Nieuwsbrief van het

Nederlands Instituut voor Logotherapie en Existentiële Analyse

INDITNUMMER

Leven met ‘ALS’........................... 2 

Guidelines for the new standard . 2 

De dood van Ivan Iljitsj’ ............... 3 

Anne Frank en Viktor Frankl ........ 4 

Science in Transi on ................... 5 

Film ‘When Nietzsche Wept’ ....... 5 

Vraag en Antwoordspel .............. 6 

Trotserende macht van de Geest 7 

Viktor Frankl‐symposium voor 

krijgsmachtptredikanten ............. 7 

COLOFON

Redac e: drs. Pieter Hoekstra (eindredac e) dr. Leo F. de Graaff drs. Nico van Hal drs. Eli J.G. Meijer drs. Marleen M.S. Moors drs. Viola G.P.J. Schrover drs. Henk Sissing   Deze Nieuwsbrief is een uitgave van het Nederlands Ins tuut voor Logotherapie en Existen ële Analyse (NILEA)  

ISSN 2215‐0528  (digitale edi e) ISSN 2215‐0536  

MADIBA—koninklijkinvergevingOp 5 december overleed Nelson Mandela. Hij was de man die aanvan‐

kelijk met vreedzaam verzet begon, maar door het geweld van het Zuid‐

Afrikaanse regime ging ook hij over tot gewelddadig verzet. 27  jaar zat 

hij vast tot hij als 71‐jarige eindelijk werd vrijgelaten. De meeste mensen 

zijn dan met pensioen, maar voor Madiba begon het toen nog een keer.  

Vaker worden  de  namen  van mannen  als  Nelson Mandela  en  Viktor 

Frankl in één adem genoemd. En in een aantal opzichten is dat terecht. 

Bij beide mannen horen we van de noodzaak om de eigen boosheid en 

haat of misschien  juist ook de angst  los  te  laten. Beide mannen wilden vrij  zijn en voelden  zich 

daarom gedrongen de anderen die hen naar het leven stonden te vergeven. 

Bill Clinton, de vroegere president van de VS, vertelt over zijn vriendschap met Mandela en wat de 

laatste tegen hem zei in de  jd dat Clinton zelf zwaar onder vuur lag. Clinton zegt in dit bekende 

interview: 

 “Nu, Mandela, je bent een groot man, maar je bent ook een sluwe poli cus. Het was een goede 

poli eke zet om je cipiers in je inaugura e te noemen en de hoofden van de par jen die je gevan‐

gen gezet hadden op te nemen in je regering. Maar zeg me de waarheid, toen je de laatste gang 

naar de vrijheid maakte, haa e  je hen toen niet? Mandela antwoordde:  ‘Ja, even heb  ik dat ge‐

daan. Ik haa e hen en ik was bang. Ik was zo lang niet vrij geweest. Toen bese e ik dat als ik hen 

zou blijven haten na mijn vertrek uit de gevangenis, dat zij mij dan nog steeds gevangen hadden. Ik 

wilde vrij zijn. En dus liet ik het los.’ Hij zei: ‘Dat is ook wat jij moet doen. Dat is wat we allemaal 

moeten doen. We moeten loslaten.’” 

Mandela hee  zichzelf nooit als een messias willen zien. En  ronduit hee  hij uitgesproken geen profeet te zijn. Maar hij is wel een van die mensen geweest die ver boven zichzelf is uitgestegen. Misschien  is het daardoor dat Zuid‐Afrika niet  in een hele diepe burgeroorlog  is gestort. Nelson Mandela was koninklijk  in  zijn vermogen om  te vergeven en om vooruit – naar de  toekomst  te kijken. Zulke grote geesten zijn er niet heel veel in deze wereld.                                                                                                                                              Pieter  Hoekstra                                                                                                                                                                           Download ‘The Long walk to Freedom van Mandela’ kosteloos via: PDF: h ps://ia601605.us.archive.org/9/items/LongWalkToFreedom/PBI3231.pdf EPUB: h ps://archive.org/download/LongWalkToFreedom/PBI3231.epub  

December2013Volume1,editie4

Ikbrakmijnnek,maardatheeftmijnietgebroken

Jerry Long raakte als eerstejaars van 17 

vanaf de borst verlamd na een duikon‐

geval. Tijdens zijn revalida e las hij 

Viktor Frankl’s ‘De zin van het bestaan’. 

Daarop schreef Jerry een brief aan Vik‐

tor Frankl en ze werden al snel vrienden 

en uiteindelijk collega's.  

Toen hij voldoende hersteld was ver‐

volgde Jerry zijn opleiding en behaalde 

zijn doctoraat in de klinische psycholo‐

gie. Hij ontving prijzen en onderschei‐

dingen en was vanuit zijn rolstoel een 

ac ef interna onaal spreker. In 1998 

werd hem in de USA de  tel van 

‘Teacher of the Year’ toegekend. Jerry 

leverde verschillende publica es op het 

terrein van de Logotherapie. Zijn levens‐

mo o was: "Ik brak mijn nek, maar dat 

hee  mij niet gebroken." Dr. Jerry Long 

overleed in 2002, net de veer g voorbij. 

H.Bartuska, M.Buchsbaumer, G.Mehta, G.Pawlowsky, S.Wiesnagrotzki (red.)

Springer, Wien/New York 2008 286 pagina's, ISBN 978‐3‐211‐77309‐3, € 63,99 

 

E            G        17      

Deze psychotherapeu sche diagnos ek is opgesteld in opdracht van 

het Oostenrijkse ministerie van Volksgezondheid en Vrouwenzaken en 

is als zodanig bij de WHO ingediend. 

Experts vanuit zeven en psychotherapeu sche scholen, waaronder de 

Logotherapie en Existen ële Analyse hebben samen richtlijnen opge‐

steld voor de dagelijkse prak jk van psychotherapeuten. Het resultaat 

werd vastgelegd in dit boek, dat een samenva ng van relevante stan‐

daardvragen bevat; daarnaast omvat het ook methodologische toe‐

lich ngen bij de uitvoering in de prak jk. Ondanks de eigen kenmer‐

kende benaderingen van de verschillende therapieën blijkt deze psychotherapeu sche diagnos ek 

toepasbaar voor alle psychotherapeuten.  

