Een gedeelte van Toendjoengan, dat in de laatste jaren totaal van aspect veranderde. Links: de nieuwe

frontgevel van het Oran je -Hote l . Dan volgen naar rechts ta l van groote winkelzaken. (Foto isken.)

Half 1922 werd def ini t ief het standaardcontract voor eerste kosten en te rm i jn (fraq-contract) vastge­

steld. Naar Amer i ka ging in 1922 3 1 % van den ui tvoer, wi j l de Robusta daar meerdere waardeering begon t e

vinden. Ook naar Frankri jk namen de rechtstreeksche verschepingen toe, te rw i j l Singapore eveneens groo­

tere hoeveelheden ging afnemen ; hierdoor ging de ui tvoer naar Nederland achterui t .

Robusta-koffie u i t Palembang werd in hoofdzaak naar Frankr i jk en Spanje verscheept, doch daar deze

bevolkingskoffie in zeer vochtigen toestand werd geleverd, waren gewichtsverlies en kwal i te i tsachterui tgang

bi j aankomst in Europa regel. Ook werden hiervan belangri jke hoeveelheden voor de binnenlandsche con­

sumpt ie verwerk t , hetwelk de inferieure ondernemingskoff ie niet ten goede kwam.

Door de wankele positie van het Braziliaansche Coffee Defence Inst i tute, hetwelk de opgeslagen voor­

raden niet meer kon f inancieren, scheen een ineenstort ing in 1929 van de kof f iemarkt onvermi jdel i jk . Inder­

daad zakte de Braziliaansche noteering begin October 1929 plotseling,doch van een debacle als in New-York

was hier te lande geen sprake, al was de mark t zeer onregelmat ig. Slechts enkele speculatieve Chineesche

f i rma's zi jn in moei l i jkheden gekomen.

Het jaarverslag van de Vereeniging voor den Koffiehandel over 1931/1932 vermeld t dan ook, dat deze

branche niet zoo zwaar door de crisis werd getroffen en dat de omzet af en toe zelfs bevredigend was, alhoe­

wel betal ingsmoeil i jkheden op den omvang van den ui tvoer invloed hadden.

Koffie is ui terst gevoelig voor kl imatologische invloeden en omdat een groot beschot den kostpri js

belangri jk doet dalen, corre leert deze met de product ie. Er heeft r isicoverdeeling plaats, daar de meeste

ondernemingen belangrijke bi jcultures hebben. Het jaar 1932 was een goed koffiejaar, zoodat deze cul tuur er

in den crisist i jd goed voorstaat.

236

Van het thans zeer belangrijke u i tvoerar t ike l r u b b e r word t voor het eerst onder den naam van

gomelastiek in 1909 melding gemaakt in de jaarverslagen van de Handelsvereeniging. In 1907 en 1908 werden

resp. 4.700 en 5.500 kg uitgevoerd. De verwachtingen voor de jonge cul tuur waren hoog gespannen en door

buitenlandsch kapitaal werden enkele jonge ondernemingen aangekocht, zoomede een groot aantal oude

koffielanden.

Aan de rubber- „ rage" kwam in 1910 een tamel i jk plotseling einde. Naarmate de boomen geschikt voor

tap werden, steeg de uitvoer, zoodat in 1911 bijna 64.000 kg kon worden uitgevoerd. In 1912 werd de ui tvoer

te Soerabaia gesplitst opgegeven, n.l. 52.000 kg gecultiveerde en 5 1.000 kg boschrubber. Di t laatste product

ging langzamerhand achterui t en bedroeg in 1914 nog slechts ongeveer 24.000 kg.

De productie van ondernemingsrubber nam belangrijk toe in verband met den wereldoor log, en aange­

zien niet langer alles voor plantersrekening werd verscheept, doch in den plaatselijken handel verkocht,

werd het product een belangri jk u i tvoerar t ike l voor Soerabaia. De geproduceerde soorten waren Hevea,

Ficus, Ceara en Casti l loa.

O m een indruk van de pri jzen te geven, zij vermeld, dat de mark t in 1917 opende op ongeveer f 1.70

per kg en in Maart t o t f 2. —opliep. Met steun van de Regeering werd in 1918 de Rubber-Producenten-Vereeni-

ging opgericht, welke steun later werd ingetrokken. Pogingen werden aangewend deze vereeniging te laten

voortbestaan.

De groote vraag in 1920 hield verband met de na den oor log sterk gerezen behoefte aan auto- en mo­

torbanden, waardoor begin van dat jaar de katoenfabrieken in Amer i ka met orders waren overstelpt en

het katoenverbruik voor banden op 400.000 balen per jaar werd geschat.

in Maart 1920 begon een kenter ing in te treden als gevolg van gebrek aan canvas en kolen, arbeidsmoei-

l i jkheden en spoorwegstakingen. Overal daalden de pri jzen der grondstoffen, waardoor ook de rubberpr i jzen

gedrukt werden, in de hand gewerkt door de beperking der bankcredieten, waardoor gedwongen verkoopen

plaats hadden. De productie werd in het laatst van 1920 door de Grower's Association met 5" „ ingekrompen

waarbi j vele niet-leden, waaronder een aantal Nederlandsche ondernemingen, zich aansloten.

H ier was de toestand nog bevredigend, daar de Amerikaansche fabr ikanten er steeds meer toe over­

gingen rechtstreeks in de productielanden te bestellen, waardoor haven-, veem- en andere kosten werden ver,

meden, te rw i j l de directe vrachtkosten af Soerabaia lager waren. Hierdoor bedroeg de totaalu i tvoer naar

Amer i ka in 1921 ongeveer 13^ , mi l l ioen kg.

De pri jsf luctuaties ontstonden in hoofdzaak door geruchten omt ren t productiebeperking. Een plan-

Birnie beoogde stabil isatie der pri jzen door gouvernementscontrole op den uitvoer, en automatische in­

k r imp ing van den ui tvoer in t i jden van lage pri jzen. Het grootste deel der ondernemingen toonde zich hier­

van niet afkeerig. Meer bedenkingen werden geopperd tegen het denkbeeld van een t rus t voor centralen ver­

koop. De Regeering maakte echter bekend, dat zij niet t o t wettel i jke beperking van den ui tvoer zou over­

gaan.

De General Rubber Company begon einde 1921 weder in te koopen in verband met een nieuw papier-

procédé, waarbi j rubber zou kunnen worden gebruikt. Ook werd latex in tankschepen geregeld van

Sumatra's Oostkust verzonden. Van Russische zijde

werden belangrijke aankoopen gedaan.

Ned.-indië is langzamerhand met de pro­

ductie aan de spits gekomen daar in 1924 178.000 > , i

ton werden uitgevoerd tegen ui t Malakka 15 3.000 ^ ^ H

en van Ceylon 40.000 ton . Aan deze ui tbreiding

heeft ook de bevolkingsrubber medegewerkt, waar­

van de productie in 1924 op 80.000 ton werd

geschat. Aan deze cul tuur bleek volgens regeerings-

onderzoek niet veel meer ui tbreiding te kunnen

worden gegeven.

!}

Nog een blok winkelpanden op Toendjoengan. . . ^ - , ^, - ^^ ' ^ . "•

237

„Seaside", waar de handel na de vermoeiende dagtaak rust en sti l te vindt. (Foto Isken.)

Het reeds genoemde ui tvoerrecht op rubber van 1921 werd

in 1924 afgeschaft, doch in [925 werd een ui tvoerrecht op be-

vol[<ingsrubber geheven, daar de Inlandsche eigenaren van rub-

bertuinen moeilijic door de inkomstenbelasting waren te t ref fen.

In 1926 werd 72.000 ton bevolkingsrubber uitgevoerd.

Ten slotte heeft de crisis ook verwoestend op de rubber-

pri jzen ingewerkt. In 1931 ging het leeuwenaandeel van de p r ima

rubber hier te lande naar Japan; de pri jzen waren aan het begin van

het jaar ongeveer 21 cent en aan het einde ongeveer 11 cent per kg.

De Java-uitvoer was 82 mi l l ioen kg en van Soerabaia 25^/2 mi l l ioen.

Ook v o o r d e t a b a k begon met 1906 een gunstige t i j d . Er

word t in Kedir i , Rembang, Besoeki en Malang veel tabak aangeplant,

waarvan de opbrengst soms zeer bevredigend kan zi jn, waardoor

de Inlandsche producenten en Europeesche exporteurs vroeger

soms ru ime winsten hebben behaald. Het grootste deel van deze tabak van geringe kwal i te i t ging

vroeger naar Duitschland, doch reeds in 1908 begon de uitvoer te verminderen als gevolg van de door

de Duitsche regeering ingevoerde verhooging van de invoerrechten op tabak. De tabak word t in Europa

voor binnengoed van sigaren en kerftabak gebruikt.

De ui tvoer ondervond in 1916 groote moeil i jkheden als gevolg van het gebrek aan scheepsruimte, het­

welk werd verergerd door het requireeren van schepen door de Regeering voor den aanvoer van levensmid­

delen. De oogst was groot en de kwal i te i t bevredigend, zoodat de ui tvoer te Soerabaia bijna 24 mi l l ioen kg

bedroeg. De opkooppri jzen waren ongekend hoog, doch tegenover de verkooppri jzen in Europa nog winst­

gevend. Van deze Java-tabak werden in 1918 enkele geschikte part i jen naar Amer i ka en Austral ië ui tgevoerd,

doch u l t imo van dat jaar waren er nog meer dan I mi l l ioen pakken voorradig, waarvan bewaring mogeli jk

werd gemaakt door behandeling met zwavelkoolstof.

Op aandrang der Regeering werd in 1918 slechts weinig tabak aangeplant met het oog op het zooveel

mogel i jk benutten van de gronden voor voedingsgewassen en ook wi j l er geen scheepsruimte voor te vinden

zou zi jn. In het aangehouden product r icht ten de Laesioderm en w o r m groote verwoestingen aan.

In 1919 kon eindeli jk t o t afscheping van de oude voorraden worden overgegaan, zoodat werd ui tgevoerd

26.827 picol bladtabak en483.3l3 pikol krossok. Hiervan ontving Nederland het grootste deel en daarna volgde

België. De groote vraag naar sigaretten en de verminderde vraag naar sigaren is een van de voornaamste

oorzaken, waarom meer op krossok dan op bladtabak word t gewerkt.

Vanaf 1924 word t de tabak niet meer in de jaarverslagen van de Handelsvereeniging vermeld, waar­

schijnli jk door het fe i t , dat de opkoop zich voornamel i jk in handen van slechts enkele kapitaalkrachtige con­

cerns heeft geconcentreerd, waarvan enkele nauw gelieerd aan vervoerinstel l ingen. De uitvoeren van krossok

bedroegen in duizenden k g : 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931

14.964 34.099 15.431 14.284 11.256 13.599 12.660 18.086

Behalve voor de hiervoor behandelde voornaamste ui tvoerproducten suiker, koffie, rubber en tabak,

is Soerabaia tevens een belangrijke uitvoerhaven voor coprah, kapok, maïs, gaplek, te rw i j l Java veevoerder-

art ikelen in belangrijke mate voortbrengt , zooals cocoskoeken, gaplekmeel, grondnotenkoeken, soyaschroot

(kedele), grondnotenschroot e.d., welke ook voor een belangrijk deel over Soerabaia worden uitgevoerd. Voor

gaplekmeel zi jn Japan en Barcelona de grootste koopers, welke ongeveer de helft van den uitvoer ontvangen.

Ook worden via Soerabaia veel runder-, buffel-, geiten- en reptielenhuiden uitgevoerd.

Het l igt voor de hand, dat zich hier een belangrijk veemwezen kon ontwikkelen. In het begin van het

in d i t boek beschreven t i jdperk stond het veembedri j f nog niet op het peil van heden en het hield zich alleen

bezig met het sorteeren van koffie en inklaren van goederen aan den ouden Grooten Boom.

238

1 De pakhuizen stonden alle nog langs de Kallmas in de nabijheid van dezen douanepost, zoodat ver-

U voer per prauw naar de zeeschepen noodzakeli jk was. Nadat de haven van Soerabaia gereed was gekomen,

I kon het lossen en laden direct aan diep water geschieden. Het t ranspor t van goederen van en naar de haven

is geweldig toegenomen, zoodat d i t in groote mate t o t de ontwikkel ing van het vrachtautoverkeer heeft

bijgedragen.

De algemeene drang naar lager prijsniveau deed de veemen in de laatste jaren hun tar ieven verlagen,

L waar tegenover door economisch werken de kosten konden worden gedrukt. Vele ondernemingen bleven

I van de diensten van de veemen gebruik maken, te rwi j l bezuiniging de zaken, welke vroeger de ink lar ing en

expedit ie zelf verr icht ten, dwong eveneens die diensten van de veemen te aanvaarden. De omzet van I 93 I

was ongeveer geli jk aan die van 1930.

O m de gevolgen van de huidige crisis tegen te gaan, is in 1932 met behulp van het Gouvernement een

c r e d i e t h u l p b a n k opgericht in den rechtsvorm van de st icht ing. Door het teekenen van de stichtingsacte

en het bijeenbrengen van een vermogen is zonder veel formal i te i ten deze instell ing t o t stand gebracht door

de Nederlandsche Handelmaatschappij (Factor i j ) , Ned.-indische Handelsbank en Ned.-lndische Escompto-

maatschappij.

In het bijzonder is de hulp van d i t l ichaam ingesteld op de credietbehoeften van gezonde ondernemingen,

(welke bij gebrek aan bedri j fsmiddelen ten onder zouden moeten gaan, doch door deze hulp bij conjunctuur­

omslag opnieuw zullen rendeeren. Niet alleen de cul tuur l ichamen worden geholpen, doch ook andere

bedri jven.

Door gebrek aan buitenlandsche deviezen zi jn, behalve Rusland, ook andere landen er toe overgegaan

hun bestellingen in het buitenland te financieren met hun overschot aan producten. Het denkbeeld van c o m ­

p e n s a t i e schijnt steeds meer toe te nemen en men verwacht, dat een deel van den vroegeren wereldhan­

del dezen vo rm van verrekening zal gaan aannemen. Hierdoor zou het verstarde en vastgeloopen handelsap­

paraat weder op gang kunnen worden gebracht. Een bezwaar zal het bepalen van den verrekeningsprijs z i jn.

Toen om contingenteering van den invoer van manufacturen in Ned.-lndië werd gevraagd door de

Twentsche industrieelen, werd een begin geschapen voor deze „bar ter - "methode.

Morgennevel op de Kalimas. De „Sarekat Eslam" varensgereed.

239

o DE I N D U S T R I E .

O,

Metaalnijverheid. — Machinefabrieiten. — Droogdokmaatschappij. — Lasscherijen. —Zuurstof- en kool-zuurfabrieken. — Moeilijkheden.— Machinefabrieken. — Ica. — Vereeniging van Machinefabrikanten.— Inlandsche fabrieksarbeider. —Arbeidstoestanden enz. — Electriciteitstoepassing. — Industrieterrein Ngagel. — Verbinding Soerabaia-Batavia. — Petroleum. — Verffabrieken. — Vuurvaste steenen en dakpannen. — Bierbrouweri j . — Technische handelszaken. — Ned.-lndisch fabrikaat. — Inlandsche klein­handel. — Dualistische economie. — Inlandsche huisnijverheid. — Kunstnijverheid. — Inlandsche takken van industrie. — Inlandsch handwerksnijverheid. — Houtschool. — Batikindustrie Regeeringssteun. — „Swadeshi."

ngeveer een d e r d e gedee l te van de s u i k e r f a b r i e k e n van Java v o e r e n hun p r o d u c t naar de haven van

Soeraba ia af, en he t past log isch in den l oop de r d i n g e n , d a t o n d e r m e e r d o o r deze o m s t a n d i g h e i d h i e r t e r s tede

een b e l a n g r i j k e m e t a a l i n d u s t r i e k o n o n t s t a a n , w e l k e in he t beg in v o o r n a m e l i j k op de Soeraba ia o m r i n g e n d e

s u i k e r f a b r i e k e n was i nges te ld , t e r w i j l t hans o o k v o o r a n d e r e b e d r i j v e n en o n d e r n e m i n g e n w o r d t g e w e r k t .

Eén d e r a a n w i j z i n g e n van de b e l a n g r i j k e economische o n t w i k k e l i n g van Soe raba ia sede r t he t beg in

deze r e e u w w o r d t gevonden in de o p r i c h t i n g d o o r den heer B r a a t i n h e t j aa r 1901 in de B o o m s t r a a t h i e r t e r

s tede van een zaak in i j z e r w a r e n , w e r k t u i g e n en mach ines , w a a r a a n tevens een r e p a r a t i e w e r k p l a a t s w e r d

v e r b o n d e n . D i t k l e i n e beg in was b e s t e m d o m u i t t e g r o e i e n t o t één van de g r o o t s t e i n d u s t r i e e l e o n d e r n e ­

m i n g e n van den a r c h i p e l .

In h e t g e d e n k b o e k t e r ge legenhe id van he t 2 5 - j a r i g bes taan van deze b e l a n g r i j k e o n d e r n e m i n g , w o r ­

den p a k k e n d e b i j z o n d e r h e d e n b e t r e f f e n d e h e t w e r k van deze i n s t e l l i n g t e Soe raba ia v e r m e l d , en w o r d t een

d u i d e l i j k bee ld gegeven van de m o g e l i j k h e d e n , w a a r t o e de Soeraba iasche m e t a a l i n d u s t r i e in s taa t is.

Reeds van v r o e g e r e v e n w e l bes tonden in Soeraba ia b e l a n g r i j k e

m a c h i n e f a b r i e k e n , w a a r v a n de o p r i c h t i n g m o g e l i j k was g e m a a k t d o o r

h e t h i e r geves t igd z i j n van o v e r h e i d s i n d u s t r i e ë n als de C o n s t r u c t i e -

w i n k e l , de D u i t e n m u n t en he t M a r i n e - E t a b l i s s e m e n t , w e l k e i ns te l l i ngen

v o o r een g r o o t dee l he t kade r en w e r k l i e d e n hebben g e v o r m d v o o r

deze p a r t i c u l i e r e b e d r i j v e n .

V a a k w a r e n de le ide rs van deze o n d e r n e m i n g e n o o r s p r o n k e l i j k

n i e t v o o r deze c a t e g o r i e van b e d r i j f opge le i d en k w a m e n z i j n i e t u i t

geves t i gde f a m i l i e s v o o r t , d ie in d i t o p z i c h t een z e k e r e t r a d i t i e had ­

den geschapen.

De bekende f a b r i e k van den oud-zeeo f f i c ie r Co res de V r i e s , w a a r ­

u i t de N . V . Ned . - l nd i sche i n d u s t r i e is g e g r o e i d , w e r d in 1859 opge­

r i c h t ( „ O u d - S o e r a b a i a " , b i z . 168 ) , t e r w i j l de in 1921 ges lo ten f a b r i e k

„ d e V o l h a r d i n g " o o r s p r o n k e l i j k d o o r den heer F. J. H . B a / e r in 1841

w e r d o p g e r i c h t . ( „ O u d - S o e r a b a i a " , b l z . 171.)

De heer Bayer is ee rs t w e r k m e e s t e r b i j den C o n s t r u c t i e w i n k e l

gewees t . In 1898 w e r d d o o r den heer J. Ledeboe r een f a b r i e k opge­

r i c h t , w e l k e na 1905 w e r d ged reven o n d e r den n a a m „ M a c h i n e f a b r i e k B. Braat Jzn., die in Juni 1901 in de Boom-• , . > > j i _ - i n i - i j - j j. j t^ i.' r I- • t Straat onder den naam van Braat en Co. op A m s t e r d a m , doch in 9 1 2 w e r d v e r e e n i g d m e t de „ M a c h i n e f a b r i e k , „ „ U^^^U^-.A^^ O^ I , , , I ^^^ , , , u : „ •.•.•.^!^

' ö " zeer bescheiden schaal een zaak m ijzer-K a l i m a s " ( o p g e r i c h t d o o r den heer J. C a m p b e l l ) o n d e r den n a a m waren, werktuigen en machines opende,

waaraan tevens een werkplaats voor het „ M a c h i n e f a b r i e k K a l i m a s - A m s t e r d a m " . repareeren en vervaardigen van allerlei

, 1 r»-irt j j j r- r> / - o r> j j - ..• machines en voorwerpen verbonden werd. i n 1920 a a n v a a r d d e de f i r m a D u C r o o & Brauns de d i r e c t i e van ^ , , bijzonderheid zij vermeld, dat to t de

de f a b r i e k „ d e V o l h a r d i n g " , w e l k e in 1923 w e r d s a m e n g e b r a c h t m e t artikelen, die verkocht werden, behoorde ,,emaillewerk" voor de laboratoria der

de „ M a c h i n e f a b r i e k K a l i m a s - A m s t e r d a m " . Deze fus ie k w a m neer op suikerfabrieken.

240

Het huis in de Boomstraat, waar in 1901 B. Braat Jzn. zijn zaal< opende. Reeds zeer spoedig bleel< de beschil<bare ru imte te l<lein te zijn. Hierin werd voorzien door het Inhuren in 1902 van een aangrenzend perceel. Het lawaai, dat de werkplaats veroorzaakte, hinderde de omwonenden echter in hun middagslaapje. Het regende klachten bij het Plaatselijk Bestuur, dat de gegeven vergunning introk en den heer Braat dwong te verhuizen. De woning met den „u i ts teker" behoort to t het oudste hier nog bestaande huizentype en dateert ui t den Compagnie's t i jd .

Het huis, gelegen op den hoek van de Nieuwe Gatottan en de KrembanganWesterkade, waarheen in 1903 het kantoor en de werkplaats van Braat en Co werden overgebracht. Het duurde echter niet lang, of ook daar bleken de omwonenden niet gesteld te zijn op de lawaaimakende fabriek. Het hoofd van het Plaatselijk Bestuur t rok de vergunning to t het drijven van een werkplaats in. De heer Braat, die zich met ondergang bedreigd zag, bleef niettegenstaande de vergunning ingetrokken was, doorwerken en begaf zich gewapend met kaarten en teekeningen naar Buitenzorg, waar hij een audiëntie aanvroeg bij den Gouverneur-Generaal. Z. E. Van Heutsz vond, dat de jonge Indische industrie in plaats van vermoord, gesteund moest worden. Een zelfstandige commissie van drie ingenieurs werd benoemd, die de opdracht kreeg de zaak te onderzoeken. Als gevolg hiervan kreeg de heer Braat in 1905 een nieuwe vergunning, welke hem tijdeli jk wel eenige financieele verplichtingen oplegde, doch waarbij zijn onderneming althans niet meer van de behoefte aan een middagslaapje van de buren en het inzicht van een Schout of Controleur Kotta afhankelijk was.

Het complex fabrieksge­bouwen van Braat op het industrieterrein Ngagel, gelegen tusschen de Kali Mas en het industriespoor der S.S. Van het moment, waarop —dank zij het in­grijpen van Van Heutsz — de zaak op vaste schroe­ven werd gezet, ging het crescendo. In de periode 1908-1920 werd bijna ieder jaar het fabriekster­rein in de benedenstad uitgebreid. In 1916 werd het terrein op Ngage l aangekocht en m Augus­tus 1920 de constructie-afdeeling aldaar geopend. (Meerdere bijzonderhe­den over de ontwikke­lingsgeschiedenisder N.V. Machinefabriek ,,Braat" vindt men in het in 1921 uitgegeven herinnerings­album.)

241

Staalgieten bij Braat.

het samenvoegen van machinerieën en outi l lage van „de Vo lhard ing" en „ A m s t e r d a m " bij die van „Ka l imas" .

D i t complex werd door de f i r m a Du Croo & Brauns geëxploiteerd, to tda t in 1930 ook deze onderneming

door de ti jdsomstandigheden moest worden gesloten.

De fabr iek van de f i r m a Young & G i l l , oorspronkel i jk door A . W . Remmert , ook een werkmeester

van den Construct iewinkel , ongeveer in I860 opgericht, werd ongeveer 1892 omgezet in de N. V. Machine­

fabr iek Dapoean, welke in 1932 eveneens is stopgezet.

Reeds in I 906 moest de kleine fabriek van A. Ceulen & Co op Moeteran (Kebalen) worden gesloten.

De „L idgerwood Manufacturing Company" maakte in het laatst der vorige eeuw in hoofdzaak machines voor

koff iebereiding, doch ging na 1900 in andere handen over, waardoor de „Machinefabr iek Polygram" is ont­

staan, welke in 1931 moest sluiten.

De Soerabajasche Machinehandel Becker & Co heeft zijn fabriek voor i jzerconstructies e.d. reeds in

1925 moeten opheffen.

De in 1920 opgerichte Construct iewerkplaats Noord i jk & Co. werd in 1926 geliquideerd en gesloten.

De „Machinefabr iek Vitesse", door den heer W o l f op Dapoean opgericht, voornamel i jk t o t het bouwen van

motorboot jes, is in 1923 t o t stopzett ing overgegaan.

Op het industr ie terre in (Ngagel) van de Gemeente Soerabaia verrezen ti jdens en na den oor log ver­

schillende machinefabrieken, zooals de N. V. Machinefabriek Eiffel, welke zich op de vervaardiging van kleine

i jzerconstructies toelegt.

De „Machinefabr iek Phoenix" werd daar met deelneming van een belangrijke impo r t f i rma opgericht

en maakt i jzerconstructies, spoorbruggen en centrifuges. In combinat ie met daarbijbehoorend bouwwerk

worden door „Machinefabr iek Vu lkaan" overkappingen en soortgel i jke i jzerwerken ui tgevoerd. De f i r m a

Stieltjes heeft zich gespecialiseerd op de vervaardiging van machine-onderdeelen.

242

Nadat de haven van Soerabaia was gereedgekomen, deed zich de behoefte gevoelen aan een behoor­

l i jke reparat ie- inr icht ing voor schepen, aangezien het Marine-Etablissement in de eerste plaats is aangewezen

voor de oorlogsvloot en de schepen van de Gouvernementsmarine.

In die behoefte werd door de overplaatsing van de Soerabaiasche Droogdokmaatschappij van Grisee

voorzien, aan welke maatschappij — nadien omgezet in de Droogdokmaatschappij Soerabaia — in 1916 in de

gereedgekomen haven van Soerabaia de exploi tat ie van twee dokken van 14.000 en 3.500 ton werd opgedragen.

De grootste binnenvallende schepen kunnen daar thans dokgelegenheid vinden, te rw i j l de meest ui tgebrei­

de reparaties kunnen worden verr icht .

In 1909 begon de Machinefabriek Braat met het electrisch lasschen, waartoe zi j een vakkundige l iet

u i tkomen, die de werkzaamheden ter plaatse uitvoerde en daartoe met zijn benoodigdheden naar de

verschillende suikerfabrieken reisde.

In 1912 r icht te deze zelf een electrische iasscherij op, welke aan de N. V. Geveke & Go's Technisch

Bureau is overgegaan.

Voor den oor log werd de benoodigde zuurstof voor autogeen lasschen geleverd door de zuurstoffa-

br iek Oxygenium, doch in 1915 werd door de N. V. W . A. Hoek's Machine-en Zuurstof fabr iek te Schiedam

te Tandjong Priok een dergeli jke inr icht ing geopend en na den oor log, in 1921, te Soerabaia.

Tijdens den oor log werd in de behoefte aan zuurstof voorzien door een zuurstoffabriek op Patjar

Keling, welke nadien door den heer A. Don te Bandoeng ter exploi tat ie overgenomen is en sedert opge­

nomen in de N. V. Javasche Zuurstof- en Koolzuurfabrieken.

Na den oor log heeft een Fransch concern, hetwelk in de voornaamste plaatsen van den Or iën t der­

geli jke fabrieken bezat, nog eenigen t i jd een zuurstoffabriek te Soerabaia geëxploi teerd, doch deze is, evenals

de fabr iek van Oxygenium, in 1924 geliquideerd.

Tusschen de N. V. Javasche Zuurstof- en Koolzuurfabrieken en de N. V. W . A. Hoek's Machine- en Zuur -

stoffabrieken werd een belangengemeenschap gesloten, waarbi j de eerste alleen koolzuur en de tweede ui t ­

sluitend zuurstof fabr iceert .

Voor den oor log waren de machinefabrieken in hoofdzaak ingesteld op het maken van overkappingen,

goedangs en het repareeren van de machines en installaties voor de suikerfabrieken. Door den oor log was

de industr ie hier te lande gedwongen grondstoffen en machines, zooveel mogeli jk, u i t Amer i ka te bet rekken,

te rw i j l , daar d i t voor de laatstgenoemde art ikelen niet mogeli jk bleek, deze thans in Ned.-lndië, en wel voor­

namel i jk te Soerabaia, moesten worden aangemaakt.

De metaal industr ie kon zich echter niet zoo snel aanpassen, vooral door gebrek aan de juiste werk tu ig ­

machines en door het personeelsvraagstuk. Dat zi j dan ook niet geheel aan de gestelde eischen kon voldoen,

kwam door de omstandigheid, dat het Gouvernement noch de part icul iere ondernemingen er aan hadden

gedacht, oo i t een dergeli jk beroep te moeten doen op de mogeli jkheden van de metaal industr ie hier te r

plaatse en elders op Java.

