maandblad n r . 1 2 0 1 2

nigeriasamsam s a m s a m =

s a m e n d e l e n s a m e n l e r e n s a m e n werken samsam

maandblad n r . 1 2 0 1 2

aardolie samsam s a m s a m = s a m e n d e l e n s a m e n l e r e n s a m e n werken samsam maandblad

n r . 7 2 0 1 1wereldwijd

samsam s a m s a m = s a m e n d e l e n s a m e n l e r e n s a m e n werken samsam maandblad

n r . 1 2 0 1 2nigeria samsam

voor jonge

wereld-burgers

samsam s a m s a m = s a m e n d e l e n s a m e n l e r e n s a m e n werken samsam maandblad

n r . 1 2 0 1 2nigeria

. kunnen we zonder aardolie?. wonen naast het zwarte goud. ben je slim of oliedom? doe de test!

Aardolie: zonder dat we het door hebben, gebruiken we er héél veel van. Niet alleen voor benzine, verwarming en verlichting, maar ook voor dingen die met olie zijn gemaakt: plastic, verf, medicijnen, speelgoed, kleren en nog veel meer. In Nederland gebruiken we 170 miljoen liter olie per dag. Zonder olie zou het land stilliggen. Alle fabrieken zouden dichtgaan.

Omdat in de Nederlandse bodem weinig aardolie zit, is Nederland afhankelijk van landen die wel veel olie uit de grond halen. Samsam ging naar Nigeria, een land in Afrika waar veel olie vandaan komt. We vroegen kinderen in de Nigerdelta hoe het is om tussen olievelden en oliepijpleidingen te wonen.

SamSam = Samen

Samsam is een oud woord

voor: samen, allebei, het-

zelfde. Samsam gaat over:

samen delen, samen

leven, samen spelen,

samen leren en samen

verantwoordelijk zijn voor

een duurzame wereld.

2

In spin …… de bocht gaat in. Marnix de Bruyne (journalist) en Petterik Wiggers (fotograaf) maakten deze samsam

Warri

Bodo

Warri

Port Harcourt

Bonny eiland

Escravos

rebus

de makers:

nu weer

vul hier de oplosssing in

van de

redactie

Nigeria

Maak deze rebus en zie hoe dit gedeelte van Nigeria heet

Iwhrekan

Nederland

K I j K v o o r f I l m P j E s o v E r a a r d o l I E o P s a m s a m . N E t

3

“Ik heet George, ik woon in Warri. Dat noemen ze een oliestad, omdat er veel

bedrijven zitten die aardolie uit de grond halen. De bodem van Nigeria zit vol aardolie. Mijn vader werkt als

ingenieur bij een oliebedrijf. Dat wil ik later ook, want dan verdien

je goed.”

“Zulke krabben vang ik in het dorp van mijn oma. Op

pagina 16 leg ik uit hoe ik dat doe.”rijk door olie

Aardolie kan een land rijk maken. In Nigeria maakt oliewinning niet ieder-een rijk. Bewoners van de Nigerdelta, waar de meeste oliebronnen zijn, wil-len dat een veel groter deel van de olie-winst wordt gebruikt voor de ontwik-keling van hun gebied: voor scholen, wegen en ziekenhuizen. Dan hebben zij ook wat aan het ‘zwarte goud’.

4

Deels. We kunnen stoppen

met maken van dingen waarvan er genoeg zijn.

Plastic zakken bijvoorbeeld, daar is aardolie

voor nodig. Bij een inruilpunt

krijg je dan statiegeld voor een plastic zak.

We kunnen wel zonder, maar als

iedereen elektrisch gaat rijden worden benzine-

stations vast boos. Enne, ik heb gelezen

dat je benzine kunt maken van

hondenpoep. Klopt dat?

K W E E N I E K W E E t W E l

5

We zouden een vervanger voor benzine

moeten bedenken. Aan elk autowiel een dynamo zodat

de accu tijdens het rijden oplaadt! Of je auto inruilen voor een

elektrische. Dat is ook schoon.

Hoewel, plastic dat is toch van aardolie gemaakt? Dat kunnen we niet missen.

Het is licht, buigbaar, stevig en waterdicht!