 

In het ‘Tijdschri voor Psychiatrie’ 51 (2009) 12, 942 ‐ 943 bespreekt Prof.dr. Hjalmar van Marle, psychiater en 

hoogleraar forensische psychiatrie, de waarde en beperkingen van dit boek. Lees het hele ar kel op: 

h p://www. jdschri voorpsychiatrie.nl/en/issues/419/ar cles/7638  

 

“I broke my neck, but that did not break me.” ‐ dr. Jerry Long (1961‐2002)

O , ‐ ALSHetlevengeziendoordeogenvaniemanddieweetdathijgaatsterven

PsychotherapeuticDiagnosticsGuidelinesfortheNewStandard

Psycholoog Gert  Jan Merlijn kreeg 6  jaar geleden de 

eerste klachten die  later zouden worden  toegeschre‐

ven  aan  de  ziekte  A.L.S.  Een  zeldzame  en  dodelijke 

neurologische  ziekte  die  uiteindelijk  tot  verlamming 

van  de  spieren  leidt  en  in  het  laatste  stadium  tot 

verlamming van de ademhalingsspieren.  

Gert Jan had aanvankelijk het gevoel dat hij moeilijker 

kon praten, maanden later werd de diagnose gesteld. 

Hij  woonde  toen  met  zijn  vrouw  Marie  Louise  en 

dochters  Leah  en  Channa  in  Laren.  Toen  de  ziekte 

erns ger werd  besloot  het  gezin  te  gaan wonen  op 

Schiermonnikoog.  Gert  Jan  verlangde  naar  rust  en 

goede  en  persoonlijke  verzorging.  Die  kon  de  thuis‐

zorg op het eiland hem geven. Zijn vrouw en enkele 

vrienden gingen voor hem zorgen. De  twee dochters 

werden echte eilanders. 

Gert  Jan werd  een  bekende  en  geliefde  verschijning 

op het eiland. Hij  reed er de eerste  jaren  zelf  in  zijn 

elektrische rolstoel door het dorp en naar het strand. 

Vooral op de waddendijk was hij veel  te vinden. Het 

leven op Schiermonnikoog verlengde zijn leven uitein‐

delijk tot 30 september 2012. Rijdend met zijn vrouw 

over  het  eiland  kreeg  hij  het  die  dag  benauwd  en 

s erf op 52 jarige lee ijd. 

Regisseur en eilander Thom Verheul verloor zijn moe‐

der aan ALS. Daarom vroeg Thom Gert Jan samen een 

film  te maken.  Gert  Jan  leverde  de  tekst  en  samen 

bepaalden  zij  wat  er  werd  gefilmd.  Gert  Jan  leefde 

sterk op en begon zijn hele leven te beschrijven. Om‐

dat  hij  niet meer  kon  praten  en  alleen  zijn  ogen  en 

hoofd nog kon bewegen deed hij dat op een speciale 

oogcomputer. Marie Louise stelde vanuit een van die 

verhalen de tekst voor deze film samen.  

De film gaat over Gert Jans worsteling met de ziekte, 

het verlies van zelfstandigheid en waardigheid. 

h p://www.uitzendinggemist.nl/

afleveringen/1380803               (bron/foto RKK‐Kruispunt) 

2 

Z LeoF.deGraaff

In Das Leiden am sinnlosen Leben schrij  Frankl over het intrigerende verhaal ‘De dood van Ivan Iljitsj’ van Leo 

N. Tolstoj. Frankl noemt dit verhaal in een speech over ‘Het boek als therapeu cum.’ 

Frankl hee  ervaren dat een boek soms van beslissende betekenis voor  iemands  leven kan zijn. Als voorbeeld 

noemt hij de geschiedenis van Aaron Mitchell. Frankl was door de directeur van een berucht tuchthuis uitgeno‐

digd om een lezing voor zware criminelen te houden. De ter dood veroordeelden mochten de lezing niet bijwo‐

nen. Eén van de toehoorders vroeg Frankl na afloop of hij door de microfoon enige woorden tot Aaron Mitchell 

wilde spreken, die binnen enkele dagen in de gaskamer zou worden geëxecuteerd. Frankl die hee  gelee  in de 

schaduw van de gaskamers van Auschwitz hee , wijst Mitchell erop dat het leven in iedere situa e en onder alle 

omstandigheden zin hee . Ter verduidelijking vertelt Frankl aan hem het verhaal van ‘De dood van Ivan Iljitsj’. 

Dit verhaal beschrij  het leven van Ivan Iljitsj Golowin, assessor van het gerechtshof. Het lijkt Ivan voor de wind 

te gaan: een prima carrière, vrouw en kinderen, en een ac ef sociaal leven. Op een dag openbaart zich bij hem 

een terminale ziekte, die hem onverwachts met zijn eigen dood confronteert. De onverschilligheid van allen om 

hem heen doet hem pijn. De artsen doen gewich g zonder zich werkelijk om hem te bekommeren. In zijn omge‐

ving is niemand oprecht tegenover hem; allen huichelen. Niemand hee  medelijden met hem en niemand pro‐

beert zich zijn toestand in te leven. Er wordt hem als het ware een spiegel voorgehouden, hoe hij zelf al jd een‐

zelfde houding hee  aangenomen. Dit is erg confronterend! Eerst doet Ivan nog zijn werk en neemt hij deel aan 

zijn wekelijkse kaartavondjes. Hij bemerkt echter dat de anderen hem vreemd aanzien. Wanneer  Ivan  in een 

terminale fase gekomen  is, verdraagt hij niemand meer  in zijn omgeving. Hij voelt zich omgeven door  leugens 

die  zijn  lijden alleen maar verergeren. Alleen  Ivans bediende Gerasim, een ongecompliceerde en opgeruimde 

boerenjongen, vormt een uitzondering. Gerasim hee  oprecht medelijden met zijn heer en daarom verdraagt 

Ivan alleen hem  in zijn omgeving. Gerasim  is de enige die een natuurlijke houding  tegenover het  leven en de 

dood hee . 

Op zijn ziekbed worstelt  Ivan met het gegeven dat de dood niet een ander, maar hemzelf betre . Dit  is voor 

hem een onbegrijpelijke en verple erende waarheid. Hij vraagt zich af waarom God hem zo laat lijden. Tijdens 

de  laatste  levensdagen worden  zijn pijnen  steeds heviger. Hij hee  het  gevoel dat hij door  een onzichtbare 

macht  in een donker gat wordt geduwd. Hij ervaart dat hij  in deze toestand blij  steken, omdat hij zijn eigen 

leven blij  rechtvaardigen. Plotseling valt hij in een donkere afgrond. In deze duisternis ziet hij een licht. Door de 

werking van het bovenaardse  licht ondergaat  Ivan een geestelijke  loutering. Hij  ziet  in dat  zijn  leven niet ge‐

weest is zoals het had moeten zijn. Ondanks dit inzicht hee  hij het gevoel dat zijn leven nog goed gemaakt kan 

worden. Nu Ivan met zijn leven verzoend is, ervaart hij geen angst meer voor de dood. Hij gaat kalm en vredig 

over naar een spirituele werkelijkheid. 

