Nieuwe trends in voeding: gat in de markt of modegril? Studienamiddag Agriflanders 13/01/2017

Inleiding Dirk Van Gijseghem Dept. Landbouw & Visserij

Consumententrends

Gemaksvoeding: kant-en-klaar, thuislevering, uit eten

Back to basics: korte keten, bioproducten

Gezonde voeding op maat

Duurzame voeding: dierenwelzijn, eerlijke handel

Anders eten: Waarde- en geloofseten Minder dierlijke producten Voedingsinnovaties: algen en wieren, insecten, kunstvlees, 3D-foodprinting

Meerwaardecreatie in de veehouderij: biozuivel, varkens en pluimvee

Anne Vuylsteke (Dept. Landbouw & Visserij) Erwin Wauters (ILVO)

Inleiding

Basis Weg met de eenheidsworst? Een verkenning van differentiatie op de Belgische markt voor varkensvlees Potentieel voor Vlaamse meerwaardevleeskippen, met een blik op Nederland en Duitsland

Doel Afbakening Inzicht in initiatieven in varkens en vleeskippen Evaluatie strategie (varkens) Inschatting potentieel (vleeskippen)

Differentiatie in de varkenshouderij

Differentiatie

Wat? “Bij differentiatie richt de ondernemer zich op een of

meerdere producten die een (gepercipieerde) hogere toegevoegde waarde hebben voor de klant en waarvoor de klant een meerprijs wil betalen” (Porter, 1980)

Toegepast op varkensvlees: Standaard: Piétrain-lijn, export, binnenlandse markt: supermarkten, contracten, belang karkaskwaliteit, afhankelijk van Duitse prijs, niet heel transparante prijsvorming, vooral minimumvereisten van de sectorgids Differentiatie: varkensvlees dat zich van de standaard onderscheidt (bv. andere/betere productkenmerken, via andere kanalen, …) en zo tot meerprijs leidt

Overzicht initiatieven

TW

Standaard

Initiator R V M D G B Overige kenmerken

Generieke labels en initiatieven

Certus Sector X Traceerbaar, veilig, oorsprong , Belgisch

Porc Aubel Vleesverwerker X X Belgisch, nabij

Vitaproject Keten X X Belgisch

Beter vr iedereen Retail X X X Belgisch

Varken van weleer

Retail X X Belgisch

Specifieke labels en initiatieven

Eur. Biolabel Biogarantie

Overheid Sector

X X X X

Brasvar Varkenshouder X X X X Lokaal, traceerbaar, kringloop

De Donderij Varkenshouder X X X X Open lucht, lokaal

Doornehoef Ex-varkenshouder Belgisch

Duke of Berkshire Veevoederbedrijf X X X Traceerbaar

Duroc d’olives Varkenshouder X X X

Hof ter Meulen Varkenshouder X X X Open lucht, lokaal

Livar Klooster varken (NL)

Varkenshouder X X X Lokaal, kleinschalig, open lucht, kringloop

Pigfijn Varkenshouder Lokaal, streek, oorsprong

Porc Bio Varkenshouder X X X Traceerbaar, lokaal

Porc Fermier Varkenshouder X X X Traceerbaar, lokaal, hoevekarakter

Porc Plein Air Varkenshouder X X X Traceerbaar, lokaal, open lucht

Initiator R V M D G B Overige kenmerken

Generieke labels en initiatieven

Certus Sector X Traceerbaar, veilig, oorsprong , Belgisch

Porc Aubel Vleesverwerker X X Belgisch, nabij

Vitaproject Keten X X Belgisch

Beter vr iedereen Retail X X X Belgisch

Varken van weleer

Retail X X Belgisch

Specifieke labels en initiatieven

Eur. Biolabel Biogarantie

Overheid Sector

X X X X

Brasvar Varkenshouder X X X X Lokaal, traceerbaar, kringloop

De Donderij Varkenshouder X X X X Openlucht, lokaal

Doornehoef Ex-varkenshouder Belgisch

Duke of Berkshire Veevoederbedrijf X X X Traceerbaar

Duroc d’olives Varkenshouder X X X

Hof ter Meulen Varkenshouder X X X Openlucht, lokaal

Livar Klooster varken (NL)

Varkenshouder X X X Lokaal, kleinschalig, open lucht, kringloop

Pigfijn Varkenshouder Lokaal, streek, oorsprong

Porc Bio Varkenshouder X X X Traceerbaar, lokaal

Porc Fermier Varkenshouder X X X Traceerbaar, lokaal, hoevekarakter

Porc Plein Air Varkenshouder X X X Traceerbaar, lokaal, openlucht

Zo ziet de Belgische markt voor gedifferentieerd varkensvlees eruit

Er bestaan al wat initiatieven voor gedifferentieerd varkensvlees, maar de omvang (% totaal aantal slachtingen) is beperkt

Er is dus potentieel om bestaande initiatieven uit te breiden Eventueel nog een aantal nieuwe initiatieven (bv. rond dierenwelzijn)

Het levert meestal een meerprijs op voor de varkenshouder

Bv. via afspraken, fonds, wettelijk verplicht of heft in eigen handen nemen Zie ook voorbeelden in Wallonië, Nederland en Duitsland

Maar het is natuurlijk niet zonder kosten en risico’s En het vergt andere verdienmodellen, vaardigheden, onderzoek, kennis, slimme samenwerking en marketing/communicatie

