………………………………………………....56

5. DISCUSSIE………………………………………………………………………………………. 58 5.1. Algemene besluiten………………………………………………………………………. 58

5.2. Aanbevelingen…………………………………………………………………………….. 63

5.3. Suggesties voor verder onderzoek………………..……………………………………. 63

BIBLIOGRAFIE…………………………………………………………………………………….. 65 BIJLAGEN………………………………………………………………………………………….. 71

1

1. INLEIDING

Als maatschappelijk werker heb ik de voorbije tien jaar heel wat ervaring opgedaan, vooral

op het vlak van maatschappelijke dienstverlening als typerende OCMW-praktijk. Op de

sociale dienst van het OCMW heb ik, niet enkel via studie, maar ook door mijn werkervaring

als maatschappelijk werker, het reilen en zeilen onder de knie gekregen. Ik ben er echter van

overtuigd dat het, in de huidige kennismaatschappij, verstandig is om aan de eigen

professionele ontwikkeling te blijven werken. Volgens mij kan je op die manier blijven groeien

in je vak. Het is daarbij belangrijk om tot reflectie te komen: reflectie op een gevonden

oplossing, op zichzelf, op de organisatie. Men moet nadenken over wat goed of minder goed

was, wat een volgende keer beter kan, hoe men een bepaald voorval moet begrijpen, enz.

Dergelijke reflectie levert volgens mij “wijsheden” op die in het professioneel leven en

handelen kunnen worden toegepast. Naar mijn mening is het ook belangrijk om te blijven

openstaan voor de eigen onvolkomenheden, dit is nodig om te kunnen blijven leren.

‘Reflective practitioner’ zijn betekent immers dat men als praktijkwerker een kritische houding

aanneemt en reflecteert over het eigen handelen of de eigen maatschappelijke interventies

(Coussée, 2007).

In het kader van deze voortdurende reflectie leek het mij interessant om mijn horizon te

verruimen en op een andere manier inzichten proberen te verwerven. Om die reden heb ik er

als werkstudent voor gekozen om deze masteropleiding aan te vatten en deze te spreiden

over vier jaar, dit om ervoor te zorgen dat ik dit kon blijven combineren met mijn job. Het was

niet evident om met deze opleiding te beginnen, maar nu ik deze hele weg bijna heb

afgelegd ben ik toch wel tevreden en fier op mezelf.

Met deze masterproef wil ik dit hele proces afsluiten. In deze masterproef wil ik, mede vanuit

mijn werkervaring als maatschappelijk werker op het OCMW van Aalst, het thema

gemeenschapsvorming bekijken. In mijn dagelijkse werkpraktijk heb ik voornamelijk te

maken met individuele hulpverlening. In het contact met cliënten ervaar ik echter dagelijks

dat er voor hen ook nood is aan ‘iets anders’. Veel cliënten hebben te maken met een

eenzaamheidsproblematiek en hebben weinig contact met familie en/of vrienden. Voor velen

is het een (te) moeilijke stap om zich aan te sluiten bij een vereniging of vrije tijdsorganisatie.

Enkele jaren geleden werd in Aalst het buurthuis ‘ontmoetingscentrum De Brug’ opgericht.

Bij de totstandkoming hiervan heeft ook het OCMW een rol gespeeld. De hulpverleners van

het OCMW hebben nu de mogelijkheid om de cliënten naar dit buurthuis toe te leiden en hen

aan de activiteiten daar te laten deelnemen. Ik ervaar dat dit door heel wat mensen enorm

geapprecieerd wordt. Ik heb al heel wat cliënten zien open bloeien sinds ze de weg naar dit

2

buurthuis hebben gevonden. Het succes van dit ontmoetingscentrum komt ook tot uiting door

de voortdurende uitbreiding en de opstart van heel wat nieuwe diensten binnen het

buurthuis.

Naar aanleiding van bovenstaande ervaringen heb ik interesse gekregen in het thema

gemeenschapsvorming. Is gemeenschapsvorming een oplossing tegen eenzaamheid? Wat

is gemeenschapsvorming eigenlijk? Is gemeenschapsvorming een betrachting van het

OCMW of zou het dit kunnen zijn? Volgens mij kan gemeenschapsvorming niet gezien

worden als of gereduceerd worden tot groepswerk. Vanuit een open, nieuwsgierige houding

ben ik op zoek gegaan naar de betekenis van gemeenschapsvorming. Ik heb mij daarbij

afgevraagd of, vanuit deze benadering, men zich geen vragen kan stellen bij de betekenis

van ‘maatschappelijke dienstverlening’ als taakstelling van het OCMW en vooral bij de

concrete invulling van dit begrip in de dagelijkse praktijk van het OCMW.

Ik heb er dan ook voor gekozen om vanuit gemeenschapsvorming als perspectief te kijken

naar ontmoetingscentrum ‘De Brug’ te Aalst, waarvan het ontstaan kadert in een nieuwe

beweging binnen OCMW’s. Het KB van 23 augustus 2004 in verband met sociale en

culturele participatie gaf aan de OCMW’s middelen ter bevordering van de maatschappelijke

culturele en sportieve ontplooiing van hun cliënten. In het begin stond men aarzelend

tegenover deze subsidies en wist men niet goed hoe deze middelen zinvol te besteden. Er

was bij het beleid de gedachte dat de werkdruk bij de maatschappelijk werkers van een

OCMW zo hoog ligt dat er geen ruimte overblijft voor andere opdrachten dan

maatschappelijke dienstverlening, ingevuld als materiële tegemoetkomingen en

arbeidsmarktparticipatie, en dat cultuur niet tot de core business van een OCMW behoort.

Zoals het in de toespraak op de studiedag rond cultuurparticipatie in Aalst verwoordt werd:

“Gaande weg is het besef gegroeid dat participatie meer is dan “gaan naar”. Het is ook “mee-

doen” en “mee-denken”. Participatie is deel hebben aan het leven, aan de gemeenschap,

zich waardevol en gewaardeerd weten. In deze snelle en vaak bedreigende samenleving

dient daar meer aandacht aan besteed te worden. Het OCMW kan in dat opzicht niet langer

alleen een huis van primaire noden zijn – een dak, voedsel en verzorging – maar het

evolueert daarbij steeds meer naar een plek van samenlevingsbemiddeling. Er dient

geïnvesteerd te worden in een gedragen participatiebeleid, zowel op het vlak van cultuur als

op het vlak van lokaal sociaal beleid. Het ontmoetingshuis ‘De Brug’ is daar een sprekend

voorbeeld van. Gebouwd met welzijnsmiddelen wil het een plek zijn waar iedereen iedereen

ontmoet. Waar cultuur, welzijn, buurtwerk en dienstverlening elkaar als vanzelfsprekende

partners vinden. Niet voor niets kreeg dit huis de naam ‘De Brug’: het willen bruggen slaan

tussen de historisch achtergestelde arbeidersbuurt rechteroever en het meer welvarende

administratieve centrum van de stad. Het wil een plek zijn waar culturen elkaar ontmoeten en

3

waar op een creatieve en ontvoogdende manier aan cultuur wordt gedaan” (De Smedt,

2007).

Dit werk bestaat uit 4 delen: het onderzoekskader, theoretisch kader, empirisch onderzoek

en discussie.

In het eerste deel wordt de aanleiding van het onderzoek geschetst. Er wordt dieper

ingegaan op de probleemstelling en de onderzoeksvragen, de doelstelling, het algemeen

verloop van het onderzoek en de gehanteerde methodologie worden geformuleerd.

In het theoretische gedeelte ga ik op zoek naar de historische maatschappelijke betekenis

van het OCMW en de betekenis van gemeenschapsvorming in onze huidige Vlaamse

maatschappelijke context. Op basis daarvan tracht ik de betekenis van het OCMW op vlak

van gemeenschapsvorming beter te analyseren. Via internationale literatuurstudie verken ik

de mogelijke definities en verschillende denkwijzen of benaderingen van

gemeenschapsvorming. Hierbij wordt ook het Vlaams Stedenbeleid bekeken en op welke

manier dit beleid naar gemeenschapsvorming kijkt. Er wordt geconcretiseerd hoe

gemeenschapsvorming tot uiting komt in het stedenbeleid van Aalst.

Het derde deel omvat de concrete analyse van de probleemstelling, dit op basis van

literatuurstudie en documentenanalyse m.b.t. het OCMW en Ontmoetingscentrum ‘De Brug’.

Er wordt aangegeven waarom ik ervoor gekozen heb met kwalitatief onderzoek en een case

study te werken en ik schets het verloop van het praktijkonderzoek.

In het laatste deel tracht ik een aantal besluiten te formuleren en aanbevelingen te doen naar

praktijkwerkers en het beleid. Er worden ook suggesties gedaan voor eventueel verder

onderzoek.

4

2. ONDERZOEKSKADER 2.1. AANLEIDING

In het kader van het vak ‘Sociale Pedagogiek’ in het masterjaar schreef ik een paper m.b.t.

gemeenschapsvorming. Het leek mij toen al interessant om de link tussen OCMW en

gemeenschapsvorming te bekijken, wat voor mij niet direct voor de hand liggend was. Omdat

dit mij echt geboeid heeft wou ik dit thema verder uitwerken in mijn masterproef.

Volgens art. 1 van de organieke wet betreffende de openbare centra voor maatschappelijk

welzijn van 8 juli 1976 heeft elke persoon recht op maatschappelijke dienstverlening. Deze

heeft tot doel eenieder in de mogelijkheid te stellen een leven te leiden dat beantwoordt aan

de menselijke waardigheid. Er worden Openbare Centra voor Maatschappelijk Welzijn

opgericht die, onder de door deze wet bepaalde voorwaarden, tot opdracht hebben deze

dienstverlening te verzekeren.

Onder maatschappelijke dienstverlening wordt vooral individuele hulpverlening verstaan.

Veel dienstverlening is nu individugericht. Eén burger is klant. Mensen vragen individueel

steunverlening, een vergunning of een premie aan. Er is een toenemende focus om

interventies op individuen te richten. Er wordt vaak te weinig aandacht besteed aan de

kwaliteit van het burgerleven, persoonlijke ontwikkeling en sociale relaties. Ook is er in het

overheidsbeleid weinig terug te vinden over de opbouw van buurten en gemeenschappen.