We zijn benieuwd naar jouw mening! Ga voor de stelling naar samsam.net

NederlandZita (11) helpt haar nicht Racquel (20) terwijl ze haar scooter voltankt. “Hoe duur de benzine is? Ik weet het niet precies, ik tank altijd voor vijf euro,” zegt Racquel, “meestal drie keer per week.” Op de pomp staat de prijs: 1,67 euro per liter. Bijna een euro per liter gaat als belasting naar de regering. Die gebruikt dat geld voor wegen, scholen, fietspaden en ziekenhuizen. Racquel kocht haar scooter van geld dat ze verdiende in Spangas, een televisieserie waarin ze speelt.

Kingdom (9) verkoopt benzine in plastic flessen. In zijn buurt is geen benzine-pomp. Daar kost benzine 65 Naira per liter, dat is 30 eurocent. Omdat Nige-ria veel aardolie heeft en omdat veel mensen arm zijn, heft de regering geen belasting op benzine. Integendeel, de regering zorgt dat mensen benzine voor minder geld kunnen kopen dan het eigenlijk kost. Het lijkt goedkoop, 30 eurocent per liter, maar dat is het niet als je weet dat een bewaker niet veel meer dan 2 euro per dag verdient.

Zita (rechts): “Later wil ik ook een scooter. Maar dan eentje die minder benzine gebruikt.”

Als er een klant komt, giet Kingdom een fles leeg in de tank

Nigeria

6

lEEs vErdEr oP PagINa 8 EN 9

W o n e n n a a s t o l i e v e l d e n

Heb je wel eens geholpen met tanken? Dan ken je vast de scherpe geur van benzine. Nederlandse benzine komt vooral uit Rotterdam. Daar staan grote raffinaderijen: fabrieken die benzine en andere brandstoffen, zoals diesel maken. Ze maken die van aardolie.

Ook voor het maken van veel spullen is aardolie nodig. Olietankers halen die aardolie uit de hele wereld. Bijvoorbeeld uit het Afrikaanse land Nigeria. 7

Door olielekkage kun je hier geen vissen meer vangen. Wel dode krabben

Top drieRusland, de Verenigde Staten en Saudi-Arabië produceren de meeste aardolie. Nigeria staat boven-aan in de Afrikaanse top drie. Nigeriaanse olie is populair omdat je er eenvoudig benzine van maakt. Grote oliebedrijven als Shell, Chevron en ExxonMobil pompen veel olie uit de Nigeriaanse bodem. Nigeria produceert per dag meer dan 2 miljoen vaten olie. Dat is het dubbele van alle olie die Nederlanders samen op een dag gebruiken.

oiliepijpleidingenDe olie komt vooral uit oliebron-nen in de Nigerdelta, een gebied dat grenst aan zee. De Niger, bijna de langste rivier van Afrika, komt er in uit. De Nigerdelta bestaat uit rivieren, meertjes, moerassen, eilandjes en mangrovebossen. Mangrove groeit half in het wa-ter, half op het land. In het gebied liggen dorpen die je soms alleen per boot kunt be-reiken. Vlak onder de grond, soms erboven, liggen metalen pijplei-dingen, honderden kilometers lang. De olie gaat via dit netwerk naar de havens aan de kust. Daar wachten de olietankers.

olielekDe oliepijpleidingen kunnen grote problemen veroorzaken. Bij-voorbeeld omdat ze door slijtage gaan lekken. Of omdat dieven er gaten in boren om olie te stelen. Queen (11) en haar neef Victor (11) weten er alles van. Ze wonen in het stadje Bodo. Drie jaar geleden brak hier een pijpleiding. Door een zwakke plek in de leiding stroomde de olie eruit. Pas na weken kwam Shell Nigeria, die verantwoordelijk is voor deze pijpleiding, het lek repareren. De olie ligt er nog steeds. “Vroeger kon je hier oesters vinden. Die aten we dan op,” vertelt Queen. “Nu zijn alle schelpen en vissen dood.”

drie uur peddelenQueen en Victor laten de haven zien. Het is eb, de

baai ligt droog. De vissersboten, zwart van de olie, liggen stil. “Ik heb al drie jaar niet meer

gevist,” zegt een visser op de kade. “Drie uur peddelen verderop is schoner water waar nog wel vissen leven, maar dat is te ver weg.”Op de markt wijzen Victor en Queen schelpen en vis-sen aan die vroeger in het water in hun buurt leefden. Nu komen ze uit buurland Kameroen, een dag varen van Bodo.