Frankl verwijst juist naar dit laatste gedeelte van het verhaal. Ivan bese  dat hij zijn leven bedorven hee , maar 

door dit inzicht groeit hij boven zichzelf uit. Hierdoor is hij in staat zijn schijnbaar zinloze leven met terugwerken‐

de kracht te vervullen met betekenis. Frankl stelt: ‘Zelfs een leven dat wij schijnbaar verknoeid hebben, kan nog 

met  terugwerkende kracht vervuld worden van een zin, doordat wij door het  inzicht  in onszelf boven onszelf 

uitgroeien.’ 

Dat wat Frankl stelt is ten diepste de betekenis van het Bijbelse begrip ‘Genade’. Genade  is de macht van God 

die de mens boven zichzelf uit verhe  tot de bestemming waartoe God hem bestemd hee . Die bestemming is 

in de mens verborgen aanwezig. Het is de genade die deze verwerkelijkt. 

Mitchell gaf kort voor zijn terechtstelling een interview, waaruit ondubbelzinnig bleek dat hij het verhaal van De

dood van Ivan Iljitsj in elk opzicht had begrepen. 

3 

ZIN=VRIJHEID+VERANTWOORDELIJKHEID

NILEA vindt haar fundering in de psy‐

chologie van Viktor E. Frankl. 

Logotherapie of Existen ële Analyse 

beschouwt het zoeken naar beteke‐

nis of zin als de primaire menselijke 

mo va e. Omdat mensen de mogelijk‐

heid hebben te kiezen zijn zij  verant‐

woordelijk voor hun beslissingen. Een 

mens is niet slechts een marionet van 

biologische of erfelijke krachten en 

product van zijn milieu, maar de mens is 

al jd vrij om zelf posi e te kiezen ten 

opzichte van innerlijke bepalingen en 

uiterlijke omstandigheden. Tussen 

s mulus en respons zit al jd een stukje 

ruimte, is de overtuiging van de neuro‐

loog Frankl, en in die ruimte vinden we 

de menselijke vrijheid. 

Het is het doel van deze psychologische 

benadering, gebaseerd op de antropolo‐

gische visie in de Logotherapie en Exis‐

ten eel Analy sche Psychotherapie, om 

cliënten te begeleiden op hun weg naar 

het vinden van concrete betekenissen in 

hun respec evelijke levenssitua es. 

Logotherapie biedt hulp in de heroriën‐

ta e op het leven door middel van het 

serieus ingaan op de existen ële vragen 

en biedt herstel  en ontwikkeling door 

het versterken van het vertrouwen in de 

onvoorwaardelijke zin van het leven en 

de waarde van de persoon.  

Logotherapie berust op de erkenning 

dat ieder mens een uniek geestelijk 

wezen is. Ieder mens stree  er ten 

diepste en ten laatste naar zichzelf en 

het eigen bestaan in een zinvol verband 

te begrijpen. Dit 'begrijpen' is zowel 

intuï ef, cogni ef, experiën eel als 

gedragsma g.  

Logotherapie en Existen ële Analyse, 

ofwel de Derde Weense School in Psy‐

chotherapie, werd ontwikkeld door 

Viktor Frankl en onder deze namen 

werden zijn denkbeelden voor het eerst 

gepubliceerd in 1938.  

ANNE FRANK en VIKTOR FRANKL In al die jaren was het voor het eerst dat ik een groep van ruim der g mensen voor mij had die alle‐

maal Frankl’s meest bekende boek nog maar net uitgelezen hadden. Voor verreweg de meesten van 

hen was het de allereerste kennismaking met deze Weense psychiater en neuroloog. ‘Weet je, ik heb 

het gevoel dat  ik hier heilige grond betreed. Als  je het  levensverhaal van deze man  leest  is  tegen‐

spraak eigenlijk niet meer mogelijk.’ En zo was de vergelijking met het Achterhuis van Anne Frank 

snel gemaakt. Achteloos werd het meisje  ‘vernichtet’, maar haar geschreven woorden  raakten  sa‐

craal. De woorden van  Jus n Bieber  in het gastenboek van het Anne Frank‐huis  'Anne was a great 

girl. Hopefully she would have been a belieber,' riepen dan ook veel weerstand op. 

In 1946 dicteert de psychiater, terwijl hij met zijn staf langs de pa ënten gaat, zijn eigen ervaringen 

aan een assistent.  ‘…Trotzdem Ja zum Leben sagen: Ein Psychologe erlebt das Konzentra onslager’

zal het gaan heten. Negen dagen kost het hem dit verhaal op papier te krijgen. Frankl wil het werkje 

anoniem uitgeven – het zou immers ieders ervaring kunnen zijn in de nazi‐kampen. Zo is de  tel ont‐

leend aan het refrein van het Buchenwaldlied van Fritz Löhner‐Beda, een strijdlied voor de machtelo‐

zen. Op aanraden van een vriend komt Frankl’s naam uiteindelijk toch op de omslag. Er worden 3.000 

stuks gedrukt, maar de uitgever betwijfelt of hij deze oplage wel kwijtraakt. Toch zal dit snel verande‐

ren, wat vooral te danken is aan de Engelstalige uitgave: ‘Man's Search for Meaning’. Bij zijn overlij‐

den  in 1997 weet Frankl dat er al meer dan  en miljoen verkocht zijn. Hoeveel zullen dat er nu 15 

jaar later zijn? Het Dagboek van Anne Frank is in 70 talen uitgegeven en er zijn daarvan naar scha ng 

25 miljoen verkocht. Dus hierin is de vergelijking met Frankl’s ‘Zin van het bestaan’ al snel gemaakt. 

 

H        F      ‘D         ’ ‘De  zin  van het bestaan’ was  voor  Frankl  zelf niet  zijn meest belangrijke werk. Het boek dat hem 

le erlijk  in  leven hee  gehouden was  zijn  ‘Medische  zielzorg’  (Ärztliche Seelsorge: Grundlagen der

Logotherapie und Existenzanalyse). Dit boek, bedoeld als  zijn disserta e, had hij voor de oorlog al 

geschreven. Bij het weinige dat hij meenam naar het concentra ekamp zat ook het manuscript, inge‐

naaid  in  zijn  kleren. Daar werd  alles  je ontnomen  tot  je naam  toe. Het manuscript  ging  verloren. 