Nochtans kunnen goede sociale netwerken ertoe leiden dat mensen zich beter voelen (Jeffs

& Smith, 2002). Daarnaast zijn er de ontwikkelingen op vlak van de culturele bindingen

tussen mensen. Centraal hierbij staat het proces van individualisering. Mensen worden meer

verplicht de elementen te zoeken om hun eigen biografie samen te stellen. We krijgen een

verschuiving van een standaardbiografie naar een keuzebiografie. Mensen worden

geëmancipeerd uit het keurslijf van tradities en de vele vormen van afhankelijkheid van

anderen. Maar individualisering brengt ook risico’s met zich mee. De vroegere vormen van

sociale bescherming verzwakken of vallen weg. Het leven heeft zijn zelfevident karakter

verloren. Wie zelf zijn biografie samenstelt, wordt er ook verantwoordelijk voor (Lammertyn,

1999). De risico’s inzake individualisering refereren naar het verdwijnen van de traditionele

integratiekaders (zoals gezin, zuilen, godsdienst, …), waardoor een individu in toenemende

mate zijn eigen weg kan en dient uit te stippelen (Bouverne-De Bie, 2004).

Kalk & De Rynck (2003) beweren dat in de huidige Belgische maatschappij er heel wat

aandacht wordt besteed aan de verhouding van het individu tot de gemeenschap. In de

maatschappij staat het individu immers niet alleen, maar ook tegenover een gemeenschap.

5

Een goede sociale integratie van het individu is heel belangrijk voor een ‘goed’ leven. ‘Goed’

leven heeft zowel betrekking op de individuele burger als op de gemeenschap. Het gaat om

een wisselwerking tussen beiden. Ze hebben elkaar nodig om goed te kunnen functioneren

in onze hedendaagse samenleving. Er zijn open netwerken waarin individuele burgers een

stedelijke samenleving vormen die gekenmerkt wordt door pluriformiteit, een

verscheidenheid aan culturen en relaties, en een steeds groter territoir waarbinnen zich

woon-werkrelaties en sociale en culturele verbindingen vormen. In verschillende werelden,

bijvoorbeeld wonen, werken, school, hebben mensen met elkaar te maken en regelen ze hun

verhoudingen.

“Iedereen heeft recht op een menswaardig bestaan.” Deze stelling klinkt mij, als

maatschappelijk werker op een OCMW, welgekend in de oren. Het is tevens de basis van de

OCMW-wetgeving.

Maar wat wordt er verstaan onder de term “menswaardig bestaan”? Hieronder worden in de

eerste plaats materiële zaken, zoals beschikken over voldoende financiële middelen om in je

eigen levensonderhoud te voorzien, beschikken over degelijke huisvesting, … verstaan

(Stokx, 2006). Maar er is meer dan dat!

Iedere mens heeft het recht om zich goed te voelen in zijn vel te voelen. Dit kan niet alleen

bereikt worden door enkel de materiële behoeften van een mens te bevredigen. Mensen

hebben nood aan sociaal contact, waardering van anderen, respect, … Iedereen moet zich

een volwaardige burger kunnen voelen, als een gelijkwaardige deelnemer van de

maatschappij (Baert, 2001). In de samenleving krijgt nog niet iedereen hier evenveel kansen

toe. Het is volgens mij de taak van de overheid om deze ongelijkheid op vlak van kansen

weg te werken. Natuurlijk moet je realistisch blijven en in het achterhoofd houden dat deze

ongelijkheden nooit volledig zullen verdwijnen. Maar alle beetjes helpen en iedere stap in de

goede richting is meer dan welkom.

In onze hedendaagse postmoderne samenleving wordt er veel belang gehecht aan de rol

van formele en informele netwerken, verenigingen en ontmoetingsplaatsen waar mensen in

contact kunnen komen met elkaar en met de maatschappij in haar geheel. Er wordt hierbij

vooral gewezen op de democratiserende en sociaal integrerende functies. Maatschappelijke

processen, zoals globalisering en individualisering, maken duidelijk dat het individu in de

postmoderne samenleving een andere inbedding krijgt in de gemeenschap. Verschillende

auteurs tonen aan dat dit gevolgen heeft voor het belang van de lokale gemeenschap en de

band tussen individu en gemeenschap.

6

Geldhof (2003) stelt dat een belangrijk gevolg van het individualiseringsproces is dat het

belang van een aantal traditionele integratiekaders, zoals het buurtniveau, afneemt.

Integratiekaders zijn onmisbaar omdat ze – volgens de auteur – “het individu verbinden met

de ruimere samenleving”. Volgens Laermans (2002) zorgt de flexibilisering van sociale

netwerken ervoor dat duurzame gemeenschapsverbanden op lokaal niveau een dalende

betekenis krijgen. De betekenis van het buurt- en wijkleven verkleint.

Laermans (2002) pleit voor een (stedelijk) beleid dat streeft naar een versterking van de

publieke ruimte en het sociaal-culturele weefsel. Hoewel de risico’s van de veranderende

samenleving gevolgen hebben voor elke burger (Beck, 1997), blijkt desalniettemin dat deze

gevolgen nog altijd zeer ongelijk verdeeld zijn. Hierbij verdwijnen klassen en sociale

ongelijkheid niet en poneert men dat, naast de oude ongelijkheden, de verdeling van risico’s

de maatschappelijk kwetsbaren het sterkst raken (Engel & Strasser, 1997 en Atkinson,

2007). Waar het buurtniveau (naast job, gezin en religie) een eroderend integratiekader is,

poneert Geldhof (2003) dat de markt/consumptie zich de functie van integratiekader wel in

stijgende mate toeëigent. Dit levert niet enkel minder stevige banden, maar ook lopen

maatschappelijk kwetsbaren een groter risico op uitsluiting. Hij betoogt dat

samenlevingsopbouw aandacht dient te hebben voor de vernieuwde relaties en de

ongelijkheden in de kennis- en netwerkeconomie.

Baert, Duyvendak en Hellinckx (2003) stellen een lokale aanpak voorop om in te gaan op de

steeds veranderende kwesties van sociale integratie, sociale participatie en sociale cohesie.

Men stelt hierbij dat zowel de politiek als het sociale en culturele veld terug toenemende

aandacht dient te geven aan het lokale niveau. “[…] de lokale samenleving wordt vandaag

(opnieuw) bekeken als een integratiekader, als een schaal waarop mensen een brug kunnen

slaan tussen het private en het publieke, als een plaats waar het individu zijn

maatschappelijke rollen aanleert en uitoefent, een plaats waar men ‘erbij kan horen’ en men

in diversiteit kan ‘samen leven’”.

De motivatie voor deze keuze is de opvatting dat een wijk een meer werkbaar kader is om

sociale cohesie te bewerkstelligen en om achterstelling aan te pakken. Dit lokale niveau

biedt de meeste kansen om een integrale en inclusieve aanpak van sociale problemen

mogelijk te maken. Desondanks wordt gesteld dat dit interventiekader evengoed een relatief

beperkte oplossingskracht heeft. We kunnen oorzaken van problemen die merkbaar zijn op

lokaal niveau, niet (enkel) zoeken in dit kader, zeker niet bij problemen zoals kansarmoede

of achterstelling. Ledwitch (2001) pleit voor radicale samenlevingsopbouw, waarbij men

interageert tussen het lokale en globale niveau. Netwerkvorming is essentieel, maar dient te

7

worden verruimd naar een structurele analyse van maatschappelijke problemen en ook op

hogere niveaus dient men werkzaam te zijn rond achterstellingsproblematieken. De focus op

een gemeenschap leggen hoeft dus niet te impliceren dat een lokaal niveau een beheerser

wordt van structurele problemen.

De vraag die men zich kan stellen is wat de rol van een OCMW is op dit vlak. Aangezien het

OCMW een grote verscheidenheid aan cliënten over de vloer krijgt lijkt het mij een

aangewezen plaats om mensen toe te leiden tot dergelijke ontmoetingsplaatsen en hen te

laten deelnemen aan activiteiten die door andere organisaties of diensten worden ingericht.

In het verleden hadden OCMW’s veeleer een enge opvatting van het begrip

‘maatschappelijke dienstverlening’. Er werd veelal de nadruk gelegd op de financiële situatie

van de cliënt. Momenteel spelen de financiële moeilijkheden van de cliënt nog steeds de

hoofdrol in de hulpverlening, maar er wordt nu ook ruim aandacht geschonken aan andere

problematieken. Er wordt ook rekening gehouden met de emotionele kant van de cliënt. Van

Regenmortel (2002) stelt dat dit principe van ‘integrale hulpverlening’ wijst op een

hulpverlening met een ‘brede bril’. Meer concreet betekent dit een hulpverlening die oog

heeft voor de verschillende levensdomeinen (financies, opleiding, arbeid, lichamelijke en

psychologische gezondheid, sociale relaties, maatschappelijke participatie, huisvesting,

justitie/rechtsbedeling); voor denken, voelen en gedrag (zowel de binnen- als de buitenkant);

voor de verschillende contexten van de hulpvrager (micro- meso en macroniveau); voor

tekorten, maar ook voor mogelijkheden; voor het heden, maar ook voor het verleden en de

toekomst; voor individuele, dossieroverschrijdende en structurele aspecten. Het uitgangspunt

is volgens de auteur dat men een brede kijk nastreeft, oog heeft voor de samenhang tussen

problematieken, voor de verschillende betekeniskaders van de persoon, voor de context.

Dergelijke holistische visie betekent echter niet dat een hulpverlener zich gaat bezighouden

met alle problemen van een cliënt, wel dat met de verschillende aspecten rekening wordt

gehouden in het behandelingsplan (Verreth, 1989).

2.2. PROBLEEMSTELLING EN ONDERZOEKSVRAGEN

Op basis van het voorgaande problematiseer ik in dit onderzoek het feit dat een OCMW

vanuit zijn historische achtergrond vooral bezig is met individuele hulpverlening, dit als

methode in zijn taakstelling van ‘maatschappelijke dienstverlening’. Ik stel mij de vraag of dit

in de huidige maatschappelijke context, waarin het huidige beleid en het belang dat men

daarbij hecht aan gemeenschapsvorming, voldoende is. Aansluitend daarbij vraag ik mij af of

een OCMW hieraan kan of moet bijdragen en hoe ze dit kan realiseren.

8

De centrale onderzoeksvraag is: hoe kan het OCMW bijdragen tot gemeenschapsvorming?