Meerwaarde in de vleeskippensector

Ook markt meerwaardekippen kwantitatief en kwalitatief in kaart gebracht

Biokip (biologische

vleeskip)

Mechelse koekoek (scharrel, binnen)

Mechelse koekoek

Maïskip Belplume-Plus Belplumekip (BE-standaard)

Standaardkip (EU-minimum)

Oorsprongmateriaal (soort kip)

- groeisnelheid (traag/middel/snel)

traag, lijst erkende rassen

traag tot middelmatig

traag tot middelmatig

eerder middelmatig snel snel snel

- kleur (wit /gekleurd) gekleurd gekleurd gekleurd wit wit wit wit Gemiddeld slachtgewicht (in kg) 2,4 - 2,6 kg 2,1 kg 2,3 kg 2,1 kg 2,0 - 2,8 kg 2,0 - 2,8 kg 2,0 - 2,8 kg

Minimum slachtleeftijd (in dagen)

≥ 81 dagen (of ≥ 70 dagen bij

erkende traaggroeiende

rassen

70 dagen (volgens

etiket) (min. 56 dagen voor

scharrel)

81 dagen (volgens etiket)

49 dagen 35-42 dagen 35-42 dagen 35-42 dagen

Maximale dichtheid van de dieren in gebouw (in dieren per m2)

10 kippen/m² (en 4m²/kip in uitloop)

15 kippen/m² met een totaal

levend gewicht van

max. 25 kg/m²

33 kg/m² (tot max. 42 kg/m² indien voldaan

aan voorwaarden)

33 kg/m² (tot max. 42 kg/m² indien voldaan

aan voorwaarden)

42 kg/m² indien voldaan aan

voorwaarden

42 kg/m² indien voldaan aan

voorwaarden

33 kg/m² (met optie naar 39 kg/m2 - wel

aanvraag overheid)

Voeding 100% plantaardig, bio (tot 5% niet-biologisch eiwitvoer

onder voorwaarden), ggo-vrij

Gevoerd met min. 70% granen, een mengeling van tarwe, gerst en gierst.

Gevoerd met 100% plantaardige voeding met zuivelproducten, vitaminen en mineralen, waarvan min. 70% granen

Gevoerd met 100% plantaardige grondstoffen, vitaminen en mineralen, waarvan min. 70% granen, waarvan min. 50% maïs.

Aantal extra voorwaarden bovenop Belplume (o. a. gevoerd met 100% plantaardige grondstoffen)

Standaard voeding (+ dierlijke vetten)

Standaard voeding (+ dierlijke vetten)

Markt voor meerwaardevleeskippen

Soort meerwaarde-vleeskip Slachtingen per week Commentaar

Biologische vleeskippen 23.000/week Geslacht bij Belki - voor Belgische markt

Mechelse koekoek 9.000/week Geslacht bij Belki - voor Belgische markt

Maïskip 14.000 à 15.000/week Geslacht bij Belki - voor Belgische markt

Poulet des élevages du Moulin de Val Dieu 8.000/week Geslacht bij Val Dieu - voor Belgische markt (Colruyt)

Biologische vleeskippen 6.000/week

Invoer uit Frankrijk voor Belgische markt (Carrefour) - Deze kippen zouden in

principe ook in België geproduceerd kunnen worden

Biologische vleeskippen 20.000/week

Geproduceerd in België (Wallonië) door For Farmers Hendrix (ketenregisseur)

voor uitvoer naar Nederland (Albert Hein) - Deze markt zou kunnen blijven

bestaan of op termijn zelfs uitgebreid kunnen worden

Diverse andere ketens met

meerwaardekippen in Wallonië 10.000/week

Zie fiche met filières uit Wallonië (uitgezonderd Coprobel dat onder For

Farmers Hendrix valt)

Directe verkoop, ook van hoevekippen 4.000/week Thuisverkoop of verkoop in korte keten

TOTAAL circa 95.000/week

Markt voor meerwaardevleeskippen

België Nederland Duitsland

Aandeel biologisch 1(1) 0,1(3) 0,8(5)

Aandeel tussensegment >1(2) 1,5(4) >1

Totaal meerwaardevleeskip >2 <2 2(6)

Aandeel meerwaardevleeskippen in BE/VL – DU - NL

Toch is meerwaardecreatie niet het ultieme redmiddel van de veehouderij

Geen wildgroei aan labels en initiatieven mogelijk/wenselijk op Vlaamse markt Combinatie van maatregelen en strategieën is nodig Hoe zit het met export?

Blijven we zonder veel TW exporteren? En creëren we enkel toegevoegde waarde via differentiatie op de binnenlandse markt? Of trachten we ook differentiatie toe te passen op wereld-/ Europese schaal? Kunnen wij een niche creëren op die wereldmarkt?

Surf naar: www.vlaanderen.be/landbouw/studies

Meerwaardecreatie door biozuivel?

Biomelk biedt kansen voor meerwaardecreatie

Uitdagingen zijn het productiesysteem en de ‘value proposition’

Meerwaarde niet enkel te zoeken in het product, maar ook in de ketenrelaties

Biomelk en biozuivel zit in de lift

Productie Consumptie

Bio als ideologie

Bio als marktopportuniteit

Evolutie aangeleverde biomelk, EU

Evolutie omzet en volume biozuivel, BE

Sterktes en zwaktes

Prijs biomelk

Prijs

conventionele melk

Kennis en

ondersteuning

Momentum

Transitieperiode

Kostprijs

Productiesystemen

Grond

Kansen en bedreigingen

Beschikbare

ondersteuning

Vooruitzichten

vraag en markt

op kortere

termijn

Andere labels

Verdeling

meerwaarde

Grootte van de

markt op

langere termijn

Het momentum is er en veel ingrediënten zijn aanwezig om van biozuivel een valabel verhaal voor meewaardecreatie te maken.