vluchTenAcht jaar geleden moest de familie vluchten voor een ander groot olielek. Dat was in Goi, een dorp niet ver van Bodo. “Mijn opa heet Chief Barizaa Dooh. Hij

was geen arme man: hij had een kippenfokkerij, visvijvers en een bakkerij,” vertelt Victor. De olie doodde de vissen en maakte het water ondrinkbaar. "Mijn familie moest alles achterlaten. Ik was nog klein, maar ik weet nog hoe het verse brood uit de bakkerij smaakte. Zo lekker heb ik het daarna nooit meer geproefd!”

rechTszaakHet lek in Goi was de schuld van Shell, vindt Chief Barizaa Dooh. Daarom is hij een rechtszaak tegen het bedrijf begonnen. En wel in Ne-derland, want daar staat het hoofd-kantoor van Shell. Queens vader is daarom namens Chief Barizaa Dooh al eens bij de rechtbank in Den Haag geweest. “Hij kocht in Nederland een horloge voor me,” zegt Queen trots. Het kan nog twee jaar duren voor de rechter een beslissing over de zaak neemt.

zwarTe drabIn Goi laten Victor en Queen zien waar ze als kleuters woonden. Het is vloed. Langzaam stijgt het water. Op het oppervlak schitteren alle kleuren van de regen-boog: olie. Het droog liggende zand ligt vol zwarte drab. Het ruikt een beetje naar benzine.Victor en Queen laten zien hoe mensen hier vroeger visten. Het net wordt helemaal zwart. Ze vinden al-leen dode krabben. Durven ze het water in, met al die olie? Zijn ze niet bang ziek te worden? “Mijn vader is dokter,” zegt Victor. “Als ik ziek word, maakt hij me wel beter.”

8

Victor zoekt krabben in het met olie bedekte water

opruimenShell ruimde de afgelopen jaren op veel plekken wél olie op. Daartoe is het bedrijf verplicht, ook als oliedieven de vervuiling hebben veroorzaakt. Shell vindt wel dat de regering van Nigeria, die het meeste geld verdient aan de oliewinning, meer moet doen om oliedieven en milieuvervui-ling aan te pakken.

• raffinaderijen maken benzine en diesel van aardolie• grote oliebedrijven halen veel aardolie uit nigeria• door oliewinning zijn de natuur en het drinkwater vervuild geraakt

Queen en Victor lopen bij eb door de baai bij Goi. Queen gooit haar slippers naar de kant, dan worden ze niet zwart

Queen’s vader Eric haalt met een stokje de olie van de handen van de kinderen. Vroeger was dit de visvijver van de familie. Nu kan er geen vis meer leven

9

Op samsam.net staan filmpjes over Queen en Victor

Victor en Queen met hun opa, Chief Barizaa Dooh

10

v a N P l a N K t o N t o t B E N z I N E

aardolie:

Aardolie is meer dan 60 miljoen jaar geleden diep onder de grond en in de bo-dem van oceanen ontstaan. Aardolie vormde zich uit resten van plankton (kleine zeediertjes en planten), hout, bladeren en planten. Door aardbevingen verdwenen deze resten onder de bodem en het aardoppervlak.

De resten vormden een dikke laag, waarop zich weer klei, zand en steen afzette. Door de hoge druk en warmte onder de grond, veranderde het plantaardige materiaal in vet, gas en water. Uit het vet ontstond aardolie.

Olie en gas zijn lichter dan water. Daarom wil het om-hoog. Soms gaat olie zelfs dwars door zacht, ‘poreus’ gesteente heen. Als olie een harde steenlaag tegenkomt, blijft het zitten. Zo ontstaat een oliebel. Boven een olie-bel hoopt zich ook het veel lichtere aardgas op.

Om de olie uit de grond te krijgen, moet je heel diep boren, tot onder de ondoordringbare steenla-gen. Soms zit de olie net onder de oppervlakte.

Ook op zee wordt vaak naar olie geboord, vanuit boortorens.

De olie gaat via oliepijp-leidingen naar de havens waar olietankers liggen.