Men is in deze categorie van bedri j f van meening, voor 1914 n immer eenigen steun van de Regeering te

hebben gehad, te rw i j l de geschiedenis van den accijns op lucifers leert , dat de opr icht ing van een lucifersindus­

t r i e verhinderd werd , w i j l men deonmiddel l i jke baten u i t d i t belastingobject niet voor een t i jd wi lde laten val len.

Toch heeft de metaal industr ie te Soerabaia na den oor log ondanks de inzinking en de vernieuwde

concurrent ie, haar positie kunnen handhaven, te rwi j l in technisch opzicht zeer belangrijke verbeteringen

in outi l lage enz. zi jn t o t stand gebracht.

Vooral de algemeene toepassing van electr ic i te i t als beweegkracht is belangrijk versneld en de oude

stoominstal lat ies zi jn bijna geheel verdwenen. Alhoewel hier te r stede enkele inr icht ingen z i jn, welke zich

op electrisch lasschen hebben gespecialiseerd is er nog een vier ta l ondernemingen, welke zich met autogeen

lasschen bezig houden.

De ontwikke l ing van de metaal industr ie te Soerabaia heeft niet langs li jnen van geleideli jkheid plaats

gehad, en er zi jn soms zeer groote bezwaren geweest, welke moesten worden overwonnen. Ook nu nog zijn

er groote moei l i jkheden, zooals het vraagstuk van de t ransportkosten van grondstoffen en producten, welke

nog niet u i t den weg konden worden geru imd.

De hooge spoorvrachttarieven op Java, zoomede de inter insulaire zeevrachtkosten vormen eveneens

belemmeringen voor de ontwikkel ing van de industr ie. Zoowel de spoorvrachtkosten als de zeetransport-

kosten van Soerabaia naar andere plaatsen op Java bedragen slechts weinig minder dan die van Amsterdam

of Rot terdam naar eerstgenoemde plaats. Het afzetgebied voor de Soerabaiasche industr ie wo rd t op die

wi jze beperkt t o t dat deel van Java, waarvoor Soerabaia als invoerhaven fungeert.

Het Gouvernement was voor den oor log practisch geen afnemer van de Soerabaiasche metaal industr ie,

aangezien de leveringen van de benoodigde i jzerconstructies bijna ui ts lui tend via het Technisch Bureau van

het Minister ie van Koloniën te Den Haag aan Nederlandsche of aan buitenlandsche ondernemingen werden

opgedragen. Al leen door het Departement van de B.O.W. werden — evenwel zonder vaste l i jn — geregeld

bestel l ingen, voornamel i jk voor de irr igatie-afdeelingen geplaatst.

De machinefabriek Kalimas leverde ongeveer 1905 een s/phon bij Kepandjen, te rw i j l de eerste in Indië

vervaardigde Stoney-sluizen (bi j Songsom in Tegal) in 1914 door de Machinefabriek Braat werden geleverd.

In 1913 sloten de machinefabrikanten te Soerabaia zich aaneen, om te pogen daardoor beter de

belangen van de metaal industr ie te Soerabaia te kunnen behartigen bij de Overheid. Als gevolg daarvan werd

in 1915 te Den Haag onder voorzi t terschap van den Directeur van het reeds genoemde Technisch Bureau

van het Minister ie van Koloniën een vergadering van hier gevestigde machinefabrikanten gehouden, waar­

bij o.m. principieel werd vastgesteld, dat de opr icht ing van een Bureau van voorziening in Ned.-lndië noodig

moest worden geacht.

Het duurde evenwel nog t o t 1917 alvorens d i t bureau te Batavia t o t stand kwam. De resultaten van

d i t bureau waren niet belangri jk.

Na den oor log werd het Bureau van Voorziening van Batavia naar Bandoeng overgeplaatst en het

verkreeg den naam van Indische Centrale Aanschaffingsdienst ( ica). Langzamerhand heeft de ica zich een

plaats weten te veroveren en hij wo rd t thans door den handel en de ni jverheid gewaardeerd als een instantie,

welke o.m. het als haar taak beschouwt de ni jverheid hier te lande te helpen bevorderen.

Nog al t i jd is evenwel datgene, wat door bemiddel ing van het Technisch Bureau van Koloniën in Neder­

land en in het buitenland wo rd t geplaatst, zeer belangri jk.

Op 6 Maart 1931 werd aan de Vereeniging van Machinefabrikanten te Soerabaia door den Gouver­

neur-Generaal een audiëntie verleend, in hoofdzaak met het doei de Regeering in te l ichten over den

zorgvol len toestand van de metaal industr ie en middelen te beramen om, meer dan t o t heden het geval

was, aan deze categorie van bedri j f werk vanwege het Gouvernement te verschaffen.

Hierb i j werd onder meer gewezen op het fe i t , dat ar t ike len, welke zeer zeker van dezelfde kwal i te i t

en t o t beduidend lagere pri jzen door de inheemsche metaal industr ie zouden kunnen worden geleverd, zeer

d ikwi j ls onderhands aan impor teurs in bestell ing worden gegeven. Ook constructiegoederen, als bruggen e.d.,

worden nog vaak door de overheidslichamen in Europa besteld.

H ierdoor worden niet alleen de belangen van de ondernemers, doch ook die van de inlandsche fabrieks-

bevolking geschaad en de volkswelvaart benadeeld.

U i t het sluiten van zoovele oude, gevestigde fabrieken b l i jk t wel , dat de conjunctuur in de laatste jaren

in de metaal industr ie zeer slecht moet worden genoemd. De nog werkende fabrieken hebben 50 a 8 0 % van

haar werkl ieden ontslagen, die elders geen emplooi hebben kunnen kr i jgen. Toch melden zich betrekkel i jk

weinig werkl ieden aan, wanneer er eenige vraag naar geschoolde vakarbeiders ontstaat.

De oorzaak is gelegen in het fe i t , dat de te Soerabaia werkende arbeiders voor een belangri jk gedeelte

van het platteland afkomst ig zi jn en de Inlander voor een deel nog aan den dessagrond is gebonden. De

meeste vakarbeiders bezi t ten of hebben aandeel in grond, welke zij aan derden verhuren of in deelbouw

doen bewerken. Bij een ongunstige conjunctuur verdwijnen zij naar de dessa's en nemen de bewerking

daar dan zelf te r hand. Bij geregelden arbeid in de industr ie te Soerabaia konden zij ruimschoots in de

behoeften van zich en hun gezin voorzien, doch na ontslag konden zij niet door opmaken van reserves be­

tere t i jden afwachten, en waren zij verpl icht naar de plaatsen van herkomst terug te keeren.

Zoodoende is thans een groot gedeelte van de „ sk i l l ed " en geschoolde arbeiders u i t Soerabaia verdwe­

nen. Bij herstel van de conjunctuur zal wel een gedeelte terugkeeren, doch een nog grooter deel zal in de

dessa's achterbl i jven. Di t was althans de ondervinding bij de groote staking in I 926, te rw i j l de teekenen erop

wi jzen, dat d i t ook thans weer zal geschieden. Het spreekt vanzelf, dat d i t de industr ie bij eventueel

herstel opnieuw voor het probleem zal stellen de werkl ieden zelve te moeten opleiden.

De ontwikke l ing van de metaal industr ie te Soerabaia gedurende het afgeloopen t i jdvak is van bui ten­

gewone beteekenis geweest en een vergel i jk ing van den toestand in de beginjaren van deze eeuw met die,

voor de huidige crisis, doet de buitengewone voorui tgang duidel i jk in het oog vallen. De algemeen werkende

oorzaak is de ontwikke l ing van de techniek geweest, doch daarnaast zijn nog verschillende andere oorzaken

aan te wi jzen, welke een belangri jken invloed hebben gehad.

Eén dier oorzaken is de algemeene technische geschiktheid van den Iniandschen fabrieksarbeider van

Soerabaia voor dezen arbeid. Zonder dezen aanleg zou de industr ie zich niet op die buitengewone manier

hebben kunnen ontwikke len. Niettegenstaande de technische bekwaamheid van den Iniandschen arbeider,

luidde in het begin van het hier beschreven t i jdvak en ook daarvoor (zie o.a. de jaarverslagen van den Con-

struct iewinkel en de Fabriek voor het Stoomwezen van de Marine) het oordeel over zijn capaciteiten als

werkkracht niet onverdeeld gunstig.

Dat is begri jpel i jk, omdat het toen nog veel op de physieke kracht aankwam, waarin de inlander zich

niet kon meten met de arbeiders van ander ras. Naarmate echter de mechaniseering en rat ional isat ie door­

drongen, ook in de Soerabaiasche industr ie, waardoor de zware arbeid machinaal konden worden verr icht ,

vielen die bezwaren weg, doch bleven de ongunstige karakter t rekken, voortsprui tende ui t zijn bepaalde men­

ta l i te i t , bestaan.

Deze minder gunstige eigenschappen z i jn : Ie, tegenzin in ononderbroken, geregelden, dagelijkschen

arbeid en 2e, neiging t o t verandering van werkkr ing .

Het levenspeil en de levensstandaard is gedurende de te beschrijven periode, ook voor de inlandsche

arbeiders, beslist gestegen, doch ook de loonstandaard is toegenomen. Volgens het rapport van het Kantoor

van Arbe id , ui tgebracht over het onderzoek naar de arbeidstoestanden in de metaal industr ie te Soerabaia,

naar aanleiding van de staking in 1926, is de loonbeweging volkomen rat ioneel. Zoowel de stijging van de

pri jzen van levensbehoeften als de daling weerspiegelen zich in de loonschaal, zij het dan ook met een

nahinken van I a 2 jaar.

Ook werd in dat rappor t de indruk gegeven, dat het den Iniandschen werkman niet in de eerste plaats

om een hoog loon te doen is, doch dat hij een goede en welwi l lende behandeling op zeer hoogen prijs stelt.

Verschuivingen in de opvatt ingen worden thans zeer sterk waargenomen en het word t wel t i jd zich rekenschap

te geven van de veranderingen, welke zich in de laatste jaren in de inlandsche samenleving hebben voorgedaan.

De vraag naar bekwame vaklieden is te Soerabaia al t i jd zeer groot geweest, en het was vaak een

onderwerp van bespreking in de vergaderingen van de Vereeniging van Machinefabrikanten, hoe daarin

te voorzien. De in het werk gestelde pogingen hebben niet a l t i jd resultaat gehad, te rw i j l bl i jkbaar de abi tu­

r iënten van de inlandsche Ambachtsschool, welke door het Gouvernement werd opgericht, niet in de door

de industr ie gewenschte r icht ing werden opgeleid.

De vaklieden worden bijna geheel in de werkplaatsen zelve opgeleid, waar zij als katjong beginnen,

doch na hun scholing vaak een beter betaalde betrekking bij concurrenten pogen te verkr i jgen, waardoor de

kosten van opleiding voor den oorspronkel i jken werkgever vergeefsch zijn geweest.

i-ioewel de inlandsche arbeiders sober zi jn en rustig in hun optreden, laten zij zich door een rasgenoot

die hun taal en menta l i te i t kent, gemakkeli jk t o t ondoordachte dingen medesleepen, u i t welke karakter­

t rek de belangri jke stakingen van 1920 en 1926 in de metaal industr ie zijn te verklaren.

hHet door het Kantoor van Arbe id gehouden onderzoek heeft laten zien, dat de arbeidstoestanden in som­

mige opzichten wel wat te wenschen over l ieten, doch geen ernstige redenen konden vormen om t o t de plaats

gehad hebbende stakingen over te gaan. Deze moeten dan ook meer u i t pol i t ieke oorzaken worden verklaard.

Een gevolg van deze stakingen is geweest, dat de Vereeniging van Machinefabrikanten, waarvan het

Marine-Etablissement buitengewoon l id is, zich heeft aangesloten bij het Dact/loscopisch Bureau van de

Javasuiker-werkgeversbond. Van eiken werkman worden vingerafdrukken genomen, waardoor de mogeli jk­

heid wo rd t geschapen om ongewenschte elementen buiten de fabrieken te houden. Het is alleen de vraag of,

als aan dergeli jke personen arbeidsgelegenheid wo rd t ontnomen, zij zich dan wel van de dwalingen huns

weegs zullen bekeeren.

Door de huidige crisis is de suikerindustr ie in ui terst moei l i jke omstandigheden komen te verkeeren,

ofschoon het zeer de vraag is, of zonder de algemeene crisis toch niet een inzinking van deze categorie van

bedri j f zou hebben plaats gehad. Het is evenwel zeker, dat door de huidige constellatie in de suikerindustr ie

245

LINKS : De eerste centrale van de Aniem op Gemblongan. In 1908 werd met de electrificatle van Soerabaia begonnen. Twee Werkspoor-dieselaggregaten, elk van 400 K. W., vormden „het har t " van de eerste centrale. In 1911 ving men aan met de energielevering en reeds, twee jaren later moest men to t vergrooting van het vermogen overgaan. Dies werd gezocht naar een plaats waar een nieuwe, grootere centrale gebouwd zou kunnen worden. Zij werd gevonden aan den mond van de Kali Pegirian.

RECHTS: Soerabaia's tweede centrale aan den mond van de Kali Pegirian. Onder zeer moeilijke omstandigheden, gepaard aan hooge kosten werd daar de stoomturbine-centrale Semampir als het ware uit den grond gestampt, een centrale, die door haar geïsoleerde ligging aan de meeste inwoners van Soerabaia wel niet bekend zal zi jn, maar die hen toch gedurende jaren het licht in huis bracht en daarmede gezelligheid en comfort.

de machinefabrieken te Soerabaia in critiel<e omstandigheden zijn gekomen. Reeds meerdere hebben moe­

ten slui ten, te rw i j l het zich laat aanzien, dat, indien de crisistoestand langer voor tduur t , nog verschil lende

d i t voorbeeld zullen moeten volgen.

Eén van de factoren van de ontwikke l ing der metaal industr ie hier ter plaatse in de afgeloopen

kwarteeuw is de toepassing van de e lect r ic i te i t als beweegkracht in de fabrieken.

In 1908 is de N. V. Algemeene Ned.-lndische Electr iciteitsmaatschappij (A.N.I.E.M.) begonnen met de

electr i f icat ie van Soerabaia, waartoe een electrische centrale werd gebouwd op Gemblongan. Aangezien

het bouwter re in bestond ui t aangespoelden grond van de Kalimas, moest hier worden geheid, om een

stevige basis t o t bouwen te verkr i jgen.

In deze centrale werden 2 werkspoor-dieselaggregaten, elk van 400 kw. geplaatst en reeds na dr ie jaren

(191 I) werd met de stroomlever ing een aanvang gemaakt. Het bleek

wel , dat hier in een behoefte werd voorzien, want in 1913 moest t o t

vergroot ing van het product ievermogen worden overgegaan. Aangezien

u i tbre id ing ter plaatse van de oorspronkel i jke centrale niet rat ioneel

zou zi jn, werd een grootere opwekkingsinstal lat ie aan den mond van de

Kali Pegirian gebouwd, welke stoomturbinecentrale naar de nabij­

gelegen kampong Semampir werd genoemd.

In 1925 werd de N. V. Ned.-lndische Waterkracht -Exp lo i ta t ie -

Maatschappij als gemengde onderneming opgericht, waarin door het

Gouvernement werd deelgenomen, dat concessies van vallend water

inbracht. De door deze onderneming aan de Kali Konto gebouwde

groote waterkrachtcentra le Mendalan werd in 1928 in bedri j f gesteld.

Onder meer werd begonnen met het leveren van electrische energie

door middel van het onderstat ion Sawaan aan de An iem te Soerabaia,

welke daardoor eigenlijk een 'distr ibut ie-onderneming is geworden.

De centrale Semampir werd gesloten, en dient thans alleen t o t

reserve in geval van storingen aan de centrale Mendalan of aan de

hoogspanningskabel, welke de s t room naar Soerabaia overbrengt.

Van deze krachtbron zi jn thans de ver l icht ing van woonhuizen,

erven, st raten, enz. en de energielevering aan fabr ieken, werkplaatsen,

water le id ing en t r a m afhankeli jk.

Waar eens Soerabaia's eerste centrale stond, werd later deze linkervleugel van het agentschapskantoor in modernen t rant gebouwd. Vooral 's avonds, wanneer het verlichte mozaïek der vensters schit tert als de kleuren van een caleidoscoop, vormt het geheel een lichtbaak op Gemblongan.

246

Het water le idingbedri j f van de Gemeente Soerabaia is electrisch uitgerust, waardoor het mogelijl< is,

ook door het droge seizoen heen, te zorgen voor een geregelde waterverst rekk ing. De in verschillende

stadsdeelen opgestelde, electrisch aangedreven pompen zorgen ervoor, dat in het natte seizoen het

regenwater op de snelste wijze van de straten naar elders word t geloosd.

Het aantal voor s t roomlever ing bij de An iem aangeslotenen bedroeg I Juli 1932 :

Europeanen 6449

Vreemde Oosterl ingen 759 Chineezen 6710 Inlanders 17095

Totaal aansluitingen 32.039

Voor hoofdzakeli jk industrieele doeleinden word t door477 aangeslotenen kracht betrokken, te rw i j l het

to taal vermogen voor energielevering thans ongeveer 8822.4 kw beloopt. De door de An iem in gebruik

gegeven huurinstal lat ies bedroegen 27.804 stuks, welke 152.252 punten van stroomafneming omvat ten.

Bij den bouw van de centrale op Gemblongan werd tevens een winkel met showroom opgericht, waar

in de eerste plaats de noodige lampen te verkr i jgen zi jn, doch ook de werk ing van huishoudelijke electrische

apparaten kan worden getoond. In Augustus 1930 werd een nieuw hoofdkantoor voor deze maatschappij

geopend in de Embong Woengoe.

Op 19 October 1916 werd door de Gemeente Soerabaia besloten t o t het aankoopen van het part icul iere

land Djagir, ook genaamd Ngagel, en d i t gemeentedeel te bestemmen voor industr ieterreinen. Bij de acte

van koopovereenkomst, op 20 Maart 1917 voor notaris F. Eichholz te Soerabaia verleden, werd door den Bur­

gemeester, Mr. A . Meyroos, van den suikerfabrikant Tjoa Tjwan Khing, het land Ngagel ten behoeve van de

u i tbre id ing der Gemeente gekocht. Hiervan werden 150.000 m- grond uitgezonderd, welke bij dezelfde acte

aan de N.V. Machinefabriek Braat te Soerabaia werden verkocht voor f 150.000, te rwi j l eveneens de te velde

staande padi en suikerr iet , zoomede alle machinerieën of onderdeelen buiten het contract vielen. De door

de Gemeente te betalen koopsom, groot f850.000 werd bij het passeeren van de acte contant betaald.

Bij besluit van den Gemeenteraad van 30 Mei 1924 werd aan een met de Staatsspoorwegen gesloten

overeenkomst, op 26 Maart 1924 te Bandoeng bij onderhandsche acte geteekend, de sanctie van den Raad

gehecht. Hierbi j werd kosteloos een strook grond voor industriespoor te r beschikking gesteld van genoemde

Gouvernementsinstel l ing, waarop twee ui twi jksporen langs de li jn van W o n o k r o m o en twee aftakkingen

zouden worden aangelegd.

De Gemeente verbond zich volgens ar t . 9 van deze overeenkomst om langs het industriespoor in den

vervolge geen gronden af te staan, dan alleen voor de uitoefening van industrieele bedri jven, aangewezen op

LINKS: Het onderstation van de Niwem op Sawaan. In 1925 werd de N. V. Ned* Indische Waterl<racht Exploitatie Mij. opgericht, door welke vennootschap aan de Kali Konto een groote waterkrachtcentrale werd gebouwd, genaamd Mendalan. Drie jaren later ging deze in bedrijf en werd de levering van electrische energie begonnen, welke door haar aan de Aniem ter beschikking wordt gesteld in haar onderstation „Sawaan". De centrale Semampir van de Aniem kon „ te r ruste gaan"en dient thans als reserve-

RECHTS: Het hoofdkantoor van de Aniem in Embong Woengoe.

een aanzienli jk vervoer per spoor, te rw i j l aan de ui tg i f te verder de voorwaarde moest worden verbonden,

dat de gronden slechts voor industrieele doeleinden en n immer voor woningbouw mochten worden gebe­

zigd, behalve dan voor de enkele personen, die onmisbaar zi jn voor bedoelde bedri jven.

To t 1912 liep de verbinding Batavia—Soerabaia alleen over Bandoeng, met al de risico, aan een dergel i jk

eenzijdige verbinding verbonden. In 1916 werd een opname door de Direct ie der Staats-Spoorwegen gelast,

waarvan de bijzonderheden in het jaarverslag 1917 staan vermeld, en waaru i t de redenen bl i jken, welke er

toe hebben geleid aan de rechtstreeksche spoorwegverbinding Tj ikampek—Cheribon via Djat ibarang den

voorkeur te geven.

in November van laatstgenoemd jaar kwam het voorontwerp van genoemd t ra ject gereed, en werd door

den Minister van Koloniën een wetsvoorstel ingediend, waarbi j de noodige gelden werden ui tgetrokken voor

den aanleg van d i t deel van het spoorwegnet van Java. Zonder hoofdeli jke s temming werd d i t ontwerp in de

Volksvertegenwoordiging aangenomen (wet van 14 Juni 1909, st. b l . no. 477).

Op 31 Mei 1912 werd de nieuwe li jn door den Gouverneur-Generaal bezocht en op 3 Juni d.a.v. voor het

verkeer opengesteld. Hiermede was de tweede en snellere verbinding tusschen Soerabaia en Batavia t o t

stand gekomen.

In 1925 werd de eendaagsche spoorverbinding met Batavia door de Handelsvereeniging in studie

genomen. Deze beschouwde d i t vraagstuk alleen ui t een oogpunt van snellere postverbinding en zond

dienovereenkomstig haar advies bij den Hoofdinspecteur van Staatsspoorwegen in, die besliste, dat voor-

loopig van deze verbinding moest worden afgezien. Eerst in 1930 werd deze snellere verbinding ingevoerd.

De bodem van Soerabaia bevat ol ie, welke bij het begin van de beschreven periode door de Dordtsche

Petroleummaatschappij in haar fabr iek te W o n o k r o m o (welke heden door de Bataafsche Petroleum Maat­

schappij wo rd t geëxploiteerd) t o t producten voor de binnenlandsche mark t werd verwerk t .

De Dordtsche Petroleummaatschappij had voor de afscheep van pet ro leum een tankinstal lat ie te

Grisee gebouwd, welke echter nooi t voor dat doel is gebruikt . Bij de hierna te beschrijven overgang aan

de Bataafsche Petroleum Maatschappij werd zij gebruik t voor de op Java in te voeren en te distr ibueeren

buikproducten.

Door de Koninkl i jke Petroleummaatschappij werd, ongeveer in 1900, petro leum van buiten Java

geïmporteerd door bemiddel ing van de impor t f i rma 's Geo Wehry & Co en Pitcairn Syme & Co, welke in

hoofdzaak Oost-Java van Soerabaia u i t bedienden.

Nadien ging deze maatschappij een belangengemeenschap aan met de Dordtsche Petro leum­

maatschappij, waaru i t de reeds genoemde Bataafsche Petroleum Maatschappij is ontstaan. Door deze

samenvoeging is Soerabaia niet alleen productieplaats voor de locale mark t gebleven, doch is deze plaats

een belangrijke afscheephaven geworden voor de meerdere productie naar elders.

Drie hoofdpersonen uit de petroleumindustrie te Soerabaia. Links J. A. Stoop, directeur der Dordtsche Petroleum Mij en oprichter van de raffinaderij te Wonokromo. In het midden: A. Stoop, directeur van de „Dordtsche" en rechts: Mr. A. J. Cohen Stuart, directeur van de „Koninkl i jke" , die indertijd in het Kroesenpark woonde.

248

Zoowel W o n o k r o m o als Tjepoe zijn door pijpleidingen met de haveninrichtingen verbonden. Ook is

gezorgd, dat de schepen met o l iestookinr icht ing terstond kunnen worden voorzien van deze brandstof.

De ruwe olie als stookmiddei neemt steeds toe en het is begri jpeli jk, dat de Bataafsche een belangrijke

afnemer v indt in de Marine te Soerabaia, zoomede in de op Austral ië, Europa, China, Japan en A m e r i k a

varende groote schepen.

In het begin van de te beschrijven periode had hier ook de Shanghai-Langkat-compagnie een agent, de

F i rma Maintz & Co, door middel waarvan de Draak-petroleum hier werd gedistr ibueerd. In 1910 raakte deze

maatschappij evenwel in moei l i jkheden, waardoor zij door de reeds genoemde Koninkl i jke Petroleummaat-

schappij werd overgenomen, welke deze soort olie u i t Sumatra bleef invoeren.

De Russische pet ro leum, welke op speculatie per scheepslading aan den meestbiedende werd verkocht, doch waarvoor — in tegenstell ing met de andere soorten — geen vaste verkooporganisatie werd geschapen, kwam na 1906 steeds minder aan, om ten slotte geheel van de mark t te verdwijnen.

De Amerikaansche invoer van petro leum in kisten, bevattende 2 bl ikken, werd stopgezet, toen de

Standard Oi l Company zelf de beschikking over productieplaatsen in Zuid-Sumatra kreeg. Z i j r icht te een

gelegenheid voor buikopslag bij de haven van Soerabaia op, benevens een verpakkingsinr icht ing, en kon zich

— ook door een goed georganiseerd afzetapparaat — hier te r plaatse handhaven.

Het is betrekkel i jk ko r t geleden, ongeveer 1913, dat de eerste benzinepomp te Soerabaia werd geplaatst.

In het eerst waren er nog al eens wantrouwende klanten, die overmeten in een bl ik eischten ; thans worden

deze apparaten door het IJkwezen gecontroleerd, en is er niemand, die in d i t opzicht eenig wantrouwen meer

aan den dag legt.

Voor de bekende bl ikken pet ro leum, in hoofdzaak dienende voor ver l icht ing, zijn thans overal, in zelfs

de kleinste plaatsen, opslagplaatsen gebouwd, welke de kleinere afnemers van d i t product voorzien. De

ledige bl ikken worden voor de meest uiteenloopende doeleinden gebruikt , zooals dakbedekking, pannen,

raspen, gieters, lampjes, t ransportemmers, enz. De buitengewesten zijn met behulp van dwangarbeiders

en petro leumbl ikken bezet kunnen worden.

Van de derivaten en producten van de petro leum noemen we benzine, batikwas, kaarsen, asfalt, smeer­ol ie, enz. In het begin van deze eeuw waren er slechts enkele straten in Soerabaia van een asfaltlaag voorzien, te rw i j l andere steden, zooals Batavia, Bandoeng e.d., in d i t opzicht er nog bedenkelijk aan toe waren, zoodat Soerabaia daarbij gunstig afstak. Het is nog niet zoo lang geleden, dat in Batavia nog i jverig aan wegbesproei­ing werd gedaan om de stofplaag te verhelpen, door welk middel evenwel niet veel baat werd gebracht.

Vooral het autoverkeer maakte de stofplaag erger, zoodat de stofvri je afdekking van de wegen in de

voornaamste plaatsen, met Soerabaia vooraan, een u i tkomst was, welke aan de petroleumindustr ie is te

danken.

LINKS: Het eerste gebouw, waarin de voormalige sociëteit Concordia was gevestigd. Op dezelfde plaats staat thans het

moderne kantoorpaleis van de B.P.M. Voor de geschiedenis van Soerabaia's oudste soos, welke na een bestaan van ruim 90 jaar, op I Februari 1935 werd opgeheven, verwijs ik naar mijn „Oud-Soerabaia" (biz. 354 e.v.).

RECHTS: Het nieuwe kantoor van de B.P.M., dat in de plaats kwam van het oude soosgebouw. De verbouwing werd uitge­voerd naar een ontwerp van architect C. Citroen. De groote „ l ichtkap" steekt boven het gebouw uit.

249

De B.P.M.-raffinaderij te Wonokromo in vogelvlucht. Deze luchtfoto van (Fotax) geeft tevens een goed beeld van het zuidelijkst gelegen deel van Soerabaia. Men ontdekt er vele bekende plaatsen op : de spoor­baan met het stationsemplacement te Wonokromo, de oude Wonokromobrug en ook de Stoneysluis te Djagir. Deze monumentale sluis, waarvan al het ijzerwerk geleverd werd door de f i rma Braat, vormt een onderdeel van de assaineeringswerken van Soerabaia. Het afvoerkanaal van de Kali Mas, waarvan deze sluis de afsluiting vormt, heeft ten doel, de stad bandjirvri j te maken.

De ol ie-industr ie in het algemeen is niet ontkomen aan de crisis, al nemen de verschillende onderne­

mingen dan ook nog een sterke financieële positie in. Z i j heeft te str i jden tegen de onoordeelkundige ol ie­

product ie in de wereld, en de moeil i jkheden om to t samenwerking van de verschillende concerns te komen

zi jn groot . Ook op andere wijze word t de positie van de ol ie-industrie verzwakt.

De chemische wetenschap heeft verschillende methoden gevonden om synthetische benzine te maken,

vooral u i t steenkolen. Langzamerhand zijn de verschillende processen zoo geperfectioneerd, dat de marge

tusschen synthetische en „ech te" benzine niet groot meer is. Ernstige concurrent ie voor de olie-concerns is

in de naaste toekomst te wachten en de noodzakeli jkheid van samenwerking met de chemische industr ie

l igt voor de hand.