Er blijven ook zwaktes aan het systeem, zoals productiesystemen die ver staan van biologische productie, grond en de kostprijs.

Op langere termijn zijn er ook uitdagingen zoals de concurrentie met andere labels en de vraag of de gecreëerde meerwaarde blijvend ten goede zal komen aan alle spelers in de keten.

Meerwaardecreatie door biozuivel?

Productiesystemen volledig herdenken: redesign, geen substitutie door biologische inputs.

Ketens waarin ook een meerwaarde wordt gesteld aan de relaties tussen de spelers (gezamenlijke doelen).

Meerwaardecreatie door biozuivel?

Achtergrond

Bevraging melkvee-experts in de EU-28

Literatuur over ‘value based food supply chains’

Data productie: EUROSTAT

Data consumptie: GfK

Dank aan Johan Devreeze

Getuigenissen

Slimmer lokaal vermarkten Elke Rogge (ILVO) Cindy Boonen (Dept. Landbouw & Visserij)

16/01/2017 │30

Stedelijke interesse in open ruimte

Luchtkwaliteit Waterberging Recreatiemogelijkheden Voedselproductie …

16/01/2017 │31

16/01/2017 │32

Waarom lokaal vermarkten als landbouwer?

Beperkt aantal (tussen)schakels producent – consument Landbouwer kan prijs en aanbod beter zelf bepalen Appreciatie van en nauw contact met consument (weten voor wie hij werkt) is grote meerwaarde Diversifiëren en verhogen van netto inkomen door verbredende activiteiten van de landbouwer in de afzet van de eigen landbouwproducten de streekgebonden en ‘authentieke’ keuken opnieuw op de voorgrond, met een centrale plaats voor het product en het verhaal erachter

Vertrouwde vormen van landbouwverbreding in de korte keten

Hoevewinkels, webwinkels Boerenmarkten Automaten Zelfpluktuinen CSA-bedrijven (Community Supported Agriculture) Voedselteams Voedselabonnementen …

Maar het is niet evident om hier als landbouwer op in te spelen…

Investeringskosten versus toegevoegde waarde Complexe of zelfs tegenstrijdige of wetgeving o.a. ruimtelijke ordening, problemen bij bouwvergunningen, voedselveiligheid, Europese concurrentieregels, enz. Gebrek aan kennis en ervaring en specifieke competenties Afhankelijkheid van bepaalde contracten

Wat is nodig?

Opleiding en begeleiding Aangepaste wetgeving Multifunctionaliteit ruimer dan schaal bedrijf! Uitwerken van rendabele multi-actorbusinessmodellen

Nieuwere vormen van vermarkting

Evolutie / zoektocht naar experimenteren met nieuwe samenwerkingsmodellen

Opportuniteit voor landbouwers om aan te sluiten en samen te werken, waarbij de logistiek deels uit handen van de landbouwer genomen wordt Onderzoek lopende in Gent, Brussel, Oostende, enz. Ruimtelijke mogelijkheden Opbouwen van netwerken Uitwerken van businessmodellen

16/01/2017 │37

Enkele cijfers

Onvolledige cijfers, i.f.v. bron: FAVV: 755 geregistreerde Vlaamse hoeveproducenten (806 in Wallonië) VLAM (GfK): 1.457 verkooppunten en meer dan 700 producenten op www.rechtvanbijdeboer.be LARA:

Omzet hoeveverkoop en boerenmarkten 2015: 92 miljoen euro = 1% totale bestedingen verse voeding

7/100 gezinnen kopen aardappelen op de hoeve 6 à 7% gezinnen kopen fruit/groenten op de hoeve 60% cliënteel hoeveverkoop zijn gepensioneerden en welgestelde gezinnen met kinderen 2.133 Vlaamse land- en tuinbouwers doen aan hoeveverkoop

Wat doet de Vlaamse overheid om landbouwers te steunen?

Ondersteuning via plattelandsontwikkeling (PDPO III) Rechtstreekse steunmaatregelen (VLIF) Financiële steun voor bedrijfs(-economisch) advies op maat

KRATOS Biobedrijfsadvies (buiten PDPO)

Projectmatige ondersteuning Ondersteuning via marketing/promotie (VLAM) Werkingssubsidies voor de verschillende aanspreekpunten voor laagdrempelige ondersteuning van landbouwers en lokale besturen

Knelpunten detecteren en aanpakken

PDPO > VLIF

Aanloopsteun voor ontwikkeling van kleine landbouwondernemingen

Voorwaarden: landbouwer, brutobedrijfsresultaat tussen 20.000 en 39.999 euro, ontwikkelplan, boekhouding, wettelijke normen, enz. Bv. subsidiabele aanloopverrichtingen:

De bouw, verbouwing en uitrusting van bedrijfsgebouwen noodzakelijk voor de commercialisatie van de productie via de korte keten De aankoop van machines en materieel noodzakelijk voor de commercialisatie van de productie via de korte keten

Steunomvang hangt af van het brutobedrijfsresultaat per bedrijf: 7.000 euro/ 11.000 euro/ 15.000 euro Contacteer uw provinciale buitendienst landbouw! Meer informatie op www.vlaanderen.be/landbouw/vlif