Ik tracht vervolgens deze vraag te beantwoorden aan de hand van een aantal deelvragen.

Enerzijds wordt er gekeken naar wat de taak van een OCMW precies is. Wat is de opdracht

van het OCMW? Wat houdt maatschappelijke dienstverlening in?

Anderzijds ga ik op zoek naar wat gemeenschapsvorming is of kan zijn. Wat zijn mogelijke

definities, denkwijzen en benaderingen? Hoe wordt in het Vlaams Stedenbeleid naar

gemeenschapsvorming gekeken?

Van daaruit wens ik conclusies te trekken: kan of moet het OCMW aan

gemeenschapsvorming doen? Is dit een taak van het OCMW? Is dit wenselijk?

Om dit te analyseren in de praktijk bespreek ik de case Aalst. Vooreerst wil ik nagaan op

welke concrete manier OCMW Aalst maatschappelijke dienstverlening toepast. Meer

concreet wordt er naar het project van ontmoetingscentrum ‘De Brug’ gekeken. Er wordt

nagegaan of en op basis van welke invulling van gemeenschapsvorming dit project als

gemeenschapsvormend kan worden beschouwd. Mijn aandacht gaat tevens uit naar het

plaatselijk stedenbeleid aangaande gemeenschapsvorming. Via een combinatie van

documentenanalyse en interviews tracht ik na te gaan hoe in Aalst vorm gegeven wordt aan

‘maatschappelijke dienstverlening’ en ‘gemeenschapsvorming’.

2.3. VERLOOP ONDERZOEK EN METHODOLOGIE

In dit deel wordt ingegaan op de methodologie die binnen het onderzoek gehanteerd zal

worden. Er wordt gekozen voor een kwalitatieve onderzoeksmethode. De reden waarvoor ik

voor dergelijke methode kies en wat dit inhoudt wordt verder verduidelijkt. Daarnaast ga ik in

op het specifieke onderzoeksinstrument dat ik voor het beantwoorden van mijn

onderzoeksvragen wil hanteren, namelijk de case study. Ook mijn keuze hiervoor wordt

toegelicht. Verder worden de verschillende onderzoeksmethoden die binnen de case study

worden toegepast besproken, nl. documentenanalyse en interviews.

2.3.1. Kwalitatief onderzoek

Kwalitatief of interpretatief onderzoek is een vorm van empirisch onderzoek dat zich laat

typeren aan de hand van de manier van informatie verzamelen, het soort analyse, de

onderzoeksopzet, het onderwerp van onderzoek en de rol van de onderzoeker (Maso &

9

Smaling, 1998). Vooreerst wordt de keuze voor het kwalitatief onderzoek gelegitimeerd.

Deze onderzoeksmethode leent zich volgens mij het best om de onderzoeksvragen te

beantwoorden.

Het kwalitatief onderzoek laat ons toe om de te onderzoeken fenomenen te ‘begrijpen’, dit in

tegenstelling tot kwantitatief onderzoek dat zich richt op het ‘verklaren’ van de fenomenen

(Schuyten, 2006). De kwalitatieve onderzoeksbenadering ziet mensen als subjecten die

actief bezig zijn met het geven en vormen van betekenis.

Het verzamelen van data, binnen het kwalitatief onderzoek, wordt gekenmerkt door openheid

en flexibiliteit. Het gaat erom in interactie met de ander te werk te gaan en zo tot betekenis te

komen. Dit houdt ook in dat men niet te voorgestructureerd te werk mag gaan, maar moet

openstaan voor hetgeen tijdens het onderzoek naar voor komt (Maso & Smaling, 1998). De

eenheid van onderzoek is, bij kwalitatief onderzoek, immers de bestudeerde sociale situatie

als geheel en het proces van betekenisverlening hierbinnen. Om deze sociale situatie te

bestuderen is openheid en flexibiliteit noodzakelijk aangezien de sociale interactie een eigen

dynamiek heeft waarvan de afloop niet altijd te voorspellen is (Schuyten, 2006). Bij de

aanpak van mijn onderzoeksvraag naar wat gemeenschapsvorming nu precies is en of het

OCMW daartoe kan bijdragen, is dit eerste kenmerk zeker van toepassing. Om na te gaan of

ontmoetingshuis ‘De Brug’ als gemeenschapsvormend kan gezien worden en op welke

manier OCMW Aalst daarbij betrokken is zal het immers belangrijk zijn om hieromtrent in

interactie te gaan en in dialoog te treden met de organisaties. Men moet hierbij dus open

kunnen staan voor hetgeen door de diensten zelf aangebracht wordt en voor de mogelijke

denkwijzen en definities die zij zelf hanteren. Daarnaast is de nodige flexibiliteit aangewezen

om op bepaalde aangebrachte onderwerpen al dan niet dieper in te gaan.

Een volgend kenmerk van het kwalitatief onderzoek is dat de analyse in natuurlijke taal

gebeurt en de gegevens dus niet omgezet worden naar numerieke taal, dit om zo dicht

mogelijk bij de persoonlijke en sociale werkelijkheid te blijven en de betekenisrelaties aldus

niet te abstraheren (Maso & Smaling, 1998). Vaak worden hiervoor de data omgezet naar

tekstbestanden, die vervolgens geanalyseerd worden op de aard en eigenschappen van de

onderzoeksverschijnselen (’t Hart, 1996). Deze manier van werken, binnen het kwalitatief

onderzoek, sluit opnieuw goed aan bij mijn onderzoeksvragen. De zienswijzen over

gemeenschapsvorming en de invulling ervan door ontmoetingshuis ‘De Brug’ en OCMW

Aalst vormen immers een sociale werkelijkheid die niet in numerieke taal omgezet kan

worden, zonder aan betekenis te verliezen. Ik zal binnen mijn onderzoek dan ook

voornamelijk gebruik maken van tekstbestanden (documentenanalyse, interviews,…) voor

het analyseren van het onderzoeksonderwerp.

10

Typerend voor kwalitatief onderzoek is een onderzoeksopzet waarbij verzamelen en

analyseren elkaar cyclisch-interactief afwisselen (Maso & Smaling, 1998). De analyse

gebeurt dus, tot op zekere hoogte, gelijktijdig met de dataverzameling. Zo kan het

verzamelen van de data op grond van de voorlopige analyses steeds bijgestuurd worden

(Swanborn, 1981). Zo kunnen nieuwe interviews bijgestuurd worden op basis van informatie

uit reeds afgenomen interviews of geanalyseerde documenten.

Verder wordt ook het onderzoeksonderwerp op een specifieke wijze benaderd. Het gaat er

hierbij om aandacht te hebben voor de betekenisgeving en betekenisverlening door het

onderwerp van onderzoek zelf (Maso & Smaling, 1998). Bij mijn onderzoek zal het dan ook

belangrijk zijn na te gaan hoe de organisaties zelf gemeenschapsvorming definiëren en op

welke manier zij dit trachten te realiseren in de dagelijkse praktijk.

Tenslotte is ook de specifieke rol van de onderzoeker typerend voor kwalitatief onderzoek.

Bij kwalitatief onderzoek is er immers sprake van een nauwere betrokkenheid van de

onderzoeker bij het onderwerp. Er ontstaat een relatie tussen onderzoeker en onderwerp, die

tijdens het onderzoek dan ook in rekening gebracht moet worden en tot onderwerp van

reflectie gemaakt (Maso & Smaling, 1998). Het is onmogelijk je als onderzoeker volledig

buiten het onderzoek te plaatsen en keuzes die door de onderzoeker gemaakt worden

hebben dan ook een bepalende invloed op het onderzoek zelf. Het is belangrijk de eigen

keuzes in rekening te brengen en weer te geven. Dit wil echter niet zeggen dat men geen zo

objectief mogelijke kijk op het onderwerp voorop kan stellen. Voldoende distantie ten

opzichte van het onderwerp van onderzoek blijft immers noodzakelijk om een kritische blik te

kunnen hanteren.

2.3.2. De case study

In voorgaande heb ik getracht mijn keuze voor een kwalitatieve onderzoeksmethode, voor

het beantwoorden van mijn onderzoeksvragen, te verantwoorden. Nu wil ik verder

specifiëren welk onderzoeksinstrument ik precies zal hanteren binnen mijn onderzoek. Ik heb

gekozen voor de case study. Ik wil hier aangeven waarom ik de case study als meest

geschikt onderzoeksinstrument beschouw om een zo volledig mogelijk antwoord op mijn

onderzoeksvragen te bekomen.

Om mijn keuze voor het gebruik van de case study te verantwoorden is het interessant eerst

na te gaan wat een case study precies is en waar deze door gekenmerkt wordt. We vinden in

de literatuur terug dat een case study een intensieve bestudering van een verschijnsel

binnen zijn natuurlijke situatie is, waarbij de verwevenheid van de relevante factoren

11

behouden blijft (Hutjes & Van Buuren, 1996). Het gaat dus om een intensieve bestudering

van het geheel van een sociaal verschijnsel bij één of enkele onderzoekseenheden (Braster,

2000). Zo wil men in een case study tot een diepgaande, gedetailleerde kennis van een

bepaald gegeven komen, met aandacht voor de aanwezige sociale relaties en percepties

(Schuyten, 2006). Een case study onderzoekt de case in een context over een bepaalde

periode en maakt gedetailleerde kennis mogelijk (Schuyten, 2006). Het biedt mogelijkheden

tot verdieping in een bepaalde praktijk en het blijvend zicht houden op de verwevenheid van

verschillende factoren. Een analyse van één praktijkvoorbeeld houdt echter ook het risico in

op beperkte resultaten, die niet veralgemeend kunnen worden naar het ruimere werkveld.

Het onderzoek richt zich op de vraag hoe het OCMW van Aalst aan gemeenschapsvorming

kan doen. Meer specifiek bekijken we ontmoetingshuis ‘De Brug’ als case. Deze case kent

zijn eigenheid t.o.v. andere praktijken.