Frankl werd zich bewust dat hij waarschijnlijk alles en iedereen voor al jd verloren had. In die situa e 

werd het opnieuw schrijven van dit verloren boek zijn doel – zijn betekenis om deze gruwelijke  jd te 

overleven. Op die manier is ‘Medische Zielzorg’ dus zijn belangrijkste werk. Het boek dat herschreven 

moest worden hield hem  in  leven. Hiermee wilde hij de wereld nog  iets nalaten. De hoofdlijn van 

‘Medische Zielzorg’ is dus nauwelijks a ankelijk geweest van de gruwelen van de naziprak jken. Dit 

boek had hij al eerder geschreven. En tegelijk was Frankl zelf dus ook buitengewoon verrast door de 

uitwerking van zijn 9‐dagen‐boekje ‘De Zin van het bestaan’. 

Na mijn eerste kennismaking met Frankl onder zijn gehoor in de collegezaal zou het nog jaren duren 

voor ik zijn allerbekendste boekje las. Achteraf verbaast het mij zelf ook dat ik toen pas ‘De zin van 

het bestaan’ onder ogen kreeg, terwijl ik al verschillende boeken van zijn hand gelezen had. Het was 

natuurlijk nog niet de  jd van het  internet, maar  toch. Zo verraste mij een dusdanige vergelijking 

F  ‐ F  dan ook. In die zin dat Frankl’s levensverhaal belemmerend zou kunnen werken om 

een kri sche dialoog met Frankl en zijn Logotherapie aan te gaan.  In verreweg de meeste boeken, 

colleges  en  toespraken  van  Frankl  spelen  die  kampervaringen  nauwelijks meer  een  rol.  Sterker, 

Frankl benadrukt dat zijn theorie in haar fundamenten al in 1928 uitgekristalliseerd is. Zijn hele ver‐

dere leven is hij open de dialoog en discussie aangegaan. Dit past ook helemaal in de tradi es waarin 

hij stond. De Logotherapie en Existen ële Analyse moeten zich blijven ontwikkelen. Nieuwe vindin‐

gen, theorieën en modellen worden kri sch en betrokken op hun merites beoordeeld. ‘De Logothe‐

rapie is niet eclec sch, maar de logotherapeuten zijn dat wel!’ stelt Frankl in een van zijn colleges. 

 

L       ,            ! Het grote verschil met het afgesloten leven van dat jonge meisje Anne en de toen al volwassen Viktor 

E. Frankl is dat de laatste nog een halve eeuw zijn levensweg hee  kunnen vervolgen en voltooien. In 

die jaren is hij de discussie over zijn mensbeeld en theorieën niet uit de weg gegaan. 

Voor wie begonnen  is met  ‘De  zin van het bestaan’ – bewaar het niet op het nachtkastje. Zet dat zielroerende boek terug in de kast en begin met het lezen van Frankl’s andere boeken. En minstens net  zo boeiend: beluister  zijn colleges nog eens een keer. Eer Frankl met  zijn eigen woorden: Zijn leven is voltooid en daarmee gestolde werkelijkheid. Zijn leven wel, maar zijn leer is niet gestold en nooit voltooid.                                                                                                                                                          Pieter Hoekstra 4 

LOGOTHERAPIEinNEDERLAND

 Logotherapie is een vorm van psy‐chotherapie. Ontdekt en ontwikkeld door Prof. Dr V. E. Frankl (1905 ‐ 1997) is Logotherapie uitgegroeid tot een van de meest invloedrijke vor‐men van psychotherapie.   Logotherapie is transcultureel  Logotherapie is persoonsgerichte 

psychotherapie, waarbij de vraag naar een mogelijk zinvol leven centraal staat 

Logotherapie is zo zinvol omdat het 'van het leven zelf leren om onvoorwaardelijk zelf te leven' is 

 Bij Logotherapie gaat het om een psychotherapeu sche behandelings‐methode vanuit het eigenlijk mense‐lijke en met als doel verantwoorde‐lijkheid in vrijheid voor verandering naar zinvol en waardig leven.    Dat is vanuit de geestelijke di‐

mensie  De mens als 4‐dimensioneel 

wezen is 'eenheid in totaliteit'  De mens als 3‐dimensioneel 

wezen 'is' iemand, die beschikt over een psyche en een lichaam 

Ieder mens lee  in rela e tot anderen en kan voortdurend anders (pro‐ac viteit) 

 Wat het leven van mensen beslissend beïnvloedt is een onbewust geestelijk proces dat op de verwerkelijking van een zinvol en waardig bestaan gericht is. In dat proces kunnen situa es en condi es factoren van betekenis zijn, maar nooit factoren die beperken. Ieder mens beschikt over die innerlij‐ke vrijheid die in staat stelt om te kiezen voor het andere, verandering en voor anderen. Daarin zelf verant‐woordelijk zijn en concreet zelf doen bepaalt wie iemand is.  Logotherapie beschikt over specifieke methoden en gevalideerde tech‐nieken om persoonlijke ontwikkeling en permanent veranderen te facilite‐ren en te integreren.  Logotherapie biedt expliciet ruimte voor het posi ef gebruiken van per‐soonlijke levensbeschouwelijke mo‐menten. 

FILMS met een VERHAAL  ‐ WHEN NIETZSCHE WEPT  ‐ Eli J.G. Meijer 

Zijn de universiteiten nog wel de ins tuten waarvoor ze ooit in het leven zijn geroepen? Volgens de ini a efne‐

mers van Science in Transi on is het noodzakelijk om daar enkele stevige vraagtekens bij te stellen.  

‘Het gist in de wetenschap. Over het func oneren van de wetenschap, het universitair onderwijs, het meten van 

resultaten, de samenwerking met maatschappij en bedrijfsleven, en de rol bij poli eke besluitvorming bestaat 

veel onvrede.’ Dit is een van de  duidelijke stellingnames die ons tegemoet springen op deze website, die vanuit 

het hart van de wetenschappelijke wereld een kri sche zelfreflec e wil  losmaken binnen de academische we‐

reld, maar ook de poli ek bewust wil maken van wat er de afgelopen decennia misschien ontspoord is  en nog 

verder dreigt  uit de rails te lopen. 