PDPO > KRATOS Biobedrijfsadvies

Bedrijfsadvies in beide gevallen gesubsidieerd (volledig of gedeeltelijk) Er zijn negen modules in KRATOS, waarvan de voor (alternatieve) vermarkting de meest relevante:

Module 1: Ondernemingsplan Module 2: Bedrijfseconomisch advies Meer informatie op http://lv.vlaanderen.be/nl/subsidies/bedrijfssubsidies/kratos

Biolandbouwers zijn uitgesloten van deze 2 modules, aangezien voor hen een apart adviessysteem geldt (buiten PDPO III)

Meer informatie op www.vlaanderen.be/landbouw/bio

PDPO > andere

Informatieverspreiding/kennisdeling via studiedagen en workshops georganiseerd door Vlaams Ruraal Netwerk (VRN)

Bv. ‘Samenwerking loont!’ (gisteren 12/1) Allerhande projectmogelijkheden

European Innovation Partnerships (EIP – operationele groepen) Demonstratieprojecten Samenwerkingsprojecten met stedelijke omgeving (voor lokale besturen) LEADER

Meer informatie op www.ruraalnetwerk.be

VLAM

www.rechtvanbijdeboer.be Zoekmotor voor consumenten op zoek naar verkooppunten van lokaal geproduceerd voedsel Gratis registratie als verkooppunt op deze webpagina Met licentie (75 euro) extra voordelen:

Bv. promotiemateriaal Meer informatie op de website!

Algemene promotie van streekproducten (via reclamespots / campagnes)

Laagdrempelige ondersteuning via aanspreekpunten

Steunpunt Hoeveproducten (KVLV) www.steunpunthoeveproducten.be doelgroep = landbouwer (individueel) advies, opleidingen, samenwerking ondersteunen, informeren, belangen verdedigen

Aanspreekpunt Lokaal Voedsel (VVSG)

start begin 2017 op doelgroep = Vlaamse steden en gemeenten (individueel) advies, ondersteuning bij ontwikkeling lokale voedselstrategie, samenbrengen van partners, lerend netwerk lokale besturen, vorming, praktijkendatabank

Knelpunten detecteren en aanpakken

Op het niveau van de Vlaamse overheid Netwerken en samenbrengen van stakeholders, faciliteren van samenwerking tussen betrokken organisaties om knelpunten weg te werken Voorbeelden:

Strategisch Plan Korte Keten 2012-2016 Interbestuurlijk Plattelandsoverleg (IPO) > inventarisatie bestaande knelpunten (wetgeving en beleid, infrastructuur, ondernemerschap, ruimte, organisatiestructuren, enz.) en aanbevelingen aan de Vlaamse Regering ‘Raad van Belang Lokale Voedselstrategieën’ 2017-… (NIEUW!)

Dus:

Er zijn vele mooie initiatieven, maar een succesverhaal is niet vanzelfsprekend! Vernieuwende afzetvormen bieden nieuwe kansen, maar houd rekening met mogelijke knelpunten

Eigen producten via hoeveverkoop beginnen of

Instappen in een (bestaand of op te starten) lokaal samenwerkingsinitiatief

Het is belangrijk om je goed te informeren!

16/01/2017 │46

Getuigenissen

Aromatische hop voor karakterbier

Hilde Muylle

Trends in de brouwerijsector

- Speciaalbieren winnen aan belang

- Grote vraag naar aromahoppen MAAR … met een stabiele kwaliteit

Hop Aroma

Kwaliteitscontrole is noodzaak

Bron: Belgian-beer.be

Garantie op kwaliteit

Bepalende factoren aromaprofiel :

Ras Teelttechniek Terroir Seizoenale effecten

Rasechtheid Raszuiverheid ?

Authenticiteitscontrole

Ontwikkeling van een authenticiteitstest op basis van een DNA-fingerprint

Authenticiteitscontrole

Referentiecollectie

…. Ras1 Ras2 Ras3 Ras4 Ras5 Ras6

Authenticiteitscontrole

Voorwaarden : - Referentiecollectie - Fingerprints met voldoende differentiërende merkers - Ontwikkeling van een snelle test voor routine analyse

Voordelen : - Onafhankelijk van oorsprong van de batch (geen invloed

van omgeving of teeltomstandigheden) - Complementair aan testen naar aromaprofiel

Garantie op kwaliteit

Bepalende factoren aromaprofiel :

Ras Teelttechniek Terroir Seizoenale effecten

Rasechtheid Raszuiverheid !

Authenticiteitscontrole

Referentiecollectie

…. Ras1 Ras2 Ras3 Ras4 Ras5 Ras6

Effect van de trend op primaire sector

Kan de trend naar speciaal bieren resulteren in :

Expansie van het Vlaamse hopareaal => een aantal telers spelen hier al op in

Aanplant van specifieke aromahoppen Nieuwe rassen beproeven op Vlaams terroir op

- Landbouwkundige waarde - Brouwwaarde

Veredeling van Vlaams hopras => VIVES neemt hierin het voortouw, samen met INAGRO, stad Poperinge, West-Vlaamse land- en tuinbouwscholen

Trend ‘bier met karakter’

resulteert in een vraag naar

‘authentieke grondstoffen’ met

‘gegarandeerde kwaliteit’

‘Product

Getuigenissen

Meer lokaal plantaardig eiwit: de roep naar soja en quinoa Johan van Waes (ILVO) Geert Rombouts (Dept. Landbouw & Visserij)