De nationalistische gedachte en het hoe langer hoe meer ingri jpen van den Staat in het part icul ier

bedrijfsleven maken de karte l leer ing echter zeer moei l i jk . Hierb i j komt dan nog de ongebreidelde product ie

in Rusland met het oog op deviezen, zoodat de naaste toekomst zich niet rooskleurig laat aanzien.

Sedert 1920 werd hier te r plaatse de industr ie uitgebreid met een verffabriek, te rw i j l begin 1932

een fabriek van een onderneming hier ter plaatse ook te Batavia werd gevestigd. Hierdoor zi jn de

vrachtkosten van de producten belangri jk verminderd, daar Oost- en West-Java op deze wijze ieder door

een afzonderl i jke fabriek kunnen worden bediend.

Ook enkele chemische fabrieken zijn verrezen, waar schrijf- en druk ink ten worden gefabriceerd.

Bovendien worden in de nabijheid van Soerabaia jodiumhoudende modderwel len gevonden, waarvan het

product wo rd t gewonnen.

Te Soerabaia is het verkoopkantoor gevestigd van een zeer belangrijke Indische industr ie, welke in

het Rembangsche haar grondstoffen v indt en daar ook haar bedrijf, het bakken van vuurvaste steenen in ver­

schillende vormen, heeft gevestigd, te rw i j l in het naburige Sepandjang een dakpannenfabriek van dezelfde

onderneming staat. Z i j is in staat om dezelfde kwal i te i t steenen te leveren als de Nederlandsche fabriek

van hetzelfde genre te Geldermalsen, welke op d i t gebied een uitstekende naam geniet.

Hoewel eerstgenoemde onderneming een zelfstandige naamlooze vennootschap is, bestaat er een

belangengemeenschap met het Nederlandsche bedrijf, waardoor ervaringen kunnen worden uitgewisseld. Er

worden ui ts lui tend inheemsche grondstoffen verwerk t , zoodat men voor d i t product niet van het buiten­

land afhankeli jk is. Alhoewel er nog kleinere ondernemingen op d i t gebied in Ned.-lndië bestaan, is zij het

best geout i l leerd voor deze tak van ni jverheid.

In Sepandjang is tevens de bekende Karang-Pilang-pannenfabriek gevestigd, waarvan eveneens een

verkoopkantoor te Soerabaia bestaat.

De zeepindustrie op Java, welke in de laatste t i jden belangrijk vooruitgegaan is, betreft in hoofdzaak

de product ie van goedkoope waschzeepen ( l i jmzeepen), waaronder de saboen beco (bru inroode harszeep)

het meest word t gefabriceerd. Buiten de fabricage in ongeveer 60 fabrieken word t op het platteland en in de

kampongs door inlandsche producenten zeep vervaardigd ui t klapperol ie, katjangolie, kapok- en katoenpi t ten-

ol ie, njamploenganolie, kesambiolie en hars.

De hierbi j benoodigde caustic soda en een deel van de hars worden ui t het buitenland ingevoerd,

doch de andere grondstoffen zijn van eigen bodem. Behoudens de Europeesche zeepfabriek op Ngagel en die

op Bagong, is de zeepfabricage te Soerabaia hoofdzakeli jk in handen van Chineesche producenten, in 1930

liepen er 11 aanvragen t o t vergunning voor opr icht ing van dergeli jke bedri jven. (Verslag der Gemeente

Soerabaia 1930.)

De N. V. Archipel Brouweri j Compagnie, gevestigd te Amsterdam, met een kapitaal van 5' ^ mi l l ioen,

heeft ook te Soerabaia een brouwer i j op het industr ieterrein Ngagel opgericht, waarbij de modernste pr in­

cipes in brouwtechniek worden toegepast en aan de hygiëne de grootste zorg word t besteed. Het bier word t

in de gelegenheid gesteld geruimen t i jd te „ r i j pen " , zoodat een groote plaats is ingeruimd aan de lagerkel-

ders, waarin het 5 a 6 maanden word t opgeslagen, alvorens aan den handel te worden afgeleverd.

De snelle ontwikkel ing van de metaal industr ie te Soerabaia en het reeds vroegti jdig bestaan van groote

technische overheidsbedrijven, o.a. het Marine-Etablissement en vroeger de Ar t i l ler ie-Construct iewinkel ,

gaven de stoot t o t het ontstaan van belangrijke technische handelsfirma's, hoewel de grootste ontwikkel ing

dezer branche tijdens en na den wereldoor log viel . Reeds vroeger echter werden f i l ia len van groote Europee­

sche f i rma's hier gevestigd voor : Ie, verkoop van handgereedschap en i jzerwaren aan Chineesche toko's en

2e, verkoop van hang- en s lu i twerk, zoomede andere voor huizenbouw noodige mater ialen.

Belangrijke orders in machines, i jzerwaren en andere bi jkomende art ikelen werden voor Gouverne­

mentsdiensten, vooral voor het Marine-Etablissement, uitgevoerd. De vraag zou zoodoende kunnen r i jzen,

of de taak van het in voorraad houden van algemeen gangbare ar t ike len, dus niet van die voor speciaal

mar i t ieme behoeften van de oorlogsvloot hier te lande, niet door den plaatselijken handel zou kunnen

worden overgenomen. De directe voordeelen voor het

Gouvernement zouden z i jn : Ie, geen renteverl ies;2e,geen

verlies door bederf, enz. en 3e, aanschaffing van ar t ike­

len steeds volgens laatste model, laatste vinding, enz.

Ook de volkswelvaart zou hierdoor in belangrijke

mate worden bevorderd, omdat de plaatselijke handel

wo rd t ingeschakeld, waardoor de uitgaven van den

Lande in indië geschieden, te rwi j l het in voorraad hou­

den aanleiding t o t het vestigen van nieuwe industr ieën

zal geven, omdat de ondervinding geleerd heeft, dat de

handel den weg voor de opr icht ing van industrieën baant.

Een van de vele art ist iekontworp^n benzinepompstations van de B. P. M.; de bovenafgeb'eelde Itiósk staat op het Celebesplein (Goebeng).

L I N K S : De voorgevel van het hoofdgebouw der N . V . Ned . Indische Bierbrouweri jen op Ngagel. De maatschappij werd

opgericht op 3 Juni 1929 en de koopacte van het te r re in , groot 26 .560 m\ geteel<end op 2 4 October d. a. v.

De bouw werd gegund aan de Hollandsche Beton Mij op 20 Mei 1930, waarna onmiddellijl< met de werkzaam­

heden werd aangevangen. Zoowel de bouw als de montage der grootendeels uit Europa ingevoerde machinerieën

verliep normaal en op 21 November 1931 kon de fabriek in bedrijf worden gesteld, hetgeen gepaard ging met de

gebruikeli jke festiviteiten. De bebouwde oppervlakte is thans 8.240 m~ en de productie-capaciteit 40 .000 hl of wel

ca. 6 mil l ioen flesschen per jaar.

R E C H T S : Een kijkje in de bierbrouweri j op Ngagel : de gistlagertanks (bovenzijde).

Het vestigen van een goed geout i l leerd laborator ium ten behoeve van de keuringen van den l(ndischen)

C(entralen) A(anschaffingsdienst)zou van groot belangvoor den handel hier ter plaatse z i jn ,omdat daardoor

t ransportkosten zouden worden bespaard, te rw i j l deze instantie van groot nut zou zijn voor de overheids-

industr ieën, o.a. het Marine-Etablissement, hetwelk practisch alle inkoopen voor de oorlogs- en civiele v loot

verr icht .

Begin 1932 is de vereeniging „ H e t Ned.-lndische Fabr ikaat" te Soerabaia opgericht, waartoe evenwel

staande de vergadering weinig leden toetraden, omdat men zich nog eerst wenschte te bezinnen. Ook de

wenschelijkheid van de ui tgi f te van een eigen orgaan werd onder de oogen gezien. In hoeverre deze vereeni­

ging kan bijdragen t o t den opbloei van den handel en industr ie hier te lande, moet nog worden afgewacht.

In den kleinhandel vinden velen van de Inlandsche bevolking hier ter plaatse een bestaan als tokohou­

der, waroenghouder, rondventer, wisselaar, geldschieter. De handel voor het overige is in handen van

Chineezen, Vreemde Oosterl ingen en Europeanen. Van den Chineeschen handel in de tweede hand worden

manufacturen en andere ar t ike len op crediet gekocht, gewoonli jk onder voorwaarde, dat op den volgenden

passerdag word t betaald, waarna nieuwe voorraad op crediet wo rd t ingeslagen (ngalap njaoer).

De Inlandsche bevolking wi l wel gaarne koopen en verkoopen, doch bl i jkbaar ontbreekt het economisch

besef, hetwelk voor den handel noodig is. De Oostersche gewoonte van het rust ig wachten op klanten, v indt

men ook hier. De Inlandsche vrouwen spelen in den kleinhandel een groote rol en zijn een typische verschij­

ning op de buitenwegen en in de stad op de passers en daarbuiten. Waarschi jn l i jk als gevolg van de vroegere

feodale periode, is de handelaar — althans buiten de steden — bij de inlandsche bevolking weinig in te l .

Er is te Soerabaia een kleine vermeerder ing te bespeuren van inlandsche toko's, hetwelk onder meer

een gevolg is van de u i tbre id ing, welke het coöperatief crediet hier ter plaatse heeft genomen onder leiding

van de Persatoean Bangsa Indonesia, waarvan de heer Dr. Soetomo voorz i t te r is.

Met betrekking t o t de industr ie kunnen we met prof. dr. J.H. Boeke spreken van dualistische economie

in deze landen, want er zi jn duidel i jk twee productiesferen te onderscheiden : Ie, de Westersche en 2e, de

Inlandsche.

De Inlandche agrarische en technische productie brengt nog voor een groot gedeelte voor het gezin

en de locale mark t voor t , al begint d i t te veranderen, zooals gezien word t in de inlandsche rubbercul tuur

op de buitengewesten. De Westersche cultures produceeren hoofdzakeli jk voor de were ldmark t , al begint

men zich thans ook op den afzet voor de binnenlandsche mark t (thee en koffie) toe te leggen, waartoe

propagandatochten met reclame-auto's worden gemaakt.

Dit laatste is van groot belang, omdat daardoor de samenleving hier te lande hechter en sterker zal

worden. De Inlandsche bevolking ondergaat als Oostersch volk door handel, verkeer en industr ie den

invloed van het Westen. Er is geen isolement meer, doch de ontmoet ing dier belde cultures geeft aanleiding

zoowel t o t vermenging als t o t conf l icten.

De Inlandsche maatschappij is nog voor een groot gedeelte een eenzijdige, omdat een stand van ni jveren

zoo goed als ontbreekt . Er bestaat ook een groot verschil tusschen den Inlandschen stedeling en den bewoner

van de dessa. Nog al t i jd wo rd t in de dessa met behulp van slechts weinig contant geld geleefd in de goede-

renhuishouding.

Met bewonderenswaardig aanpassingsvermogen heeft de inlandsche bevolking den zwaren schok der

huidige crisis opgevangen en verwerk t . Men is er ongeloofeli jk snel in geslaagd de oude vormen terug te

vinden en zich daarin te schikken. Het zou bl i jk van weinig inzicht geven, indien men deze bevolking t o t de

niet-bezit ters ging rekenen. Er zi jn vele vermogenden onder de Inlandsche bevolking, doch deze hebben

nog niet geleerd hun middelen in Inlandsche industrieën te beleggen.

De huisnijverheid is door de tropische omgeving van de Inlandsche huishouding beperkt, w i j l de behoef­

ten aan voeding, kleeding en woning door het k l imaat en het r i jst-menu sober zi jn. Zi j word t in de eerste

plaats beoefend voor eigen gebruik, verder ook voor de aanvull ing van de levensbehoeften.

Naar de meening van den heer ir. J. C. van Reigersberg Versluys heeft de huisnijverheid geen toekomst .

De mededinging van de Chineesche werkl ieden staat haar in den weg, te rwi j l voor een stad als Soerabaia

zij van geen belang meer is.

Al leen de kunstni jverheid heeft een bescheiden plaats kunnen behouden door het conservatisme van

de bevolking en den steun van belangstellenden van anderen landaard. Zonder aanpassing aan de kunst­

vormen van den modernen t i jd zou zij zich niet hebben kunnen handhaven. De oude vormen ondergingen

daardoor wijzigingen, hetwelk duidel i jk bij een beschouwing van tentoongestelde werken is te bemerken

in den Kampong Pertoekangan op de Soerabaiasche Jaarmarkt.

Op het Inlandsch Economisch Congres van 1925 te Soerabaia werd onder meer gesproken over een

tani ( landbouwer) inst i tuut , over proefvelden, volkscredietwezen, coöperatie en door Ir. Soerachman over

de Inlandsche klapperol ie- industr ie.

D i t congres is met andere waar te nemen teekenen de u i tdrukk ing van het streven naar de vorming en

ontwikke l ing van een eigen inlandsche ondernemersgroep. De periode van het agrarische stelsel met het

dorpscommunisme spoedt ten einde, omdat de sterke bevolkingstoeneming de tewerkstel l ing van het

bevolkingsoverschot in de industr ie eischt. Evenals d i t in de Europeesche maatschappij was waar te nemen,

k o m t nu de fase van economische en sociale ontwikkel ing, waarin de leiding van de productie en d is t r ibut ie

in handen van ondernemers berust.

Op de belangwekkende nijverheidskaart van het Java-instituut (zie Djawa, I Ie jaargang, no's 5—6, I 93 i )

betreffende de inlandsche nijverheid te Soerabaia, zien we, dat daarop de volgende takken van ni jverheid

voorkomen : I. v lechtwerk ; 2. weveri j ; 3. bat ikker i j ; 4. goud- en z i lverwerk ; 5. geel koperwerk ; 6. rood

koperwerk ; 7. i jzerwerk ; 8. blikslagerij ; 11. bamboewerk ; 12. leder, perkament, looier i j ; 14. steenbewer-

king ; 15. pot tenbakker i j ; 16. steen- en pannenbakkerij ; 17. kalkbranderi j ; 18. conserven en koekjes e.d. ;

25. boekdrukker i j en -binderi j en 26. matrassen- en k leermaker i j .

Hageman vermeldt , dat in 1859 te Soerabaia 9 kopergieteri jen waren gevestigd, welke evenwel in han­

den van Vreemde Oosterl ingen waren. Ten aanzien van de inlandsche nijverheid zegt hij : „De kennis der

„bewerk ing van been, hoorn, schildpad, ivoor, hout, i jzer, schelpen, de bereiding van tabak, is bij den Soe-

„rabaiaschen Javaan zeer ver gevorderd, en het snij- en draaiwerk, de meubelen en sigaren van Soerabaia zijn

„voorzeker in den archipel gunstig bekend. De Bataviasche tentoonstel l ing heeft hiervoor in 1853 voldoende

„bewi jzen opgeleverd. Soerabaia staat hier in op zichzelf en is daarvoor bekend, evenals Semarang voor zi jn

„ l i jnwaad- en wolverwerk ing en Soerakarta voor zijn lederwerk bekend is". (Ti jdschri f t voor Ni jverheid in

Ned.-indië, deel V, biz. 141.)

Kantoor, showrooms en werkplaatsen van Lindeteves-Stokvis.

De handwerkslieden woonden in kam-

pongs bijeen, zooals de ivoor-, hout- en

beendraaiers op Boeboetan, de lederbe­

werkers en schoenmakers in kampong

Toekangan, de meubelmakers en waschba-

zen in kampong Tambakgringsing, de sme­

den in Pandaan, de pottenbakkers in

kampong Kepoetran, enz. Van deze belang­

r i jke Inlandsche handwerkconcentraties zijn

er niet veel meer overgebleven.

Eendeels is d i t toe te schrijven aan

de oorzaken, welke ook in Europa het

handwerk deden verdwi jnen, zooals de

opkomst van de groot indust r ie in sa­

menhang met de ontwikke l ing van de

technisch-juridische construct ie van de

naamlooze vennootschap, doch anderdeels

aan de bi jzondere verhoudingen en gespletenheid van de Indische samenleving, welke —vooral vroeger —

niet in het voordeel van de Inlandsche nijverheid werk ten , en, onder meer door de u i tbre id ing van de

stad, deze bedrijfjes niet in de binnenstad konden laten voortbestaan.

Voorts s to r t te zich, aldus Prof. Dr. J. H. Boeke, het massaproduct van de Westersche ni jverheid op de

Oostersche mark t en vaagde hier de inheemsche volksni jverheid, den inheemschen handel en het inheemsche

verkeerswezen weg. Van de draaieri jen van hout, ivoor, been, enz. op Boeboetan en Kawattan is niet veel

meer te bespeuren, de weveri jen voor songkets en inr icht ingen voor naaldwerk zijn verdwenen, evenals de

kopergieter i jen, te rw i j l de smederijen het ook niet lang meer zullen maken, nu door de malaise de Europee-

sche construct iewerkplaatsen ook kleinere orders entameeren, en door hun uitnemende out i l lage beter en

goedkooper werken, vooral bij belangri jke bestell ingen.

Vroeger waren de Inlandsche Kepoetranpannen bekend en werden gaarne afgenomen door de huizen-

bouwers, doch thans is die taak overgenomen door een belangri jk Europeesch bedri j f nabij Soerabaia. Van

de geheele, eens zoo belangri jke pottenbakker!) is in kampong Kepoetran niets meer te bespeuren en het

geheele bedri j f van vervaardiging van metselmater ia len, zooals tegels e.d. is grootendeels door Chineesche

ondernemers overgenomen.

Hiertegenover staat, dat verschillende Inlandsche reparatiewerkplaatsen voor auto's en onderdeelen

zijn verrezen, welke zich hebben gespecialiseerd op bepaalde onderdeelen, doch boven een zekere grens

schijnen die bedrijfjes zich niet te kunnen verheffen, daar men zich met een bepaalden omzet tevreden stelt.

Ook in de meubelni jverheid is meer leven te bespeuren, en word t het natuur l i jke monopol ie van de

Chineesche meubelmakers aangetast. De groote moei l i jkheid is ook hier het t eko r t aan bedri j fskapitaal,

waarin evenwel door de groeiende credietcoöperaties zou kunnen worden voorzien.

U i t Banjoewangi, hetwelk voor een groot deel de houtskoolwinning en -handel in Java's Oosthoek in

handen heeft, wo rd t alleen naar Soerabaia voor ongeveer f 25.000 per maand aan houtskool, u i t kesam-

bihout gebrand, verzonden. Hierdoor werden de vroegere ta l r i j ke Inlandsche houtskoolbranderi jen hier

te r plaatse t o t verdwijnen gebracht.

Ondanks de moordende concurrent ie van de ingevoerde doeken u i t Twente, heeft de Inlandsche ba-

t ik indust r ie zich hier te lande gehandhaafd. Di t is toe te schrijven aan de voorkeur voor echte bat ik bij de

Inlandsche bevolking, welke in wezen kunstzinnig is.

N ie t alleen te Soerabaia, doch ook in het naburige Grisee heeft echter de bevolking (volgens het ba-

t i k rappor t van den heer De Kat Angel ino) het bat ikbedr i j f voorgoed vaarwel gezegd. Di t v indt zi jn oorzaak

daarin, dat de Inlandsche bat ikkers niet kunnen rekenen en nog te veel het sent iment als r ichtsnoer nemen

bij het vestigen of sluiten van bedri jven.

dei

vo«

no

WO

do

de

ze Re

op

te

Ir.

ge'

cr«

lar

be

254

In 1904 verscheen als het resultaat van een onderzoek door den heer Abendanon, directeur van On­

derwijs, Eeredienst en Ni jverheid, het bekende Ni jverheidsrapport ; de Regeering kon evenwel op het daarin

voorgesteld systeem van bescherming niet ingaan. De r icht ing, waarin de hulp moest worden verleend, stond

nog niet vast. Moest een Inlandsche nijverheid onder Inlandsche leiding met Inlandsch kapitaal in het leven

worden geroepen, dan wel een Westersche nijverheid onder Westersche leiding en Westersch kapitaal,

doch met Inlandsche werkkrachten ?

Practisch is in de laatste r icht ing beslist, doch de in de laatste jaren ui t Inlandsche kringen opri jzen­

de pogingen t o t st icht ing van een zuiver Inlandsche industr ie op kapitalistischen dan wel coöperatieven

grondslag worden door de Regeering gesteund. In zijn openingsrede van den Volksraad op 15 Juni 1932

zeide de Landvoogd, dat de bevordering der weefnijverheid (dus ook de Inlandsche) de belangstelling der

Regeering had.

Voor wat Soerabaia betref t , zi j vermeld, dat de bezuiniging het niet mogeli jk maakte de voorgenomen

opr icht ing van een f i l iaal hier ter plaatse van de tex t ie l in r ich t ing te Bandoeng ten ui tvoer te leggen. Daaren­

tegen werd een consultatiebureau voor de nijverheid opgericht. To t leider van deze instell ing is benoemd

Ir. Darmawan.

De „swadeshi"-beweging, waarover men in den laatsten t i jd in Inheemsche kringen zooveel hoor t spre­

ken, beteekent niet alleen het doen opleven van de Inlandsche weefnijverheid door het dragen van eigen

geweven kleeding, doch de economische ui tbouw van de Inlandsche maatschappij door het opr ichten van

credletinstel l ingen — in vennootschaps- en coöperat ievorm — en het op al ler lei wijze bevorderen van den In-

landschen handel en industr ie. De beweging word t dus voor een groot deel gedragen door den wensch naar

betere economische verhoudingen, in samenhang met sociale en pol i t ieke idealen.

Een kijkje op de binnenplaats van Lindeteves-Stokvis.

Een prachtige tegenlichtopname (van Isken) van h^t vroegere houten secretariaatsgebouw,

opgetrokken in scheepsvorm, als symbool van het centrum van Handel en Scheepvaart.

256

0 D E JAARMARKT. De eerste drie jaarmarkten (l90S-'08). — Oprichting van de „Soerabaiasche Jaarmarkt-Vereeniging" (1908). —Omzetcijfers.—De 4e tot en met de Be Jaarmarkt (1915). —De passers malem ( l9 l8- '23) .— Herleving der oude Vereeniging (Maart 1923) De 9e (of Ie gereorganiseerde) Jaarmarkt. — Het ga­rantiefonds.—De terreinkwestie.—Het terrein op Ketabang-Noord. —Gebruik van ti jdeli jk of van per­manent materiaal. —Het schipmotief. — De indeeling van het terrein.—De resultaten van de 9e Jaar­markt.—De Kampong Pertoekangan. —Goederenloterij De lOe Jaarmarkt De inzendingen in ver­schillende afdeelingen ondergebracht. — De vermakelijkheden en de reclame. — Keten van jaarmarkten.— De I Ie to t en met de 16e Jaarmarkt. — De bomaanslagen op 2 October 1926.— De tentoonstell ing

D van het „Java Inst i tuut". —Het overlijden van Burgemeester Ir. G. J. Dijkerman.

e eerste j aa rmark t in Nederlandsch-Indië werd in 1905 te Soerabaia georganiseerd door den toenma-

iigen Cont ro leur J. E. Jasper, daartoe in staat gesteld door financieele hulp van de Regeering . hoofddoel

was daarbi j de bevorder ing van de Inlandsche ni jverheid. Deze jaa rmark t was een succes en leidde t o t een

belangri jk grooteren opzet in het daarop volgende jaar, wederom met financieelen steun van de Regeering.

Deze tweede j aa rmark t in 1906 leverde verlies op, doch met de daarop volgende in 1907, welke op wat

k le inere schaal werd gehouden, werd een zoodanig overschot verkregen, dat behalve terugbetal ing aan de

Regeering van het bedrag der door haar verst rekten steun, nog een aanmerkel i jk saldo in kas overbleef.

De vierde j aa rmark t werd in 1908 gehouden en was de eerste der reeks van jaarmark ten , die georga­

niseerd werden door de „Soerabaiasche Jaarmarkt-Vereenig ing" , te r verwezenl i jk ing van : ,,het te lkenjare

t o t stand brengen en houden van een tentoonstel l ing van voortbrengselen van Nederlandsch-Indische Land­

bouw, Ni jverheid en Kunstni jverheid, van voortbrengselen van uitheemsche Ni jverheid, met bet rekk ing t o t

en ten dienste van den Landbouw en de Industr ie van Nederlandsch-Indië en verder van alles, wat in nauw

verband staat met handel en verkeer in Nederlandsch-Indië."

Genoemde Vereeniging verkreeg rechtspersoonli jkheid bij Gouvernements Besluit van 9 Maart 1910

No. 31.

De 4e Soerabaiasche Jaarmarkt (1908) behoefde, dank zij de gunstige resultaten van haar voorgangster,

geenerlei f inancieele hulp, noch van de Regeering noch van par t icu l ieren; ook met de 5e in 1909 was zulks

het geval, zoodat reeds toen op niet al te bescheiden wijze aan steunverleening kon worden gedaan.

Het Bestuur van de Vereeniging „Inlandsche Meisjesschool" ontv ing voor de explo i ta t ie der te Soe­

rabaia geopende school „ M a r d i Ken jo" ( ' t Geluk der Vrouw) een bedrag van f 10.000.—, zoodat deze

school u i ts lu i tend haar opr icht ing te danken heeft aan de jaarmarkt tentoonste l l ingen.

De voorui tgang der verschil lende jaarmark ten b l i jk t ten duidel i jkste u i t de omzetci j fers van Inland­

sche en Kunstni jverheids-producten, welke van 1905 t o t 1909, in ronde getallen u i tgedrukt , stegen van

f 15.000 t o t f 80 .000 ,

In 1910 l iet de gezondheidstoestand der bevolking zooveel te wenschen over, dat de 6e Jaarmark t

uitgesteld moest worden, te rw i j l ook in 191 1 de plannen niet volvoerd konden worden in verband met het

veelvuldig voorkomen van „ s u r r a h " op Java.

Daarna had in 1912 de 6e Jaarmarkt plaats, waarvan de resultaten zeer bevredigend genoemd werden.

In 1914 en '15 werden de resp. : 7e en 8e Jaarmarkt gehouden, te rw i j l daarna voor loopig niet aan het

houden van jaarmark ten kon worden gedacht, in verband met de buitengewone omstandigheden, ontstaan

door den were ldoor log.

Van 1918 t o t 1921 werden echter wel passers malem georganiseerd te Soerabaia, voornamel i jk onder

leiding en ten behoeve van Chineesche liefdadigheidsvereenigingen. De financieele resultaten hiervan waren

over het algemeen gunstig, doch die van 1922 gaf aanleiding o m , in overleg met de Chineesche promotors

daarvan, te t rachten die passers malem in het vervolg meer in den geest van de Soerabaiasche Jaarmarkt

Vereeniging om te werken t o t een jaa rmark t .

J /

'" f ^

I » e,'

1. " , -.«

*

De toegangspoort to t de 3e Jaarmarkt, gehouden in 1907 in den Stadstuin. Het bouwsel van bamboe en doel< werd ontworpen door een notaris. Lieden van allerlei slag kuieren onder de poortjes in Moorschen stij l naar binnen en naar buiten. De gekaftande Arabieren praten er met hun handen even luidruchtig als in het kamp. Chineezen, die toen veelal nog staarten droegen, doen er zaken of gaan met moeder de vrouw uit. Verder ziet men er Inlanders — Javanen, Maleiers, Madoereezen en Soendaneezen — flaneeren in hun elegante, kleurige pakeans en — ik zou het haast vergeten — het jolige Soerabaiasche fuifpubliek.

In September van dat jaar werd dan ook besloten de oude Vereeniging te doen herleven en elk vo l ­

gend jaar weer een j aa rmark t te houden, die, zoo mogel i jk, in de toekomst t o t een „ jaa rbeurs " zou worden

u i tgebreid.

Evenwel werden eerst in Maart 1923 de plannen def in i t ie f vastgesteld voor de 9e Jaarmark t : van 28

Juli t o t en met 12 Augustus ; diverse commissies werden benoemd, maar het duurde nog een vol le maand

voor aan de u i tvoer ing der reorganisatie-plannen begonnen werd .

Over geld beschikte de Vereeniging niet en dat was in de eerste plaats noodig. Hu lp van personen en

instel l ingen te Soerabaia werd dus ingeroepen en het resultaat was, dat een garantiefonds van een kleine

ton gouds bijeengebracht werd door onderstaande f i rma's en personen : Be Biauw Tjwan Bankverg., Dj ie

Hong Swie, Dunlop en Kolff, Go Hoo Swie, Kwik Bok Ay, Kho Swie Yang, Kwee Yan Khing, Lie Dj ing Han,

Ned. Ind. Handelsbank, Njoo Sik Liang, Go Khip, Gijselman en Steup, Han Tj iong Khing, Hap Thay & Co,

Oei Swie Pik, Onder l ing Belang, Schaffer, Tan Siok Hoo, Bank voor Indië, D j i t H in Tjan, Fraser Eaton & Co,

Handel Mij Hap Eng, Ko Han Lie, Ko Lie, Kwik Hoo Tong, Mitsui Bussan Kaisha, Njoo Khee Hong, N io

Sioe Yang, Go Sam Seng, Han Kong Gie, Handel Mij Kian Gwan, Oei W i e Khee, San L iem Kongsie, Sien

Soen Sing, Tan Boen Tjh ing, The Ing Bian, Tjoa T jwan Dj ie, T io W a n Kie en Yoe W i n g .