Olietankers brengen de olie naar olieraffinaderijen. Daar maken ze er bijvoorbeeld benzine, diesel (voor vrachtwagens) en kerosine (voor vliegtuigen) van. Of synthetische stoffen (kunststoffen) voor plastic, verf, wasmiddelen, geur- en smaakstoffen, kunstmest, medicijnen, schoenen, meubels en matrassen.

De benzine gaat per tankauto naar de tankstations.

Daar gooien automobilisten en scooterrijders hun tank vol.

1

2

3

45

6

7

8

9

11

Dit is de familie Foster uit Stow (Ohio, Noord-Amerika). Voor de foto hebben de vader en moeder en hun vijf kinderen al hun plas-tic spullen in de tuin uitgestald. Plastic maak je van aardolie.We gebruiken ongeveer 10% van alle aardolie voor plastic. Kan je de

7 verschillen tussen deze twee foto’s

vinden?

OPLOSSING: Grote bal, rode laarzen, groep kleine ballen rechtsonder, rood-gele speelgoedauto, middelste raam, bal bij jongen linksboven en de bal voor het gezicht van de man in het midden

g E v o l g E N v a N E E N o l I E l E K

Queen en Victor varen met een visser door een zeearm bij het stadje Bodo. Vroeger stikte het hier van de vis. Nu leeft er bijna niets meer. Dat komt door het grote olielek van drie jaar geleden. Ook de mangrovebossen zijn dood. De kwetsbare luchtwortels van mangrove kunnen niet tegen olie.

12

13Queen heeft andere zorgen. Het is de eerste keer dat ze in zo’n wiebelige boot zit, en leuk vindt ze het niet. “Als je er hier in valt,” zegt ze, terwijl ze naar het met olie bedekte wateroppervlak staart, “kom je er vast nooit meer uit.”

vieze rookWaar aardolie in de grond zit, vind je bijna altijd ook gas. Soms wordt dat opgevangen en verkocht als aardgas. Op andere plekken is opvangen te duur of te ingewikkeld, vinden oliebedrijven. Om zonder gevaar voor explosies toch olie te kunnen blijven winnen, laten ze het gas ontsnappen. Dan gaat de vlam erin. Dat heet affakkelen. De rookwolken vervuilen de lucht. Ze vormen een ‘deken’ rond de aarde. Omdat de warmte van de zon niet meer door deze ‘deken’ terug de ruimte in kan, stijgt de temperatuur op de aarde. Dat heet klimaatverandering.

De vlam lijkt klein maar is meters hoog

Prince laat zien hoe je rubbersap uit een rubber-boom haalt. Vroeger maakten ze autobanden van rubber. Tegenwoordig gebruiken ze daarvoor ook andere kunststof, gemaakt van ... aardolie

14

Sebastian en Prince laten de vlammen zien. “Voel je de hitte?”, vraagt Samuel

Samuel groet Chief Dozen Ogbariemu (91), de oudste man van het dorp

de vlam. Maar toen kwamen rebellen in opstand tegen de regering. Ze vonden het oneerlijk dat de regering en de oliebedrijven veel geld verdienen met olie, terwijl de mensen in het gebied waar de olie vandaan komt arm blijven. Sinds gewapende rebellen de werknemers bij de gasvlam overvielen, wordt de plek streng bewaakt door het leger. Ook nu er vrede is.

Tegen heT bloedenAls het gaat schemeren, wijzen Samuel en zijn broertje Prince de weg. Eerst kom je langs tuintjes met cassaves en rubberbomen. “De oogst levert weinig op, door de vervuiling en de hitte,” zegt Samuel.Onderweg wijst hij op een geneeskrachtige plant. “Als je de blaadjes op een wond legt, stopt het bloeden.” De dorpelingen noemen het Shell-blaadjes. De planten verschenen namelijk waar bomen gekapt waren die ruimte moesten maken voor de pijpleiding en de gasvlam. bangVlakbij de vlam stopt Samuel. “Ik ben altijd bang voor het vuur,” zegt hij. Toch probeert hij dichterbij te komen, voorzichtig kijkend of er geen bewakers aankomen. “Daar is de vlam,” fluistert hij. Zachtjes ruist het vuur. De vlam is drie, vier meter hoog, ietsje lager dan normaal. De hitte is voelbaar.Later gaat Samuel naar Chief Dozen (91). “Waar nu het gas brandt, konden we vroeger jagen en vissen,” vertelt het dorpshoofd. “Nu kan dat niet meer. En ik hoest al jaren. Het wordt tijd dat Shell de vlam dooft.”