Europa is afhankelijk van import

Belangrijke invloedsfactoren Hoge kwaliteit sojabonen en afgeleide producten

Voor mens: bonen en olie Voor dier: bonen, olie en vooral nevenstromen

Handelsakkoorden uit het verleden BSE-crisis Sterke stijging wereldvraag

Toename maatschappelijke bezorgdheid

GG0 Ontbossing CFP → klimaat

Europa is afhankelijk van import

Reactie beleid en sector Maatschappelijk verantwoorde soja - platform maatschappelijk verantwoorde diervoederstromen Afhankelijkheid import ↓

Actieplan alternatieve eiwitten (AAE) Gericht op feed maar food is hefboom

Soja telen in Vlaanderen? Resultaten wetenschappelijk onderzoek zijn hoopgevend In praktijk brengen via teelt voor humane voeding

Sneller rendabel door meerprijs Reststroom in diervoeder

Opportuniteiten voor Vlaamse boer?

Vraag naar soja vanuit voedingsindustrie

Meer veggie = meer vraag naar plantaardig eiwit

Studie Departement Landbouw en Visserij:

12 000 t sojabonen + 13 000 t olie (2013)

= sojaboonequivalent van +- 77 000 t

= 23 000 ha geslaagde teelt

Belang onderzoek & begeleiding voor teelt en afzet

Stimulerend beleid Vlaanderen en Europa

GLB Pijler I en pijler II

AAE2: VO i.s.m. sector Wetenschappelijk en

praktijkgericht onderzoek Demonstratieprojecten EIP Operationele groepen Innovatiesteun

Kleurt soja straks mee het landschap in Vlaanderen ?

Quinoa

Quinoa?

Chenopodium quinoa Willd. Oorsprong: Peru en Bolivia (5000 jaar v.C.) en dan verspreid over het Andesgebied Een zeer grote morfologische en genetische verscheidenheid * Peru en Bolivia: 90% van de wereldproductie * Rassen in België geteeld zijn door WUR (NL) gemaakt op basis van genotypes uit Chili

Quinoa: eigenschappen

• Hoge nutritionele waarde: - 15% eiwit - Hoge AZ-waarde: o.a. 10 essentiële AZ in hogere concentraties dan granen (bv. lysine) - Rijk aan vitaminen en mineralen - Olie (1,8-9,5%) met veel onverzadigde vetzuren (>80%) - Hoog vezelgehalte - Glutenvrij

• Kan bijdragen tot een gebalanceerd dieet - Volwaardige plantaardige vleesvervanger - + voor diabetici, glucose- en lactose-intolerante personen - + voor personen met glutenintolerantie

Quinoa in de voeding

Quinoa: Importeren of hier telen?

• Import in EU: 10.000 ton in 2014

• Sterk stijgende vraag naar quinoa voor uitvoer in Peru en Bolivia

- Kleine boeren vertrekken niet naar de steden - (Veel) hogere prijzen: goed voor de boeren, onbetaalbaar voor de lokale consumenten - Drama als ‘hype’ instort

• Duurzaamheid

• Peru en Bolivia: - Kleinschalige productie op marginale gronden evolueert naar meer en beter - Verdringing andere landbouwteelten – ontginning nieuwe gronden

• EU – Vlaanderen: - Eiwitopbrengst/ha bij tarwe en soja t.o.v. quinoa: factor 3-4 - Grond is schaars en teelt ten koste van gewassen met een vele hogere voedselopbrengst - Economisch duurzaam/interessant voor de landbouwer? • Ecologische voetafdruk? De korte keten

Quinoa in Peru en Bolovia

Quinoa in Vlaanderen en België

Quinoateelt in Vlaanderen en België

• Areaal • 2014: Wallonië: 10 ha • 2015: België 110 ha – Vlaanderen 20 ha • 2016: België 47 ha – Vlaanderen 26 ha

• Opbrengsten in de praktijk: • 2015: gangbaar: 3,1 t/ha (grote verschillen: 1,45 en 3,9 t/ha) bio: 2,5 t/ha (grote verschillen 0,75 en 4,75 t/ha) • 2016: beduidend minder dan in 2015

Quinoateelt in Vlaanderen en België

• Praktijk: • Contractteelt: levering zaaizaden – afname oogst na drogen – opschonen -

zaden terug naar producent is mogelijk

• Aandachtspunten in de teelttechniek: • Rassenkeuze • Voorjaarszaai • Optimale bemesting • Onkruidbeheersing en gewasbescherming: herbiciden noch fungiciden

erkend voor gebruik in quinoa • Oogsttijdstip en oogstwijze • Drogen • Schonen van het zaad

• Resultaat: goed bewaarbare droge zaden, klaar voor verwerking en consumptie

Quinoa: onderzoek in Vlaanderen (2015 - …)

• Teelttechniek: • Rassenkeuze: tolerantie tegen ziekten – ontwikkeling – afrijping –

opbrengst • WUR-rassen mee in de proeven 2015 en 2016 • Collectie rassen in observatie (ILVO)

• Zaaitijdstip: wanneer zaaien om hoogste opbrengst te halen? (ILVO) • 2015: Z 14/4 < Z 7/5

• Optimale bemesting: N (ILVO) (Nog geen resultaten)

Quinoa:

• Onkruidbeheersing en gewasbescherming: herbiciden noch fungiciden erkend voor gebruik in quinoa • Screening werking herbiciden: PCG en HoGent • Biologische onkruidbeheersing: PCBT (INAGRO)

• Demonstratiepercelen: platform Alternatieve Teelten in Paulatem (2015) en

Proefcentrum Witloofteelt in Herent (2015 en 2016)

• Verwerking en toepassingen: • Kwaliteit afhankelijk van herkomst of niet?