In het kader van mijn onderzoek is het interessant dat bij een case study gebruik gemaakt

kan worden van diverse bronnen van dataverzameling (Swanborn, 1996). Een brede variëteit

aan data vanuit verschillende bronnen kunnen in de loop van de case study geïntegreerd

worden (Yin, 1994). Welke bronnen en soort data precies gebruikt worden, is afhankelijk van

de aard van de onderzochte case, zo zijn onder meer kwalitatieve interviews, participerende

observatie, documentanalyse, surveys en zelfs experimenten mogelijk (Scholz & Tietje,

2002). Via dit combineren van diverse databronnen denk ik, in de loop van mijn onderzoek,

een vollediger antwoord op mijn onderzoeksvragen te kunnen verkrijgen. Ik wil binnen mijn

onderzoek gebruik maken van twee methoden van dataverzameling, namelijk de

documentenanalyse en het kwalitatief interview. Deze methoden worden eerst kort toegelicht

en er wordt aangegeven waarom het gebruik ervan relevant is voor het beantwoorden van

de vooropgestelde onderzoeksvragen.

2.3.2.1. Documentanalyse

Binnen mijn case study wil ik starten met het uitvoeren van een documentanalyse. Een

documentanalyse bestaat uit het analyseren van reeds beschikbare documenten en

onderzoeksgegevens voor het beantwoorden van de onderzoeksvragen. Het kan hierbij

zowel om persoonlijke als om openbare documenten gaan (Baarda et al., 2001).

Documenten die een overzicht bieden op de werking van het OCMW en van

ontmoetingscentrum ‘De Brug’ – zoals de visieteksten, jaarverslagen, websites, externe

artikels … van en over de beide organisaties, het lokaal sociaal beleidsplan 2008-2013 van

het OCMW van Aalst – zijn essentieel om de eigenheid van de organisaties in het werkveld

12

te begrijpen. Deze bieden inzicht in het potentieel van de organisaties inzake het thema

gemeenschapsvorming. Deze documenten tonen de manier waarop de organisaties zich

naar buiten presenteren en bieden een waardevol inzicht op hun visies en ambities. Het is

ook belangrijk dat bij het uitvoeren van deze documentanalyse rekening gehouden moet

worden met het feit dat het hier om documenten van de organisaties zelf gaat. Organisaties

willen immers een bepaald beeld over hun werking naar voor schuiven, wat er kan voor

zorgen dat de door hen gehanteerde documenten niet altijd even objectief zijn. Dit moet dan

ook in rekening gebracht worden bij de analyse ervan (Braster, 2000). Mijn concrete

werkwijze bij het uitvoeren van deze documentanalyse komt verder aan bod.

2.3.2.2. Het kwalitatief interview

Binnen een case study kan ook gebruik gemaakt worden van kwalitatieve diepte-interviews.

Het gaat hierbij om individueel afgenomen interviews met een losse vraagstelling, waarbij

data verzameld worden betreffende gezichtspunten en perspectieven die de interviewer

onbekend zijn. Het doel is een beeld te krijgen van de waarden, motivaties, attitudes, … van

respondenten in een particuliere sociale context (Schuyten, 2006). Het kwalitatief interview is

één van de methoden die ik wil gebruiken binnen mijn case study, aangezien dit de

aangewezen methode lijkt om diepgaand in te kunnen gaan op wat men onder

gemeenschapsvorming verstaat en op welke manier dit door OCMW Aalst en

ontmoetingscentrum ‘De Brug’ wordt geconcretiseerd.

Meer concreet wil ik bij het bevragen van de diensten gebruik maken van semi-

gestructureerde interviews waarbij een aantal richtvragen worden afgebakend om vorm te

geven aan het gesprek en thema’s vervat in de onderzoeksvragen te behandelen. Bij deze

vorm van interviewen wordt een interviewschema of topiclijst gehanteerd, dit is een lijst met

gespreksonderwerpen die in de loop van het interview aan bod moeten komen. De volgorde

van de vragen, de formulering ervan en de formulering van de antwoorden ligt echter niet

vast. Dit brengt een aantal belangrijke voordelen met zich mee, zo is er de ruimte voor

persoonlijke opvattingen of aanvullingen van de geïnterviewde, kan de interviewer inspelen

op hetgeen door de geïnterviewde gezegd wordt en kan er op een aantal zaken dieper

ingegaan worden. De interviewer kan aldus inspelen op de situatie en de voortgang van het

gesprek stimuleren door interesse te tonen, verder te vragen, verduidelijking te vragen, …

Via de topiclijst zorgt de interviewer er echter wel voor dat alle onderwerpen, die noodzakelijk

zijn om de onderzoeksvragen te beantwoorden, aan bod komen (Migchelbrink, 2000).

13

• Keuze van geïnterviewden

Bij de keuze van individuen om te interviewen kunnen we niet terugvallen op toeval. Dit dient

gekaderd te worden binnen de probleemstelling en de persoonlijke of maatschappelijke

relevantie van de keuze voor het onderzoek (Billiet & Waege, 2001). De geïnterviewden voor

het onderzoek zijn gekozen uit beide organisaties. Gesprekken met het management van het

OCMW Aalst en van ontmoetingscentrum ‘De Brug’ zijn essentieel om zicht te krijgen op de

visies van waaruit ze vertrekken om vorm te geven aan de organisaties en de motivaties van

waaruit ze bepaalde beleidskeuzes maken. In het OCMW Aalst wordt een semi-

gestructureerd interview afgenomen van Pierre D’Haens, directeur van het sociaal

departement, en van Sofie Saeys, bestuurssecretaris van lokaal sociaal beleid. Via deze

interviews tracht ik na te gaan of zij gemeenschapsvorming als een taak van het OCMW zien

en op welke manier dit volgens hen kan gebeuren. Tevens wordt de link met ‘De Brug’

bevraagd en hun concrete ervaringen hiermee. In ontmoetingscentrum ‘De Brug’ wordt

coördinator Gunnar Callebaut geïnterviewd. Van hem wil ik informatie bekomen over de

doelstellingen en de concrete werking van het buurthuis. Ook zijn visie op

gemeenschapsvorming wordt bevraagd, hoe ‘De Brug’ hiertoe kan bijdragen en welke rol het

OCMW hierbij speelt. Ik heb ervoor gekozen om aan beide organisaties dezelfde vragenlijst

voor te leggen, dit met de bedoeling om adequate vergelijkingen te kunnen maken.

Daarnaast maken diverse informele gesprekken met andere medewerkers verdere

verdieping in de processen in beide organisaties mogelijk. De informatie en visie van deze

medewerkers aan de basis kunnen echter soms totaal anders zijn dan wat de

beleidsvoerders voordragen. Ik heb er dan ook voor gekozen om met deze medewerkers

enkel op een informele wijze te praten om toch enig zicht te krijgen op deze mogelijke

verschillen. In de eerste plaats haal ik echter de interviews op beleidsniveau naar voor om

mijn onderzoeksvragen te beantwoorden en besluiten te kunnen trekken. Het is tenslotte het

beleidsniveau die de algemene visie van de organisatie bepaalt en hierover richtlijnen geeft

aan de medewerkers. Er werden ook een aantal informele gesprekken gevoerd met

participanten van ‘De Brug’. Ik heb ervoor gekozen om met de participanten geen diepte-

interviews te doen aangezien ik eerder op het beleid wil focussen. Het leek me echter wel

interessant om te weten wat er zoal leeft onder de participanten, dit zonder daarover

conclusies rond gemeenschapsvorming te willen trekken.

14

• Anonimiteit van gesprekken

De afgenomen interviews zijn niet integraal opgenomen in de masterproef vanwege ethische

overwegingen (Billiet & Waege, 2001). Tijdens verschillende interviews komt vertrouwelijke

informatie aan bod en vaak wordt expliciet de vraag gesteld bepaalde informatie niet op te

nemen in de verwerking of anders te verwoorden. Deze integrale opname is ook niet

noodzakelijk, aangezien het een algemene analyse van de interviews betreft en samenhang

en verschillen doorheen de tekst opgenomen wordt. De integratie van informatie in de tekst

brengt wel met zich mee dat de geïnterviewde in bepaalde gevallen geciteerd wordt.

Hiervoor werd de toestemming bekomen bij de geïnterviewden.

15

3. THEORETISCH KADER

In dit theoretisch kader ga ik op zoek naar de historische maatschappelijke betekenis van het

OCMW. Het ontstaan van het OCMW wordt historisch geschetst vanuit het perspectief van

de historische evolutie van de welzijnszorg. Daarna wordt de betekenis van

gemeenschapsvorming in onze huidige Vlaamse maatschappelijke context onder de loep

genomen.

Op basis hiervan wordt nagegaan wat de betekenis van het OCMW kan zijn op het vlak van

gemeenschapsvorming.

Tenslotte wordt er ingegaan op het Vlaams stedenbeleid en op de manier waarop dit

stedenbeleid naar gemeenschapsvorming kijkt.

3.1. OCMW

Het letterwoord “OCMW” staat voor “Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn”. Het

OCMW is een openbare dienst die in 1976 in het leven geroepen is door de Belgische staat

en georganiseerd is op lokaal niveau.

Het Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn (OCMW) vervangt de vroegere

Commissie voor Openbare Onderstand (C.O.O). Het is een openbare instelling, maar zij

maakt geen deel uit van het gemeente- of stadsbestuur. Een OCMW werkt autonoom. De

oprichting en de werking wordt geregeld door de wet van 8 juli 1976 (de organieke wet op de

OCMW’s).

In dit deel ga ik eerst in op de historiek van de OCMW’s. De historische ontwikkeling tot aan

de komst van de C.O.O.’s en OCMW’s wordt uiteengezet. Daarna ga ik uitgebreid in op de

overschakeling van de C.O.O.’s naar de OCMW’s en de wettelijke opdracht van het OCMW.

16

3.1.1. Historische ontwikkeling De zorg voor minderbedeelden, behoeftigen, zieken en voor iedereen die geen menswaardig

bestaan kan opbouwen, is niet eigen aan de 20ste eeuw. Initiatieven die aan de armsten

hulp verlenen ontstonden reeds veel vroeger.

In sommige Vlaamse steden bestaan er al meer dan vijf eeuwen aparte gemeentelijke

besturen voor armen en noodlijdenden. Op het einde van de 18de eeuw krijgt men daarin

meer van hogerhand opgelegde éénvormigheid. Dat gebeurt door de oprichting van de

Burgerlijke Godshuizen en de Burelen van Weldadigheid (Luyten, 1988). De gemeentebesturen blijven eerst nog vrij om deze voorzieningen op te richten, maar in

1836 verplicht de gemeentewet dat er in iedere gemeente een Bureel van Weldadigheid

komt. De wet ontzegt het gemeentebestuur het recht om zich rechtstreeks met de armenzorg

te bemoeien. Dit moet het aan het Bureel overlaten en de gemeente moet dit bestuur

daarvoor de nodige middelen geven (Luyten, 1988).