H o g E v l a m m E N d I E N o o I t d o v E N

“Twee dagen geleden beefde de aarde,” zegt Samuel. “Ik hoorde een hoog geluid: oeoeoeoeoeoeohh. Ik was bang. “Is dat een aardbeving?”, vroeg ik mijn vader. “Nee hoor”, zei hij, “Dat is de gasvlam, er zal wel een grote uitbarsting zijn.”

meTers hoogVlakbij Iwhrekan, het dorp van Samuel, verbrandt Shell gas dat vrijkomt bij de oliewinning. De vlammen branden al jaren, dag en nacht. Af en toe - soms twee keer per week, soms een keer per maand - is er een ‘gasoverstroming’. Dan spuit het vuur plotseling meters hoger de lucht in dan normaal. “Dat gebeurde eergisteren,” zegt Samuel. hoesTenSamuel heeft last van de rook en de dampen die het vuur verspreidt. "Ik hoest veel en slaap ook slecht. De daken van onze huizen zijn zwart van het roet. En mijn vader, die bij de gasvlam werkt als bewaker, heeft rode uitslag op zijn huid als hij een lange dienst heeft gedraaid.”

overvalVroeger droogden dorpelingen cassave (een knolgewas, net als aardappel) in de buurt van

• bij aardolie zit gas• gas kan je opvangen of affakkelen• affakkelen vervuilt de lucht 15

samuel (11) woont vlakbij een vuur dat altijd brandt. het maakt de mensen in zijn dorp ziek, zegt hij.

In een filmpje op samsam.net zie je dat er ook plekken zijn waar je wel vis kan vangen

De verlichte oliestad Escavros, aan de overkant van de rivier 16

I N t E r v I E W

Wat ben je aan het doen?“Ik vang krabben. Je legt een stukje vis op een rond stuk gaas en dan laat je het langzaam naar de bodem zakken. Krabben ruiken de vis en klimmen op het gaas. Soms vang je zo wel vijf krabben achter elkaar.”

Wat doe je ermee?”Mijn oma Nani heeft een restaurantje. Ze kookt de krabben en snijdt ze in stukken, voor in de soep. Je kunt ze zo uitzuigen.”

Woon je bij je oma?“Nee, ik ben hier op vakantie. Veel is er niet te doen. We hebben alleen stroom van 6 uur ’s avonds tot 6 uur ’s ochtends. Dan staat de grote generator aan, die elektriciteit opwekt. Het oliebedrijf Chevron betaalt de benzine ervoor. Zie je die olietanks en fabrieken aan de andere kant van de rivier? Die zijn van Chevron. ’s Nachts zijn ze prachtig verlicht. Mijn vader werkt er, als ingenieur.” 17

Je ziet hem dan zeker 's avonds?“Nee, hij mag hier niet komen van Chevron. Ze vinden het dorp onveilig omdat hier vroeger veel is gevochten. Mijn vader werkt steeds drie weken, dan is hij een week thuis. Dat is in Warri. Die stad ligt verderop. Anderhalf uur varen met de ‘vliegende boot’, een boot met een sterke buitenboordmotor. Met de vrachtboot, de kpekpekpe, duurt het vijf uur.”

Wat is dat voor boot daar, die met die grote plastic tanks? “Daarin vervoeren ze olie die waarschijnlijk is gestolen. Sommige mensen boren een gat in de oliepijpleidingen die van de oliebronnen naar de havens lopen. De olie vangen ze op en vervoeren ze in zulke boten. Ze verkopen het of maken er benzine van.”

Hoe doen ze dat?“Ze koken aardolie in een vat boven een vuur. De damp die eraf komt, vangen ze op. Als het afkoelt, wordt het vloeistof. Dat is de benzine.”

Ben je daar wel eens bij? “Ben je gek? Dat is veel te gevaarlijk. De olie en de benzine kunnen zó in brand vliegen. Mijn oma heeft me streng verboden naar de benzinefabriekjes van de oliedieven te gaan. En ze waarschuwt me niet voor niets.”