• Gehaltes aan voedingselementen • AZ-samenstelling

• Interesse van de verwerker voor lokaal geteelde quinoa en korte keten? • Andere toepassingen van quinoa?

Soja

Hoe ziet een sojaplant er uit?

Bepalend voor teelt in onze streken = subtropisch gewas Vorstgevoelig (opkomst mag er niet zijn alvorens IJsheiligen gepasseerd zijn – cfr, boontjes in groentetuin) Temperatuur tijdens bloeiperiode (eind juni-begin juli) Samenleven met N-fixerende bodembacteriën

Soja in symbiose met N-fixerende bodembacteriën

(Bradyrhizobium japonicum) • Stikstoffixerende bodembacteriën • Positief effect op groei, opbrengst en eiwitgehalte

Hoe ziet een sojaplant er uit?

Samenstelling sojaboon

40

35

20

5

eiwit

koolhydraten

vet

as, mineralen

=

Wat zit in een sojaboon?

79

De sojaketen

Verwerkers van plantaardige oliën en vetten

Voedingsproducenten

Sojabonen

Direct gebruik volledige bonen (10%)

Zaaizaad

Productie humane voeding o.a. sojamelk, tofu, tempeh, sojasaus

Valorisatie reststroom o.a. kippenvoer

Verwerking “crushen” (90%)

Sojaolie (19%) Sojameel (79%)

Humane voeding

Diervoeding (98%)

Pluimvee Varkens Melkvee

Industrie/Energie o.a. zeep, detergenten, verven, cosmetica, smeermiddelen

Voeding o.a. margarine, dressings, chocolade, desserts, snoep, emulgatoren, voedingssupplementen

o.a. eieren, vlees, melk

Consument

Via retailers

Industrie

Waarom sojateelt hier in onze regio ontwikkelen?

Verschillende redenen : • Vraag vanuit diervoeding én humane voeding • Minder afhankelijk van import • Minder gevoelig voor prijsschommelingen • Mogelijk derde gewas (in kader GLB) • Sluiten nutriëntenkringlopen • Vraag naar niet-ggo-soja

Voordelen soja t.o.v. andere eiwitgewassen:

• Hoog eiwitgehalte • Gunstige aminozuursamenstelling (lysine) • Hoge darmverteerbaarheid na verhitting • Optimale benutting van alle componenten (olie + schroot)

Knelpunten voor succesvolle introductie sojateelt in onze regio

Rendabele teelt?

Zaadopbrengst

Kwaliteit (o.a. eiwit- en oliegehalte)

Gevoeligheid voor ziekten

Tijdige afrijping Gevoeligheid voor legering

Aanpak vanuit ILVO

Optimalisatie teelttechniek Veredeling

Waar staan we nu met ons onderzoek? (Vlaams onderzoeksproject tezamen met KULeuven en Inagro)

Resultaat van 5 jaar proeven (Gemiddelde waardes voor periode 2012-2016)

Zaadopbrengst 3,3 ton/ha (15% vocht)

Kwaliteit 22,3% olie 38,6% eiwit (Stuurbaar via inoculatie en bemesting)

Gevoeligheid voor ziekten Biotoets voor Sclerotinia wijst duidelijke rasverschillen aan

Tijdige afrijping 21% vocht (bij oogst 2de

helft september)

Gevoeligheid voor legering Duidelijke rasverschillen Stuurbaar via bemesting

Rendabele teelt?

Waar staan we nu in de praktijk? Landbouwers

Enkele pioniers mee betrokken in Vlaams onderzoeksproject Ervaringen mee opgenomen in verdere ontwikkeling teelt 20 ha in 2016 (cfr. 140 ha in Nederland in 2016)

Action lab: Vlaamse soja Kleinschalige projecten met hele keten (binnen kader “De Voedingsketen verduurzaamt”) + begeleiding ILVO Verwerking van sojabonen, geteeld in Vlaanderen in 2014

3 ha voor humane voeding Resultaat: kwaliteit (eiwitgehalte) iets te laag voor verwerking

3 ha voor verwerking in veevoer voor varkens Vergelijking met ingevoerd sojaschroot Resultaat: geen verschil in gewicht varkens en karkaskwaliteit

Waar staan we nu in de praktijk? Opzetten - Demoplatforms 2017 – coördinatie ILVO

3 locaties (in verschillende landbouwstreken) Samenwerking met praktijkcentra en landbouwers

Planning:

In 2017: ter beschikking stellen van handleiding over de teelt van soja Vanaf 2019 nieuw aangepaste rassen beschikbaar vanuit ILVO- veredeling

Afsluiter: 2016 slecht boerenjaar maar niet voor soja Wateroverlast einde mei –juni goed verdragen Droogte + hoge temperatuur van augustus – september: positief effect op afrijping + zeer lage ziektedruk Resultaat: zeer goede opbrengsten – verwachtingen meer dan overtroffen in rassenproef 2016 (gemiddeld 5 ton/ha) – nu nog bevestigen

Doorbraak moet kunnen binnen 2 jaar

Getuigenissen

Meer info: www.ilvo.vlaanderen.be/soja

(teelt, nieuwsbrieven, nuttige links)

Vragen?