De wet van 10 maart 1925 handhaaft dit principe. Hiermee is de eerste wet op de

onderstand een feit. Een Commissie van Openbare Onderstand (C.O.O.) werd opgericht in

elke gemeente met als doel: nood van de behoeftigen lenigen langs financiële bijstand, met

preventieve maatregelen behoeftigheid tegen gaan, noodzakelijke medische verzorging

verzekeren, zorg over verlaten kinderen en wezen. Iedereen die ‘behoeftig’ was, kon een

beroep doen op de C.O.O. (Mast, e.a., 2006).

Na 50 jaar dienst was deze wet echter niet meer aangepast aan de veranderde sociale

behoeften. Waar vroeger materiële nood en ziekte de belangrijkste problemen vormden,

traden nu andere prioriteiten op het voorplan. Bovendien had het begrip ‘onderstand’ in de

benaming van deze instelling een dusdanige negatieve bijklank dat het drempelverhogend

werkte. In dit perspectief werd de wet van 8 juli 1976 de Commissies van Openbare

Onderstand vervangen door de Openbare Centra voor Maatschappelijk Welzijn (OCMW).

(Mast, e.a., 2006).

Door de oprichting van de OCMW’s kwam er een einde aan het openbaar onderstandwezen

in ons land. Het OCMW werd belast met de maatschappelijke dienstverlening aan ALLE

inwoners (Luyten, 1993).

17

Hierbij is het belangrijk te onthouden dat de notie ‘individuele hulpverlening’ van het OCMW

historisch gegroeid is. De tussenkomsten waren steeds individueel. Tot in de tweede helft

van de 19de eeuw ging de aandacht vooral naar de materiële behoeften van mensen. Er was

nog geen aandacht voor het emotionele en er werden ook (nog geen) linken gemaakt met

gemeenschapsvorming.

In de Westerse wereld vinden agogische interventies plaats in de context van de

verzorgingsstaat. Een verzorgingsstaat is een maatschappijvorm waarin de overheid niet

enkel optreedt ter vrijwaring van burgerlijke en politieke rechten, maar ook actief tussenkomt

in de vormgeving aan het maatschappelijk leven, en waarbij deze overheidstussenkomst

gericht is op een vermindering van de marktafhankelijkheid (Bouverne-De Bie, 2004). De

verzorgingsstaat is een Westers concept; de grondslag ervan ligt in de openbare armenzorg.

Ondertussen is met het instellen van de sociale zekerheidswetgeving de moderne

verzorgingsstaat tot volle ontplooiing gekomen. Wat de sociale zekerheid typeert, is de

globale veiligstelling van het individu. Het individu ondervindt de gevolgen van ziekte,

werkloosheid en ouderdom, die hem van zijn inkomen beroven. De sociale zekerheid wil elk

lid van de maatschappij tegen deze verarming vrijwaren. In tegenstelling tot de traditionele

armenzorg is de sociale zekerheid geen gemeentelijke, maar een nationale voorziening

(Luyten, 1988). De sociale verzekeringen onttrekken grote groepen gepensioneerden,

werklozen, zieken, e.a. aan de traditionele gemeentelijke armenzorg en na de Tweede

Wereldoorlog houdt de C.O.O. zich nog enkel bezig met wat men ‘marginale’ groepen gaat

noemen. Een heel andere ontwikkeling zien we in de ziekenhuizen, bejaardentehuizen en

andere welzijnsvoorzieningen van de C.O.O. Die blijven niet langer gericht op armen en

behoeftigen, maar openen stilaan hun deuren voor heel de bevolking. In dit opzicht kunnen

we volgens Luyten (1988) op gemeentelijk vlak spreken van een marginalisering van de

armenzorg en een de-marginalisering van de andere sociale dienstverlening.

De ontwikkeling van de verzorgingsstaat leidde tot een steeds ruimer interveniërend

overheidsapparaat. Deze groei van het overheidsingrijpen komt ook tot uiting in het

welzijnswerk. Ook het appel van individuele burgers en sociale groepen ten opzichte van de

overheid is sterk toegenomen en toenemend (Bouverne-De Bie, 2004).

De verzorgingsstaat resulteert uit een eeuwenlange ontwikkeling, waarbij de functies van

armenzorg geleidelijk aan gecentraliseerd werden in handen van de staat. Na de tweede

wereldoorlog werd deze armenzorg aangevuld met een uitgebouwd systeem van sociale

zekerheid, en vanaf de jaren ’60 met een gedifferentieerd aanbod van sociale voorzieningen.

18

In de periode van de jaren ’60 tot het einde van de jaren ’70 verschoof de nadruk geleidelijk

van welvaart naar welzijn: het accent verschoof van de tegemoetkoming aan materiële

risico’s naar de bevordering van het psychisch en sociaal welbevinden (Bouverne-De Bie,

2004).

De toenemende aandacht voor het solidariteitsprincipe bracht tevens een verandering mee

in het karakter van de zorg. Deze verandering wordt concreet onder invloed van het

mensenrechtenparadigma, dat met de OCMW-wet van 8 juli 1976 in ons land wettelijk

erkend wordt als sociaal-politiek principe (Bouverne-De Bie, 2004). Deze sociale

grondrechten zijn rechten gebaseerd op de erkenning van het recht op een menswaardig

bestaan. Deze sociale rechten zijn van recente datum en werden in de Belgische grondwet

opgenomen in 1994 (Bouverne-De Bie, 2004). Deze benadering sluit in dat de overheid via

haar sociale politiek het ‘recht op een menswaardig bestaan’ in hoofde van eenieder dient na

te streven.

Het eerste artikel van de OCMW-wet is zowat de vaandeldrager van de Copernicaanse

omwenteling van onderstandsrecht naar welzijnsrecht. Dit artikel stelt: ‘Elke persoon heeft

het recht op maatschappelijke dienstverlening. Deze heeft tot doel eenieder in de

mogelijkheid te stellen een leven te leiden dat beantwoordt aan de menselijke waardigheid’.

Sinds de wet van 1976 draait de burger niet meer rond de C.O.O., maar draait het OCMW

rond de burger. Men gaat niet langer uit van de taken die de C.O.O. toekomen, maar wel van

de burger die rechten heeft ten overstaan van het OCMW. Met de organieke OCMW-wet

krijgt ieder een afdwingbaar recht op maatschappelijke dienstverlening, verbreedt de

opdracht van armoedebestrijding tot de bevordering van welzijn van iedereen en is er sprake

van een professionalisering van de dienstverlening (Luyten, 1988).

Het mensenrechtenparadigma betekende dan ook een omslag in het welzijnsdenken. Er

moet niet enkel gekeken worden naar de aanpassing van mensen in concrete situaties, maar

ook inzake het beleid moet nagegaan worden of ze voldoet aan de menselijke waardigheid.

Er moet aandacht zijn voor de structurele organisatie van de samenleving. Tevens wordt in

het mensenrechtenparadigma de overwegend negatieve welzijnsdefinitie, waarbij uitgegaan

wordt van een tekort, doorbroken door een positieve welzijnsbenadering. Een concreet

gevolg van deze positieve welzijnsbenadering is de aandacht voor de participatie van

cliënten (Bouverne-De Bie, 2004). In het mensenrechtenparadigma wordt de evidentie van

de consensusopvatting over sociale problemen, waarbij uitgegaan wordt van de

veronderstelling dat mensen in concrete situaties dezelfde prioriteiten (moeten) stellen en

hiernaar (moeten) handelen, verlaten, dit ten voordele van de erkenning van mogelijke

19

discensus. Behoeften worden kenbaar in een welbepaalde context, en deze context moet

mee in de discussie zelf betrokken worden (Bouverne-De Bie, 2004). Dit vraagt volgens mij

ook ruimte voor communicatie met de cliënt, dus participatie. Deze ‘participatie’ kan

instrumenteel ingevuld worden (participatie als middel), maar dit kan ook bekeken worden

als een doel.

Waar de C.O.O.’s werkten vanuit een in de liefdadigheidssfeer gedrenkte aanpak, maakte

deze vanaf de intrede van de OCMW’s plaats voor een meer objectieve, rechtlijnige en

professionele aanpak. “Met hun innige verstrengeling tussen het recht op maatschappelijke

dienstverlening en het recht op een menswaardig bestaan zijn ze er langzaam maar zeker in

geslaagd om een nieuwe kijk op welzijn en op armoede en armoedebestrijding ingang te

doen vinden. Denken over armoede vertrekt nu meer en duidelijker vanuit een benadering en

analyse dat armoede een vorm van uitsluiting is en dat iedereen toegang moet krijgen tot de

fundamentele sociale grondrechten. Recht op een menswaardig bestaan betekent recht op

werk […], recht op onderwijs, op cultuur, op energie, op een degelijke en betaalbare woning,

op gezondheidszorg, … op participatie. OCMW’s zijn daarmee uitgegroeid tot de motor van

maatschappelijk welzijn en sociale actie op het lokale vlak” (Van Geertsom, 2007).

3.1.2. Wettelijk kader en opdracht OCMW

Zoals hierboven reeds vermeld werd op 8 juli 1976 een nieuwe wet van kracht die de

Openbare Centra voor Maatschappelijk Welzijn in de plaats stelde van de Commissies van

Openbare Onderstand.

Het OCMW is in elke gemeente aanwezig. De hulp die men nu van een OCMW kan krijgen

is een recht. Het is een recht op maatschappelijke dienstverlening voor iedere burger en niet

alleen voor noodlijdenden of behoeftigen. Elke inwoner van een gemeente kan zich

beroepen op dit recht (Vranken, 1998).

De centrale taak van het OCMW, zoals voorzien in de OCMW-wet, is ervoor te zorgen dat

iedere burger een leven kan leiden dat beantwoordt aan de menselijke waardigheid.