George (13) staat op de pier van het

dorp van zijn oma. Aan de overkant

van de rivier werkt zijn vader.

En nog een krab in het net! In het water ligt een schip dat waarschijnlijk gestolen olie vervoert

E E N j o E K E l v a N E E N g a r N a a l

blessing (9) en gladys (11) wonen op

bonny eiland, vlakbij zee. het water ziet

er best schoon uit. valt hier vis te vangen? De gasvlam aan de overkant brandt altijd.

Daar gaat-ie!

dE vadEr vaN BlEssINg WErPt zIjN NEt uIt. dE raNdEN ErvaN zIjN vErzWaard mEt lood zodat zE sNEl Naar dE BodEm zINKEN. vIs dIE EroNdEr zWEmt, KaN NIEt mEEr WEg.

Vang de bal!

oNdaNKs dE olIE- EN gasINstallatIEs Is HEt WatEr roNdom BoNNy EIlaNd scHooN. vIssErs KuNNEN gENoEg vIs vaNgEN IN KrEKEN EN oP zEE.

gladys (11) HEEft vaNaf dE BoomstroNK EEN goEd uItzIcHt. aaN dE ovErKaNt lIggEN olIE- EN gasoPslagPlaatsEN vaN ExxoNmoBIl, ééN vaN dE grootstE olIEBEdrIjvEN tEr WErEld.

maar uit

18

Hé Blessing, hou jij de riemen

vast?

Kijk op samsam.net naar een filmpje over Bonny Eiland

Ik ben gek op gerookte

tong.

gladys HElPt BIj HEt roKEN vaN toNg. dat Is EEN vIssoort dIE vIssErs mEt grotE slEEPNEttEN BuItEN dE Kust vaNgEN.

... EEN vIs EN EEN joEKEl vaN EEN garNaal!

maar uit

19

Deze pijpleidingen zijn gesaboteerd. Dieven hebben er gaten in geboord.Eén pijpleiding werkt nog wel. Kan jij hem vinden?

De goede pijpleiding is nummer vier

1 2 3 4 5 6 7

BlEssINg EN zIjN vadEr BEKIjKEN dE vaNgst ...

Meestal vangen we meer. Maar het heeft bijna de hele dag gere-gend. Vissen houden niet van zoet water, ze vluch-ten dan naar dieper en

zouter water.

Past makkelijk, met de hele familie op één motorfiets

je kan het zo gek niet verzinnen of er komt aardolie aan te pas. ook in nigeria.

moTorrijdenBenzine is nodig voor auto's en motorfietsen. Motorfietsen zijn populair in Nigeria.Niet alleen omdat ze veel goedkoper zijn dan een auto, maar ook omdat je er in de stad urenlange verkeersopstoppingen mee omzeilt.

plasTic spullen makenVan aardolie maken ze plastic. En van plastic maak je bakjes, flesjes, zakjes en teiltjes.

om olie te gebruiken

Drinkwater uit de tankwagen gaat in plastic emmers. Het water dat in dit dorp uit de grond komt bevat te veel giftige stoffen. Dat komt door olielekkage20

o l I E I s m E E r d a N j E d E N K t

Voor een omelet moet de pan eerst flink heet zijn

Amal (15) en Omar (7) bij een luchtpomp langs de weg

elekTriciTeiT opwekken In Nigeria valt de stroom heel vaak uit, soms dagenlang. Het gebrek aan elektriciteit is zelfs een van de groot-ste problemen van het land. Daarom zie je veel generatoren, motoren die stroom opwekken met benzine.

kokenVeel Nigerianen koken op kerosinebranders. En kerosine maak je van aardolie, net als benzine.

banden oppompenOp veel plekken langs de weg vind je deze motortjes die op ben-zine werken. Met de samengeperste lucht die eruit komt, pomp je autobanden

21

Wie het kan betalen heeft een generator die werkt op benzine

de woorden in de lijst zijn verstopt in het letterveld: horizontaaal, verticaal en diagonaal, van links naar rechts of van rechts naar links. sommige letters worden in meer woorden gebruikt. alle woorden gevonden? mooi, dan vormen de overgebleven letters, in de leesrichting, de oplossing.