87

Insecten voor menselijke en dierlijke consumptie

Lieve Herman (ILVO) Evelien Decuypere (Dept. Landbouw & Visserij)

Wereldwijd 1.500 à 2.000 insectensoorten eetbaar voor de mens, waaronder

Coleoptera (kevers) Lepidoptera (vlinders en motten) Hymenoptera (bijen, wespen en mieren) Orthoptera (sprinkhanen en krekels) Isoptera (termieten) Hemiptera (halfvleugeligen) Homoptera (cicaden)

Inleiding

Voorbeelden van de consumptie van insecten in Europa de meikeversoep die in Frankrijk en Duitsland werd gegeten, de lokale traditie in de Noord-Italiaanse regio Carnia om de zoete krop van Zygaena dagmotten (en van erop lijkende Syntomis) te eten decasu marzu, een Sardinische kaas met vliegenlarven

Naargelang de soort, worden insecten door de mens geconsumeerd in verschillende stadia van ontwikkeling, in ei-, larve-, pop- of volwassen stadium

Inleiding

Latijnse naam Nederlandse naam Stadium van

ontwikkeling bij

consumptie **

Acheta domesticus huiskrekel volwassen (imago)

Achroia grisella kleine wasmot > wasmotrups Rups

Alphitobius diaperinus piepschuimkever *** > kleine

meelworm

larve

Alphitobius laevigatua buffaloworm > kleine meelworm larve

Bombyx mori Zijdevlinder > zijderups pop (zonder cocon) &

rups

Galleria mellonella grote wasmot > wasmotrups rups

Gryllodes sigillatus brandkrekel volwassen (imago)

Gryllus assimilis veldkrekel volwassen (imago)

Locusta migratoria Afrikaanse treksprinkhaan larve & volwassen (nimfe

en imago)

Schistocerca

americana

Amerikaanse woestijnsprinkhaan volwassen (imago)

Tenebrio molitor gele meeltor > gele meelworm larve

Zophobas atratus moriokever > morioworm (Eng.:

‘superworm’)

larve

Lijst van soorten meest frequent op Belgische markt

* In afwachting van de Europese wetgeving wordt het op de markt brengen van deze insectensoorten getolereerd in België met uitzondering van

Alphitobius laevigatua en Gryllus assimilis. ** Merk echter op dat het onderscheid tussen de larven van Alphitobius laevigatua en Alphitobius diaperinus en tussen de nimfen van Gryllus

assimilis en Gryllodes sigillatus moeilijk te maken is. *** Naast kleine meelworm, wordt de larve van de piepschuimkever vaak (foutief) buffaloworm genoemd.

Eetbare insecten zijn voedzaam. Ze bevatten eiwitten (met een samenstelling vergelijkbaar met die van vlees), vitamines, mineralen en vetzuren; Belangrijkste argumenten voor duurzaamheidsmotivatie:

Mogelijkheid te groeien op reststromen die niet geschikt zijn voor de courante nutsdieren (niet-reguliere reststromen) Koudbloedig en daarom efficiëntere voederconversie

Insecten als alternatieve eiwitbron in het kader van het streven naar een duurzame

voedselproductiesysteem

Insecten als alternatieve eiwitbron

Maar: Infrastructuurvereisten nog in pilootfase. Bijgevolg: productiekosten momenteel nog niet duidelijk te berekenen Optimale groei bij hogere temperatuur (bv. 27°C) wat extra energie vergt voor verwarming stal (stal wordt niet opgewarmd door aanwezigheid van dieren zelf zoals bij de courante nutsdieren) Emissies (o.a. ammoniak, methaan) zouden aanzienlijk zijn voor insecten die in het substraat groeien zoals larven omdat deze het substraat (inclusief de geproduceerde mest) continu omwoelen en dit bij verhoogde staltemperaturen (bv. 27°C) Sanitaire vereisten voor het groeimedium zodat niet reguliere reststromen niet in aanmerking komen

Vereisten aan groeimedium in kader van voedselveiligheid

Groeien op afval? Groeien op bv. mest? Eisen gesteld aan groeisubstraat

Microbiële belasting groeisubstraat bepalend voor samenstelling darmflora insecten: bv. hogere aantallen van sporenvormende bacteriën in huiskrekels gekweekt in containers met aarde dan in meelwormlarven gekweekt in tarwebloem Pathogene schimmels kunnen via het voeder de gastheerinsecten besmetten.

Productie van secundaire metabolieten zoals mycotoxines Belgische studie toonde behoorlijke aantallen schimmels in rauwe, gevriesdroogde en ingevroren meelwormen en sprinkhanen

Microbiologische kwaliteit van insecten

Nood aan proceshygiënerichtwaarde voor aërobe sporen en schimmels Nood aan voedselveiligheidsrichtwaarde voor Bacillus cereus

Kve/g Rauw Markt droog , geroosterd

Koken/Blancheren Roosteren

Richtwaarden

Totaal aëroob kiemgetal

107 - 109 5 103 - >108 < 10 ↓2 – 3 log

5 105 – 5 106

Sporen 102 - 104 Ontkiemen, ev. groei

E. coli <10 – 8 104 50 -500

B. cereus <100 – 2,3 106 < 10 4 - <105

Schimmels Preliminaire analyses tonen hoge aantallen

Chemische kwaliteit van insecten

Overdracht van residuen diergeneesmiddelen vanuit groeisubstraat naar insect Overdracht van antibioticaresidu’s MRL = maximum residue level – bepaalt toxicologisch effect