Concreet betekent dit dat de OCMW’s tot opdracht hebben hulpvragen te overwegen vanuit

de vraag of het beleid ten aanzien van een in een hulpvraag besloten situatie de toets van de

menselijke waardigheid kan doorstaan, en dat zij de opdracht hebben de dienstverlening te

verzekeren die kan bijdragen tot de in een concrete situatie noodzakelijk geachte

beleidscorrecties (Bouverne-De Bie, 2007). Met andere woorden: deze opdracht kan door elk

20

OCMW ingevuld worden aan de hand van de plaatselijke noden en behoeften. Dit heeft zich

vertaald in een omvangrijk takenpakket. Het OCMW houdt zich allang niet enkel meer bezig

met louter materiële en financiële ondersteuning, maar ook met sociale, juridische en

psychologische begeleiding van de cliënt. Door allerlei projecten, al dan niet in

samenwerking met andere organisaties, wordt ernaar gestreefd om ook structureel

oplossingen te bieden. Daarenboven beoogt de professionele dienstverlening niet alleen het

oplossen van problemen, ook preventie krijgt meer en meer aandacht (Bouverne-De Bie,

2004).

Deze ruime opdracht verschilt fundamenteel van de selectiviteit die kenmerkend was voor de

C.O.O. en de vroegere armenzorg, waarbij de aandacht prioritair gericht was op de situatie

van lagere sociale klassen en op interventies die nodig waren opdat mensen zouden

functioneren in de samenleving (Bouverne-De Bie, 2007). Slechts onder bepaalde

voorwaarden kon men een beroep doen op bemiddeling van de C.O.O. De hulpverlening

werd strikt beperkt tot ‘behoeftigen’ die niet in staat waren in eigen inkomsten te voorzien, en

ook geen beroep konden doen op ondersteuning door familieleden. De OCMW-wet houdt

aldus een beweging in tot doorbreken van de scheiding tussen ‘gevestigde’ burgers en

‘arme’ buitenstaanders, ten voordele van het besef dat mensen onderling afhankelijk zijn, en

dat maatschappelijke integratie start vanuit de erkenning van deze onderlinge afhankelijkheid

én verbondenheid (Bouverne-De Bie, 2007). Hiermee wordt ook aandacht gevraagd voor de

erkenning van de diversiteit in posities, mogelijkheden en opvattingen van mensen, en voor

de opdracht te leren omgaan met deze diversiteit. Volgens Bouverne-De Bie (2007) hebben

OCMW’s aldus een sleutelopdracht in het maatschappelijk leren omgaan met nieuwe

ontwikkelingen, zoals bijvoorbeeld de vergrijzing, toenemende migratiestromen, of de

gevolgen van veranderende posities op de arbeidsmarkt. De auteur stelt zich de vraag of de

OCMW’s voldoende gezien en erkend worden in deze sleutelopdracht, en of de OCMW’s

zelf hier voldoende nadruk op leggen. Een aandachtspunt is volgens haar hoe we de actuele

maatschappelijke ontwikkelingen in communicatie brengen: als ‘problemen die om een

oplossing vragen’ – wat dus betekent dat we er liefst zo weinig mogelijk mee te maken

hebben – dan wel als sociale veranderingen waarmee we moeten leren leven, en die dus

zorgvuldige aandacht vragen.

De fundamentele regels van de taak en de werking van de OCMW's werden vastgelegd in

drie wetten :

• de wet van 2 april 1965 betreffende de zorg voor de bijstand die wordt verleend door

de OCMW's,

21

• de organieke wet betreffende de OCMW's van 8 juli 1976,

• de wet van 26 mei 2002 betreffende het recht op maatschappelijke integratie.

De maatschappelijke dienstverlening en het recht op maatschappelijke integratie zijn de

middelen die door de wetgever worden ingezet om ervoor te zorgen dat iedereen (opnieuw)

een leven leidt dat aan de menselijke waardigheid beantwoordt (Agten, et al., 2004).

De organieke wet van 1976 bood reeds een duidelijk stramien, maar met de recente “Wet

betreffende het recht op maatschappelijke integratie” wordt de OCMW-werking eigenlijk in

een bepaalde richting geduwd, nl. meer in de richting van activering (Coussée, 2007).

De interpretaties en de toepassingen verschillen echter van OCMW tot OCMW (Agten et al.,

2004). Om de werking van het OCMW beter te begrijpen is het noodzakelijk om zowel stil te

staan bij het wettelijke kader als bij de diverse mogelijke invullingen in de praktijk. Een

nieuwe uitdaging is ongetwijfeld ook de relatie tussen OCMW en gemeente in het kader van

het nieuw OCMW-decreet. Het belangrijkste gevolg van dit nieuwe decreet is dat de OCMW-

voorzitter ook schepen van welzijn kan zijn. Dit is ook in Aalst het geval. Wat hiervan

mogelijke gevolgen kunnen zijn wordt in het empirische deel besproken.

In België is de maatschappelijke dienstverlening een systeem dat bescherming wil bieden

aan personen en gezinnen die niet meer beschikken over voldoende middelen om een leven

te kunnen leiden dat beantwoordt aan de menselijke waardigheid (bijvoorbeeld door een

faillissement, een ziekte, een ontslag, familiale problemen, etc.).

Het hoofddoel van de maatschappelijke dienstverlening is aan éénieder toelaten een leven te

leiden dat beantwoordt aan de menselijke waardigheid.

De notie menselijke waardigheid is geëvolueerd met de jaren, maar in de huidige Belgische

samenleving houdt zij op z'n minst in dat men zich kan voeden, zich kan kleden, zich kan

huisvesten, zich kan verzorgen en toegang kan hebben tot de gezondheidszorg. Indien,

omwille van moeilijkheden, iemand niet meer zou beschikken over de nodige middelen om

zich te voeden, te kleden, te huisvesten, zich te verzorgen, of om toegang te hebben tot de

gezondheidszorg, dan is het OCMW er om te helpen (www.ocmw-cpas.be).

Het recht op maatschappelijke integratie en de maatschappelijke dienstverlening worden

begrepen als residuaire rechten van de sociale zekerheid en de familiale bijstand. Dit

betekent dat het OCMW enkel en alleen kan tussenkomen wanneer iemand geen rechten

meer kan doen gelden op een andere tussenkomst van de sociale zekerheid. Het OCMW

gaat toch tussenkomen wanneer iemands situatie niet overeenstemt met ‘de menselijke

22

waardigheid’. Het OCMW kan voorschotten verlenen (op het pensioen, op de

werkloosheidsuitkering, ...) die het kan terugvorderen bij de betreffende instelling.

Naast het toekennen van individuele steun aan personen in moeilijkheden, voorziet de wet

bovendien dat het OCMW, daar waar het nodig blijkt, instellingen of diensten met een

sociaal, curatief of preventief karakter kan opstarten en beheren. De diensten die beheerd worden door het OCMW zijn zeer verschillend en hangen in grote mate af van OCMW tot

OCMW en dit volgens de behoeften van de bevolking die leeft in de gemeente.

Hierna volgen enkele voorbeelden van diensten die beheerd worden door OCMW’s : dienst

schuldbemiddeling, washuis, sociale winkel, opvangtehuis, transit-woning, sociaal restaurant,

kindertehuis, dienst hulp aan families, rusthuis, etc. (www.ocmw-cpas.be).

Bouverne-De Bie (2007) stelt dat de OCMW-wet van 1976 de belofte inhoudt van een

verschuiving van een residuele naar een structurele benadering van sociale problemen. In

een residuele benadering wordt de benadering van sociale problemen gevat in een utilitair

referentiekader: het gaat erom probleemdragers te leren vaardigheden en attitudes te

verwerven die nodig zijn om aan te kunnen sluiten op de vigerende maatschappelijke

verwachtingen. De utilitaire benadering sluit aan bij een specifiek behoeftebegrip, gebaseerd

op de veronderstelling dat behoeften los van concrete situaties omschreven kunnen worden

en dat ze onderworpen kunnen worden aan een externe rangordening.

Het OCMW dient in deze benadering te kiezen welke behoeften prioritair opgenomen worden

en welke behoeften als niet prioritair noodgedwongen terzijde geschoven worden. Deze

utilitaire benadering leidt tot marginalisering van de menselijke mogelijkheden, omdat

mensen slechts in de marge erkend worden op vragen en capaciteiten die buiten het beeld

van het ‘nuttige’ vallen. In een structurele benadering van sociale problemen wordt uitgegaan

van de vraag wat de maatschappelijke betekenis is van ingebrachte behoeften: van welke

afwegingen zijn ze de uitkomst, gegeven de maatschappelijke positie en mogelijkheden van

mensen? OCMW’s dienen in deze benadering niet te kiezen tussen behoefte, maar worden

gericht op de samenhang in de diversiteit van vragen waarmee mensen beroep doen op

maatschappelijke dienstverlening. Deze culturele betekenis van het OCMW, als een forum

waarin mensen gericht aangesproken worden op de vraag hoe ze zich verhouden tot de

sociale wereld, is volgens Bouverne-De Bie (2005) onderbelicht gebleven.

23

3.2. GEMEENSCHAPSVORMING

In dit deel zal ik proberen een aantal definities, denkwijzen en benaderingen van

gemeenschapsvorming theoretisch uit een te zetten. Ik ga na hoe de invulling van dit

concept historisch geëvolueerd is, wat onder gemeenschapsvorming wordt verstaan en hoe

gemeenschappen gevormd worden. Daarbij aansluitend ga ik na op welke manier

gemeenschapsvorming in verbinding wordt gebracht met burgerschap en stedenbeleid.

3.2.1. De historische evolutie van het begrip gemeenschapsvorming

Om het gemeenschapsconcept accuraat in te vullen wordt beroep gedaan op een historisch

overzicht dat wordt weergegeven binnen de tekst “Sociaal-cultureel werk: van burgerdeugd

naar realisatie van burgerschap?” van Bouverne-De Bie, De Droogh en Verschelden (2006).

Via dit historische overzicht, dat onlosmakelijk verbonden is met typische maatschappelijke

kenmerken, komen de verschillende invullingen van gemeenschap duidelijk aan bod.

Bij de weergave van de ontstaansbasis van gemeenschapsvorming kunnen we niet voorbij

gaan aan de volksopvoedingsinitiatieven midden de 19de eeuw. Dit zijn initiatieven van

vrouwen uit de burgerij, met de bedoeling om het ‘gemene volk’ te heropvoeden. Het gevolg

was dat dit burgerlijke beschavingsoffensief ernaar streefde om al diegenen die niet tot de

burgerlijke klasse behoorden te conformeren aan de burgerlijke norm waardoor de burgerij

zich positioneerde als drager van de maatschappelijke vernieuwing (Bouverne-De Bie,

2005). Deze volksopvoeding had tot doel één gemeenschap te vormen die dezelfde

burgerlijke waarden hoogachtte. In tegenstelling tot vroeger gaat men er dus van uit dat

individuele behoeften niet meer samenvallen met collectieve behoeften, met het algemeen

belang en dat zich aanpassen aan het collectieve belangrijker is dan het individuele.