De aanbeveling van de verontrus e wetenschappers  luidt als volgt: De  ini a efnemers van Science in Transi‐

on menen  dat  nieuwe  checks and balances in  het wetenschappelijk  systeem  nodig  zijn. Wetenschap moet 

gewaardeerd worden om de maatschappelijke meerwaarde die het oplevert en maatschappelijke stakeholders 

moeten meebeslissen over de kennisproduc e. Het  is bovendien cruciaal dat het publiek beter gaat begrijpen 

hoe wetenschap tot stand komt en welke belangen een rol spelen.  

De ini a efnemers van Science in Transi on hebben deze posi on paper opgesteld na een aantal workshops in 

het  voorjaar  van  2013.  Het  stuk  is  als  pdf  beschikbaar:  h p://www.scienceintransi on.nl/wp‐content/

uploads/2013/10/Sience‐in‐Transi on‐Posi on‐paper‐versie‐2.pdf  

In het Nederlands is het boek eerder vertaald als N ‐

’ , uitgegeven door Balans in 1995 met als 

onder tel: Roman van een obsessie. De  tel is bedacht 

door  Yalom’s  vrouw Marilyn  en  van  de  Amerikaanse 

psychiater Irvin YALOM zijn vele boeken  in ons  land te 

vinden en tal van enthousiaste lezers. En ook het NILEA 

besteedde  er  in  2000 met  de  ‘YALOM  ‐  Special’  een 

volledig themanummer van het ‘Bulle n’ aan. 

In 2007 kwam de film in Israël uit met scenario en regie 

van Pinchas PERRY, maar deze is in Nederland niet echt 

doorgedrongen. Misschien dat onderstaande  tekst  de 

lezer kan uitnodigen om de film  te  zien. Wat het  toe‐

voegt aan de  levendige  roman mag  ieder dan zelf uit‐

maken. Ik weet dat in Utrecht aan de Volksuniversiteit 

cursussen gegeven worden waarin overeenkomsten en 

verschillen tussen verfilming van een boek en het boek 

zelf uitvoerig belicht worden. Waar wetenschap achter‐

blij ,  groeit mythevorming.  En  daaraan  hee   het  de 

hoofdpersonen uit deze  roman, vooral na hun  levens, 

niet ontbroken! En  ja, over het algemeen hebben psy‐

chotherapeuten hysterische pa ënten het liefst… 

Mij blij  met de verfilming van Nietzsche’s Tranen bij 

hoe goed het gelukt  is het  jaar 1882  in beeld te bren‐

gen  met  bijbehorende  kleding  en  inrich ng  van  het 

huis van de rijke en succesvolle arts Breuer, bij wie de 

jonge Freud, net afgestudeerd als arts, vaker op bezoek 

kwam. Het drama toen betrof vooral Nietzsche, die de 

vermeende  rela e met  Lou  Salomé  in  een  illusie  zag 

opgaan,  zware  migraines  kende  en  wanhopig  werd. 

Niet  geheel  los  van  de  andere  vrouwen  in  zijn  leven, 

moeder  en  twee  zussen, waarvan  zus  Elisabeth  hem 

bedisselde  en  waar  Hitler  over  de  vloer  kwam.              

In de prachtreeks van privé‐domein  (nr.57) verscheen 

autobiografisch van Lou haar T

en blijkt de tragiek al des te meer, omdat zij Nietzsche 

in het geheel niet noemt als minnaar. Maar wat is waar 

en wat fic e? 

De  film  toont  in  fraaie  flashbacks  hoe  Nietzsche,  de 

acteur, dit belee . Net  zoals Breuer  zijn pa ënte Ber‐

tha  Pappenheim  idealiseerde  in  de  werkelijkheid  en 

haar  als minnares  in  zijn dromen  tegenkwam  in deze 

film.  Dat  bracht  de  nodige  schuldgevoelens  en  gêne 

tegenover  zijn  eigen  vrouw.  Filmisch  wordt  dat  ten 

volle  benut.  Bovendien,  als  Nietzsche  in  zijn  filosofie  

als   te vinden is, dan is de film een  . 

Interessant detail hierbij is dat psychotherapie dan nog 

niet uitgevonden is. De gesprekken tussen Lou en Breu‐

er,  die  op  haar  voorspraak  Nietzsche  in  behandeling 

neemt en de daaropvolgende sessies tussen Breuer en 

Nietzsche met rolwisselingen – ze behandelen elkaar – 

en  tenslo e de gesprekken die Freud met zijn min‐of‐

meer‐leermeester Breuer voert over deze sessies, laten 

ons het ontstaan van de psychoanalyse zien. Zo zien we 

in het zgn.  ‘schoorsteenvegen’, dat  is: al  je gedachten 

hardop uitspreken zonder censuur… het begin van het 

vrije  associëren  en  de  gevoelens  die  behandelaar  en 

behandelde hier voortdurend bij hebben: later bekend 

onder de termen overdracht en tegenoverdracht. 

In de  realiteit  is Nietzsche’s filosofisch gedachtengoed 

vaker in kreten weergegeven, zoals het bekende 

, kies je lot en word wie je bent, naast de uitspraak 

G = etc.  In de film  lukt het daarnaast de con‐

text te tonen. Dit zien we bijvoorbeeld door de proble‐

men, die Breuer hee  met  zijn geweten en  schuldge‐

voelens  naar  zijn  echtgenote Mathilde,  omdat  Nietz‐

sche in de gesprekken, waarin hij de behandelaar is van 

Breuer  (en diens obsessie met Bertha) het een en an‐

der blootlegt. Dit vind ik de kracht van de film. Temeer 

daar in ieders existen e getobd wordt met houden van 

eigenliefde /eenzaamheid / isola e e.d. 