U i t deze l i jst van namen b l i j k t duidel i jk , dat vooral de Chineezen bi jzonder veel belang stelden in het

streven der Vereeniging en begrepen, dat de Jaarmarkt een goede toekomst tegemoet ging. In deze ver­

verwachtingen werd men niet te leurgesteld.

Belangri jk was de ter re inkwest ie . De eerste jaarmark ten werden in den Stadstuin en de latere op het

Missigitplein gehouden, te rw i j l de daarop volgende reeks van passers malem op Boeboetan werden geor­

ganiseerd. Maar al deze ter re inen waren, mede in verband met het plan om de Jaarmarkt voortaan weer

geregeld en op ru imere schaal te doen plaats hebben, vanwege de l igging en de groot te niet geschikt.

De Gemeenteraad van Soerabaia stond grat is, t o t wederopzeggens toe, een ru im te r re in af, gelegen in

de zoogenaamde „U i t b re i d i ng Ketabang-Noord" . D i t t e r re in werd op kosten der Gemeente opgehoogd en

in orde gebracht.

Van de to ta le opperv lakte hiervan, 87.000 m-, werd een langwerpig stuk, te r g roo t te

van 66.000 m^ met een naar de stad gekeerd f ron t van 210 m bestemd voor het eigenli jke

j aa rmark t t e r re in , te rw i j l het kleinere daar naast gelegen stuk van 21.000 m- ingericht zou worden

t o t spor t te r re in ; later zou d i t een eventueel noodige u i tbre id ing bij het j aa rmark t te r re in kunnen

worden get rokken.

De Jaa fla bu lus het va de

ge

ge

ve

en

d te en

t e

h

D

SC

ge

258

De gemoderniseerde Javaan uit het jaar 1907, in z'n Zondagsche plunje de

Jaarmarkt bezoekend. Z i e t hij er niet dandy-achtig uit met zijn bruinen

f lambard boven zijn hoofddoek, zijn hemd en gestreepte das aan, zijn groenen

buikband o m , waarboven een doublé-horlogekett ing bengelt, met zijn z w a r t

lusteren jasje en geurmakerige t rompa's ?! De parapluie en de sigaar maken

het beeld volledig. H e t geheel v o r m t een vroeger veel gehekelde combinatie

van Westersche en Oostersche kleeding en is te beschouwen als de eerste

demonstrat ieve uiting van het zich toenmaals ontplooiend Inheemsch intel lect.

Toen kwam de vraag aan de orde, of de op te r ichten gebouwen geheel zouden worden uit­

gevoerd in t i jde l i jk mater iaa l , dan wel , of ze geheel of gedeeltel i jk permanent zouden worden

gemaakt.

Ti jdel i jk mater iaal zou het voordeel hebben, dat het aanzien van de Jaarmarkt te lken jare zou kunnen

worden veranderd, doch zou tevens het nadeelige gevolg met zich brengen van een zeer belangri jk jaarl i jksch

verlies ; de Passer Gambi r te Batavia b.v. of fert 28 t o t 35 mi l le op, door het telkens weer geheel afbreken

en opru imen der gebouwen na afloop der tentoonste l l ing.

Ten s lot te, werd voornamel i jk u i t economische overweging, besloten, om de hoofd- en zij-ingangen,

de restaurants, de dancing benevens de groote hoekstands en de muziektenten in djat ihout-construct ie op

te t rekken , te rw i j l het geraamte der exploi tat ieloodsen in i jzerwerk werd uitgevoerd en voor de wanden

en dakbedekking voor loopig t i jde l i jk mater iaal zou worden benut.

Het f ron t met een breedte van 210 m naar de stad gekeerd, met in het midden de hoofdingang en

te r weerszijden de uitgangen.

Het geheele f ron t kreeg een monumentaal aanzien door de opr icht ing van pylonen, in den vo rm van

een gestyleerden voorsteven van een schip, d i t naar aanleiding van het fe i t , dat Soerabaia de voornaamste

handels- en tevens marinehaven van Ned. Indië is. D i t schipmotief v indt men in den geheelen opzet der Jaar­

mark t , voor zooverre in hout ui tgevoerd, ve rwerk t .

Als men het te r re in betreedt, door den hoofdingang, staat men voor een grooten en breeden weg, die

het geheel in tweeën verdeelt , te rw i j l in het midden van dien weg het Comi té- of hoofdgebouw zich verheft .

D i t gebouw, hooger gelegen dan de andere vaste opstal len, v o r m t het cent rum, van waarui t vier breede

wegen loopen, waaraan de groepen stands zijn gebouwd.

Het middenter re in word t omzoomd door kleinere randstands, waarvan de eentonigheid gebroken

wo rd t , doordat tusschen deze stands tooneeltenten zijn gebouwd, in Menangkabouwschen st i j l .

In aanmerking genomen den kor ten t i jd van voorbereiding en het samenvallen van deze 9e Soerabaia-

sche Jaarmarkt met de Jaarbeurs te Bandoeng, kunnen de resultaten van de eerste op het nieuwe te r re in

gehouden Jaarmarkt zeer zeker gunstig genoemd worden.

192.216 betalende bezoekers brachten aan entreegelden f 93.325,25 binnen, te rw i j l bij de in 1915

gehouden 8e Jaarmark t de entreegelden slechts f 23.064,76 bedroegen.

De Kampong Pertoekangan zal steeds een belangri jk deel van de Jaarmarkt u i tmaken.

259

De Weensche dameskapel op de 3e Jaarmarkt in 1907. Het was er — volgens oud-Soerabalanen — wat gezellig, als die juffers van de blauwe Donau streken, of je het hart weer jong maakten met een „Sourire d 'avr i l " .

Pogingen om toekangs van werkel i jk interessante Inlandsche Ni jverheid en Kunstni jverheid te

bewegen hun dessa's te ver laten om op de Jaarmarkt demonstrat ies van hun arbeid te geven, eischen

veel geduld en t i j d .

De afdeeling Pertoekangan van de 9e Jaarmarkt werd druk bezocht, n l . door circa 24.000

personen.

Groote steun werd ondervonden, doordat bij besluit van den Directeur van Onderwi js en Eeredienst

van 28 A p r i l 1923 No. 19275 V aan de Vereeniging werd vergund een goederenloter i j te houden t o t een

bedrag van f 100.000.—

Een dergel i jke goederenloter i j is daarom van zooveel belang, omdat de pri jzen worden aange­

kocht bij de aspirant-deelnemers aan de Jaarmarkt , die daardoor tegemoetgekomen worden in hun

exposit ie-kosten.

De lOe Jaarmarkt 1924 werd twee maanden later in het jaar gehouden, n.l. van 27 September t o t 12

October 1924, zulks in verband met tentoonstel l ingen in andere plaatsen en met het einde van den maal t i jd

der suikerfabr ieken.

Op deze lOe Jaarmarkt werden voor het eerst de inzendingen naar haar aard in verschil lende afdee-

lingen ondergebracht en aldus onderscheiden in Technische Afdeel ing, Impor t , Detai lhandel, Buitenlandsche

deelname en Inheemsche Industr ieën.

Deze indeeling is op de volgende Jaarmarkten, dank zij haar practischen aard, vr i jwel ongewijzigd

gebleven.

Vermeld dient nog te worden, dat door verschil lende maatschappijen reducties van 15% t o t 5 0 %

op vracht en passage worden toegestaan voor personen, die op de Jaarmarkt exposeeren.

Ook bij deze Jaarmarkt was een goederenloter i j toegestaan, en wel t o t een bedrag van f 200.000.—,

waarvan de hoofdpri js bestond u i t een br i l lan ten col l ier t e r waarde van f40.000.—.

Vanzelfsprekend werd op de verschil lende jaarmark ten er ook voor gezorgd, dat voldoende at t ract ies

en vermakel i jkheden aanwezig waren, ten einde zooveel mogel i jk publiek te t rekken ; doch de vermakel i jk ­

heden bli jven slechts midde l , om het doel te bereiken. De Soerabaiasche Jaarmarkt is in de eerste plaats

reclame-inst i tuut .

Nu bestaan er verschil lende manieren om reclame te maken, doch geen enkele soort reclame heeft

zulk een nu t t ig effect, als die van directe aanraking tusschen kooper en a r t i ke l .

Bij de Me Jaarmarkt , dus de derde gereorganiseerde, werd gehouden van 26 September t o t en me t

I I October 1925.

Reclame, die op doeltreffende wijze l iet beoordeelen, hoe de ar t ike len waren, of die door oorspronke­

l i jkheid de aandacht t r o k en boeide, werd nog te veel gemist.

260

Men, kon evenwel tevreden zi jn met het succes, bl i jkende u i t het fe i t , dat op het middenter re in alleen

werd deelgenomen doo r : a. 29 Technische Zaken ; b. 19 Impor t zaken ; c. 36 Deta i lzaken; d. 12 Diversen en

e. 7 Inheemsche Industr ieelen, totaal dus 103 deelnemers. Verder werden 15 kiosken ingericht, met een

to ta le oppervlakte van 283 m-.

Voor d ienst ru imte , secretariaat en kassiers, werden 9 randstands in gebruik genomen, te rw i j l het

zoogenaamde comité-gebouw, in het midden van het te r re in , werd verhuurd. Van de overschietende

randstands werden er 109 verhuurd.

Het f inancieel succes voor de S.J.V. werd nog verhoogd, doordat wederom een goederenloter i j werd

toegestaan van f 200.000.

Ook de Kampong Pertoekangan, waarvoor ter verkr i jg ing van een meer intensieve behart ig ing der

belangen een permanente commissie was ingesteld, bleek wederom een succes.

Tijdens deze Jaarmarkt werden verder gehouden een hondententoonstel l ing en een p lu imveetentoon­

stel l ing, te rw i j l als e indat t ract ie een „karapan sapi" (Madoereesche st ierenrennen) werd georganiseerd.

Ten opzichte van de verhouding t o t de zustervereenigingen op Java kan worden medegedeeld, dat

daarmede besprekingen plaats vonden, teneinde langzamerhand te komen t o t een soort van keten van jaar­

mark ten en tentoonstel l ingen, waardoor het voor buitenlandsche exposanten, vooral voor de Nederlandsche

fabr ikanten, met niet al te hooge kosten mogel i jk zou worden om het voornaamste deel van Java te

bewerken.

Die mogel i jkheid bestond reeds gedeeltel i jk doordat Bandoeng expositiegelegenheid gaf van eind

Juni t o t begin Jul i , Batavia met zi jn Pasar Gambi r van eind Augustus t o t begin September, de Soerabaiasche

Jaarmarkt van eind September t o t begin October.

Met het houden van een Semarangsche Jaarmarkt van eind Juli t o t begin Augustus, zou dan een keten

te vormen zi jn, welke voor Nederlandsche exposanten buitengewoon veel waarde moest hebben.

Bij de organisatie van het bovenstaande werd uitgegaan van de gevestigde meening, dat reclame te r

verkr i jg ing van buitenlandsche deelneming in het algemeen niet aan te bevelen was, daar de kosten daarvan

n immer behoorl i jk gedekt zouden kunnen worden.

vms: ^rwi'^^%^ •s^tf^r^^^^^p*' - »

Een luchtfoto van het tegen­

woordige Jaarmarktterrein

op Ketabang met het daar­

naast gelegen sportveld.

*Mê^* m **• • • - •

^gHiw De hoofdpoort bij avond in

feesttooi. Als de honderden lam­

pions in de hooge t jemara's zijn

ontstoken en de stralenbundels

van de zoeklichten over de stad

zwaaien,dan biedt de Jaarmarkt

met „stands" en vermakel i jk­

heden zwierige gezelligheid aan

duizendenSoerabalanen van alle

landaarden.

Daar echter onder den drang der omstandigheden verschil lende Hollandsche ondernemingen zich een

plaatsj'e t rachten te veroveren onder de van ouds gerenommeerde hier op Java, werd behoefte gevoeld aan

gelegenheid om in Nederlandsch-Indië reclame te maken, doch vooral ook aan behoorl i jke voor l ich t ing,

alvorens daaraan te beginnen.

Met het hiervoren vermelde voor oogen werd aan de voorbereid ing van de 12e Jaarmarkt , te houden

van 25 September t o t en met 10 October 1926, begonnen.

Hierb i j deden zich reeds spoedig groote moei l i jkheden gevoelen, waarvan de tegenslag bij het organi-

seeren der jaarl i jksche goederenloter i j wel de voornaamste was.

Eenschri jven van den Directeur van Justi t ie, dd.7 Januari 1926 deelde mede, dat de jaarl i jksche goede­

ren lo ter i j , waarop door de S.J.V. steeds was gerekend, voortaan niet meer of alleen op geheel andere

voorwaarden zou worden toegestaan.

Een audiënt ie bij Z. E. den Gouverneur-Generaal, Mr. D. Fock, verleend aan eenige afgevaardigden der

Vereeniging, waarbi j de groote wenscheli jkheid werd betoogd van het behoud van de goederenloter i j der

S.J.V. in haar oorspronkel i jken v o r m , mocht geen effect sorteeren.

Bij die bespreking werd gewezen op den financieelen toestand der Vereeniging, de wenschelijk­

heid om binnen afzienbaren t i jd alle schulden, der Vereeniging bij den opzet der eerste gereorga­

niseerde Jaarmarkt in 1923 opgelegd, af te lossen en op de statuaire bepaling inzake het afstaan

van een belangri jk deel der overschotgelden aan vereenigingen, welke zich bewegen op het gebied der

l iefdadigheid.

Daartegenover stelde echter de Landvoogd de wenscheli jkheid van de groote jaarl i jksche geld loter i jen,

waardoor fe i te l i jk een einde werd gemaakt aan de eenigszins belangri jke goederenloter i j .

Z . E. stelde echter de mogel i jkheid in u i tz icht , dat der S.J.V., wanneer noodig, van Regeerings-

wege steun zou kunnen worden verleend door middel van een aandeel in een der groote geld loter i jen,

wanneer althans de Gemeente Soerabaia bl i jk zou geven, prijs te stellen op het voortbestaan der

Jaarmarkt .

D i t laatste geschiedde, doordat de Gemeente een subsidie vers t rekte van f 10.000.—, voor loopig alleen

voor het jaar 1926, te rw i j l bij wi jze van overgangsmaatregel door de Regeering toestemming verleend

werd voor een goederenloter i j g root f 50.000.— , doch op voorwaarde, dat het maken van winst

daarbij uitgesloten was.

262

Het financieele voordeel was hiermede vervallen en daardoor was te voorz ien, dat de aflos­

singen aan credi teuren en obl igatiehouders voortaan wel niet in het overeengekomen tempo zou

kunnen geschieden.

Echter ook l ichtpunten waren te vermelden, bij de voorbereid ing van deze 12e Jaarmarkt , en wel , dat,

ondanks het fe i t , dat door de S.J.V. op geenerlei wijze reclame in het buitenland was gemaakt, steeds meer

verzoeken binnenkwamen van buitenlandsche handelszaken om inl icht ingen betreffende de Jaarmarkt ,

t e rw i j l als eerste gevolg van deze buitenlandsche belangstell ing een officieele Japansche afdeeling op deze

Jaarmarkt werd ingericht.

Een goed geleide acquisitie-campagne had t o t resultaat, dat 294 stands werden verhuurd aan 152 deel­

nemers, benevens 17 grootere en kleinere kiosken. De to ta le verhuur beliep ru im f 64.000.—, wat hoopvol

stemde voor de toekomst .

Dat men met exposeeren op de Soerabaiasche Jaarmarkt succes heeft, b l i j k t ook wel duide­

l i jk daarui t , dat de meeste exposanten te lken jare terugkeeren, te rw i j l men ook elk jaar enkele

nieuwe deelnemers opmerk t .

Het bezoekersaantal was voor deze Jaarmarkt minder dan het voorgaande jaar en d i t moet in de

eerste plaats geweten worden aan bomaanslagen op Zaterdag 2 Oc tober '26 in de Dancing, waarbi j gelukkig

slechts enkele personen onbeduidend gewond werden, doch welke vanzelfsprekend nadeeligen invloed ui t ­

oefenden op het bezoek van de daarop volgende dagen.

In den Kampong Pertoekangan had in dat jaar niet de gewone Ni jverheidstentoonstel l ing

plaats, doch deze afdeeling werd door medewerking van Europeesche en Inlandsche Bestuur

van Java en Madoera, de Zelfbestuurders van Java en vele part icul ieren ingericht t o t een

belangri jke tentoonstel l ing van het „Java- Ins t i tuu t " , omvattende houtsni jwerk, onderdeelen der

Javaansche en Madoereesche inter ieurkunst , bat ik- en weefkunst, goud- en zi lversmeedkunst,

wapensmeedkunst, prauwmodel len, bronzen voorwerpen ui t het Hindoet i jdperk, modern Javaansch

koperwerk, enz.

Verder vond wederom een druk bezochte hondententoonstel l ing plaats, te rw i j l de p lu imveetentoon­

stel l ing achterwege moest bl i jven tengevolge van het heerschen van een ernst ig ziekte onder de gevederde

huisdieren.

Ondanks alle opgesomde remmende factoren kon de 12de Jaarmarkt toch nog op een

overschot van ru im f 32.000.— bogen, wat wel op de levensvatbaarheid der Jaarmarktveree-

niging wi jst .

Nog een avondfoto van een deel

van het uitgestrekte Jaarmarkt ­

t e r r e i n : het vroegere secreta­

riaatsgebouw, thans restaurant,

in het centrum van de groote

middenallee.

lÜ"- ^ """"'_V.

— -

S^^^^^^^^^B M \aMHaraiKw«iJI^HE^M.<i

PWW" v'-^ï^ ^ t ^ ' ^ -

De verlichte sierlijke toegangspoort to t den Kampong Per-toekangan, waarin de Inheemsche nijverheid ieder jaar haar voortbrengselen exposeert.

De 13e Jaarmarkt , gehouden van 24 September to t en met 9 October 1927, leverde eveneens

een dergeli jk succes op en zulks ondanks het fe i t , dat aan de eigenli jke voorbereiding eerst v r i j

laat begonnen werd .

Gebleken was nameli jk in den loop van 1926, dat een zeker gevoel van onbehagen bestond bij

de Chineezen, omdat de winsten, bestemd voor u i tkeer ing aan liefdadigheidsvereenigingen, zooals

die bij de instel l ing van de gereorganiseerde Jaarmarktvereeniging in 1923 in vooru i tz icht waren

gesteld, maar steeds uitbleven en nog jaren — n.l. t o tda t aan alle verpl icht ingen zou zijn voldaan —

zouden ui tb l i jven.

Wel iswaar werd jaar l i jks u i t de kas der Vereeniging een bedrag van f5 .000.— ter beschikking gesteld

ter verdeeling onder l iefdadigheid uitoefenende vereenigingen, maar d i t was veel te weinig, om aan de

behoeften van die vereenigingen te kunnen voldoen.

Een bespreking met afgevaardigden van de verschil lende Chineesche vereenigingen leidde er toe, dat

voortaan 4 0 ' „ der netto-overschotten van de Jaarmarkten, na af t rek van f 40.000.— werkkap i taa l , ten

bate zou komen van de bedoelde liefdadigheidsvereenigingen en 60",, voor aflossing van de credi teuren

en obl igat iehouders der Jaarmarktvereeniging zou dienen.

Tevens werd besloten, dat jaarl i jks door de plaatseli jke Chineesche vereenigingen vier leden voor het

hoofdbestuur der S.J.V. zouden worden aangewezen, waarvan twee zouden worden gekozen om z i t t ing te

nemen in het dagelijksch bestuur.

Nadat credi teuren en obl igatiehouders in een daartoe belegde vergadering met het dagelijksch bestuur

hun instemming met een en ander hadden betuigd en een daarop volgende vergadering van het hoofd­

bestuur der S.J.V. deze maatregelen had goedgekeurd, kon eindeli jk met kracht aan de voorbereid ing

der 13e Jaarmarkt worden begonnen.

Een goederenloter i j werd noode gemist en steun van Regeeringswege bleef u i t , ondanks het fe i t , dat de

Gemeente Soerabaia de S.J.V. met f 10.000.— subsidieerde en daarmede zeer duidel i jk te kennen gaf, „p r i j s

te stellen op het voortbestaan der Jaarmark t " .

De Vereeniging was dus, behalve op bovenvermelden steun der Gemeente op eigen krachten aange­

wezen, doch deze bleken gelukkig voldoende te zi jn, om weer haar levensvatbaarheid aan te toonen.

264

Ook de 14e Jaarmarkt van 22 September t o t en met 7 October 1928 verl iep v lo t en succesvol.

Genoot de 13e Jaarmarkt de eer van een bezoek van Zi jne Hoogheid den Soesoehoenan van Solo, het

daarop volgende jaar toonde de Zel fbestuurder van Djokjakar ta, Z. H. Hamengkoe Boewono, zi jn belang­

stel l ing in het streven der S.J.V.

Dat de bezoeken dezer beide vorsten met hun gevolg werden gewaardeerd, behoeft geen betoog.

De financieele resultaten van deze beide jaarmark ten waren zoodanig, dat de S.J.V. aan al haar

verpl icht ingen kon voldoen en dat aan liefdadigheidsvereenigingen na de Jaarmarkt in 1927 een bedrag

van f 12.442,36 en na die in 1928 zelfs f 15.630,70 kon worden afgestaan.

De 15e Jaarmarkt in 1929 leverde als resultaat een minder bedrag aan huur op dan het daaraan

voorafgaande jaar, welk verschil van ru im f 4.0C0 evenwel aan de belangri jkheid van de Jaarmarkt als

zoodanig bl i jkbaar niets afdeed, aangezien het aantal bezoekers met bijna 50.000 steeg, hetgeen een

vermeerder ing van ontvangsten tengevolge had van ru im f 12.000.

Ook de zoogenaamde Kampong Pertoekangan deelde in dien voorui tgang, te rw i j l de verkoop in deze

Nijverheidsafdeeling ti jdens de 16 dagen dezer Jaarmarkt steeg t o t een bedrag van ru im f 29.000 of

ongeveer f 7.000 meer dan het vor ige jaar.

Het groote succes van deze Jaarmarkt werd evenwel wat het financieele gedeelte betref t , getemperd

door het fe i t , dat in d i t jaar belangri jke bedragen moesten worden opgeofferd voor zeer noodzakeli jke

herstel l ingen en verbeter ingen, zooals het opvijzelen en te lood zetten van bijna alle in hout opgetrokken

toren l ichamen, aanbrengen van nieuwe fundeeringen, vernieuwing van de bamboe komedieloods e t c , ter­

w i j l op herhaaldel i jk aandringen der standhouders in d i t jaar een oppervlakte van ± 550 m ' t r o t t o i r werd

aangelegd langs de stands, gelegen aan de hoofdallee met de bedoeling, elk volgend jaar door te gaan met

part ieele voorziening in d i t opzicht.

Verder moesten in den loop van d i t jaar, met het oog op de bedri j fszekerheid, de electrische grond-

kabels verzwaard, het geheele bovengrondsche net nagezien en degelijk verbeterd worden in verband

met de ju is t gestelde nieuwe eischen van den dienst van Wate rk rach t en Electr ic i te i t .

Een zeer gevoelig verlies t r o f de vereeniging door het aftreden van haar voorz i t te r , den heer Ir. G.J.

D i j kerman, Burgemeester van Soerabaia, wiens zetel in het Jaarmarktbestuur werd ingenomen door den

Resident t .b . J. F. Verhoog. De heer Di jkerman koesterde het voornemen voor goed naar Europa terug te kee-

ren, doch d i t laatste heeft niet zoo mogen zi jn, want op den 28sten Januari 1929 bracht het bericht van zijn

De voormalige groote dancing op het

achter terre in van de Jaarmarkt , ingericht

als „Japanese cherryblossom - garden".

(Foto Furukawa.)

over l i jden diepe ont roer ing in de harten van de leden der S.J.V., van welke vereeniging hij gedurende jaren het

voorz i t terschap bekleed had. Als heropr ichter en voorz i t te r van de Soerabaiasche Jaarmark t v^as Ir . Di jker-

man de man, die wist , vooru i tzag, leidde en bezielde.

De S.J.V. herdenkt hem met zeer groote erkente l i jkheid.

Ook de 15e Jaarmarkt van 28 September t o t en met 12 October 1929 had een gunstig ver loop en ken­

merk te z ich, zooals boven reeds werd medegedeeld, door steeds groeiende belangstell ing.

Deze Jaarmarkt genoot de eer van een bezoek van Z. H. Prajadhipok en H. M. Rambaidarni , Koning en

Koningin van Siam, die met hun gevolg een reis over Java en Bali maakten en, te Soerabaia vertoevende, eeni-

ge uren op het Jaarmark t te r re in doorbrachten. A l het tentoongestelde werd met groote belangstell ing in

oogenschouw genomen, te rw i j l verscheidene stukken, die ex t ra de aandacht van het hooge gezelschap t r o k ­

ken, werden aangekocht en, hetzi j als curiosa, hetzi j als specimen onzer Nederlandsch-indische industr ieën,

hun weg vonden naar het Paleis te Bangkok.

H ierop volgde de 16e Jaarmarkt in 1930, die in het teeken stond der malaise, welke zich reeds begin

1930 deed gevoelen.

De verwachtingen van deze tentoonstel l ing waren in verband met de abnormale t i jdsomstandigheden

niet erg hoog, doch, daar de heerschende opinie is, dat ju is t in t i jden van depressie op alles en nog wat

bezuinigd behoort te worden, behalve ju is t op reclame, bleek, dat men in handelskringen het nut van

deelname aan de Jaarmark t wel inzag.

Het gevolg daarvan was, dat de technische afdeeling van de 16e Jaarmarkt , die eerst op 26 September

1930 geopend zou worden, reeds begin A p r i l geheel verhuurd was, te rw i j l ongeveer vi j f weken voor den aan­

vang dezer Jaarmark t geen enkele stand meer onverhuurd was.

Ook de Kampong Pertoekangan was vol en meerdere aspirant-deelnemers moesten worden afgewe­

zen, te rw i j l aanvragen voor het huren van open grond en het plaatsen van reclameborden binnenkwamen

t o t zelfs na de opening der Jaarmarkt .

Was aldus de verhuur voor deze Jaarmark t bi jzonder voorspoedig geweest, gedurende de Jaarmarkt

zelve werd ook door de S.J.V. de invloed der malaise gevoeld, hetgeen zich o.a. u i t te door een verminder ing

van het aantal bezoekers met 50.000.

Toch waren de eindresul taten, dank zij een voorz icht ig en zuinig beheer, voldoende, om aan alle

verpl icht ingen te kunnen voldoen, zoodat ook onder ongunstige omstandigheden de Jaarmarkt haar levens­

vatbaarheid heeft bewezen.

NIEUW SOERABAIA

A F D E E L I N G 5

HET VERKEERSWEZEN

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 4

DE NED. INDISCHE SPOORWEG MIJ

DE „E LECTR I S C H E"

HET T A X I V E R K E E R

HET A U T O B U S V E R K E E R

I

0 D E NED.-IND. SPOORWEG MIJ. Het ontstaan van de lijn Soerabaia—Goendih. — De geschiedenis van deze lijn is nauw gekoppeld aan die der Solovallei-werken. — Uitbreiding van de li jn. — Opvoering van de treinsnelheid. — Uitbreiding van de werkingssfeer. — Vervoercijfers en tariefsmaatregelen. — Reizigersvervoer. — De N.I.S. in de spoorwegplannen van Soerabaia.

^ ^ poor „Lamongan" zoo duidt van oudsher de inheemsche reiziger hier ter stede de Goendih —

Soerabaia-lijn aan, en deze populaire benaming zal haar oorsprong wel hebben in het fe i t , dat het ver-

voerstraject zich oorspronkel i jk ook niet verder u i ts t rekte dan van Passer Toer ie t o t Lamongan (41 km) .

Di t oudste gedeelte van de later zoo belangri jk geworden Noordel i jke spoorverbinding tusschen Soe­

rabaia en de Weste l i jk daarvan gelegen residenties werd op I A p r i l 1900 in explo i ta t ie genomen. Enkele maan­

den later volgde de verlenging t o t Babat (21 km) , zoodat toen in totaal een baanlengte van 69 km voor het

algemeen verkeer was opengesteld.

Successievelijk, doch niet eerder dan Maart 1902, zi jn aansluitende baangedeelten voor het reizigers-

en goederenvervoer geopend, t o t op den len Februari 1903 de geheele S toomt ram Goendih —Soerabaia

(229 km) met een z i j l i jn t je Soemari—Grisee (14 km) in volledige explo i ta t ie was (totaal 243 km) .

Te Goendih werd aansluit ing gegeven op de t re inen van den breedspoorweg Semarang—Vorsten-

landen (spoorwijdte 1.435 m). De t ram l i j n zelf bezit de op Java als normaalspoor aangemerkte spoorwi jdte

van 1.067 m (die ook de S.S. bezit) , zoodat te Goendih overstappen van reizigers en overlading van goederen

noodzakel i jk is.