in het midden liggen spullen die van aardolie zijn gemaakt. zie je van welk ding een stukje is uitvergroot? trek een lijn tussen het ding en het vergrootglas. als je het goed doet blijven er vier uitvergrotingen over. Wat zie je? Waarom liggen die voorwerpen niet in het midden?

scherp zien

d e o p l o s s i n g e n s ta a n va n a f 1 0 j a n u a r i o p s a m s a m . n e t

Antwoord:

wegstreeppuzzel

aardolieBoortorendrinkWatergrondstof

kunststofliterolieveldvervuiling

22

viltstiftWelvaartaardlaag

d o e d e t e s t

Wat weet jij over aardolie?o m c i r k e l h e t g o e d e a n t W o o r d

3minuten

test

1 een nederlander gebruikt

tijdenS zijn leven ongeveer

a. tweehonderdduizend liter aardolieB. twee miljoen liter aardoliec. twee liter aardolie

4 6 oliedom iS

a. een beetje domB. erg domc. niet dom

tijdenS een oliecriSiS

a. is er weinig aardolie te koop en het is heel duurB. is er veel aardolie te koop en het kost bijna nietsc. verkopen criminelen aardolie

5

Wat iS aardolie kraken?

a. aardolie stelen B. aardolie schoonmakenc. aardolie zo sterk verhitten dat er benzine vrijkomt.

7

3 zeevogelS die beSmeurd

zijn met olie

a. kunnen niet meer drijven B. raken onderkoeld c. a en b, want olie tast hun waterdichte verenpak aan

Waarvoor iS geen aardolie nodig?

a. vliegeren, hockeyen en badmintonnenB. skaten, wiiën en zwemmenc. slootje springen en boompje verwisselen

aardolie noemen

ze ook Wel

a. het vloeibare goudB. het zwarte goudc. a en b zijn allebei goed

2

a d r E s s a m s a m

postbus 94020, 1090GA, Amsterdam Tel. +31 (0)20 568 84 40Fax +31 (0)20 568 87 87E-mail samsam@ncdo.nlW E B s I t E www.samsam.net

r E d a c t I E Liesbeth Schouten (hoofdredacteur)Hans Serrarens (eindredacteur)Marinde Hurenkamp (redacteur)Jenny Mustamu (secretariaat)

tHEma 'aardol IE N IgEr Ia ' Marnix de Bruyne (tekst) en Petterik Wiggers (fotografie)

v E r d E r W E r K t E N m E E Studio De Leijer, Anne Nederkoorn/Anzicht, Carry Brugman, Willem Ritstier, Leen Baars, Felix Kalkman en Sarah Leen/National Geographic.

vormgEvINg & I llustrat IEs Studio Boot, 's-Hertogenbosch

l I tHograf IE & druK Veronica Litho & Roto Smeets a d r E s s E N B E H E E r Pondres

aBoNNEmENtEN NEdErlaNd

gratis voor scholen en kinderen van 9 tot 13 jaar

aBoNNEmENt IN dE Klas of tHu Is Ga naar www.samsam.net en klik op ‘over samsam’

N I E u W s B E g r I PScholen met een abonnement krij-gen bij elk nummer Nieuwsbegrip-opdrachten van CED-groep

l E s o P d r a c H t E NOp www.samsam.net staan lesop-drachten onder 'voor docenten'

samsam Is EEN

gratIs uItgavE vaN

dEzE symBolEN vErWIjzEN Naar dE rEcHtEN vaN HEt KINdIeder kind heeft recht op:

EtEN EN drINKEN

gEzoNdHEId

oNdErWIjs

sPEl

EIgEN godsdIENst

EEN EIgEN mENINg

KINdErarBEId

gEWEld, oorlog

mIsHaNdElINg

... en bescherming tegen:

antWoorden: 1a, 2c, 3b, 4c, 5a, 6c, 7c

colofon

23

samsam

maandblad n r . 1 2 0 1 2

aardoliesamsam s a m s a m = s a m e n d e l e n s a m e n l e r e n s a m e n werken samsam

maandblad n r . 5 2 0 1 1m a l a w i samsams a m s a m =

s a m e n d e l e n s a m e n l e r e n s a m e n werken samsamzoek de dader met sam & sam detectives

maandblad n r . 1 2 0 1 2

nigeria samsamsamsam s a m s a m = s a m e n d e l e n s a m e n l e r e n s a m e n werken samsam