D , B N

, …

h p://www.youtube.com/watch?v=UrsV8SSJHE8  5 

S T

BeknopteliteratuurverwijzingBreuer&Freud,StudienüberHYSTERIE.LeipzigundWien,FranzDeuticke(1895)SigmundFreudenJosefBreuer,Studiesoverhysterie.Klinischebeschouwingen5(1993)Boom,AmsterdamHarryStroeken,Freudenzijnpatiënten(1985)RainbowPocketboeken,AmsterdamLouAndreas‐Salome.Terugblikopmijnleven,(1979)PriveDomein

H              Klaas‐Jan Pos 

Kortgeleden reageerde ik op een ar kel en interview in Trouw, n.a.v. de hulp die een 70‐jarige blinde 

vrouw was gegeven bij zelfdoding.  In mijn  reac e ging  ik o.a.  in op het  feit dat  lijden mede wordt 

bepaald door de mate waarin we er betekenis in kunnen vinden, gesteld dat het een onvermijdbaar 

lijden is. Voor Frankl was dat laatste een kerngegeven in zijn kijk op het leven. Zijn uitgangspunt was: 

het leven draagt betekenis in zich, onvoorwaardelijk. Die betekenis valt ons alleen niet zomaar voor 

de voeten. We komen die volgens Frankl op het spoor door het vraag en antwoordgesprek dat we 

geneigd zijn te voeren met het leven om te keren: de vraag is niet wat het leven mij (nog) te bieden 

hee , maar wat  ik het  leven te bieden heb en van mij wordt een antwoord verwacht, zo concreet 

mogelijk. 

 

‘H           ,  ’  

Ik vind dat een spanningsvolle omkering van de vraag naar de betekenis van het concrete leven. We 

kennen allemaal toch juist momenten waarop we verslagen neervallen of juist woedend  in opstand 

komen, ons tot het leven wenden en vragend uitschreeuwen: ‘WAAROM!?’ Je verliest je baan, je kind 

raakt erns g ziek, of misschien  lijden we onder een door onszelf begane misstap. We doen zo ons 

best om ons  leven begrijpelijk en voorspelbaar te maken en plots stelt het  leven ons voor situa es 

waar we geen enkele raad mee weten. Waarheden waar we bij leefden worden ontmaskerd als illu‐

sies.  Je  raakt de grond onder  je voeten kwijt. Dat van ons dan ook nog eens een antwoord wordt 

verwacht zou daarmee kunnen overkomen als een onbarmhar ge eis. ‘Wordt in deze situa e nu ook 

nog van mij verlangd hier de betekenis  in te ontdekken? Wordt me nu ook nog de maat genomen 

hoe ik het er vanaf zal brengen?’ Je hebt al je energie al nodig om niet om te vallen. 

 

‘H             ,  

            ’  

Daar was het Frankl niet om te doen. De omkering van de vraag hee  voor Frankl juist als doel om 

ons eraan te herinneren dat, wat ons ook overkomt, ons al jd iets overblij , namelijk: de vrijheid om 

te kiezen hoe we ons tot dat wat ons overkomt, wat ons wordt aangedaan of wat we over onszelf 

hebben  afgeroepen, willen  verhouden. Hoe  verslagen we  ons  ook mogen  voelen, we  staan nooit 

helemáál met lege handen. We kunnen op zoek naar de vraag die ons in deze situa e door het leven 

wordt gesteld en mogen vervolgens proberen daar een betekenisvol antwoord op te geven. Dat dit 

voor de grote crisissen in ons bestaan geen gemakkelijke opgave is, hoe  geen betoog. Het kost  jd, 

jaren  soms, en vaak met de noodzakelijke hulp van anderen. Het  juiste antwoord kunnen we niet 

forceren en  ligt niet helder en zichtbaar voor ons. Betekenis wordt gaandeweg ontdekt. De Deense 

filosoof Kierkegaard zei het al: het  leven kan alleen achterwaarts worden begrepen, maar het moet 

voorwaarts worden geleefd. Het blij  zoeken. Maar het kan wel! Daar getuigen velen van,  in  litera‐

tuur, film en waarschijnlijk ook  in onze eigen omgeving. En dan kan het gebeuren dat je na verloop 

van  jd merkt dat de waarden waar  je eerder houvast aan ontleende  veranderd  zijn, een andere 

inhoud hebben gekregen; dat je jezelf, de ander of het leven beschouwt in een ander licht. Alsof je je 

het leven op een andere wijze hebt toegeëigend, of het leven jou. 

 

‘W               ;  

                      !  

Vraag en antwoord. De eerste vraag wordt gesteld door het leven, waarmee de waardigheid van de 

mens wordt beves gd. Wij geven antwoord, maar ons antwoord is tegelijker jd een vraag terug aan 

het  leven:  zul  jij  je betekenis prijsgeven? Met  recht een  vraag en  antwoordspel,  van onschatbare 

waarde. 

 

 

Het ar kel van drs. Klaas‐Jan Pos in Trouw kunt u lezen via: 

h p://viktorfrankl.nl/nieuwsbrief/LIJDEN%20MAAKT%20LEVEN%20NIET%20ZOMAAR%20ZINLOOS.pdf  

 6 

TIENSTELLINGENOVERDEPERSOON(ViktorE.Frankl,1950)

 In 1950 schrij Frankl een soort ‘credo van de humaniteit’. De waarde van de mens—ook als hij een ziekte hee en zo een pa ënt genoemd wordt—is onver‐anderd en onaangetast.  Wanneer er gesproken wordt over de persoon denken we onwillekeurig aan een ander begrip. Dat begrip kruist als het ware het persoonsbegrip, het heet: individu’. En inderdaad ‐ hier begint ook mijn eerste stelling – deze is:  1. D . De persoon is iets wat je niet kunt opde‐len, niet kunt splitsen en wel hierom, omdat de persoon eenheid is. Zelfs in het geval van schizofrenie, waarbij zo velen spreken van een ‘gespleten per‐soonlijkheid’, komt die splitsing in het echt nooit voor. Ook als je naar andere ziekelijke toestanden kijkt, wordt in de psychiatrie niet gesproken van een gespleten persoonlijkheid, tegenwoor‐dig niet eens meer over een ‘verdeeld bewustzijn’, maar meer van een ‘wisselend bewustzijn’. Al in de dagen dat Bleuler het begrip ‘schizofrenie’ invoerde, dacht hij niet in termen van een echte splitsing van de persoon, maar veel meer in een afsplitsing van bepaalde associa ecomplexen. Toen was dat in het kader van de gangbare psychologie een aannemelijke gedachte.  2. D ‐ ‐ ,

‐ ; dat betekent dat de persoon niet alleen on‐deelbaar is, maar ook dat de per‐soon niet iets is dat is ‘samengesmol‐ten’. Dat komt, omdat de persoon niet alleen eenheid maar tegelijk heelheid is. Dat is de reden, waarom de persoon vervolgens ook niet kan opgaan in andere ordeningen ‐ zoals ‘in de massa’, ‘in een sociale klasse’, ‘in een bepaald ras’. We spreken bij dergelijke ordening‐en niet over ‘eenheid’ of over ‘heelheid’. Het gaat daar hooguit om ‘pseudo‐persoonlijke’ eenheid. De mens die denkt in zijn massa, klasse of ras op te gaan, gaat in werkelijkheid alleen maar ‘onder’; omdat hij zichzelf daarin laat opgaan, gee  hij zichzelf, dat wil zeggen zijn persoon, eigenlijk op.   L     : h p://viktorfrankl.nl/Ar kelen/Tien%20Stellingen.PDF  