Bezat hiermede de streek, die ten opzichte van andere oorden op Java zoolang van i jzeren wegen ver­

stoken gebleven was, eindeli jk haar vervoersl i jn, een snelle reisgelegenheid werd er niet door verkregen,

en het zou nog vele jaren duren alvorens de voor deze t r a m toegelaten ri jsnelheid van 30 km per uur *)

verhoogd werd .

Bij een dergeli jke lage treinsnelheid was de reis Soerabaia—Semarang zonder overnachting niet moge­

l i jk. V o o r d e n lange-afstandsreiziger had de Goendih—Soerabaia-verbinding dan ook practisch geen waarde.

Voor het goederenverkeer was het spoorwegcontact tusschen de twee groote kuststeden wel

van belang.

De N.I.S.-tram in het toenmal ige stadium was echter in de eerste plaats van locale beteekenis. Met

den aanleg ervan werd beoogd de benedenvlakte van Java's grootste r iv ier (Solo-rivier of Kali Benga-

wan) t o t meerdere welvaart te brengen.

De concessie voor een t ramverb ind ing Soerabaia—Goendih werd verleend in het jaar 1896, in den t i j d ,

dat de u i tvoer ing der kostbare Solovallei-werken ru ime perspectieven bood.

De door de Soloval lei-werken te bevloeien oppervlakte zou in totaal 223.000 bouw beslaan, waar­

van 71.600 bouw in het Rembangsche en 151.000 bouw in de Residentie Soerabaia waren gelegen.

Door het grootsche plan zouden voordeelen te bereiken z i jn, welke op een sti jging van 8 6 % der

inkomsten van de in de streek gevestigde Inlandsche bevolking werden geschat.

Men achtte toen te r t i j d , dat de gronden van de Solovallei in vruchtbaarheid niet behoefden onder te

doen voor die van de welvarende en dichtbevolkte Brantasdelta (Sidoardjo), en de verwacht ing bestond,

dat eerstgenoemd gebied, zoo d i t gebracht werd in een toestand van geregelde bevloeiing en af­

water ing, een der meest productieve streken van Java zou kunnen worden, en wel in het bi jzonder

ten aanzien van de r i js tcul tuur.

*) Van 1900- 1905 was deze snelheid slechts 25 km per uur volgens het Algemeen Tramwegreglement van 1893.

268

Spoorwegen m Oostelijk-Java. Schaal t.z.ooa.oao.

J a V

e e

proemboe»

nedoeng Djal-he

. , Wilicml

rorakan r ^

y^onoiobo ^ ^ \ y OSa/ahga

TSel-jong

\Hagelang Bq/ö/a/i

Ojocja

\Qoettdih

Jjahrogo llerak Oerak _

\f1gii/on

^ Bod/onegon

Lamongaa ^

In d i t verband heeft de gedachte destijds voorgezeten, dat de streek door den aanleg der Solovallei-

werken voldoende rendeerend zou kunnen worden om op bevredigende wijze een spoorweg te voeden.

Aan den anderen kant heeft men de nadeelen van de aanwezigheid van een grootendeels aan den

spoorweg evenwijdig loopende en over het algemeen goed bevaarbare r iv ier ook reeds vroeg beseft, want

voormal ige concessieaanvragers (die de concessie niet toegewezen kregen) hadden de u i tvoer ing hunner

voornemens afhankeli jk gesteld van de inwi l l ig ing van hun verzoek, dat de Regeering gedurende 20 jaar

het verkeer met houtv lo t ten en goederenprauwen op de Solor ivier zou verbieden.

De geraamde kosten der Solovalleiwerken volgens het voorloopige plan in 1893 hebben

f 19.000.000.— bedragen, doch niet lang na den aanvang der werken bemerkte men, dat de raming

veel te laag was.

Een latere begrooting sloot op f38 .000.000.—.

De jaarl i jksche uitgave van 3 a 4 mi l l ioen gulden ten behoeve van den bouw werd al spoedig

als een bezwaar voor de Nederlandsche koloniale financiën gevoeld en het gevolg was, dat er in 1897

begonnen werd een mi l l ioen per jaar te bezuinigen.

Er was reeds f 10.5 mi l l ioen verwerk t , te rw i j l van de onderscheidene werken nog niets als vol ­

too id kon worden beschouwd.

Nog voor de opening van de Goendih —Soerabaiali jn werd de ui tvoer ing van het Solovallei-plan

op last van Zi jne Excellentie, den Minister van Koloniën geschorst (1898), omdat het zich l iet aan­

zien, dat voor twerkende, de aanvankelijk noodig geraamde kosten van f 19.000.000.— belangrijk zou­

den worden overschreden en omdat er intusschen twi j fe l was gerezen omt ren t het nut, de doelmatigheid

en de economische resultaten van een belangrijk onderdeel der ontworpen werken.

Latere onderzoekingen naar de wenschelijkheid de vroegere werken te hervat ten, dan wel op

andere wi jze in de bevloeiing te voorzien, hebben geleid t o t het toepassen van den bouw van wadoeks

I

LINKS:

R E C H T S :

Een groote knaap en een kleine van tempo-doeloe. De kleine locomotief werd in 1873 op de lijn Batavia—Buitenzorg in dienst gesteld en rijdt nu nog dagelijks tusschen Babat en Toeban.

Oud en nieuw mater iee l . De nieuwe 17 tons goederenwagen, geheel van ijzer en staal gebouwd, is het nieuw­ste op di t gebied. De r e m m e r is beschut tegen weer en wind.

(kunstmat ige water-reservoirs) . Zoo is in 1918 de wadoek Pridjetan t o t stand gekomen, welke een

opperv lakte van 6.000 bouw van water voorz ie t (Zuidel i jk van Babat) en in 1923, na vo l too i ing

der d is t r ibu t iewerken, in vol le explo i ta t ie werd gesteld.

Daarna heeft men de wadoek in de Patjal-vallei gebouwd, welke ongeveer f 3.000.000.— gekost

heeft en die 20.000 bouw bevloeit (Zuide l i jk van Bodjonegoro), te rw i j l nog op het p rogramma staat

de u i tvoer ing van den bouw van de wadoek Gondang (Zuidel i jk tusschen Babat en Lamongan) met

een bevloeiing van 20.000 bouw en die van de wadoek Kert jo-Tjawak-Lamong ( ten Zuiden van Lamongan)

met een bevloei ingsoppervlakte van 40.000 bouw.

De opening van andere l i jngedeelten had eerst vele jaren later plaats. Door den tegenvaller in ver­

band met de schorsing van de Soloval lei-werken gaven de omstandigheden ui teraard weinig aanleiding t o t

het entameeren van nieuwe verbindingen, te rw i j l verder de ver t raging in de opening van aansluitende

l i jnen ook toegeschreven moet worden aan den invloed van den were ldoor log.

Na een lange rustper iode in den bouw van nieuwe ijzeren wegen werden tenslot te de navolgende z i j ­

takken aan de Goendih-Soerabaiali jn toegevoegd :

Opening o p :

I Mei 1919

I Aug. 1920

3 Jan. 1924

3 Jan. 1924

Van het l i jngedeelte :

Bodjonegoro—Djat i ro to

Babat—Toeban Merakoerak

Kandangan—Grisee

Semarang-Gambr ingan

Lengte

49

47

13

60 169

243 412

k m

km

km

km km

km km

Reeds in explo i tat ie

Totale lengte van de in explo i tat ie zijnde baanlengte

Zooals u i t het bovenstaande te constateeren val t , is het nog niet zoo lang geleden, dat een plaats als

Toeban (belangri jk handelscentrum voor Inlandsche producten) u i t haar landeli jk isolement verlost werd .

Een reis van Toeban naar Soerabaia en terug geleek te voren een avontuur l i jke onderneming. Ingeze­

tenen van Toeban weten nog levendig te verhalen, hoe zij voor zoo'n ui tstapje verp l icht waren in het holst

van den nacht revei l le te houden, om daarna met het in die streek zoo bekende l igkarret je (t j ikar-veer of

„ t jenoenoek" *) op het pad te t i jgen, Babat-waarts, alwaar zij den eersten t re in naar Soerabaia gereed

vonden staan.

Eerst laat in den avond bracht hetzelfde vehikel hen na het „p le iz ie r re is je " half-ziek thuis.

De snelheid, waarmede de t re inen zich op de Goendih—Soerabaiali jn mochten bewegen, bedroeg eeni-

ge jaren 25 en daarna 30 km per uur. W e r d d i t in het begin der explo i tat ie geen bezwaar geacht, op den duur

t rad de noodzaak t o t opvoering der snelheid naar voren. In de eerste plaats was hiervoor noodig, dat de

baan vers te rk t werd .

* ) H e t Javaansche woord voor „ t raag" .

270

LINKS: De brandstofvoorraad op het locomotiefdepot te Soerabaia-Passer Toerie (djati-brandhout V, m gekloofd). De locomotieven vyorden uitsluitend met hout gestookt.

RECHTS: Massieve treinen vertrekken dagelijks van Soerabaia-Passer Toerie. Links de twee loodsen voor te verzenden, en te ontvangen goederen.

Bij besluit vanden Directeur van Gouvernements-Bedri jven werd in December 1910 vergunning verleend

om de snelheid op te voeren t o t 40 k m , te rw i j l in December 1911 vergunning t o t de snelheid van 45 km volgde,

toen de wi jz iging van het „A lgemeen reglement op den aanleg en explo i ta t ie van t ramwegen met machinale

beweegkracht, bestemd voor algemeen verkeer in Nederlandsch-Indië" (Staatsblad 1905) d i t toe l ie t .

In 1912 is de verhoogde rijsnelheid van 45 km per uur op de Goendih-Soerabaiali jn in toepassing

gebracht.

Ofschoon toen de reis Soerabaia—Semarang ook langs de Noordel i jke route mogeli jk was, bleef de

belangstell ing van het publiek voor deze reisr icht ing nog zeer lang afwezig en prefereerde men de reis met

de S.S. over Madioen.

Eerst op I Mei 1928 sloeg de balans over in het voordeel van de N.i.S., toen in doorgaande t re inen

zonder overstappen 2 x daags in elke r icht ing Soerabaia—Semarang of omgekeerd kon worden gereisd.

W e l was op 3 Januari 1924 de l i jn Semarang—Gambringan voor algemeen verkeer opengesteld, doch

daar er niet sneller dan met 30 km mocht worden gereden, had het geen zin den reisduur tusschen Gam­

bringan—Semarang te verlengen met als eenig voordeel, dat onderweg niet behoefde te worden overgestapt.

De verrassing bestond h ier in , dat er door het Gouvernement wel vergunning was verleend t o t den

aanleg van een zware baan voor grootere snelheden, doch dat daarin nog geen toestemming was opgesloten

om de snelheid van 45 km in toepassing te brengen. De N.I.S. was derhalve verpl icht haar t re inen met 30

k m per uur te doen vervoeren in afwachting van de te verleenen vergunning.

De vert raging in het t o t standkomen van de verbinding door middel van doorgaande t re inen tusschen

Soerabaia—Semarang, welke dus duurde van 1924 t o t 1928, is hiermede toegel icht.

Gaandeweg heeft de Goendih—Soerabaiali jn, die in den aanvang een overwegend locaal karakter droeg,

zich geschaard onder de l i jnen welke hun werkingssfeer verder u i ts t rekken dan het eigen gebied, en zoo wer­

den langzamerhand goederen van Soerabaia naar de Vorstenlanden vervoerd.

D i t was het begin van den concurrent ie-str i jd met de S.S., welke vele jaren geduurd heeft.

In A p r i l 1926 werd tusschen S. S. en N. I. S. het z.g. „ C o m p r o m i s " gesloten, waarbi j een

vervoers- en vrachtverdeel ing grootste en zwaarste machine­

werd vastgesteld, die aan de deelen, welke op een spoorwagen concurrent ie een einde maakte.

Het vervoer naar de Vor­

stenlanden, dat over Goendih

le idt , onderv indt door de uitne­

mende out i l lage van evenge­

noemd stat ion niet de minste

moei l i jkheid of vert raging. De Oude en nieuwe waardigheidsteekenenvan den stationschef.

te vervoeren zi jn, worden te

Goendih snel en zorgvuldig van

den smal- naar den breedspoor-

wagen of omgekeerd getrans­

porteerd door middel van spe­

ciale hef-bokken.

272

L I N K S :

R E C H T S :

De Kali Bengawan of Solo-rivier, die bij Tjepoe (gelegen op 140 k m van Soerabaia) nog goed bevaarbaar is en aldaar een breedte bezit van 152 m bij laag en 204 m bij hoog water . De spoorbrug bestaat uit 4 spanningen van elk 45 m.

Tjenoenoek of l igkarret je. H e t vervoermiddel voor langen afstand in het Rembangsche bij afwezigheid van spoor- en motorverkeer .

Ook naar de zijde van de Babat-Djombang-stoomtram had de N.I.S. haar invloed ui tgebreid, hetgeen

aanleiding is geweest, dat die l i jn in 1916 door het Gouvernement werd overgenomen.

Het rol lend mater ieel dezer t r a m was ingevolge de overeenkomsten van 1903, 1909 en 1913 in het

bezit gekomen van de N.I.S. en verhuurd aan de Babat—Djombang-tram. Bij de overname werd bedoeld

mater ieel weder te r beschikking van genoemde t r a m gesteld.

Het concurreerende r iv ie r t ranspor t op de kal i Solo heeft a l t i jd veel aandacht van de N.I.S. gevergd.

In 1910 werd het noodzakeli jk geacht om tar iefmaatregelen te t ref fen, welke succes hadden en de

groote vervoerders weder aan den i jzeren weg koppelden.

In de jaren 1925 en 1926 waren er voor tdurend pogingen gedaan om het houtvervoer langs de Solo­

r iv ier te ontwikke len. In het begin van 1927 had het afvlot ten van hout belangri jke afmetingen aangenomen.

Van Tjepoe werden door den Dienst van het Boschwezen omvangr i jke houtv lo t ten van 100 m^ (40 x 5 x ^ g)

de r iv ier afgezonden. Bij de sluis te Boengah (nabij Sidajoe) werden de v lo t ten u i t elkaar gehaald en het hout

met prauwen door de kal i Mireng (oude monding der Solor iv ier) en over zee naar Tandjong-Perak en Kalimas

getransporteerd. Na onderhandeling met het Boschwezen werd een lager tar ie f door de N.I.S. vastgesteld

en kon de afvoer van het hout weder op de rai l worden gebracht.

Het t ranspor t van tabak u i t de bekende tabaksstreek Tjangaan, dat steeds per prauw naar Soerabaia

plaats vond, kon in het begin van 1929 voor het eerst naar den t re in getrokken worden in verband met de

verbeter ing van den landweg Tedjo—Tjangaan in aansluit ing op den weg naar het stat ion Soemberredjo.

Deze wegherstel l ing is door bi jzondere omstandigheden geschied op kosten der Maatschappij en is

als het ware te vergeli jken met den aanleg van een zijspoor in den vo rm van een verharden weg.

In den loop der jaren zijn verschillende goedkoope tar ieven ingevoerd voor het t ranspor t van Inland-

sche voedingsgewassen en producten.

De concurrent ie met het zeetransport tusschen Toeban en Soerabaia maakte het noodig, dat er een

buitengewoon laag tar ie f moest worden geheven voor : copra, gaplek, kapok, kapokpi t ten, katjang, kedele,

ma'is, r i jst en suiker.

Van de zijde van de vrachtauto werd nog geen noemenswaardige concurrent ie ondervonden, hetgeen

voornamel i jk te danken is aan de reeds over het algemeen zeer b i l l i jke ra i l tar ieven, die gericht zi jn tegen

de actie der mededingende sappie-karren.

Het reizigersvervoer, dat voor tdurend een jaari i jksche sti jging vertoonde was in de tweede helft van

1921 minderende, en is de volgende jaren geleideli jk bl i jven terugloopen, niettegenstaande diverse tariefs-

maatregelen.

De auto's en de autobussen waren op het te r re in van den str i jd verschenen en hebben zich sedert dien

een bli jvende plaats onder de vervoermiddelen veroverd.

a I d

z

d

z

g

d h

In de tweede helft van 1929 waren symtomen

aanwezig, welke er op wezen, dat de teruggang zijn

laagste punt bereik t had. Geacht kon toen worden,

da t de vervoersverdeeling tusschen spoor en auto

zich automatisch had ingesteld. Door de ingetreden

malaise is het reizigersvervoer toert toch bli jven

dalen.

Te Soerabaia-Passer Toer ie bestaat een bi jzonder

d ruk forensenverkeer van inheemsche reizigers. Een

zestal „v roeg- t re inen" bevatten groote aantallen passer-

gangers, en naar den aard der aangevoerde passerwaren

zi jn de populaire namen ontstaan van : gras-trein, toe­

wak- t re in , k ippen-t re in, enz.

De druk te bij aankomst maakt het noodig, dat deze

t re inen ontvangen worden in een omheinde ru im te of z.g.

„koeroengan" , waarbi j poor tcont rö le word t toegepast.

De maatregel is noodzakeli jk, niet alleen om behoorl i jk

cont ro le te kunnen uitoefenen op de hoeveelheid der

meegevoerde passerwaren (elke reiziger heeft een piko-

lanvracht vr i j ) , maar ook om de plaatseli jke koelies bij

de aankomst van den t re in op een afstand te kunnen

houden, daar anders de uitstappende passergangers te

veel last ondervinden van de hen opwachtende Madoe-

reesche „pakjesdragers", die hun diensten op i n t im i -

deerende wijze opdringen, welk gedoe voor de invoe­

r ing van den maatregel vaak t o t vechtpart i jen aan­

leiding gaf.

N ie t zoodra is de t re in t o t sti lstand gebracht, of

iedereen haast zich naar de markt-wagens (speciale voer­

tu igen ingericht voor het t ranspor t der passerwaren),

en t racht met den meesten spoed in het bezit te komen

van zijn goederen. Z i jn de manden aan den stok gehangen

en heeft de passerganger zi jn pikolan eenmaal op den

schouder, dan kan hij ongestoord de „koeroengan" ver­

laten.

Het „va et v ien t " van de massa's koelies, die er

noodig zijn voor het havenbedrijf en de industrieele

ondernemingen, is mede een voorname oorzaak van de

dagelijksche reiz igersdrukte.

Een interessante vergel i jk ing leveren de volgende

cijfers, waaru i t b l i jk t , dat het reizigersvervoer te Soe-

rabaia-PasserToerie grooter is dan op de dr ie S.S.-

stations tezamen:

Totaal aantal reizigers (in „ver t rek" - r i ch t ing) :

1928

1929

W o n o k r o m o ,

Soerabaia-Goebeng

Soerabaia-Kotta

690.996

698.330

Soerabaia-

Passer Toer ie

809.301

750.349

De sneltrein langs de Noordelijke verbinding tusschen Soerabaia en Semarang.

Olie-vervoer der B.P.M.

Dagelijksche intocht te Soerabaia-Passer Toerie van de palmwijnverkoopers uit Grisee met den „toewak-trein". De bezetting van de rijtuigen bestaat hoofdzakelijk uit toewak-verkoopers.

De terreinen der houthandelaren rijen zich tot lange stra­ten op het emplacement te Soerabaia-Passer Toerie. Hier wordt het beste djatihout van lava verhandeld.

De oplossing van het vraagstuk der spoorverbindingen in en om Soerabaia, dat in 1916 in het

brandpunt der algemeene belangstell ing stond, heeft voor de Goendih — Soerabaiali jn geen bi jzondere

veranderingen gebracht.

Het bezit eener rechtstreeksche N.I.S.-verbinding met de haven heeft a l t i jd wel op het verlangl i jst je

van de Maatschappij gestaan, doch moest ook bij deze gelegenheid t o t de v rome wenschen bli jven behooren.

Het eerste streven naar een rechtstreeksche zeeverbinding dateert u i t den t i jd der opr icht ing van de l i jn .

Het N.I.S.-jaarverslag van 1899 zegt h ie romt ren t het volgende :

„ D e pogingen, aangewend om het stat ionsemplacement onzer Maatschappij te Soerabaia op een­

voudige wi jze met de Kali Mas en zoodoende met den waterweg naar de reede aldaar in verbinding te bren­

gen, waren tevergeefsch . Het stat ionsemplacement te Soerabaia kan niet anders worden aangelegd, dan op

eenigen afstand van den waterweg.

Daar in de naaste toekomst een directe verbinding tusschen het vervoer per t r a m en het zeetrans­

por t onmisbaar is voor de ontwikke l ing van het goederenverkeer langs den t ramweg, werd aan Zi jne Excel­

lent ie den Gouverneur-Generaal van Nederiandsch-lndië vergunning gevraagd voor den aanleg en de ex­

p lo i ta t ie van een zi j tak Soemari —Grisee, lang ongeveer 15 k m , aansluitende te Soemari op den S toomt ram­

weg Goendih —Soerabaia".

De verbinding S.S.—N.i.S. te Soerabaia bleef bij de u i tvoer ing der Soerabaiasche spoorwegplannen me t

een geringe verplaatsing van het aansluit ingspunt op het overgangsstation Missigit-S.S. gehandhaafd.

De bouw dezer nieuwe verbinding, welke van oudsher slechts bedoeld is als een doorvoerweg ten be­

hoeve van het goederentransport , kwam in 1926 t o t stand.

In de Soerabaiasche spoorwegplannen is een oogenblik plaats geweest voor een verhoogd Centraal­

stat ion „Soerabaia-Hoog" ongeveer in het verlengde van de Djoharlaan aan de overzi jde der kal i , waar S.S.-

en N.I.S.-reizigerstreinen zouden samenkomen.

Daar aan deze oplossing geen u i tvoer ing werd gegeven, liggen de eindpunten van het reizigersverkeer

momentee! nog te Soerabaia-Kotta respectieveli jk te Soerabaia-Passer Toer ie met een tusschenafstand van

ongeveer I k m .

De uitwissel ing van reizigers tusschen de beide stations biedt een gewilde verdienste aan het door

middel van dogcarts en taxi 's bewerkstel l igde plaatseli jke vervoer.

Na het u i t de t re inen st roomen der reizigers is het een „ge tawar " van belang tusschen passagiers en

vervoerders. Te Passer Toer ie k l i nk t het gewoonl i jk „P ig i Malang, t oean ! " en te Soerabaia-Kotta „Spoor

Lamongan, mas !". En niet zoodra is de prijs van het r i t je wederzijds geaccepteerd, of de wedloop naar het

nevenstation neemt een aanvang.

Aan de snelheid van het vehikel onderkent men den volksaard van den koetsier. De „v l iegende" kar­

retjes bezi t ten ongetwi j feld een Madoerees als paardenmenner, verzot als hij is op wedloopen, waaraan hi j

reeds als jongen placht mee te doen, zij het dan ook met een ploeg sappies als t rac t ie .

Van groot voordeel mag het geacht worden, dat de afstand van het N.i.S.-emplacement t o t deTandjong

Perak-haven (stat ion Kalimas-S.S.) slechts enkele k i lometers bedraagt, als gevolg van het fe i t , dat de haven Wes­

te l i jk van de r iv iermonding is gebouwd. De weg naar de andere zijde der Kali Mas le idt over het verdeelempla-

cement Sidotopo-S.S. naar het stat ion Prins Hendr ik .

De kosten voor het vervoer van goederen tusschen

N.I.S. eenerzijds en de beide S.S.-kuststations Kalimas

en Prins Hendr ik anderzijds zi jn geli jk, zoodat er in d i t

opzicht geen voorkeur behoeft te bestaan bij de keuze

van het punt van afscheep of impo r t van goederen.

Dat zich de goederenbeweging zienderoogen naar

de Westz i jde van de Kali Mas verplaatst, is toe te

schrijven aan het voordeel van den kor teren weg daar­

heen, doch in het bi jzonder aan de mogeli jkheid van

de directe verplaatsing der goederen: schip —wagon De opstelling van dogcarts en auto's te Soerabaia-PasserToene, welke een snelle ontruiming van het stationsplein toelaat. o f o m g e k e e r d .

e DE „ELECTRISCHE".

M.

De toename van het reizigersvervoer en de daardoor noodzakelijk geworden uitbreiding der t re in-formatle van de stoomtram vormden een belemmering van het overige straatverkeer. — Plannen voor den aanleg van een electrisch tramnet. — De aankoop van Darmo. — Aanleg stoomtramli jn en Wono-kromo — Koepang —Stadstuin. — De openstelling op 2 Maart 1916. — De zijtak naar de haven in Augustus 1920 in bedrijf genomen. — De lijnen I, I I , III en IV der „electrische" in 1923 in exploitatie genomen. — De baanaanleg. — Het woningpark op Sawaan. — Een nieuw ti jdperk op verkeersgebied.

leer dan tw in t i g jaren geleden had het stadsverkeer te Soerabaia reeds een zoodanigen omvang aan­

genomen, dat de bediening daarvan door de s toomt ram geen bevrediging meer schonk. De nauwe straten

hadden slechts aanleg van een enkelsporige baan met een gering aantal wisselsporen toegelaten, waardoor

de dienstregeling als het ware aan banden was gelegd en de t re inenloop niet boven een bepaalde f requent ie

kon worden opgevoerd.

Oorspronkel i jk bestond hiertegen geen enkel bezwaar, doch toen het reizigersvervoer zich in den loop

der jaren meer en meer on tw ikke ld had, deden zich groote moei l i jkheden voor. Doordat het aantal t re inen

niet kon worden vermeerderd, moest, teneinde het reizigersvervoer zooveel mogel i jk te beheerschen, u i t ­

breiding worden gegeven aan de t re in fo rmat ie . De u i t 5 a 6 (soms zelfs8) r i j tu igen bestaande t re inen veroor­

zaakten overlast aan de bewoners en belemmering voor het overige straatverkeer, dat met de ontwikke l ing

van het reizigersvervoer geli jken t red gehouden had.

Bovendien l iet de bediening van het reizigersvervoer, tengevolge van de geringe t re inf requent ie (een

halfuur-dienst) te wenschen over. U i t het verslag over het jaar 1911 b l i jk t , dat de

stoomtram-maatschappi j zich toen reeds geruimen t i jd had bezig gehouden met het vraagstuk, hoe in de verkeerstoestanden te Soerabaia verbeter ing zou moeten worden gebracht.

Aangezien de oplossing hiervan echter nood­zakeli jk verband moest houden met de beslissing, welke omt ren t de verbeter ing der haveninrichtingen zou worden genomen, kon eerst in genoemd jaar, nadat de onzekerheid, waar in men op d i t gebied sedert 1898 had verkeerd, was opgeheven, t o t de u i twerk ing van een plan t o t verbeter ing van het t ramverkeer worden overgegaan.

Voor het stadsverkeer werd een electrische t r a m met dubbel spoor geacht het verkeersmiddel te z i jn, dat aan de eischen des t i jds ten volle zou beantwoorden.

Het plan voor d i t stadsnet omvat te de vol­gende li jnen :

I. een l i jn van W o n o k r o m o naar het W i l -A. Terkuhie, die van 1912 tot 1933 werkzaam was als ingenieur lemsplein via de Palmenlaan. bij de Zustermaatschappijen (Semarang-Joana.Semarang- „ ^^^ ,.. ^^^ Goebeng via Simpang, op Cheribon, Serajoedal- en Oost-Java Stoomtram Mij) en o.m. . . . ^. • . „ • •- . • . ^ j u j - ^ I *«.. ^»» A^„ het kruispunt Simpang-hoek Palmenlaan, belast IS geweest met de voorbereiding en later met den r r 6 > aanleg der electrische lijnen te Soerabaia. aansluitende op lijn I.

Het aspect van Simpang tijdens den baan-aanleg voor de „electr i -sche". De rails zijn reeds gelegd, maar de straat is nog openge­broken. Werklieden r i jn bezig om de bovengrondsche telefoon-leidingen onder den grond te werken. Rechts ziet men den leelijken blinden muur (later af­gebroken) van de Automobiel Mij Verwey en Lugard. Op den achtergrond : de Simpang-Apotheek. Wat is het uiter l i jk van dit stadsdeel thans enorm verbeterd !

I I I . een l i jn , aansluitende op l i jn I van Toendjoengan naar de woonwi jk Sawahan.

IV. een l i jn van het Wi l lemsp le in door de Heerenstraat, ongeveer te r hoogte van den Westerbu i ten­

weg aansluitende op de hierna te noemen ontworpen l i jn naar het nieuwe havengebied, behoorende t o t

het s toomt ramnet .

Men meende voorts, dat het belangri jke verkeer van de landstreek ten Zuiden van W o n o k r o m o me t

de stad Soerabaia — in hoofdzaak mark tverkeer — niet door de stad zou moeten worden geleid en dat d i t

verkeer het best door een s toomt ram zou worden bediend.

In verband hiermede werd een s toomt raml i jn ontworpen, welke te W o n o k r o m o van de

bestaande l i jn zou afbuigen en verder langs Koepang en Passer Toer ie, westel i jk om de stad

loopende, door de Regentstraat aan de bestaande s toomt raml i j n naar den Oedjoeng zou aan­

slui ten. Bovendien werd een zi j l i jn geprojecteerd naar het nieuwe havengebied ten Westen van

de Kal imas, waarbi j de bedoeling voorzat daarop ook electrische t ract ie toe te passen (vgl . de

h iervoor genoemde l i jn IV) .