In het begin van de 20ste eeuw is er nog steeds sprake van volksopvoeding. Dit keer

gebeurde die echter binnen de waarden en normen vooropgesteld door de zuil waartoe men

behoorde (Bouverne-De Bie, De Droogh en Verschelden, 2006). Binnen de verzuilde

samenleving werd gemeenschap opgebouwd op basis van de consensus die er heerst over

waarden en normen, waardoor noties als algemeen belang hier hun ontstaansbasis vinden.

Bouverne-De Bie, De Droogh en Verschelden stellen hierbij “dat gemeenschapsvorming mee

het ontstaan van de ‘wij’- en ‘zij’-groepen, die met elkaar samenleefden op basis van

democratisch vormgegeven onderhandelingsprocedures, creëerde”.

24

Vanaf de jaren ’60 blijkt de verzuilde samenleving over haar gloriemoment heen te zijn. Zoals

Huyse poneert (Bouverne-De Bie, De Droogh en Verschelden, 2006) “worden zuilen steeds

meer machtspolitieke concerns waarin elites nog wel eens consensus sluiten, maar waarbij

het cement van gedeelde waarden en ideologie niet langer meer centraal stond”. De positie

van individuen binnen een samenleving en het vormen van gemeenschap werd hierdoor

steeds minder gereguleerd vanuit de zuilen.

Tijdens de jaren ’90 werd de idee van het ideologische verzuilingsprincipe definitief verlaten.

De afschaffing van de ideologische koepels zorgde voor de intrede van belangenorganisaties

die fungeren vanuit het maatschappelijk middenveld (Bouverne-De Bie, De Droogh en

Verschelden, 2006). Bouverne-De Bie (2005) stelt dat de verzuilde samenleving is

getransformeerd tot een netwerksamenleving. We leven in een samenleving die bol staat

van de diversiteit. Bouverne-De Bie, De Droogh en Verschelden (2006) geven aan dat het

besef groeit dat we vandaag niet langer meer leven in één gemeenschap, maar wel in vele

gemeenschappen tegelijk. Gemeenschappen kunnen niet langer worden afgeleid van één of

andere blauwdruk, maar zijn vaker producten van constructie en verbeelding.

Uit dit historische overzicht blijkt dat gemeenschapsvorming door de jaren heen sterk

veranderd is. Lange tijd is er sprake geweest van categoriaal denken rond

gemeenschapsvorming, waarbij identiteitsontwikkeling en gemeenschappen afgeleid werden

uit de specifieke zuil waartoe men behoorde. Men creëerde zo ‘wij’- tegenover ‘zij’-groepen.

Met het verdwijnen van de zuilen kunnen/moeten gemeenschappen door ieder individu zelf

geconstrueerd worden. Dit wordt beoogd, maar hoe ontstaan sociale relaties tussen mensen

in onze hedendaagse samenleving? 3.2.2. Definities van gemeenschapsvorming

Zoals eerder reeds beschreven is onder invloed van enkele maatschappelijke tendensen de

relatie tussen het individu en het collectieve niet meer zo vanzelfsprekend als voorheen.

Vertrekkend vanuit deze maatschappelijke achtergrond is het interessant om na te gaan hoe

mensen met elkaar omgaan en hoe groot de bestaande verscheidenheid aan relaties wel

niet is.

Gemeenschapsvorming is een woord met vele betekenissen: inburgering,

samenlevingsopbouw, maatschappelijke vorming, actief burgerschap, sociale cohesie, enz.;

activiteiten die de kwaliteit en de samenhang van de (lokale) gemeenschap versterken door

ontmoetingsmogelijkheden te creëren bijvoorbeeld, door samen te werken met andere

25

(wijk)initiatieven. Vaak met bijzondere aandacht voor moeilijk bereikbare en maatschappelijk

kwetsbare groepen (mensen met een etnisch-cultureel diverse achtergrond, minder mobiele

mensen, kansarme gezinnen) (www.thuisindestad.be).

Volgens Bouverne-De Bie, De Droogh en Verschelden (2006) is gemeenschapsvorming een

gebeuren waarbij individuen, groep en samenleving telkens op elkaar ingrijpen. Het is een

proces dat gebeurt.

Gemeenschapsvorming wordt vaak gelinkt aan sociale cohesie. In de traditionele visie over

gemeenschapsvorming stelt men dat er een verlies is aan sociale cohesie binnen de

samenleving (Coussée, 2006). Binnen die traditionele visie was er immers enkel sprake van

een gemeenschap wanneer alle leden er een consensus over bepalende waarden en

normen op nahielden. Binnen een risicosamenleving waarin ieder individu over een grote

individuele keuzevrijheid beschikt lijkt het logisch dat er eerder sprake is van een diversiteit

aan meningen. Dit wil niet zeggen dat de opkomst van individualiseringsprocessen ten

nadele is van het gemeenschapsleven. Putnam (2000) beweert dat het verenigingsleven

achteruitgaat. Gevoelens van angst en onveiligheid worden volgens hem vaak

toegeschreven aan een gebrekkige betrokkenheid tussen diverse individuen binnen een

samenleving. Hieruit valt echter niet te besluiten dat gemeenschapsvorming op sterven na

dood is.

Een gemeenschap tussen mensen wordt actueel nog steeds beschreven. Soenen (2006)

geeft aan dat gemeenschap overeenstemt “met onze alledaagse relaties waarin we telkens

opnieuw momenten van samenzijn en behoren (stitch) en van scheiding en vermijding (split)

construeren, deconstrueren en reconstrueren”.

Blokland-Potters in Soenen (2006) stelt dat “gemeenschap gaat over sociale plaatsbepaling

ten aanzien van anderen. Het zijn pogingen om een coherente positie te bepalen in het

alledaagse leven waarbij mensen zichzelf vergelijken met anderen, waarbij overeenkomsten

en verschillen gezien worden”. Hierbij worden gemeenschappen opgevat als verbeelde

gemeenschappen: “zij bestaan als mentale veronderstellingen van het denken en voelen van

‘wij behoren bij elkaar’, en als alledaagse handelingspraktijken waarin we uitdrukken bij wie

we horen, en waarin we anderen bij ‘ons’ insluiten of juist van ‘ons’ uitsluiten”.

Uit dit alles blijkt dat gemeenschapsvorming een heel complex begrip is. De invulling van het

concept is inherent verbonden met de maatschappelijke context die betekenis geeft aan de

relaties tussen individuen en collectieve verbanden. Het voorgaande dient duidelijk als

hedendaagse invulling gezien te worden.

26

Putnam (2000) haalt ook het belang van sociaal kapitaal aan. Dit begrip omvat verbindingen

tussen mensen: het gaat om “social networks and the norms of reciprocity and

trustworthiness that arise from them”. Putnams werk is bekritiseerbaar, onder meer omdat hij

sterk vertrekt vanuit homogeniteit binnen sociale klassen en de problematisering van

heterogeniteit tussen diverse sociale klassen. Deze homogene groepen moeten worden

samengebracht en gestimuleerd om zich in te zetten voor de civiele samenleving. Hierbij

wordt weinig rekening gehouden met diversiteit binnen deze doelgroepen noch met

structurele mechanismen die in de hand werken dat bepaalde groepen in de samenleving

[lagere klassen] over minder sociaal kapitaal beschikken dan anderen (Evers, 2003). Zijn

inleidend hoofdstuk biedt echter begrippen aan die een waardevol kader scheppen om te

denken over netwerking, met name de concepten bridging en bonding social capital.

Bonding social capital verwijst naar het bewerkstelligen van een homogeen identiteitsgevoel,

het betreft zeer dichte contacten binnen afgebakende groepen. Peters en Debosscher (2006)

geven als voorbeelden etnisch-culturele verenigingen of verenigingen waar armen het woord

nemen. Daarnaast bestaat ook bridging social capital dat zich meer naar buiten richt en

ruimte maakt om te ontmoeten in diversiteit. Putnam (2000) stelt dat waar bonding social

capital ervoor zorgt dat mensen rondkomen – “getting by” – , bridging social capital maakt

dat mensen vooruit gaan of “getting ahead”.

Bridging gaat volgens Soenen (2001) over “initiatieven die mensen de mogelijkheid geven

contacten te hebben met mensen die anders zijn dan zichzelf”. Ze onderscheidt drie vormen

van verbondenheid of gemeenschapsvorming (Soenen, 2006):

• “Gemeenschapsvorming op basis van homogeniteit” : hierbij staat het mogelijk maken van

intieme, diepgaande, krachtige relaties centraal, om zo het isolement van bepaalden – vaak

kwetsbaren – te doorbreken of via het ondersteunen van homogeniteit bij gemarginaliseerde

groepen te komen tot emancipatie.

• “Gemeenschapsvorming op basis van herkenbaarheid”: veel minder diepgaande bindingen

ontstaan bij het stimuleren van initiatieven die zorgen dat mensen herkenbaar worden, dat ze

geen onbekenden meer zijn. Dit zorgt voor een verhoogd gevoel van familiariteit bij mensen

en de mogelijkheid om luchtige gesprekken aan te gaan.

• “Gemeenschapsvorming op basis van ambivalentie”: er ligt geen eenzijdige aandacht op

het creëren van duurzame, sterke bindingen, maar wel een ondersteunen van initiatieven die

zich naar een breed en heterogeen samengesteld publiek richten, waarbij het mogelijk wordt

om te ontmoeten in vluchtigheid en mogelijks over te gaan naar krachtige groepsbinding.

27

Volgens de auteur moet er aandacht worden geschonken aan initiatieven die zich focussen

op verbondenheid op basis van ambivalentie, aangezien deze geen dwangmatig creëren van

zeer diepe bindingen vooropstellen, maar de ruimte laten om te ontmoeten, te proeven, te

vermijden. Het is een overkoepelende verbondenheid, die de mogelijkheid opent om naar

homogeniteit en diepgaande contacten te evolueren, maar evengoed mensen de kans laat

dit niet te doen en vluchtige contacten valoriseert.