V  F ‐S      K  W  B  

OPMERKING: De ‘trotserende macht van de geest’ is een neologisme van Frankl. Zij duidt datgene aan, wat de mens van jongs af als geestelijk wezen kenmerkt, namelijk de trots of beter gezegd: de eigenzinnigheid van het kind, het doorzettingsvermogen bij volwassenen, de onvoorwaardelijke vrijheid tot het doen van bevestigende of ontkennende uitspraken, of tot het innemen van standpunten. Zij is niet verplicht, dat wil zeggen: Er kan, maar er hoeft niet van haar gebruik te worden gemaakt. De trotserende macht van de geest is die kwaliteit van de geest, die de mens helpt tegenover de waarnemingen van het lichaam en de ziel stelling te nemen - hetzij dat zij van buiten of van binnen afkomstig zijn - , zodat hij noch aan de behoef-ten noch aan de driften noch aan het lot machteloos overgeleverd is, maar zich van hen kan bevrijden. Bij ziekte is het lichaam, echter niet de geest, vaak verzwakt, zodat de trotserende macht van de geest zich niet meer passend kan uitdrukken. Omschrijving: MACHT VAN DE GEEST, ZICH TEGENOVER IEMAND OF IETS STELLEN, OF TROTSEREN Juist de logotherapie is erop gericht om zich de onverplichte strijd tussen het geestelijke be-staan en de psychofysische feitelijkheid ten nutte te maken, zich tegenover het psycho-fysische te stellen en haar te trotseren. Op deze ‘trotserende macht van de geest’ rekent de logotherapie, op deze macht gaat zij terug, op deze macht doet zij een beroep. (Der leidende Mensch, 48). (vervolg op p.8)

Op 14 en 15 november waren 34 krijgsmacht predikanten in de kazerne bij 

‘t Harde twee dagen de gelegenheid s l te staan bij het werk en de levens‐

filosofie van Viktor E. Frankl. Ondanks die ruim bemeten  jd bleek het toch 

maar een eerste verkenning.  

De dagen stonden onder leiding van prof. dr. Heye Heyen, hoogleraar prak‐

sche theologie aan de Protestantse Faculteit  in Brussel en  logotherapeut 

in Oldenburg  (Dld.) en drs. Pieter Hoekstra, theoloog/psycholoog en  logo‐

therapeut; eindredacteur van deze nieuwsbrief.  

 

T  A    T  G  Pieter trapte af met een inleiding op Frankl. Hij verwees daarbij vooral naar 

de  ‘beginselen van de Logotherapie’, die hij voor deze gelegenheid onder 

predikanten De Twaalf Ar kelen noemde, waar hij Frankl’s ‘Tien stellingen 

over de Persoon’ vergeleek met de Tien Geboden. Deze beginselen zijn ook 

bruikbaar voor het werk van geestelijk verzorgers, die naast dat zij veel  in 

gesprek zijn met gezonde militairen, ook contact hebben met getrauma ‐

seerde mensen, die het zicht op  (de) zin niet meer zo duidelijk voor ogen 

hebben. Fundamentele vraag in deze is dan op welke wijze er ‘in’ een der‐

gelijke situa e betekenis gegeven kan worden aan het  leven en alles wat 

dat  leven van de (gewezen) militair (na de missie(s)) met zich meebrengt? 

Diezelfde vraag gaat ook op voor de mensen om hem of haar heen: part‐

ners, familie en kinderen.  

Wim Bos vertelde van de ontwikkeling die hijzelf doormaakte in zijn studie 

van vooral Oude Testament, de Judaïca en de overeenkomsten die hij daar‐

in vooral terug zag in het werk van Viktor Frankl. Ook al is het nooit Frankl’s 

bedoeling geweest zijn Joodse achtergrond een grote rol te laten spelen is 

deze wel herkenbaar.  

 

D    G  Heye Heyen ging vooral in op ‘De onbewuste God’. Vanuit de dimensionale 

ontologie  is  er  bij  Frankl  sprake  van  de  ‘geestelijke  dimensie’,  naast  de 

fysieke en de psychische. De geestelijke dimensie is o.a. het terrein van het 

geweten  en  van de  religie;  van de droomduiding  en het  imaginaire  (ver‐

beeldingskracht). Vooral van dat  laatste maakt Heye  (leerling van Frankl’s 

leerlingen  Uwe  Böschemeyer  en  Elisabeth  Lukas)  in  zijn  prak jk  gebruik 

door met mensen  imaginaire  reizen  te maken, dat hen dan  vooral helpt 

zichzelf te aanvaarden en met meer zelfvertrouwen in het leven te staan.  

Vanuit twee casussen werd nog uitgebreid s lgestaan bij onderwerpen als 

coping  en  schuld(gevoel)  en wat  de  Logotherapie  hier  aan  inzichten  kan 

bieden. Frankl maakt daarbij het onderscheid tussen schuldgevoelens en de 

stem  van  het  geweten  en  hee   daarvoor  de  term  ‘hyper  accousis’,  zeg 

maar overgevoelig oor/gehoor, ontwikkeld. Hij houdt daarbij wel oog voor 

de  existen ële  schuld. Als  deze  vorm  van  schuldbeleving  zomaar  van  ie‐

mand  afgenomen  wordt,  wordt  ook  iemands  waardigheid  afgenomen: 

basis van het mens‐zijn.  

De  tweedaagse werd afgerond door nog kort s l  te staan bij de waarden 

die in een pastoraal gesprek ter sprake kunnen komen of worden gebracht. 

Want ook al is er geen objec eve waardenleer, waarden spelen –onbewust

‐ wel een rol. D.m.v. de socra sche dialoog of eventueel imagina e kunnen 

onze waarden  aan  de  oppervlakte worden  gebracht  en  spreken we  van 

‘waardengewaarwording’.  

 

L      K  Kortom het was een goed samenzijn en een  leerzaam symposium. Er was 

veel aandacht en een grote ontvankelijkheid voor het werk en gedachte‐

goed van Frankl. En daarvan was  iedereen wel overtuigd: Logotherapie en 

Existen ële Analyse hebben het werk van geestelijk verzorgers bij de krijgs‐

macht zeker veel te bieden.  