4 Mei 1911 werd concessie aangevraagd voor de geprojecteerde s toomtraml i jnen en 6 November

d.a.v. voor het electrische stadsnet.

De concessie voor de s toomt raml i jn werd 6 Januari 1913 ver leend; de concessiebehan­

del ing der electrische l i jnen zou echter veel meer t i jd vorderen, waarop hieronder nader zal

worden teruggekomen.

intusschen werden voor den aanleg van de

s toomtraml i jnen en van het electrisch t ramwegnet

reeds voorbereidende maatregelen getroffen, meer

in het bi jzonder te r zake van de onteigening van de

voor den t ramaanleg benoodigde gronden.

De aanleg van wissels op het Wil lemsplein. Links, voor het voormalige gebouw van de „ In ternat io" , staat een oude kan-toorwagen, die men thans niet meer ziet. Rechts : de nieuwe centrale „Noo rd " .

Een van de eerste proefrit ten van de „electrische", waarvoor de jongensweezen werden uitgenoodigd. De beide t ram-wagens zijn feestelijk versierd

De vele moei l i jkheden, daarbij ondervonden, zi jn voor de Maatschappij aanleiding gev\^eest t o t

aankoop van het geheele part icul iere land Darmo, ter groot te van 2,8 mi l l ioen m-. Deze aankoop

heeft den stoot gegeven t o t den aanleg van geheel nieuwe woonwi jken in het meest Zuidel i jk deel

der Gemeente. Door den ingenieur Maclaine Pont werd een ui tnemend plan opgemaakt voor de bebou­

wing van bedoeld land en in aansluit ing daarop werd een bouwplan gemaakt voor het land Koepang,

dat gelegen was tusschen Darmo en de toenter t i jd meest Zuidel i jk gelegen woonwi jk van Soerabaia

rond de Palmenlaan.

Sindsdien is voor tdurend aan de vol tooi ing van die plannen gewerkt , zoodat het grootste deel d ier

gronden thans reeds is bebouwd en een geheele nieuwe stadswijk is verrezen.

Nadat de concessie van de s toomtraml i jn was verkregen (6 Jan. '13) werd overgegaan t o t den aanleg

van de hoofdl i jn Wonokromo—Koepang—Stadstuin.

De ta l r i j ke onteigeningsmoeil i jkheden, in het bi jzonder daar waar de l i jn de Chineesche begraafplaat­

sen moest doorsnijden, belemmerden echter in ernstige mate den voortgang van het werk, zoodat de l i jn

eerst den 2en Maart 1916 voor het verkeer kon worden opengesteld.

Z i j heeft een lengte van 7,4 km en is in dubbel spoor geheel op vr i je baan aangelegd, opdat een zoo

snel mogel i jke bediening van het buitenverkeer zou worden verkregen.

De aanleg ging gepaard met den aanleg van een ru im ennplacement te W o n o k r o m o . In totaal hebben

de kosten rond een mi l l ioen gulden bedragen.

Daar in de meeste gevallen bij den aankoop der voor de t rambaan benoodigde gronden de eisch gesteld

werd , dat door de Maatschappij langs de t rambaan een weg voor gewoon verkeer zou worden aangelegd,

kwam met de t ram l i j n buiten de stad om tevens een groote verkeersweg tusschen W o n o k r o m o en het cen­

t r u m der stad t o t stand, waardoor de nauwe stadswegen, zooals Toendjoengan, Gemblongan en Passer Besar,

van het bui tenverkeer ontlast werden, hetgeen ui teraard voor het stadsverkeer een groote verbeter ing

beteekende.

De aanleg van den zi j tak naar het nieuwe Havengebied ondervond nog meer s t remming , voor­

nameli jk als gevolg van de vertraging, welke de aanleg der havenwerken ondervond en verder als

gevolg van het fe i t , dat de bouwplannen voor de terre inen tusschen den Griseeschen weg en den Stadstuin,

welke ter re inen door de nieuwe t rambaan zouden worden doorsneden, niet def in i t ief konden worden

vastgesteld. In verband met d i t laatste werd voor de t r a m een t i jdel i jk tracé langs den Wester­

buitenweg gekozen.

De eerste „electrische" r i jdt over Pas­ser Besar. Links en rechts zijn de afsluithekken zichtbaar van den spoor-overgang, die, toen de „hooge baan" nog niet was aangelegd, daar den straatweg kruiste.

Deze zi j l i jn werd in Augustus 1920 in bedri j f genomen. Aanvankel i jk enkelsporig aangelegd, werd het

bij de u i tvoer ing der electr i f icat ieplannen tusschen den Griseeschen weg en Tandjong Perak verdubbeld om

een groote f requent ie van den dienst met electrische t ract ie mogel i jk te maken.

De to ta le lengte van deze zi j l i jn bedraagt 5,6 km, waarvan 4,2 km dubbelsporig. De kosten van deze

zi j l i jn hebben rond f 500.000 bedragen.

W a t de electrische l i jnen betref t , werd — zooals hiervoor reeds is medegedeeld —6 November 1911

een concessieaanvrage ingediend. Met het ontwerp der concessievoorwaarden verklaarde de Gemeente

zich 23 October 1912 te kunnen vereenigen.

Toch zou de concessie nog geruimen t i jd op zich laten wachten, als gevolg van een hinderpaal van eigen­

aardig karakter . De concessievoorwaarden waren n.l. gebaseerd op een Koninkl i jk Besluit (van 27 September

1910), waarbi j de bevoegdheid t o t het verleenen van concessies voor t ramwegen binnen het gebied eener

gemeente aan den gemeenteraad werd toegekend. Di t Besluit werd afgekondigd, evenwel werd de datum

van inwerk ingt red ing niet bepaald, zoodat de gemeenten nog niet in de gelegenheid waren zoodanige con­

cessies te verleenen.

O m redenen, welke hier buiten beschouwing kunnen bl i jven, was de Regeering niet voornemens een

datum van inwerk ingt red ing vast te stellen en daarom werd aan de concessie een zoodanigen vo rm gegeven,

dat zi j door den Gouverneur-Generaal kon worden verleend door u i t het oorspronkel i jke on twerp , dat be­

stemd was om te dienen voor een door de Gemeente te verleenen concessie, de bepalingen te verwi jderen,

welke een verbintenis behelsden tusschen de Gemeente en de stoomtram-maatschappi j en deze bepalingen

over te brengen naar een overeenkomst, bestemd om tusschen de Gemeente en de stoomtram-maatschappi j

afzonderl i jk te worden gesloten, tegeli jk met het aanvaarden der concessie.

De Gemeenteraad hechtte den I5en A p r i l 1914 aan deze overeenkomst zi jn goedkeuring, waarna de

concessie door den Gouverneur-Generaal bij Besluit van 25 November 1915 werd verleend.

Intusschen waren nog eenige wijzigingen in de overeenkomst noodig gebleken, zoodat deze eerst op

20 Februari 15 Maart 1917 werd geteekend ; de concessie werd den I9en November d.a.v. aanvaard.

De kaarten voor den aanleg van de electrische li jnen werden in dezelfde maand bij den Gemeenteraad

ingediend.

Sedert de indiening der concessieaanvrage was door vorengenoemde omstandigheden geruimen t i j d

verstreken en bij de betrokken autor i te i ten was ernstige twi j fe l ontstaan o m t r e n t de doelmat igheid der in

de concessie opgesomde l i jnen. Het vraagstuk werd daarom op verzoek van den Gouverneur-Generaal on­

derworpen aan het oordeel van den in 1918 op Java vertoevenden t ramspecia l i te i t Van Eelde, die terzake

278

een advies u i tbracht , dat door de Gemeente en de Maatschappij werd aanvaard. Het in de concessie

omschreven l i jnennet bleef daarbi j onveranderd ; slechts de ingediende kaarten moesten worden o m ­

gewerkt . Nadat d i t was geschied, werden zij 27 Augustus 1919 door de Gemeente goedgekeurd, waarna

t o t bestell ing der benoodigde mater ia len kon worden overgegaan en de aanleg met kracht ter hand

kon worden genomen.

Waren bijna 8 jaren noodig geweest om de zaak op papier te regelen, de aanleg zelve zou belangri jk kor teren t i jd in beslag nemen.

Nadat de li jnen tusschen W o n o k r o m o en Palmenlaan gereed gekomen waren, werd met ingang van

I Juli 1922 vergunning verkregen om t i jde l i jk van d i t baanvak voor het s toomtrambedr i j f gebruik te

maken, zoodat vanaf genoemden datum de l i jn langs Groedo buiten gebruik kon worden gesteld.

Den 15en Mei 1923 werd l i jn f, loopende van W o n o k r o m o naar het Wi l lemsp le in in explo i ta t ie

genomen; daags daarna volgden l i jn i l , het gedeelte tusschen de toen in aanbouw zijnde brug over de

Soerabaia-rivier en de Palmenlaan, en l i jn l i l , loopende van Toendjoengan naar Pesawahan.

Li jn iV, loopende van het Wi l lemsp le in langs de iHeerenstraat, den Griseeschen weg en verder naar de

haven Tandjong Perak, kwam den I2en Juli d.a.v. in explo i ta t ie .

Na het gereedkomen van de brug bij Kajoon, waarvan de kosten door de Gemeente en de s toomt ram­

maatschappij elk voor de helft gedragen werden, werd op 11 Februari 1924 ook het gedeelte van l i jn l i op den

rechteroever van de kal i Mas in explo i tat ie genomen, zoodat op laatstgenoemden datum het geconcedeerde

net van electrische l i jnen geheel in explo i tat ie was. De kosten van aanleg (met inbegrip van gebouwen en de

woningwi jk te Sawahan) hebben 5 a 6 mi l l ioen, die voor het rol lend mater iaal 1,2 mi l l ioen gulden bedragen.

Teneinde de dienst zoo v lo t mogel i jk te doen verloopen en het andere verkeer zoo m in mogeli jk te h in­

deren werd overal , waar zulks mogel i jk was, de t r a m op een eigen baan aangelegd; zoo liggen de li jngedeel­

ten Wonokromo—Palmenlaan en Griseesche weg—Tandjong Perak geheel op vr i je baan. Gebruik is gemaakt

van het gewone vignolaspoor op dwarsliggers, waarbi j rails van resp. 33,4 kg en 25,7 kg per m zijn gebezigd.

in de stad moest het spoor evenwel in de straten worden gelegd; toegepast werd het ook in Hol land gebruikel i jke groefspoor met spoorstaven van 56 kg per m.

Al les bijeen werd door de Mij in de aanlegjaren 59.000 m^ wegverharding met asfalteering in de

stad gemaakt.

Ondanks de vele moei l i jkheden, die zich bij een zoodanigen aanleg in een drukke stad voordoen —

Nog een foto van Passer Besar met de „electr i ­sche". Links : het voor­malige taartjespaleis van Gr imm, waarin later de Dunlop Banden Co. v^erd gevestigd. Rechts, waar nu het Luxor-theater staat, hetgebouw van den inmid­dels opgeheven machine-handel J. F. Hellendoorn. Op den voorgrond : een tweetal dogears.

Het hoofdbureau Wonokromo.

van de Oost-Java Stoomtram Mij. te

Het station Wonol<romo, der O.J.S., waar zoowel de electri-sche als de stoomtramli jnen haar begin en eindpunt hebben.

De remise der ,,electrische" op Sawaan.

gewezen moge worden op de ta l r i j ke diensten die

daarbi j betrokken zijn — had die aanleg een v lo t

ve r loop : in het najaar van 1921 werd de eerste spa

in den grond gestoken in de Princesselaan, in Mei

1923 kon het bedri j f geopend worden.

Het r i jdend personeel (Inl.) voor de electrische

l i jnen bestaat u i t 93 conducteurs en 71 wagen-

bestuurders.

Ten behoeve van d i t personeel werd te Pesa-

wahan een woningpark gebouwd, bestaande u i t :

27 woningen, bevattende voorgaler i j , 2 kamers

en I keuken.

28 woningen, bevattende 2 kamers en I keuken.

1 commensalenhuis, bevattende 14 kamers en

I gemeenschappelijke keuken.

2 pavil joens, elk bevattende 5 kamers.

Bovendien beschikt de Maatschappij over 40 Inl .

woningen te W o n o k r o m o — e l k bevattende een voor­

galeri j met 2 kamers —, waarvan een gedeelte eveneens

voor personeel der electrische l i jnen bestemd is.

De huur der woningen bedraagt voor de k le i ­

nere typen f 4 . — p.m. en voor de grootere f 6 . —

p.m., te rw i j l voor een kamer in het commensalenhuis

f 2 . — p.m. verschuldigd is.

Dat de dienstwoningen in een behoefte voorz ien,

b l i j k t u i t de omstandigheid, dat het slechts hoogst

zelden voorkomt , dat er een leeg staat.

Met de invoering van het electrisch t rambedr i j f

brak ten aanzien van het verkeer te Soerabaia een

nieuw t i jdperk aan. De lange en voor het drukke gewone

verkeer vaak zeer hinder l i jke s toomtrams verdwenen

ui t de nauwe straten, te rw i j l verschil lende stadsgedeel­

ten , die tevoren van t ramverbindingen verstoken wa­

ren geweest, in het t ramwegnet werden opgenomen.

De invoering kwam echter op een zeer ongun­

stig t i jdst ip . Terwi j l met den aanleg een aanvang werd

gemaakt in een t i jdperk van hoogconjunctuur, had bij

de opening de malaise haar intrede gedaan. Onder alle

lagen van de bevolking was de weivaart sterk vermin­

derd. Daarbi j kwam, dat de tax i als concurrent was ko­

men opdagen en een deel van het vervoer t o t zich t r ok .

Het electrisch bedri j f ondervond van deze beide

factoren in ru ime mate de nadeelige gevolgen. Van

welken invloed desondanks de grootere f requent ie

en het meerdere comfor t op het vervoer waren, is

zeer duidel i jk gebleken op l i jn IV, waarop de exploi­

ta t ie practisch eerst den I9en Mei 1924 ui ts lu i tend

electrisch werd gevoerd. Hoewel zonder u i tzonder ing

het reizigersvervoer op alle spoor- en t ramwegen

was teruggeloopen, nam op deze l i jn in genoemd

jaar de opbrengst vr i j belangri jk toe.

zi

d

m

i n

st

280

0 H E T TAXIVERKEER. H e t aantal taxi's neemt na 1921 sterk toe. — De vinnige concurrentiestrijd tusschen t r a m en tax i . —

V Requesten van den Sobova (1922 e n ' 2 4 ) . — De gemeenteverordening van 1925.—Verpl ichte keuring

van alle taxi's en van de chauffeurs (1926). — De taxi- tar ieven .— „'I Histoire se répète" . —

oor en ti jdens de hausse-jaren (1919—1921) waren s toomt ram, dogcar en kossong vr i jwel de eenige

publ ieke middelen van vervoer.

Het aantal taxi 's was toen nog betrekkel i jk gering. D i t nam eerst na de jaren der hoogconjunctuur

s terk toe. Hadden n.l. in laatstbedoelde jaren vele part icul ieren zich de luxe van een eigen auto kunnen ver­

oor loven, toen de t i jdsomstandigheden minder gunstig werden, zag menig autobezi t ter zich genoodzaakt

zich van zi jn auto te ontdoen dan wel te t rachten er wat bij te verdienen, hetgeen veelal geschiedde door

de auto gedurende de uren, waarop zij niet door den eigenaar werd gebruik t , tax i te laten r i jden.

Oorspronkel i jk waren de tar ieven vr i j hoog en was de concurrent ie, welke de t r a m van d i t vervoer­

middel ondervond, niet van zoo groote beteekenis.

Met het toenemen der malaise vermeerderde echter ook het aantal taxi 's, waardoor tenslot te een he­

vige onderl inge concurrent iestr i jd ontketend werd , welke o.a. tengevolge had, dat door de chauffeurs met

abnormaal lage tar ieven genoegen genomen werd en de tax i ook een geduchte concurrent werd voor de t r a m .

In 1922—dus voor de electr i f icatie—bedroeg het reizigersvervoer op de stadslijnen in de I e klasse 37% en

in de 2e kiasse25% minder dan in 1921 ; het toenemend gebruik van taxi 's had hiertoe belangri jk bijgedragen.

Voor de taxi -verhuurder i jen was de toestand er door de veel te lage tar ieven, waartoe de concurrent ie­

s t r i jd geleid had, ook niet rooskleuriger op geworden, hetgeen o.a. b l i jk t u i t de omstandigheid, dat door den

Soerabaiaschen Bond van Autoverhuurders, „Sobova", den lOen November 1922 aan den Gemeenteraad

van Soerabaia een request werd ingediend, waarbi j een dr ieta l tarievenschema's werd overgelegd en waar in

het verzoek werd gedaan, die tar ieven in den vo rm van gemeentel i jke verordeningen in werk ing te wi l len

doen stel len.

Als mot ieven hiertoe voerde de „Sobova" o.m. aan :

Ie. dat de moei l i jke t i jden zwaar op het taxi-bedr i j f d ruk ten,

2e. dat de ongebreidelde concurrent ie, den taxi-eigenaren van de zijde van niet beroepsverhuurders aan­

gedaan, zoodanige afmetingen had aangenomen, dat hun bestaan daardoor ernst ig werd bedreigd.

3e. dat het gemis aan wet te l i j k gesanctionneerde tar ieven steeds sterker door hen werd gevoeld, storend

op hun nering werk te en onderbetal ing door het tax i r i jdend publiek ongestraft aanmoedigde, waar­

tegenover de taxiverhuurder i jen vr i jwel machteloos stonden.

Een door den Burgemeester aan den Raad ingediende ontwerp-regel ing werd reeds bij de behande­

l ing van het eerste a r t i ke l , in verband met een hierop door den Raad aangenomen amendement, ingetrok­

ken, zoodat de ongebreidelde concurrent ie voor tduurde, waarvan ook de electrische t r a m in ru ime mate

de nadeelige gevolgen ondervond.

In 1924 diende „Sobova" opnieuw een request aan den Gemeenteraad van Soerabaia in. In de naar

aanleiding hiervan aan den Raad overgelegde ontwerp-verordening waren niet alleen bepalingen betreffende

de tar ieven, doch ook aangaande maximum-belast ing en regelmatige keuring der taxi 's opgenomen.

De meerderheid van den Raad was echter van meening, dat het vaststellen van een tar ie f en van max i ­

mum-belast ing geen overwegend publiek belang was en besloot de ontwerp-verordening niet in behandeling

te nemen.

Burgemeester en Wethouders l ieten zich hierdoor echter niet ontmoedigen en dienden den 22en

Augustus 1925 wederom een concept „Verorden ing voor het personenvervoer met huurautomobielen

( taxi 's) binnen de Gemeente Soerabaia" bij den Gemeenteraad in.

In de aangeboden verordening werden slechts regels gesteld voor die auto's, waarvoor als tax i een

vergunning was aangevraagd en die als zoodanig in het daartoe bestemde register waren ingeschreven.

Een verpl icht ing t o t inschri jving was niet opgenomen, zoodat het vr i je tax iverkeer kon bl i jven bestaan en

door de verordening niet werd be lemmerd.

De verordening moest dan ook als overgangsmaatregel worden beschouwd t o t geleideli jken tegen-

gang van het vr i je tax iverkeer , te rw i j l de prak t i j k zou moeten u i twi jzen, of een meer dwingend

optreden na ver loop van t i jd gewenscht zou z i jn. (Gemeenteblad 1925 No 183.)

Deze verordening, welke bepalingen bevatte betreffende keur ing der taxi 's, tar ieven en belasting,

werd door den Gemeenteraad aangenomen en t rad den len November 1925 in werk ing.

Den I7en Juni 1926 bereikte den Raad een voorstel t o t wi jz ig ing der verordening, dat neerkwam op ver­

pl ichte keur ing van alle taxi 's en van de chauffeurs. Deze wi jz ig ing werd den 7en Juli 1926 aangenomen en

t rad den I9en Augustus 1926 in werking.^)

De tar ieven, vastgesteld door een commissie, bestaande u i t de leden van het college van Burgemeester en Wethouders en twee door B. en W . aan te wi jzen vergunninghouders, waren als v o l g t :

T A X I - T A R I E V E N T E S O E R A B A I A ^ )

Klass der tax i

Klasse 1 ( m a x i m u m vervoer van 5 personen) Klasse II ( m a x i m u m vervoer van 7 personen)

U u r - t a r i e f ^)

Per uur J^'' Va uur

f 3 . -

3.50

f 1.50

1.75

Per 1/4 uur

f 0.75

0.90

K m - t a r i e f «)

Per k m , , ^ ^ f "•'•* , ! ' * ^ ' ' T ' " " " * ( m i n i m u m ) wachten

f 0.20

0.25

f 0.40

0.50

f 0.021/2

0.021/2

Dat door bovenbedoelde verordening, in verband met de verpl ichte keuring van taxi 's en chauffeurs, een

belangri jke verbeter ing werd gebracht in de vei l igheid van het verkeer te Soerabaia behoeft geen betoog.

Het vaststellen der tar ieven heeft echter niet het gewenschte resultaat opgeleverd, aangezien het

publiek zich over het algemeen niet aan die tar ieven hield. Bl i jkbaar z iet men daarom thans het nut van op

de hierboven omschreven wi jze vastgestelde tar ieven niet meer in.

Er is althans geen u i tvoer ing gegeven aan een bepaling, die wi jz ig ing der tar ieven beoogde en die in de

gewijzigde verordening van 4 December 1929 voorkwam. Deze bepaling luidde als v o l g t :

„ V o o r taxi 's , geen autobussen zijnde, wo rd t door een commissie van 7 leden, bestaande u i t de leden van het

College van Burgemeester en Wethouders van Soerabaia en dr ie door Burgemeester en Wethouders aan te w i j ­

zen tax iverhuurders, een ta r ie f ontworpen en door den Gemeenteraad vastgesteld, welk tar ie f de taxibestuur­

der verp l icht is in een l i jst je met ru i t mee te voeren en op eerste aanvrage aan zi jn passagier te ver toonen" .

„ I 'H is to i re se repète" , ook de tax iverhuurder wo rd t d i t thans gewaar. De verschijnselen, die zich des­

t i jds gedurende de malaise voordeden, kan men bij de huidige depressie opnieuw waarnemen. Verscheidene

autobezi t ters zi jn er reeds toe overgegaan hun auto als tax i te laten rijden.^)

Een fel le concurrent iestr i jd is wederom ontketend ; onderbetal ing is aan de orde van den dag. Ook de

tramwegmaatschappi j onderv indt hiervan zeer nadeelige gevolgen. Vooral degenen, die ui ts lu i tend van hun

tax ionderneming moeten bestaan, klagen sterk over de zeer slechte bedr i j fsui tkomsten en zien u i t naar

middelen om aan de onderbetal ing paal en perk te stel len. Reeds ging er in den Gemeenteraad een stem of

o m te komen t o t invoering van tax imeters .

Zoolang ten aanzien van de tar ieven geen afdoende maatregelen zi jn genomen, zal de mogel i jkheid

bl i jven bestaan voor een concurrent iest r i jd , zooals die zich thans voordoet en die op den duur ook het al­

gemeen belang moet schaden, aangezien een dergeli jke st r i jd tenslot te moet leiden t o t verwaar loozing van

het mater iee l . ^) De gemeentel i jke keuringsdienst werd in 1934 opgeheven en bij de Provincie Oost-Java ondergebracht. ^) De taxi- tar ieven werden door B. en W . van Soerabaia in 1926 voor het eerst vastgesteld. ^) Van 6 uur 's morgens to t 11 uur 's avonds. Van 11 uur 's avonds to t 6 uur 's morgens 25°/^ vt rhooging. *) Voor elke 1 / , k m meer f 0,05 met een m i n i m u m van f 0.40 per r i t . Voor winkel- en visite-wagens kan, mits te ­

voren bij den eigenaar telefonisch besteld, een speciaal tar ief worden overeengekomen. ^) H e t aantal taxi's steeg volgens opgave van het gemeenteli jk bureau van Statistiek van 8 4 3 in 1929 to t 904 in 1930.

0 H E T A U T O B U S V E R K E E R . H e t gebruik van bussen voor stadstransport. — De eerste proef met een busdienst op het t raject

Wil lemsplein—Kaliondo (15 Sept. 1924—18 Nov. 1925). — De oorzaken der ongunstige bedrijfsresultaten.

— Verwoede concurrentiestri jd. — Kostbare exper imenten. — De gemeenteli jke verkeerscommissie

(ingesteld bij besluit van 27 M a a r t 1929). — De conclusies van haar rapport . — De ontwerp-autobus-

verordening aangenomen (26 Aug. 1931). — De buslijnen der O.J.S. — Soerabaia's verkeersnet.

I \ e e d s betrekkel i jk kor ten t i jd na het t o t stand komen van de electr i f icat ie had het vraagstuk van

bussen voor stadstransportbedri j f de aandacht van de tramwegmaatschappi j .

De aanleg van een dubbelsporige t rambaan in de bestrat ing brengt zoo hooge kosten met zich, dat

rendabi l i te i t alleen verkregen kan worden bij een verkeer van zoodanigen omvang, dat nog maar enkele

der overschietende verkeersaders voor verdere explo i tat ie in aanmerking komen. Verdere electr i f icat ie

zal zich dan ook wel beperken t o t de z.g. bui tenl i jn (Wonokromo—Koepang—Stadstuin) en de Oedjoengl i jn.

N ie t tem in vroegen belangri jke complexen in Soerabaia o m een goedkoop en behoor l i jk verkeersmiddel .

De tramwegmaatschappi j zag in , dat het t o t haar taak behoorde daarin te voorzien en nam reeds op 15 Sep­

tember 1924 een proef met een busdienst op het t ra ject Wi l lemsplein—Kal iondo. De resultaten waren

onbevredigend. Slechts gedurende een gering aantal uren werd een behoorl i jke bezett ing verkregen.

Den I8en November 1925 moest deze busdienst in verband met de ongunstige bedri j fsresultaten worden

stopgezet.

De oorzaken der onbevredigende u i tkomsten waren :

Ie. geringe frequent ie, welke vooral bij vervoer over ko r te afstanden een belangri jke ro l speelt, en

2e. de construct ie van de bussen, welke in de prakt i j k niet bleek te voldoen.

U i t de proefneming werd de conclusie getrokken, dat, hoewel het vervoer op het t ra ject Wi l l ems­

plein—Kaliondo niet aan de verwachtingen had beantwoord, de u i tkomsten toch niet zoo teleurstel lend wa­

ren, dat t.z.t., wanneer de ti jdsomstandigheden zich zouden hebben gewijzigd en er technisch meer bekend

zou zi jn omt ren t de meest economische wijze van busexploi tat ie, niet opnieuw ernst ig in overweging zou

kunnen worden genomen de explo i tat ie op genoemd t ra ject def in i t ief te r hand te nemen en ook op andere

t ra jecten buslijnen te openen.

Voordat de tramwegmaatschappi j h ier toe echter kon overgaan kwam een concurrent opdagen, die

op 24 September 1927 een busdienst opende op het t ra ject Oedjoeng— Roode brug—Wonokromo, vr i jwel

paral lel met de s toomtrambaan en voor een belangri jk deel ten koste van het reizigersvervoer, dat door

de O.J.S. op genoemd t ra ject werd bediend.

Met dezen concurrent werd na verloop van kor ten t i jd overeenstemming verkregen, waarna de busli j­

nen zoodanig werden omgelegd, dat de tramwegmaatschappi j daarvan minder zware concurrent ie ondervond.

N ie t lang daarna—den I7en September 1928—ging de O.J.S. opnieuw over t o t busexploi tat ie in

de s tad ; op genoemden datum opende zij een dienst tusschen Passer Toer ie en Kaliondo (via het Wi l l ems­

p le in) .Wederom waren de resultaten onbevredigend met het gevolg, dat het t ra ject meermalen moest

worden gewijzigd.

Dergeli jke exper imenten zijn kostbaar, zoodat het de Maatschappij al heel slecht gelegen kwam,

toen den 5en Januari 1929 een tweede concurrent verscheen en een busdienst opende op het t ra ject

Wi l lemsp le in — Tandjong Perak, dus rechtstreeks in concurrent ie met de electrische t r a m . Het gevolg

hiervan is geweest, dat ook door de O.J.S. een busdienst op genoemd t ra jec t geopend werd en een zeer

fel le tar ievenstr i jd ontstond.

t o

ge Autobussen van de O. J. S.

Met de rustige ontwikke l ing, welke de O.J.S. zoozeer behoefde, was het plotsel ing gedaan. De opbreng­

sten op de electrische l i jn Wi l lemsple in—Tandjong Perak werden onbevredigend, te rw i j l de busexploi tat ie

op genoemd t ra ject verliesgevend was. Dat het den concurrent ook niet naar den vleeze ging bleek u i t den

erbarmel i jken toestand, waar in diens bussen verkeerden.

Na ver loop van ru im een jaar kwam door opheffing van den concurreerenden dienst een einde aan den

verwoeden st r i jd , waarmede geen enkel belang gediend was geweest.

Intusschen was wel afdoende aangetoond, dat de te Soerabaia bestaande regeling ten aanzien

van het verleenen van vergunningen voor het doen ri jden van autobussen niet meer voldeed en

noodzakeli jk wi jz iging behoefde, wi lde men gevri jwaard bli jven van ongebreidelde concurrent ie en al

den aankleve van dien.