Geneesmiddelen

Gemiddelde concentratie in groeisubstraat toegevoegd µg/kg

Gemiddelde opname in larve (%)

MRL < of >

Antibiotica

Doxycycline 1000 0,83 >

Lincomycine 600 0,44 < (nieren) – niet toxisch

Sulfadiazine 150 0,123

>

algemene gezondheids- en sanitaire regels (GHP & GMP)

specifiekere aandachtspunten: − microbiële & chemische controle voedingsmedia (cf. voorschriften

diervoeders) − behandeling die micro-organismen afdoodt, bv. een hittebehandeling

(blancheren, koken, frituren of wokken) vóór consumptie is essentieel − bewaarcondities die de groei van micro-organismen beperken, dienen

op het etiket vermeld te worden − werken met droge kweekbodems, regelmatig verwijderen van feces

en/of verversen van voeder + desinfecteren kweekruimte, kweekbedden en materiaal na iedere kweekcyclus wordt sterk aangeraden

Aanbevelingen in kader voedselveiligheid

Strategisch Platform Insecten

Stuurgroep focus op wettelijke knelpunten/opportuniteiten

Werkgroep onderzoek

focus op onderzoek

Stakeholdersmeeting

brede terugkoppeling van activiteiten SPI en algemene informatie

Brede scope!

Kennisdeling en samenwerking • Regelmatig overleg met alle partners • Wisselwerking werkgroep en stuurgroep • Digitaal platform Onderzoeksinfrastructuur en kennis efficiënter benut Meer middelen en samenwerkingsverbanden

Aanbevelingen op/vanuit wettelijk niveau • Participatie FAVV/FOD in stuurgroep Minder knelpunten voor onderzoek en praktijk Betere afstemming beleid, onderzoek en praktijk

Aanspreekpunt • Stakeholdermeeting • LV-website: www.vlaanderen.be/landbouw/insecten

Wetgeving

FOOD FEED

Federaal Agentschap

voor de Veiligheid

van de Voedselketen

Insecten in FOOD

Verordening (EG) Nr. 258/97 betreffende nieuwe voedingsmiddelen

en nieuwe voedselingrediënten

1/01/2018

Verordening (EU) Nr. 2015/2283

betreffende nieuwe voedingsmiddelen (NOVEL FOOD)

Wat is er veranderd?

Verordening (EG) Nr. 258/97: “voedselingrediënten geïsoleerd uit dieren”

Legale onzekerheid over HELE insecten gedoogbeleid FAVV voor 10 insectensoorten

Verordening (EU) Nr. 2015/2283: “levensmiddelen bestaand uit, geïsoleerd uit of geproduceerd uit dieren of delen daarvan”

Geen onzekerheid meer: ALLE insecten beschouwd als novel

Transitieperiode: 2016 - 2018

Tolerantie zal verder toegepast worden voor de 10 betrokken gehele insecten

Geen tolerantie voor invoer uit derde landen, de insecten moeten gekweekt zijn in een lidstaat van de EU

Maar alleen als een goedkeuringsaanvraag ingediend werd voor deze insecten of producten vóór 1 januari 2018!!

Voordelen: • Geldig voor ALLE operatoren die DEZELFDE insecten/bereidingen als deze

operator op de markt brengen in België. • Soepelere voorwaarden/procedure

Vanaf 2018

mogelijk om een dossier in te dienen onder de nieuwe procedure voor traditionele levensmiddelen uit derde landen met een geschiedenis van veilig gebruik als levensmiddel gedurende ten minste 25 jaar voor het gebruikelijke voedingspatroon van een significant aantal mensen in ten minste één derde land

Nieuw “guidance document” van EFSA “novel food from third countries”

Meer info: insecten als humane voeding

Omzendbrief insecten PCCB/S3/ENE/KBE/1158552 van 26 april 2016: http://www.favv-afsca.be/levensmiddelen/omzendbrieven/

Nieuwe voedingsmiddelen en indienen van een goedkeuringsaanvraag: http://www.health.belgium.be/nl/voeding/voedselveiligheid/nieuwe-voedingsmiddelen/wat-een-nieuw-voedingsmiddel

FAQ insecten en levensmiddelen op basis van insecten voor humane consumptie en de evolutie in de volgende jaren: http://www.health.belgium.be/nl/faq-insecten-en-levensmiddelen-op-basis-van-insecten-voor-humane-consumptie-en-de-evolutie-de

Guidance document EFSA novel food from third countries: http://www.efsa.europa.eu/en/press/news/161110

Insecten als FEED

TSE-verordening (999/2001) Verordening dierlijke bijproducten (1069/2009 & 142/2011) Diervoederwetgeving:

feed hygiene (183/2005) feed marketing (767/2009) ongewenste stoffen (RL 2002/32) …

Eind 2017 ook insecten!

Meer info: insecten als diervoeder

www.favv.be: Professionelen > Dierlijke productie > Diervoeders > Gebruik van insecten in diervoeders EFSA opinie: https://www.efsa.europa.eu/en/press/news/151008a

Binnenkort: “strategic safety concept for insects as feed” (EU Commissie)

Contactpersoon FAVV: christophe.keppens@favv.be

Getuigenissen

Agricultuur en voedselverwerking, een meer dan logische handdruk Joris Relaes ILVO

Nieuwe trends in voeding: gat in de markt of modegril? Studienamiddag Agriflanders 13/01/2017