3.2.3. Differentiatie aan gemeenschapsvorming

Zoals uit het overzicht blijkt, worden gemeenschappen doorheen de tijd sterk gedifferentieerd

ingevuld. De differentiatie aan gemeenschapsinvullingen is binnen de actuele

maatschappijvorm nog steeds aan de orde. Daarom wordt in deze paragraaf getracht een

antwoord te formuleren op de vraag: hoe kan je gemeenschappen vormen in een

postmoderne samenleving waar differentiatie de klok slaat en waarom moet dit? (Devos,

2006).

Deze vraag wordt beantwoord door vier verschillende paradigma’s over

gemeenschapsvorming, m.n. het liberale, communitaristische, civiele samenleving en neo-

republikeinse paradigma.

Binnen deze paragraaf wordt vervolgens stilgestaan bij de verschillende sociale politieke

verschuivingen in relatie tot gemeenschapsvorming en de vorming van de ruimere

samenleving. Samenlevingsopbouw wordt door Jansen & Notredame (2003) gezien als een

element van een breed opgevatte sociale relatie. Om deze relatie kritisch te analyseren

moeten de belangrijkste thema’s binnen de sociale politiek worden blootgelegd. Van der

Veen & Jansen (1999) stellen dat het binnen de sociale politiek enkel nog gaat om het

mogelijk maken van sociale integratie (sociale cohesie) en sociale participatie binnen de

afstemming tussen staat, markt en gezin. De aanzet om vooral in te gaan op sociale

integratie en sociale participatie vindt volgens hen zijn oorzaak bij de toenemende

individualisering.

Van der Veen & Jansen (1999) geven aan dat samenlevingsopbouw een belangrijke rol kan

spelen in de bestrijding van deze kwalen. Het activeren van het individu en de lokale

samenleving wordt hier naar voor geschoven als dé oplossing. “Activering is een strategie

om de integratie van de lokale samenleving te versterken, evenals de participatie van de

individuele burgers aan die samenleving, waarbij het voorkomen en ongedaan maken van

sociale uitsluiting een bijzonder uitgangspunt is” (Van der Veen & Jansen, 1999).

28

Volgens Van der Veen & Jansen (1999) ontstaat er zo een politiek spectrum over

gemeenschapsopbouw met enerzijds individualistische visies die zelfontplooiing en

volwaardige sociale participatie benadrukken en anderzijds collectivistische visies die

versterking van sociale integratie benadrukken.

Het sociaal politieke aspect wordt hierbij opgenomen om na te gaan hoe de invulling van

sociale politiek binnen de diverse gemeenschapsvormen de mogelijkheid biedt om

onderdrukkende sociale structuren uit te dagen in de richting van een menswaardig leven

voor éénieder.

Bijgevolg gebeurt de onderstaande bespreking van de vier modellen van

gemeenschapsvorming telkens in twee delen. Het eerste deel spitst zich toe op de eigenlijke

invulling van gemeenschapsvorming binnen het specifieke model en het tweede deel brengt

de sociaal politieke impact op de vorming van de gemeenschap en de ruimere samenleving

in kaart. Er wordt ook aandacht besteed aan de zwaktes van elk paradigma, welke bij de

bespreking van de onderzoeksresultaten zullen worden heropgenomen.

3.2.3.1. Het liberale paradigma

A. Gemeenschapsvorming gedefinieerd

Binnen het liberaal paradigma neemt de individuele vrijheid een centrale plaats in. Het

individu wordt hier gezien als manager van zijn eigen leven die op basis van zijn individuele

vrijheid keuzes maakt (Devos, 2006). Volgens Rawls in Devos (2006) draait het binnen het

hedendaags liberalisme om “individuen die hun eigen levensplan realiseren, hun eigen

invulling geven aan het goede leven en hun individuele weg naar het geluk uitstippelen”.

Devos (2006) stelt echter dat mensen binnen dit paradigma opgevat worden als rationele

egoïsten. Vanuit deze vaststelling kan men concluderen dat sociale relaties strategisch

opgebouwd worden vanuit hun instrumentele betekenis. Hierbij wordt de vrijheid van het ene

individu slechts beperkt in de mate waarin ze moet kunnen samengaan met de vrijheid van

de andere (Bouverne-De Bie, 2006). Als volgt wordt gemeenschap enkel opgebouwd door

individuen als het bijdraagt tot hun eigen belang. Gemeenschapsvorming wordt binnen dit

paradigma dus omschreven als het leren organiseren van je privé-sfeer en het verwerven

van competenties om aan de samenleving te participeren. Individuen beseffen dat ze gehoor

moeten geven aan enkele collectieve regels die de gemeenschap reguleren zodat ze hun

eigenbelang zo efficiënt mogelijk kunnen realiseren (Devos, 2006). Vandaar dat iedereen

29

zich moet aanpassen aan de maatschappelijke norm omdat deze norm de mogelijkheden tot

autonoom handelen beschermt (Bouverne-De Bie, De Droogh en Verschelden, 2006).

Natuurlijk zijn er ook enkele zwaktes verbonden aan het liberale paradigma van

gemeenschapsvorming. Het grootste gevaar is volgens Devos (2006) dat er onvoldoende

oog is voor sociale mechanismen die individuele keuzes voorprogrammeren. Elchardus

(2002) verduidelijkt deze belemmering door erop te wijzen dat vele keuzes in belangrijke

mate al voorgeprogrammeerd zijn onder invloed van subtiele machtsmechanismen waardoor

de individuele keuzebiografie een illusie blijkt te zijn. Binnen het liberaal paradigma ligt de

focus op strategisch handelende individuen. Hierbij moet men er zich van bewust blijven dat

niet ieder individu over de competenties beschikt om zijn eigen leven te managen. Devos

(2006) vraagt zich dan ook terecht af “wat met de zwakke, die niet over voldoende

economisch, sociaal en cultureel kapitaal beschikt om zelfstandig zijn individuele levensplan

uit te stippelen en na te volgen?” Dit paradigma loopt het gevaar om de structurele

component van problemen over het hoofd te zien, juist omdat de focus te sterk op het

individu ligt.

B. Sociaal-politieke aspect

Het liberaal paradigma kan geplaatst worden onder de individualistische visies op sociale

politiek. Deze visies zien individualisering als een positieve ontwikkeling die de vrijheid en

persoonlijke autonomie van mensen vergroot. Zoals reeds vermeld, beoogt men binnen deze

visies de optimale en totale vrijheid van ieder individu zodat er geen sprake meer kan zijn

van sociale controle (Van der Veen & Jansen, 1999). Sociale politiek richt zich hier vooral op

sociale participatie waardoor het gemeenschapsvorming beïnvloedt. Het gaat hier namelijk

over het zo optimaal mogelijk versterken van groepen die hun objectieve mogelijkheden tot

participatie nog te weinig waarmaken (Van der Veen & Jansen, 1999).

Deze eis tot participatie wordt wel nogal éénzijdig ingevuld, namelijk als toevoer naar de

arbeidsmarkt (Van der Veen & Jansen, 1999). Samenlevingsopbouw heeft binnen de (neo)-

liberale stroming de taak ervoor te zorgen dat zwakkeren (vroegtijdige schoolverlaters,

allochtonen, anderstalige nieuwkomers,…) hun weg vinden naar de arbeidsmarkt.

Samenlevingsopbouw is dan ook organisator en facilitator voor initiatieven die het zwakkeren

mogelijk moeten maken om via non-formele routes te participeren aan de arbeidsmarkt (Van

der Veen & Jansen, 1999).

Met andere woorden gaat sociale politiek hier louter over het mogelijk maken van integratie

op de arbeidsmarkt. Zou sociale politiek hier niet beter die alles bepalende invulling van

30

participatie op de arbeidsmarkt loslaten voor een bredere invulling van participatie tot

allerhande maatschappelijke terreinen?

3.2.3.2. Het communitaristische paradigma

A. Gemeenschapsvorming gedefinieerd

De communitaristen vertrekken vanuit een holistische visie op mens en samenleving waarbij

het geheel primeert ten opzichte van de delen (Devos, 2006). In tegenstelling tot de liberale

visie op gemeenschapsvorming is er sprake van een gemeenschap die meer is dan de som

van haar delen en waarin individuen hun identiteit kunnen verlenen (Devos, 2006). Binnen dit

paradigma geldt dat individuen gelukkig kunnen worden als ze aan de gemeenschap

participeren. Het basisidee is hier dat de gemeenschap primeert op het individu (Devos,

2006). Binnen het communitaristische model wordt de autonomie van de individuen positief

omschreven. Mensen houden bij hun handelen rekening met de rechten en vrijheden van de

andere individuen. Dit wederzijdse respect wordt gezien als een resultante van de actieve

participatie aan de gemeenschap (Bouverne-De Bie, 2005).

Dit communitaristisch uitgangspunt wordt vaak naar voor geschoven ter legitimatie van onze

moderne multiculturele samenleving (Devos, 2006). Men gaat dan niet uit van “de

gemeenschap als één homogene samenleving, maar als een ‘postmoderne’, onderling

onherleidbare veelheid van subculturen” (Devos, 2006). Deze veelheid aan subculturen kan

verwijzen naar de rijkdom die een multiculturele, diverse samenleving kan opleveren. Gorgoz

(2006) voert onderzoek naar het nut, de plaats en betekenis van gemeenschapsvorming

binnen een pluriforme samenleving en daaruit blijkt dat diversiteit binnen de gemeenschap

moet gezien worden als een gegeven/feit.

Bouverne-De Bie, De Droogh en Verschelden (2006) geven aan “dat verschillen kunnen

getolereerd worden in de mate dat ze geen bedreiging vormen voor de democratisch

gevestigde consensus over de te respecteren samenlevingsordening”.

Gemeenschapsvorming is in deze benadering gericht op consensus over

samenlevingswaarden als solidariteit en tolerantie.

Hierdoor heerst er ten opzichte van de andere groepen een noodzakelijke tolerantie. De

kritiek die Devos (2006) levert poneert dat die tolerantie resulteert in onverschilligheid. Hieruit

besluit hij dat diversiteit binnen dit paradigma helemaal niet als een verrijking kan worden

beschouwd, maar ontaardt in onverschilligheid ten aanzien van andere culturen. Het

3