Volgens ar t i ke l 6 van de betreffende verordening was „he t op wegen, gelegen binnen de

bebouwde kom, gebruik maken van motor r i j tu igen , ingericht voor het vervoer van meer dan 10 per­

sonen, verboden, tenzi j met schri f tel i jke toestemming van den burgemeester en onder de door dezen

noodig geachte voorwaarden".

Deze verordening was echter gebaseerd op eenige bepalingen van het motor reg lement , ter­

wi j l het hierboven aangehaalde ar t ike l betrekking had op ar t ike l 3 l id a van het motor reg lement ,

dat als volgt l u i d t :

„B i j of krachtens locale verordening, of, waar een locale raad ontbreekt , bij reglement of keur van

pol i t ie van het hoofd van gewesteli jk bestuur kan het beri jden van wegen, hetzi j in elke, hetzi j in een bepaalde

r icht ing, worden verboden :

a. in het belang van de vr i jheid en veil igheid van het verkeer op die wegen, hetzi j voor alle

motor r i j tu igen , hetzi j voor bepaald aangewezen motor r i j tu igen , hetzi j voor moto r r i j t u igen ,

welke bij de verk lar ing te bepalen afmetingen te boven gaan ; met dien verstande dat de

voor het doorgaand verkeer met motor r i j tu igen vereischte en geschikte wegen daarvoor

open b l i jven" .

t o

ee

ce

va e.

n.l da

bu

pr

284

Doordat in laatstbedoeld a r t i ke l u i ts lu i tend sprake is van vr i jheid en vei l igheid van het verkeer, ont­

stond er meeningsverschil over de vraag, of de Burgemeester op grond van a r t i ke l 6 der Gemeenteveror­

dening de bevoegdheid had om maatregelen te treffen in het belang van de verkeerseconomie. Dat de over­

heid h ie romt ren t zeggenschap toekomt , is duidel i jk. In Nederland was deze kvyestie reeds opgelost door de

aanvul l ing, welke de wet op de openbare vervoermiddelen van 23 A p r i l 1880 door de wet van 31 Juli 1926

had ondergaan.

Bij deze aanvull ing werd o.a. bepaald, dat voor het vervoer van personen in autobussen een vergunning

van Gedeputeerde Staten vereischt is.

Nadat de kwestie meermalen in den Gemeenteraad te r sprake was gebracht, werd bij besluit

van 27 Maart 1929 een verkeerscommissie ingesteld, wier taak het was de verhouding van t r a m

en autobus te bestudeeren en den Raad van advies te dienen inzake een meer afdoende regeling

van het autobusverkeer.

D i t advies is ui tgebracht in een „Rappor t van de commissie inzake de regeling van het auto­

busverkeer".

Na ui tvoer ige uiteenzett ingen te hebben gegeven omt ren t de ontw ikke l ing van den thans bestaanden

toestand gaat de commissie na, welke gebreken zich daarbi j hebben voorgedaan om vervolgens een

oplossing aan de hand te doen, teneinde daarin te voorz ien.

Het spreekt vanzelf, dat het concurrentievraagstuk een der belangri jkste onderwerpen is geweest,

waarmede de commissie zich had bezig te houden.

Na d i t vraagstuk van alle kanten te hebben bekeken, komt de commissie t o t de conclusie, dat als a l ­

gemeen beginsel de mogel i jkheid van concurrent ie tusschen t r a m en autobus, alsmede tusschen busli jnen

onder l ing dient te worden gehandhaafd.

Op grond van de omstandigheid echter, dat de t r a m voor Soerabaia onmisbaar is, hetgeen op

duidel i jke wi jze word t aangetoond, stel t de commissie zich op het standpunt, dat alles, wat aan de t r a m

schade berokkent, zooveel mogel i jk dient te worden vermeden.

In d i t verband wi jst zij erop, dat de s toomt ram in de bebouwde Gemeentekom niet langer

toelaatbaar is, doch dat wel niet t o t verdere electr i f icat ie zal kunnen worden overgegaan, als de O.J.S.

haar bedri j f in het algemeen niet op een gezonden financieelen basis zal kunnen ontwikke len m.a.w. niet

tegen een al te zware concurrent ie op haar stadslijnen gevri jwaard word t .

Voor de t r a m schadelijke concurrent ie acht de commissie dan ook ontoelaatbaar, aangezien

daardoor het voortbestaan van de t r a m , welke een groot algemeen belang dient, kan worden bedreigd.

Daarom stel t zij met betrekking t o t het verleenen van vergunningen voor buslijnen voor, aan de O.J.S.

een recht van voorkeur toe te kennen.

Een dergeli jke oplossing brengt tevens mede, dat het bustransport in de stad practisch word t gecon­

centreerd in één hand, hetgeen o.m. met het oog op de veil igheid van groot belang is.

Den 26sten Augustus 1931 nam de Gemeenteraad de door de Commissie bij het rappor t gevoegde

on twerp autobus-verordening in behandeling. De Raad had bezwaar tegen het verleenen van een recht

van voorkeur aan de O.J.S. en wijzigde d i t in een recht van voorrang, waardoor de beslissing omt ren t

e.v. te verleenen vergunningen steeds in handen bl i j f t van B. en W .

Verder werd de ontwerp-verordening nagenoeg ongewijzigd aangenomen.

Met deze verordening is het doel, waarmede de verkeerscommissie werd ingesteld volkomen bereikt ,

n.l. een zoodanige regeling te t ref fen, speciaal voor het autobusverkeer binnen de Gemeente Soerabaia,

dat daaraan de hoogste graad van efficiency kan worden gegeven.

Intusschen had de O.J.S. zi j het ook ten koste van zware offers (in 1930 werd op de explo i tat ie der

buslijnen een verlies geleden van f 85.000) haar busbedrijf sterk ui tgebreid en zich langs vr i je banen

practisch van een monopol ie in de stad verzekerd.

In November 1931 waren de volgende buslijnen in exp lo i t a t i e :

bus 5 Tambangbojo—Kendjeran—Wil lemsple in 3,6 km

6 Wonokromo—Stadstu in 9,3

7 Simpangplein—Wil lemsplein 4,9

8 Pat jark l ing—Wil lemsple in 4,8

9 Kepoetran—Babaan 7,3

10 Babaan—Tandjong Perak 5,1

Het aantal in bedri j f zijnde bussen, bedroeg Sl . i )

Gemiddeld werden per dag 15000 reizigers per autobus vervoerd.

Voor haar busbedri jf had de O.J.S. 81 chauffeurs en 55 conducteurs in dienst, voor wie dezelfde

bepalingen golden als voor het personeel der electrische l i jnen.

Volgens de statistische berichten van de Gemeente Soerabaia, jaa rnummer 1930, telde de Gemeente

Soerabaia 336.814 inwoners.

De lengte van het stadstramnet der O.J.S. is : ^ ' ' ' '

electr. l i jnen 18 km

s toomt ram 13,2 „

De lengte van de buslijnen der O.J.S.

bedroeg 35 „

tezamen 66,2 km

Dat geeft voor elke 10.000 inwoners 1.9 km verkeersl i jn.

In vergel i jk ing met Europeesche steden maakt het verkeersnet te Soerabaia geen slecht f iguur, vooral

als men in aanmerking neemt, dat :

Ie. men hier te doen heeft met een weinig draagkrachtige bevolking en

2e. de oppervlakte van een Indische gemeente in verhouding t o t het bevolkingscijfer veel grooter is dan

die van een Europeesche stad m.a.w. dat de dichtheid van de bevolking veel geringer is, waaru i t nood­

zakel i jk de consequentie voor tv loe i t , dat de kosten van het verkeersnet veel hooger z i jn.

^) Op 30 Sept. 1933 werd vanwege de slechte ui tkomsten de verdere exploitat ie van het autobusbedrijf stopgezet.

NIEUW SOERABAIA

A F D E E LI N G 6

GEZONDHEIDSZORG

ORGANISATIE EN INRICHTINGEN

PEST EN C H O L E R A

T Y P H U S A B D O M I N A L I S

M A L A R I A

P O K K E N EN D Y S E N T R I E

DE STERFTE

DE GEMEENTELIJKE VEEARTSENIJ-KUNDIGE DIENST

D E W A T E R L E I D I N G

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 4

HOOFDSTUK 5

HOOFDSTUK 6

HOOFDSTUK 7

HOOFDSTUK 8

w,

ORGANISATIE EN INRICHTINGEN. De stadsgeneesheer. — Splitsing der werkzaamheden. — Instelling van den Dienst der Volksgezond­heid (D.V.G.) in 1911. — Instelling van een Plaatselijken Gezondheidsdienst (P.G.D.) in 1916. — Zijn taak. — Het Stadsverband. — De verhuizing in 1906 van de beneden- naar de bovenstad. — Opheffing Mi l i ta i r Hospitaal in 1923. — Uitbreiding Stadsverband. — Moeilijke oorlogsjaren. — Het Stadsverband werd in 1915 omgedoopt in : Centrale Burgerlijke Ziekeninrichting (C.B.Z.). — Particuliere instellingen voor ziekenzorg. — Opname besmettelijke zieken. — Het doorgangshuis voor krankzinnigen. — De lepro-zerie te Semaroeng. — De poliklinieken. — De Ned. Ind. Artsenschool, opgericht in 1913. — De Stovit (1928). — Het Gewestelijk Laboratorium. — Het pestlaboratorium (opgeheven in 1919). — De malaria­bestrijding. — Het Assaineeringskantoor.

ie de toestanden op medisch-hygiënisch gebied in het begin van deze eeuw vergel i jk t met die

van nu, kan niet ontkennen, dat er een enorme voorui tgang te bespeuren valt . Vroeger was de zorg voor de

volkshygiëne in Soerabaia, evenals in de andere groote Indische steden, toever t rouwd aan een tweeta l stads-

geneesheeren. De eene droeg den t i t e l van oudstaanwezend stadsgeneesheer en de andere dien van tweede

stadsgeneesheer. Beiden waren manusje-van-alles en overk rop t met bezigheden.

In deze funct ie van stadsgeneesheer waren twee geheel verschil lende deelen van de overheidstaak op

medisch-hygiënisch gebied gecombineerd, n l . de algemeene zorg voor de volksgezondheid en de individueels

ziekenbehandeling. Twee belangri jke fei ten hebben het echter noodzakeli jk gemaakt om de werkzaamheden

van de stadsgeneesheeren te splitsen. In de eerste plaats nam de kennis o m t r e n t de oorzaken der t ropische

z iekten door ta l van proefnemingen en ontdekkingen toe. H ierdoor werd het langzamerhand mogeli jk meer­

dere en betere voorzorgsmaatregelen tegen deze z iekten te nemen. Bovendien vermeerderde het aantal

pat iënten in de stadsverbanden en ook dat van de on- en minvermogende kranken op onheilspellende wi jze.

Aan verdeel ing van de werkzaamheden was niet meer te on tkomen.

Bij de instel l ing van den Dienst der Volksgezondheid (D .V .G . ; v roeger : B.G.D., Burger l i jke Genees­

kundige Dienst) in 1911 zag de oudstaanwezend stadsgeneesheer zich de funct ie van d i recteur van het Stads­

verband toebedeeld. Verder was hem de keur ing van de iandsdienaren opgedragen. Twee geneesheeren in

v r i j beroep werden — natuur l i jk tegen een bepaalde vergoeding — aangewezen voor de behandeling van al le

De voorgevel met het slanke torent je van het hospitaal der „Soerabaiasche Ziekenverpleging" op Darmo. De Vereeniging is opgericht in 1897. Het bestuur werd toen voor de eerste maal gevormd door de heeren: Dr. H.J. Offerhaus(voorzitter), E.Fabius (vice-voorzitter),J. Reysenbach (secretaris), R. van Lennep (penningmeester, te­vens adjunctsecretaris),Dr.G.L. Mens Fiers Smeding, Dr. P.A. Platteeuw, Dr. C. Wink ler Prins en Mr. J. W . Ramaer (commissarissen). In 1898 werdin eengebouwencomplex op Ngemplak (thans geoccupeerd door Hotel Ngemplak) de eigenlijke zie­kenverpleging gevestigd. Als eerste directrice trad op Mej. M. F. Bön-nekamp ( ^ 6 Maart 1903 te Tosari), die een der pioniers van de zieken­verpleegsters in indië is geweest. Einde 1922 werd het huidige gebouw op Da:rmo betrokken, dat is opge­trokken naar het ontwerp van ar­chitect C. Citroen. (Foto Isken.)

LINKS: Het voortnalige gebouw van het R. K. Ziekenhuis „St . Vincentius a Paulo" op Oendaan. (Voor de ge­schiedenis van di t gebouw verwijs il< o.a. naar het onderschrift bij de foto op biz. 180 in „Oud-Soera-baia".)

RECHTS: Het front van het nieuwe gebouw van het R.K. Ziekenhuis „St. Vincentius a Paulo" aan den Reiniersz-boulevard. De officieele opening had plaats op Zondag, 28 October 1934. Het gebouw is ontworpen door het architectenbureau Fermont Cuypers. (Foto Theobald.)

burger l i jke rechthebbenden op vr i je geneeskundige verpleging, zoowel Europeanen als Inlanders. Enkele

jaren later echter waren deze beide artsen nog alleen maar werkzaam voor Europeanen. Aan een Gou-

vernements Indisch arts werd de behandeling der inheemsche rechthebbenden opgedragen.

De inspecties van den Dienst der Volksgezondheid, welke voor West- , Midden- en Oost-Java waren

ingesteld, werden belast met de zorg voor de hygiëne in haar gewest en met die in de groote steden. Dan

ziet men dus voor het eerst een principieele splitsing in een dienst voor de individueele ziekenverzorging

en in een specialen hygiënischen dienst. Deze organisat ievorm beteekende weliswaar reeds een stap in de

goede r icht ing, maar ideaal was hij nog n iet .

In de grootere steden, waar de bevolking dicht opeengepakt bijeen woonde, werden speciale eischen

gesteld aan den zorg voor de volksgezondheid. Een organisatie diende in het leven te worden geroepen,

welke in staat zou zi jn om de puntjes op de i's te zet ten en intensief toezicht te houden op de st ipte nale­

ving der bestaande voorschri f ten en bepalingen op hygiënisch gebied. Zoo ontstonden de speciale gezond­

heidsdiensten in de groote gemeenten.

In September 1913 kreeg eerst Batavia zijn Plaatselijken Gezondheidsdienst. Toen volgde Soerabaia,

waar bij G.B. van 24 November 1916 een dergel i jke organisatie werd ingesteld. Deze vormde een onderdeel

van den hygiënischen dienst voor Oost-Java en stond onder leiding van den inspecteur van den D.V.G. Z i j

LINKS: De operatiekamer van het R.K. Ziekenhuis aan den Reinierszboulevard. Op den voorgrond: de electri-sche steril isator. (Foto Theobald.)

RECHTS: 'n Kijkje in de kapel van het nieuwe R.K. Ziekenhuis met het fraaie altaar op den achtergrond. (Foto Theobald.)

iV'^W "<•»!-"••«• -ir-S-"' • "7'"-'. ""y'*-""»'H/iW"j'iny<yj)";'!.-

.«rf.^^^HH^H

«--4::iysL'!-iM i w^M i p w p i ^ - -" H e t nieuwe gebouw van de Vereeniging

„Soerabaiasche Oogheelkundige Kliniel<"

op Oendaan. Op 29 Apr i l 1933 had de

officieele opening plaats. H e t gebouw

werd ontworpen door het A . I .A . Bureau.

O p Vr i jdag, 8 October 1915 werd de Ver­

eeniging opgericht door Dr . J. T h .

Terburgh, Dr . A . Deutman en P. Egas.

In October 1917 was de Vereeniging zoo­

ver, dat m e t het eigenlijke werk kon wor­

den begonnen, en dat de kliniek, voor-

loopig gevestigd in een huurhuis op

Oendaan 36, kon worden geopend. (Foto

Isken.)

was en is u i ts lu i tend werkzaam in het belang van de openbare gezondheid binnen de gemeente Soerabaia

en heeft o.m. t o t taak :

Ie . het opsporen en bestr i jden van besmettel i jke z iekten, de zorg v o o r d e u i tvoer ing der wet te l i j k voor­

geschreven maatregelen en het vervoer van besmettel i jke zieken ;

2e. het onderzoek naar de overbrenging van besmettel i jke zieken over zee en het verordenen der maat­

regelen t o t tegengaan daarvan ;

3e. het verzamelen van gegevens o m t r e n t morb id i t e i t en mor ta l i t e i t , het opsporen van de oorzaken

daarvan, het nagaan van de invloeden, welke de volksgezondheid bedreigen en het aangeven van de

middelen te r verbeter ing ;

4e. het doen van speciale onderzoekingen, teneinde t o t de kennis te geraken van de meest doelmat ige

wi jze van bestr i jd ing van volksziekten ;

5e. het bestudeeren van de k inderster f te onder de Inlandsche bevolking en het aanwijzen van middelen

t o t beperking daarvan, en

6e. het u i tvoeren van speciale opdrachten met betrekk ing t o t de Volksgezondheid, door den hoofdinspec­

teur of den inspecteur van Oost-Java gegeven.

Naast dezen dienst, welke

belast was met de openbare ge­

zondheidszorg en met het gou-

vernementstoezicht op de volks­

gezondheid binnen de gemeente

Soerabaia, bleef het Stadsver­

band bestaan. D i t was vroeger,

De leprozerie in Semaroeng van het

Leger des Heils, geopend in Februari

1918. H e t landschap doet ietwat Ho l -

landsch aan. (Foto Isken.)

H

z '

di

k l i

BI

g b

VIJ

d=

di

d

b

va

bi

H

290

Het William Booth Vrouwen-en Kinder­ziekenhuis aan den Reinierszboulevard, dat in Januari 1925 werd geopend. Door dit ziekenhuis worden verschillende poli­klinieken verzorgd, n.l. dieop Boeboetan, Wonokromo en Darmo. (Foto Fotax.)

evenals de meeste gouvernementsgebouwen, in de benedenstad gevest igd; de straatnaam „D ja lan

Blakang Stadsverband" getuigt daar nog van.

In 1906 werd de inr icht ing overgebracht naar Simpang, waar de gebouwen werden bet rokken, waar in

tevoren het doorgangshuis voor krankzinnigen was gevestigd ; d i t lag naast het Mi l i ta i re Hospitaal . Toen

het laatste in 1923 werd opgeheven, werden de vr i jgekomen gebouwen bij het Stadsverband get rokken, waar­

door het een belangri jke u i tbre id ing onderging.

Deze vermeerder ing van ru im te was dringend noodig, aangezien de toevloed van patiënten steeds

grooter werd . In de zalen lagen de patiënten als sardines in een bl ik je. Zelfs de zi jgaleri jen moesten in ge­

bru ik worden genomen ; daar stonden de bedden der zieken in dubbele r i jen opgesteld. Ook verbandru imte

kwam men te ko r t , zoodat onder de afdaken van de barakken provisoire verbandplaatsen moesten worden

ingericht om de gewonden nog zoo goed mogel i jk te kunnen helpen. Daarbij kwam, dat dr ie lokalen aan

de Artsenschool en twee aan het Gewestel i jk Labora to r ium waren afgestaan.

Deze lokal i te i ten kwamen pas in 1919 v r i j . Het Labora tor ium kreeg toen zijn eigen gebouw, te rw i j l

v i j f jaar later, in 1924, de Artsenschool naar het nieuwe complex op Karangmendjangan verhuisde.

De oorlogsjaren, vooral het l icht looze jaar 1918, leverden groote moei l i jkheden op voor de personen,

die belast waren met de individueele ziekenzorg. De scheepvaart was lamgeslagen. De aanvoer van medi­

cijnen en verbandstoffen u i t Euro­

pa stond s t i l . Toch moest er hulp

worden geboden aan de ta l r i j ke

pat iënten met beenwonden. V in­

dingr i jke geneesheeren kwamen op

de gedachte om gedroogde en voor-

behandelde pisangbast geschikt te

maken voor het leggen van verban­

den. Natuur l i j k waren deze verre

van ideaal en zij voldeden slechts

mat ig , maar men behielp er zich

mede ; de hoofdzaak was, dat de

binnenkomende patiënten konden

worden geholpen.

De quarantaine-inrichting op Pegirian. Het hoofdgebouw.

De polikliniek van „Mohammadijah".

Deze toestand duurde ongeveer t o t 1919 voor t . Door het beëindigen van den were ldoor log t rad lang­

zamerhand weer een normale periode in. V ier jaar later, in 1923, werden de gebouwen van het Mi l i ta i re Hos­

pitaal overgenomen en er kwam een einde aan het nijpend gebrek aan p laatsru imte.

Voordat ik de organisatie van de C.B.Z. behandel, dien ik nog even te vermelden, dat bij het overbren­

gen van het Stadsverband u i t de benedenstad naar Simpang de naam behouden bleef. In 1915 werd de instel­

l ing echter omgedoopt in Gouvernements Centrale Burger l i jke Z ieken inr ich t ing, bij a fkor t ing : C.B.Z.

Ook kwam de naam Simpang Hospitaal in gebruik.

in de C.B.Z. kunnen thans ongeveer 860 patiënten worden opgenomen, in d i t aantal is de Marine-af-

deeling (me t 100 t o t 150 bedden) begrepen. Deze afdeeling staat onder leiding van haar eigen Off ic ieren

van Gezondheid. De pat iënten, die in de C.B.Z. worden opgenomen, worden over verschil lende afdeelingen

verdeeld. Verder is het van belang te weten, dat de instel l ing beschikt over aparte barakken voor de opname

van besmettel i jke zieken.

in deze z iekeninr icht ing wo rd t geregeld cursus gehouden te r opleiding van inlandsch verplegend per­

soneel en van inlandsche vroedvrouwen.

De C.B.Z. is te vergel i jken met de academische ziekenhuizen in Nederland, daar de studenten van de

Ned. Indische Artsenschool en der Ned. Indische Tandartsenschool er hun klinische (theoret ische en prac-

t ische) opleiding ontvangen. De leeraren in de klinische vakken aan de Artsenschool staan aan het hoofd der

afdeelingen en vinden er hun les- en studiemater iaal .

Naast het Simpang Hospitaal t re f t men nog verschil lende andere (par t icu l iere) instell ingen aan, die

zich belasten met de zorg en verpleging van zieken o.a.

het Darmo-ziekenhuis (vroeger op Ngemplak gevestigd

en daarom Ziekenhuis Ngemplak, of kor tweg „ N g e m ­

p lak" genoemd) met 78 bedden, het R.K. Ziekenhuis op

Oendaan^) (36 bedden), het W i l l i a m Booth-hospitaai van

het Leger des Heils aan den Reinierszboulevard (132

bedden), de Oogheelkundige k l in iek op Oendaan (60 bed­

den) en tenslot te het kleine ziekenhuis van de Chinee-

sche vereeniging Soe Swie T iong Hwa ie W a n in de

benedenstad met 12 bedden.

De onderzoekkamer in het ziekenhuis, annex polikliniek, van „Soe Swie Tiong Hwa Ie Wan" op Kaliondo.

) Eind 1934 werd deze ziekeninrichting overgebracht naar een nieuw gebouwencomplex aan den Reinierszboulevard.

Een foto van „ tempo doeloe", welke een beeld geeft van de overvolle Centrale Burgerlijke Ziekeninrichting op Simpang In vroeger jaren. Zelfs In de open zijgalerijen lagen de patiënten in dubbele ri jen.

Deze inr icht ing, die de Chineesche inwoners van Soerabaia met bescheiden middelen in een

dichtbevolkte buur t hebben opgezet, geeft gelegenheid t o t opname van minvermogenden en van

opiumpat iënten van alle landaarden. De zieken worden er door de Chineesche doktoren (specialisten)

kosteloos behandeld.

Van de genoemde ziekenhuizen bezit alleen het W i l l i a m Booth-hospitaal, dat u i ts lu i tend bestemd

is voor de opname van vrouwen en kinderen, een opleidingscursus t o t vroedvrouw voor Europeesche

vrouwen en meisjes.

Besmettel i jke zieken kunnen t o t nu toe slechts worden opgenomen in de barakken der C. B. Z.,

t e rw i j l voor contactpersonen, indien d i t noodig b l i jk t te z i jn, een plaatsje kan worden inge­

ru imd in de groote quarantaine- inr icht ing op Soekoli lo op Madoera of in het kleinere quarantaine­

stat ion op Pegirian.

Voor krankzinnigen en gekrenkten van geest werd in 1929 eveneens op Pegirian een doorgangshuis

inger icht, waarin alleen Inlanders en Chineezen t i jdel i jk kunnen worden opgenomen, in afwachting van hun

opzending naar het Lawangsche gesticht.

Tenslot te noem ik nog de leprozerie van het Leger des Heils, waarin de opname vr i jw i l l i g geschiedt.

Deze inr icht ing is ondergebracht in een oud m i l i t a i r gebouw op Semaroeng, een dessa dichtbi j de zeekust

gelegen.

Naast deze inr icht ingen voor verpleging van zieken zi jn, vooral in het laatste decennium, ta l r i j ke

pol ik l in ieken opgericht, waar velen om raad op geneeskundig gebied kunnen aankloppen en kleinere

aandoeningen worden behandeld. Toch steeg het aantal polikl inische patiënten in de C.B.Z. belangri jk.

In 1928 bedroeg het aantal consulten in die inr icht ing 97.001; in 1929 steeg het t o t 112.719, te rw i j l in 1930

het recordcijfer van 136.082 werd bereikt . W e l een

bewijs hoe zeer de verleende pol ikl inische hulp aan

een gevoelde behoefte voldoet.

Indien men de ligging van de bestaande kl in ieken

en pol ik l in ieken op een kaart je van de stad zou aan­

geven, dan zou bli jken dat die inr icht ingen op een

logische wijze over de stad zijn verdeeld. Tevens zou

men dan kunnen opmerken, dat de ziekenhuizen voor

opname van patiënten vr i j ver van de dichtbevolkte

In de oorlogsjaren heerschte te Soerabaia een groot gebrek aan verbandmateriaal. Op bovenstaande foto ziet men, hoe in die jaren verbandstof werd vervaardigd uit pisangbast.

293

Een luchtfoto van het gebouwencomplex der Ned. Indische Artsenschool op Karang Mendjangan. Op den voorgrond rechts : een voetbalterrein. Op den achtergrond : de zee en, flauwtjes afgeteekend, de kustlijn van Madoera.

benedenstad liggen. Het is ju is t de kleine k l in iek van de vereeniging Soe Swie Tiong Hwa ie W a n op

Kal iondo, die aan d i t inconvenient tegemoet komt .

Behalve de verschil lende cursussen t o t opleiding van mantr i -verp leger en -verpleegster en t o t vroed-

vrouv/, bestaat hier sinds 1913 een onderwi js instel l ing, welke haar leerl ingen opkweekt t o t een ambt met

een hoogere bevoegdheid, n l . t o t dat van Indisch arts. Ik doel op de Ned. Indische Artsenschool (N.I.A.S.).

O m t o t de Nias te worden toegelaten, moet men in het bezi t zi jn van het e inddip loma eener Mulo-

school. Na een zevenjarige opleiding kunnen de abi tur iënten Indisch arts worden. Z i j bezi t ten dan, althans

in Indië, dezelfde bevoegdheid t o t het uitoefenen van de genees-, heel- en verloskunde als de artsen, die af­

gestudeerd zijn aan een der hoogescholen in Neder land. Het aantal leerl ingen der Nias bedroeg in de jaren

1929, '30 en '31 respectieveli jk 286, 291 en 317. U i t deze gestaag groeiende cijfers b l i jk t , dat de instel l ing

opneemt en aan de behoefte aan d i t soort van medisch onderwijs voldoet.

In 1928 werd de School t o t Opleid ing van Indische Tandartsen (S.T.O.V.i.T.) opgericht. Z i j maakt voor

zoover mogel i jk gebruik van de lokal i te i ten en de inr icht ing van de Nias, doch de practische opleiding v indt

plaats in de tandheelkundige pol ik l in iek van de C.B.Z. De toelatingseisch is : e inddiploma Mulo B. De op­

leiding duu r t 5 j a a r ; het aantal leer l ingen, dat de Stov i t in 1931 bezocht, bedroeg 54.

Soerabaia, de grootste stad van Oost-Java en de zetel van de bestuursorganen voor d i t gewest, is de

standplaats van den inspecteur van den D.V.G. Er is een gewesteli jk labora to r ium gevestigd, dat in 1917

werd opgericht. De artsen kunnen in d i t l abora to r ium al hun mater iaal van besmettel i jke z iekten gratis

laten onderzoeken. Ook ver r i ch t deze instel l ing al le serologische en chemische reacties. Tevens bezi t zi j

een speciale afdeeling voor wateronderzoek.

Deze afdeeling staat onder leiding van het Proefstat ion voor Watervoorz ien ing te Manggarai en geeft

adviezen over nieuwe en reeds bestaande water le id ingen, niet alleen in Oost-Java, maar in de geheele oos­

te l i jke helft van den Arch ipe l . Z i j cont ro leer t zoo geregeld mogel i jk het afgeleverde water op zijn hoedanig­

heid en de werkwi jze der water le id ingen. Ook de contro le op het water der Gemeentel i jke Water le id ing

(b ronwater en gezuiverd r i v i e rwa te r ' ) is aan deze instel l ing opgedragen.