De vraag ‘hoe bruikbaar’ en ‘hoe in te ze en’, zijn overigens wel vragen die 

de  hele  jd  boven  de markt  zijn  blijven  hangen  en  nog  niet  opgelost  of 

beantwoord zijn. Predikanten zijn nu eenmaal geen  therapeuten en moe‐

ten dat vooral ook niet willen zijn. Dat betekent dus: verdere doordenking! 

7 

Lemma:

‘De trotserende macht van de Geest’

Lemma: ‘De trotserende macht van de Geest’ (vervolg van p. 6) DE TROTSERENDE MACHT VAN DE GEEST IS DIE KRACHT, DIE DE EXISTENTIËLE VLUCHT VAN DE PERSOON BOVEN ZICHZELF UIT TOT STAND BRENGT. Of de ene mens van zijn endogene depressie afstand neemt, terwijl de andere zich in deze depressie laat vallen, is niet te wijten aan de endogene depressie, maar aan de geestelijke eigenschap van de persoon. De geestelijke eigenschap van de persoon brengt de aange-duide existentiële vlucht tot stand krachtens datgene, wat wij in de existentieanalyse de trotserende macht van de geest noemen. En zo zien wij, hoe het psychofysische parallellis-me staat tegenover een psychonoëtisch antagonisme. DE TROTSERENDE MACHT VAN DE GEEST MAAKT DE MENSEN MOGELIJK, ZICH DOOR GEEN ENKELE PSYCHISCHE TOESTAND, BIJVOORBEELD DOOR EEN OGENBLIKKELIJKE TOESTAND VAN OPWINDING TE LATEN PROVOCEREN, MAAR ZICHZELF IN ZIJN MENSELIJKE WAARDIGHEID TE HANDHAVEN. Tot datgene waarin ik existeer, en waarbuiten ik tegelijkertijd ook existeer, behoren nu alle uiterlijke omstandigheden, evenals alle innerlijke toestanden van mijn bestaan, behoort daarom in het bijzonder ook iedere psychische toestand: ook haar kan ik fundamenteel we-ren, en wel op grond van dat noöpsychische antagonisme, waartegenover wij het psychofy-sische parallellisme heuristisch hebben gesteld, respectievelijk die trotserende macht van de geest, die de mens in staat stelt om in alle lichamelijk-psychische toestanden en maat-schappelijke omstandigheden zijn menselijke waardigheid te bewaren. Dat deze trotserende macht van de geest niet altijd nodig is, is een verhaal apart. (Logotherapie und Existenza-nalyse, 93). DE TROTSERENDE MACHT VAN DE GEEST MOET EN KAN STEEDS WEER WORDEN OPGEROEPEN TEGEN DE UITWERKING VAN PSYCHISCHE EN VAN FYSIEKE PROCESSEN. Terwijl het psychofysische parallellisme een verplichte is, is het noöpsychische een niet verplichte: het is altijd slechts mogelijkheid, pure macht – echter een macht, waarop altijd weer een beroep gedaan kan worden, en wel van de kant van artsen een beroep op gedaan moet worden: steeds gaat het erom, de ‘trotserende macht van de geest’, zoals ik haar ge-noemd heb, op te roepen tegen het slechts schijnbaar zo machtige psychofysische. (Der Wille zum Sinn, 116) DE TROTSERENDE MACHT VAN DE GEEST IS EEN NIET VERPLICHTE MACHT, WANT ZIJ KAN, MAAR HOEFT NIET INGESCHAKELD TE WORDEN. De ‘trotserende macht van de geest’, die de mensen kenmerkt - tegenover biologische, psy-chologische en sociologische bepaaldheden - is een ‘niet verplichte’, dat wil zeggen zij kan weliswaar, maar zij hoeft niet altijd ingeschakeld te worden. (Psychotherapie in der Praxis, 131) DE TROTSERENDE MACHT VAN DE GEEST HOUDT ZICH BEZIG MET DE LOTSBESCHIKKING, WAT NIET INHOUDT, DAT ZIJ ZICH ALTIJD KAN UITDRUKKEN, AANGEZIEN BIJVOORBEELD HET ORGANISME ALS UITDRUKKINGSINSTRUMENT HET LAAT AFWETEN. De machteloosheid van de menselijke geest in een psychose bestaat erin, respectievelijk beperkt zich daartoe, dat de geest in zijn controverse met de psychose zich niet tot uitdruk-king kan brengen, hetzij dat deze controverse bestaat uit een opstand tegen de ziekte of uit een verzoening met de ziekte. Deze onmogelijkheid om zich uit te drukken mogen wij niet verwisselen met de onmogelijkheid van de controverse zelf. Het laatste blijft mogelijk en wordt altijd ook werkelijkheid, krachtens datgene, wat wij de trotserende macht van de geest noemen. Juist de neurologische psychiater is een kenner van de psychofysische bepaald-heid van de geestelijke persoon; hij in het bijzonder wordt ook een getuige van haar trotse-rende macht. (Logotherapie und Existenzanalyse, 83). (Leo F. de Graaff)

HetlevenisZINvol

ZINisvoormenseninhunhelebestaandebelangrijkstemotivator

ZINkannietaangebodenworden….maardevoorwaardenkunnenwelgefaciliteerdworden

'erZINinhebben'‐inonzetaalisheteigenlijkzoeenvoudig

ZINblijkteenprobaatmiddeltegensabotage,corruptie,diefstal,misbruik,pesterijen,burnoutenaldieandereongewensteeffectendiedaarontstaanwaarmensenniettothundoelkomen

ZINvolgefundeerdleiderschapisdegrotebehoeftevanonzetijd 

If you go for the person,

you will always gain something,

if you concentrate on the problem,

you will lose anyway. Hunter ‘Patch’ Adams,

ContactNILEAMaartenplein153633EJVreelandNederland 

0294‐785125info@viktorfrankl.nlwww.viktorfrankl.nlHetNederlandseInstituutvoorLogotherapieenExistentieleAnalyseverzorgtvanaf2013opnieuw:

bevorderenvanbekendheidmethetwerkvanViktorE.Frankl

bevorderenvandekennisvandeLogotherapieinNederland

ontmoetingtussenprofessionalsofanderegeınteresseerden

introductiecursussenstudiedageneenjaarlijkseViktorFrankl‐lezingbeschikbaarmakenvanmaterialen