1) Sedert de aansluiting van de Oemboelanbron op het Stadsnet In 1932 wordt de Ngagel-installatle in reserve gehouden. (Zie ook het hoofdstuk „De Waterleiding".)

Het monumentale frontgebouw van de Nias op Karang Mendjangan.

De voorui tgang van de medische wetenschap, vooral der parasitologie, bacteriologie en serologie,

maal<te de opr icht ing van het Labora tor ium noodzakeli jk. Het kan gegevens verschaffen, welke onmis­

baar zi jn, niet alleen voor het stellen van een zuivere diagnose, maar ook voor de epidemiologie

van vele z iekten.

In vroeger jaren bestond naast het Gewesteli jk Laborator ium nog een speciaal pest- laborator ium

onder een eigen leider. In 1919 is deze instel l ing echter opgeheven ; voortaan werden de onderzoekingen

in pestgevallen in het Gewesteli jk Labora tor ium verr icht .

In d i t labora tor ium is nu tevens gehuisvest de Dienst der Malar iabestr i jd ing voor de oostel i jke helft

van den Arch ipe l . Deze dienst verzamel t gegevens, verr icht onderzoekingen en brengt adviezen ui t over de

voor iedere landstreek noodige wi jze van malar iabestr i jd ing.

Tenslot te memoreer ik nog de opr icht ing in 1928 van het Assaineeringskantoor, dat hier

in het leven werd geroepen, nadat de afdeeling

Assaineering van het Departement der B. O. W .

naar het hoofdbureau van den D. V. G. was

overgegaan.

Het Assaineeringskantoor brengt adviezen ui t

over gezondmakingswerken (assaineering, aanleg

van water leidingen, r ioleeringen, volkshuisvesting,

enz.) en stel t daartoe de noodige plannen op. Be­

halve het geheele gewest Oost-Java valt ook de

Gemeente Soerabaia onder de werkingssfeer van

d i t kantoor. Het Gemeentebestuur pleegt dan

ook, voor zoover het de gesubsidieerde gezond-

Het Gewestelijk Laboratorium op Karang Mendjangan. makingswerken betref t , geregeld overleg met den

(Foto Fotax.) leider van het Kantoor.

295

Aspirant-tandartsen van de Stovit practisch aan het werk. (Foto Isken.)

Zoo zien we dus ui t één organisatie (de stadsgeneesheer), waar in vereenigd waren de functies voor

openbare gezondheidszorg, individueele ziekenbehandeling en opleiding van hulppersoneel, langzamer­

hand ontstaan een complex van organisaties, dat het steeds omvangr i jker wordende gebied der medisch-

hygiënische verzorging der bevolking geheel bestr i jk t .

In de volgende hoofdstukken zal ik eenige volksziekten en den algemeenen gezondheidstoe­

stand beschouwen en dan tevens enkele belangri jke hygiënische maatregelen bespreken, welke door het

Gouvernement en de Gemeente zijn getroffen in het belang van de volksgezondheid.

296

0 P E S T EN CHOLERA. De eerste pestgevallen (1910). — Oprichting en weri<zaamheden van het Pestbestrijdingscomité. —Zijn taak en personeel overgenomen door den Dienst der Pestbestrijding. — Enkele hygiënische maatrege­len der Gemeente. — De strijd tegen de krotwoningen. — Verbetering van de goedangs. — De cholera voor 1900 endemisch. — Gebrekkige afv^eermiddelen. — De Overheid gri jpt in. — Het binnendringen der ziekte van buiten af. — Een machtig vyapen : de cholera-vaccinatie. — Na de epidemieën in 1902 en '08 komt de ziekte niet meer endemisch voor. — De laatste aanval ( in 1918) afgeslagen. —Daarna is

D Soerabaia cholera-vrij.

e pest heeft in den loop der jaren ook hier, evenals in andere kustplaatsen op Java, een groot aantal

slachtoffers gemaakt. Z i j veroorzaakte echter nooit zulke uitgebreide epidemieën als in het binnenland. D i t

moge vreemd k l inken, maar is een fe i t , v/aarvoor zelfs de geleerden nog geen afdoende verk lar ing hebben

weten te vinden. De omstandigheden voor het u i tbreken van een ernstige epidemie waren en zijn te Soera-

baia nog t o t op zekere hoogte gunstig. Toch is het aantal dooden hier, als gevolg van het om zich heen gr i j ­

pen der gevreesde z iekte, nooi t zoo hoog gestegen als b.v. in sommige bergstreken.

D i t is voor een deel te danken aan de krachtige maatregelen, die oogenbl ikkel i jk werden getroffen

na het voorkomen en bekend worden van de eerste pestgevallen. Bij de verdere, intensievere bestudeering

der pestepidemiologie kwam men weliswaar t o t de conclusie, dat enkele van die maatregelen overbodig

wa ren , doch d i t bleek pas later.

In 1910 werden hier de eerste pestgevallen geconstateerd. De burgeri j kwam in het geweer en r ich t te

een Pestbestri jdingscomité op, dat in kor ten t i jd een aanzienli jk bedrag bijeenbracht. De kosten van ta l r i j ke

hygiënische maatregelen werden daarui t bestreden. De huizen, waar in pestgevallen waren voorgekomen,

werden, na verkregen toestemming van de bewoners en eigenaren, verbeterd. Zoo werd van alles gedaan

om de ziekte in den kor ts t mogeli jken t i jd den kop in te d rukken.

Zooals in zoovele andere gevallen, werk te het par t icu l iere in i t ia t ie f ook hier st imuleerend op de Over­

heid. Het Gouvernement stelde den Dienst der Pestbestri jding in , welke dienst te Soerabaia de taak van

het Comi té overnam. Ook het personeel ging in zi jn geheel over.

Uitzwavel ingsposten aan de toegangswegen t o t de stad werden opgericht. (Zoo 'n post is o.a. jarenlang

gevestigd geweest op Goenoengsarie. A l le van en naar de stad komende prauwen, t j i kars , enz. werden met

inhoud en al uitgezwaveld.) Woningen en goedangs werden op gezette t i jden geïnspecteerd. Bleken zij pest-

gevaarl i jk te z i jn, dan gaf het hoofd van plaatselijk bestuur, de assistent-resident op advies van de artsen

der Pestbestri jding last om de woon- en opslagruimte u i t te zwavelen, te verbeteren of des­

noods te on t ru imen .

Periodiek werd een groote schoonmaak gehouden in die kampongs, welke als pestgevaarli jk werden

beschouwd. H ier toe behoorden o.a. de kampongs Kepoetran, Njamploengan, Ampe l , Sidodadi, Kembang

Djepoen, Pengampon en Djagalan. Meer dan 12.000 woningen stonden onder voor tdurend toezicht en wer­

den minstens éénmaal per week door daartoe aangestelde mantr i 's bezocht. Op de zindel i jkheid in de huizen

en op de erven heeft deze inspectie een uitstekenden invloed gehad.

Naarmate het aantal pestgevallen verminderde, werden deze maatregelen geleideli jk ingetrokken.

Ook het tevoren speciaal opgerichte Pest laborator ium werd opgeheven. Tenslot te bleven alleen

de internat ionaal voorgeschreven maatregelen (betreffende de per iod ieke ui tzwavel ing van schepen

en prauwen) over.

Hoe sommige men-schen in ons „Moo i Indie" wonen. Stulpjes te Songojoedan. Dieren krijgen betere hokken. (Foto Gleysteen.)

Mèt de ontwikke l ing der Gemeente en de toename van haar bemoeienis op velerlei gebied kwamen

de algemeene verordeningen in de plaats van de ta l r i j ke maatregelen, speciaal tegen de pest genomen ; deze

hadden een beperkt te r re in omvat , te rw i j l de verordeningen een ui tgestrekter gebied bestreken. Ik denk

b.v. aan de bouw- en woningverordening, de vui ln isverordening en aan sommige ar t ike len van de Bakkers­

verordening. Ook de systematisch aangevangen en uitgevoerde kampongassaineering en de woningverbe­

te r ing , zoowel door de Gemeente zelf als door de N.V. Volkshuisvesting geëntameerd, werk ten alle in

één zelfde r icht ing, n l . in die van meerdere en betere hygiënische toestanden.

Natuur l i j k heeft de afkondiging dier verordeningen niet dadeli jk aantoonbare resultaten opgeleverd.

Toch zijn er in den loop der jaren heel wat verbeter ingen door ontstaan. Toestanden, die men vroeger ,,ge­

w o o n " vond, zou men nu, indien men ze aantrof, als abnormaal kwal i f iceeren.

Een van de gemeentel i jke verordeningen, waarvan de afkondiging in het bizonder heeft meegewerkt

om het pestgevaar te Soerabaia te verminderen, is de vui ln isverordening. Ook in de kampongs wo rd t nu het

vui l opgehaald. D i t heeft tengevolge, dat er geen vuilnishoopen meer in de Inlandsche wooncentra ontstaan.

Het afval en de etensresten bli jven niet lang in de huizen of op de erven, doch worden snel naar de belten

afgevoerd.

Ook met de systematische kampongsassaineering bereikt men, dat de zindel i jkheid in de kampongs

toeneemt, want z iet de omgeving van het huis er schoon en netjes u i t , dan k o m t men er vanzelf toe om ook

de woning beter te onderhouden.

Op het uitstekende werk , dat in het belang van de Volkshuisvesting is ver r ich t , heb ik reeds eerder ge­

wezen. Toch is een ideale toestand nog lang niet bereikt . Vele complexen krotwoningen, die veelal pest-

gevaarl i jk en mede daarom onbewoonbaar zi jn, moesten eigenli jk worden afgebroken. Z i j bli jven echter

gehandhaafd om de eenvoudige reden, dat er een enorme woningnood bestaat. Bij de woningte l l ing der

Gemeente in 1929 bleek, dat van de 43.800 woningen, die er in totaal in Soerabaia waren, 12.500 van perma­

nent, 7.600 van semi-permanent en 23.700, dus het meerendeel, van t i jde l i jk mater iaal waren opgetrokken.

To t het laatstgenoemde aantal behoorden de 22.000 krotwoningen. Een getal, dat voor zich zelf sp reek t !

Tenslot te vestig ik nog de aandacht op een maatregel , welke er ongetwi j feld eveneens toe heeft bi j ­

gedragen om de verbre id ing van de pest tegen te gaan, n l . de verbeter ing van de goedangs der groote s toom-

vaartmaatschappi jen en veemen op het haventerrein. Toen d i t t e r re in pas was opgespoten en de grond nog

nawerkte , was men wel genoodzaakt om opslagruimten van een l ichte construct ie op te t rekken . Deze goe-

298

dangs met hun gebarsten aarden vloeren waren soms verzamelplaatsen van rattennesten. Later, toen de

grond zich gezet had, werden de van l icht mater iaal opgetrokken pakhuizen afgebroken en vervangen door

stevige def in i t ieve goedangs met een uitstekende vloerconstruct ie.

Van de pest naar de cholera il n'y a qu'un pas. Beide gevreesde ziekten worden vaak in één adem

genoemd. Z i j hebben, oppervlakkig beschouwd, dan ook enkele punten van overeenkomst. De pat iënten

l i jden ko r t maar hevig. De ziekten kunnen zich snel verbreiden en een zeer groot aantal dooden maken.

Toch zijn er ook ta l r i j ke verschi lpunten. De cholera was hier veel eerderdan de pest. Voor 1900 was eerstge­

noemde ziekte te Soerabaia vr i jwel epidemisch.

Z i j heerschte echter niet het geheele jaar door even sterk, maar wel veroorzaakte deze gevaarl i jke

en zeer infectieuse buikz iekte te lkenmale opnieuw epidemieën. D i t epidemisch optreden begon in den Oost-

moesson. De ziekte woedde dan soms in hevige mate. In den Westmoesson, na het invallen van de regens,

nam zij in hevigheid af om vervolgens, al dan niet schijnbaar, geheel te verdwi jnen.

De cholera heerschte hier niet elk jaar even sterk. Soms kwamen er slechts weinige gevallen voor,

andere jaren weer zeer vele. Vooral 1902 is voor oud-Soerabaianen een berucht cholerajaar geweest, waar in

de z iekte hevig woedde en ta l r i j ke slachtoffers eischte.

In den t i j d , dat de vaccinatie tegen cholera nog niet bestond, althans hier in indië nog niet werd toe­

gepast, en ook de h/giënische toestanden te Soerabaia nog geheel anders waren dan tegenwoordig, was een

doeltreffende bestr i jding der ziekte u i te rmate moei l i jk , zoo niet geheel onmogel i jk. W e l isoleerde men de

zieken, vaak ook de contactpersonen, maar wi j weten nu, dank zij den voorui tgang van het bacteriologisch

onderzoek, dat er ook bij cholera naast de klinisch duidel i jke gevallen ta l van l ichte gevallen voorkomen.

Nog sterker : het gebeurde meer dan eens, dat geheel gezonde bacil lendragers de z iekte om zich heen ver­

spreidden zonder dat men bevroedde hoe d i t kon geschieden. Pas veel later, toen de wetenschap het z iekte­

ver loop had bestudeerd, vond men de oplossing van het raadsel.

Reeds spoedig na het optreden van de eerste choleragevallen greep de ziekte zoo snel om zich heen,

dat het geringe aantal doktoren en verplegers vr i jwel machteloos stond. Het eenige wat het Europeesche

publ iek kon doen, was het nemen van persoonli jke voorzorgsmaatregelen. De geneesheeren raadden aan

om het d r inkwater te koken, alleen gekookte en nog warme spijzen te nutt igen en onopengesneden vruch­

ten te eten, maar het behoeft geen betoog, dat de breede lagen der bevolking dergeli jke maatregelen niet

namen, soms ook niet konden nemen. Het infectiegevaar bleef dus bestaan en maakte onder de Inheemsche

bevolk ing ta l r i j ke slachtoffers.

Voor de Overheid werd het t i jd om kracht ig in te gr i jpen, om aan de cholera den gunstigen voedings­

bodem te ontnemen en zoodoende te belemmeren, dat de ziekte zou voor twoekeren. Er werd voor gezorgd,

dat betrouwbaar dr inkwater in overvloed verkr i jgbaar was, dat een goed functionneerende faecaliënafvoer

onts tond, dat het vu i l t ranspor t snel geschiedde, waardoor het weer mogel i jk werd om het vliegengevaar

Een pestgevaarlijk verklaarde woning.

299

te bestr i jden. Verder werd de schier eindelooze kamp aangevangen tegen de vervui l ing van huis, erf en kam-

pong. Ook werd de assaineering intensief aangepakt. Op deze wijze kon men voorkomen, dat de cholera in

de stad epidemisch bleef voortbestaan.

Maar al deze maatregelen beschutten de bevolking echter niet tegen het binnendringen van de ziekte

van buiten af. O m d i t te voorkomen dient er streng toezicht te worden gehouden op alles wat het binnen­

komen der cholera bevordert . Worden , niettegenstaande deze contro le, toch nog ziektegevallen gecon­

stateerd, die kenneli jk door invloeden van buiten de stad zijn ontstaan, dan bl i j f t er nog over den ver­

koop en het gebruik van levensmiddelen nauwlettend na te gaan en daarbij al het schadelijke voor de volks­

gezondheid te weren. Ook de cholera-vaccinatie is een macht ig wapen, waarmee men den individueelen

weerstand der bevolking tegen het infectiegevaar kan verhoogen, want de gevaccineerden loopen de ziekte

niet op en kunnen haar dus niet helpen verspreiden.

Na de ernstige epidemieën in 1902 en 1908 is de cholera, mede dank zij de getroffen maatregelen, u i t

Soerabaia verdwenen, d.w.z. zij heerscht hier niet endemisch. Wel iswaar ontstond in 1918 nog een kleine epi­

demie, maar het is vr i jwel zeker, dat zij van buiten af, n l . van Sidoardjo, waar de ziekte toen heerschte, werd

ingevoerd.

Terstond werden ta l van ingri jpende maatregelen getroffen. Men had in den loop der jaren leergeld

betaald, dus werd er streng opgetreden. De verkoop van voedingsmiddelen en dranken (st roop, ijs, enz.) op

straat werd verboden en radicaal stopgezet. Zieken — ook de l ichte gevallen — en de contactpersonen wer­

den snel en streng geïsoleerd. De massale vaccinatie van een zeer groot deel der bevolking, die zich daartoe

in groote getale aanmeldde, heeft er eveneens toe meegewerkt , dat de cholera in kor ten t i jd weer u i t de

stad verdween. Z i j nestelde zich nog een poos in het Oosten en Noord-Oosten van het voormal ig gewest

Soerabaia, maar toen zij ook daar werd geattaqueerd, sloeg zij voor goed op de vlucht.

H ier heeft men dus een pracht ig voorbeeld, hoe door isolatie van pat iënten, het nemen van hygiënische

maatregelen en massale vaccinatie een optredende epidemie kan worden bestreden.

Na 1918 is in Soerabaia geen cholera meer voorgekomen.

P E S f G E V A L L E > T E S O E R i B i l V

| T W E E - M A . V > D E L Y K S )

f SS

100 1

?

' ' , . i i r~>9\ : i " i i i-n'i I'll."' i Mi.- " M , ii>,T 1 "> i'T'd <",i I - . : ' ' ' ' ' ' ' I i' ' '::* i " ° t ' i-'^r '••"-•°' H)x'')~^<)ifi i^s i

Een interessante grafiek, aangevende het verloop van het aantal pestgevallen te Soerabaia in het ti jdvak 1911 - '31.

o TYPHUS ABDOMINALIS. Typhus, de ziekte der onzindelijkheid. — De „ l ichte gevallen" en de bacillendragers. — De typhus-morbldi tei t . — Onbetrouwbare cijfers. — Een statistiekje van den typhus te Soerabaia en te Am­sterdam. — Mortaliteitci jfers. — De typhusbestrijding. — Drinkwatervoorziening. — Bestrijding van het vliegengevaar. — Het vraagstuk van den faecaliënafvoer. — De rol van de melk. — Het zoeken naar bacillendragers. — Het doordringen van hygiënische begrippen.

I y e bestr i jding van den typhus abdominal is onder een vri j levende bevolking is een der moei l i jkste

opgaven, welke de hygiënist zich kan stel len. Men zou de genoemde krankheid als „de z iekte der onzinde­

l i jkheid par excellence" kunnen bet i te len. Ik doel met het woord onzindel i jkheid niet alleen op een vervui l ­

den toestand van huis en erf met al den aankleve van dien (zooals onrein badwater, slechte faecal iënafvoer,

vuilnishoopen en vliegen), maar ook op de onzindel i jkheid van gezin en huisgenooten (huisjongen, kokkie,

enz.).

De typhus-frequentie in een stad of in een landstreek geldt dan ook min of meer als een waardemeter

voor den graad van zindel i jkheid, waartoe de heele bevolking zich heeft weten op te werken. Tal van fac­

to ren en maatregelen moeten er toe meewerken, teneinde deze frequent ie t o t zoo gering mogeli jke af­

met ingen terug te brengen.

Verschil lende maatregelen kunnen door de Overheid alléén worden getroffen, voor andere is het ech­

te r noodig, dat de bevolking medewerkt en juist d i t fe i t maakt de bestr i jding der z iekte onder een vr i j ­

levende bevolking t o t een probleem.

De grootste moei l i jkheid der typhus-bestr i jding schuilt in het bestaan van de ta l r i j ke l ichte gevallen

en van de bacil lendragers. Zonder dat deze het zelf weten — zij zi jn overigens immers geheel gezond — kun­

nen zij vele jaren lang, soms gedurende hun geheele verdere leven, de ziekte (door contact of door besmet­

t ing van voedingsmiddelen, d r inkwater , melk, enz.) helpen verspreiden.

Men kan nu wel van overheidswege tal van hygiënische maatregelen voorschri jven en ui tvoeren, maar

het is eenvoudig ondoenl i jk om alle l ichte gevallen van typhus en de bacil lendragers onder een vri j levende

bevolking op te sporen. Vooral deze laatste groep van besmetters

kunnen er alleen dan toe medewerken om de ziekte niet verder te

verbreiden, indien zij zelf hun gevaarl i jkheid kennen en bovendien

genegen zijn bij voor tdur ing al ler lei desinfectie-maatregelen toe te

passen.

Als men d i t alles weet en de toestanden kent, welke onder

de bevolking van Soerabaia heerschen, dan komt men vanzelf t o t

de conclusie, dat de typhus hier, evenals trouwens in andere Indische

steden, moet voorkomen en dat de st r i jd tegen deze ziekte een

moei l i jke en langdurige is.

Laten wi j nu eerst de frequent ie van den typhus, de typhus-

morb id i t e i t , in de gemeente Soerabaia beschouwen.

Een hoekje van den ouden, thans afgebroken passer Genteng. De toestanden, die er heerschten, spotten met elk begrip van hygiëne. Vliegenvrij waren dergelijke passers niet te maken; zij vormden dan ook een voortdurenden besmettingshaard van typhus.

In het begin van deze eeuw meende men, dat de typhus niet in Indië voorkwam. Men nam eenvoudig

aan, dat de pat iënten aan andere ziekten leden. Betere onderzoekmethoden en het onbevangen klinisch

onderzoek maakten, dat de z iekte herkend werd. Het is voornamel i jk aan den voorui tgang der bacteriologie

te danken, dat men geleideli jk aan t o t de overtu ig ing kwam van het veelvuldig voorkomen van typhusgeval-

len in de t ropen.

Zoo ook te Soerabaia. In de jaren 1918 —'31 werden de volgende aantal len typhusgevallen officieel

gerapporteerd. ( In de laatste ko lom is het sterftepercentage opgenomen.)

1918

1919

1920

1921

1922

1923

1924

1925

1926

1927

1928

1929

1930

1931

Typhus abd.

— — 66 81 115 114 183 188 347 164 153 181 195

Para-typhus.

— — II 10 7 6 21 23 5 10 24 23 28

Totaal.

151 145 209 77 91 122 120 202 211 352 174 177 204 223

Sterfte in "'(,.

20.-

32.-

21.-

18.2

20.9

14.8

20.8

19.8

26.1

19.9

16.7

24.9

20.1

21.1

302

Deze cijfers zeggen, zooals ik hieronder nader uiteen zal zet ten, weinig, maar één conclusie kan men

vei l ig t rekken. In 1927 ziet men het aantal typhusgevallen plotsel ing aanmerkel i jk sti jgen. Aan d i t fe i t werd

door tusschenkomst van de dagbladen bekendheid gegeven. Een ieder werd aangespoord om zich te laten

vaccineeren (dr ievoudige vaccinatie). Van deze gelegenheid werd een zeer r u im gebruik gemaakt en daarna

daalde het aantal typhusgevallen, t o t het normale peil weer was bereik t , maar beneden de gewone cijfers

zakte de frequent ie echter niet.

Een van de eersten, die na den oproep in de Pers om advies kwam vragen, was de beheerder van een

internaat voor Inheemsche studeerenden, een Javaan. De aan zijn zorgen toever t rouwde jongens werden ge­

vaccineerd en toen kwam de s t room los. A l le scholen, ook de Inlandsche, kwamen zich voor de dr ievoudige

vaccinatie aanmelden. Ruim 27.000 personen werden gevaccineerd. In d i t opzicht valt sedert het begin

van deze eeuw een enorme voorui tgang te constateeren.

Ik w i l nog even terugkomen op de eerder genoemde onbetrouwbare cijfers. De tota len der beginjaren

van de officieele li jst zi jn in het algemeen lager dan later. Indien men h ieru i t t o t een voortdurende sti jging

van het aantal typhusgevallen zou concludeeren, zou men verkeerd doen. Men moet niet vergeten, dat de

bevolkingsaanwas in de periode 1920—'30 zeer belangri jk was en het dus zeer logisch is, dat ook het

aantal typhusgevallen toenam.

Daar komt nog bi j , dat grootere groepen van de bevolking, welke daar vroeger niet aan zouden heb­

ben gedacht, medische hulp gingen inroepen. De weerzin tegen de behandeling in een ziekenhuis begon te

verminderen, te rw i j l als bi jkomend opmerkel i jk verschijnsel het pol ik l in iekbezoek vermeerderde. D i t zi jn

belangri jke fe i ten, waardoor de sti jging verklaarbaar word t , zonder te meenen, dat zij aan een toename

der onzindel i jkheid is toe te schri jven. Bernard en Debré hebben het in hun „Cours d 'Hygiène" zoo ko r t en

duidel i jk neergeschreven : „Plus les enquêtes sont menés avec soin, plus grand devient Ie nombre des cas

qu'on découvre". Zoo is het !

Hoewel er van officieele zijde tal van stat ist ieken zijn

opgesteld, o.a. betreffende het voorkomen van den typhus on­

der de verschillende bevolkingsgroepen, publiceer ik die

ci j ferl i jsten hier niet, omdat zij om de hooger genoemde

redenen volkomen onbetrouwbaar zijn en men er dus totaal

verkeerde gevolgtrekkingen ui t zou kunnen put ten.

Ik w i l slechts één ui tzonder ing maken. Hieronder vol­

gen ci j ferreeksen, aangevende het aantal typhusgevallen (per

10.000 Europeanen) in Soerabaia en in Nederlands hoofdstad.

JAAR

1925

1926

1927

1928

1929

1930

SOERABAIA

43

40,8

si . i 28,3

22,7

22,1

AMSTERDAM

2,2

1.2

1,3

1,5

—

—

U i t bovenstaand stat ist iekje b l i jk t duidel i jk, dat de ty-

phusfrequentie te Soerabaia, gelijk waarschijnl i jk in alle Indische

steden, belangri jk hooger is dan in Nederland. Wel iswaar is de

vergel i jk ing niet geheel zuiver, maar toch zuiver genoeg om

een algemeene conclusie te wet t igen. Men houde er echter

rekening mee, dat t o t de Europeesche bevolkingsgroep in

Eén van de voorwaarden voor een bevredigende typhusbestrijding is het leveren van bacterlevrij drini<- en badv/ater aan de kampongbevollcing. Het nevenstaande grafiekje geeft aan het totaal aantal geplaatste muntmeters (voornamelijk in de kampongs). Wat een stijging in luttele jaren i

? 3- 4' I" ? J • |, 2 ' 5< 4 ' !• £> J ' 4. !• 2 ' 3" 4 ' 1' 2' 3' V

, S ^ S ' ^ ^ ^ / ^ Z S ' " ^ " > 9 i 0 ' ^ ^ ' I

Een oude merkwaardige foto van de „sluis" op Goebeng. Op den achtergrond : de vroegere Goebengbrug.

Soerabaia ook gerekend moeten worden de Indo-Europeanen, van wie velen in kommervo l le omstandig­

heden leven in kamponghuisjes temidden der Inheemsche bevolking. H ierdoor wo rd t het verhoudingscijfer

natuur l i jk gedrukt .

Als vergeli jkingsobject werd de t /phusfrequent ie van Amste rdam genomen, omdat slechts de cijfers

van deze stad verkr i jgbaar waren. Bil l i jkheidshalve zij hier echter vermeld , dat Amste rdam wat zi jn hygië­

nische en sociale voorzieningen betref t vr i jwel aan de spits der Nederlandsche steden staat. Een vergel i jk ing

met andere groote plaatsen zou dus voor Soerabaia heel wat gunstiger u i tval len.

Sinds 1927 bewegen de cijfers voor Soerabaia zich in dalende l i jn. De periode t o t en m e t ' 3 0 is echter

te ko r t , dan dat men zou mogen concludeeren : „E r is een bli jvende verbeter ing" .

Had men aan de morbidi te i tsc i j fers weinig houvast, de zaak verandert , zoodra wi j de mor ta l i te i ts -

cijfers beschouwen. In onderstaande tabel plaats ik naast elkaar de aantallen geconstateerde t /phusge-

vallen ( in de jaren 1921 t o t en met 1931) onder de Europeanen en Inheemschen zoomede het percentage der

sterf te. H ierdoor wo rd t het t ref fen van een vergel i jk ing t o t op zekere hoogte mogel i jk.

Jaar

1921

1922

1923

1924

1925

1926

1927

1928

1929

1930

1931

Europeanen

Aantal

57 47 59 63 97 91 118 57 55 58 62

Sterfte in *'„

12.3

10.6

10.2

17.5

11.3

17.6

11.2

3.5 10.9

19.-

11.3

inheemschen

Aantal

15 28 49 44 74 93 164 47 61 89 93

Sterfte in "

46.7

32.1

18.4

25.-

26.-

31.2

28.-

23.4

44.3

23.6

24.7

De sterf te onder het aantal geconstateerde typhusgevallen bij de Inheemschen is dus twee- t o t

dr iemaal grooter dan die onder de Europeanen.

Op welke wi jze nu kan het typhusgevaar voor de be­

volk ing van een groote stad verminderd worden, en wat

is er te Soerabaia in d i t opzicht gedaan? O m d i t na te

gaan, is het noodig te weten, hoe typhus w o r d t overge­

bracht. D i t kan n l . op de volgende twee wi jzen geschie­

den : Ie. door een di recte faecale besmett ing b.v. van het

d r inkwate r u i t den bodem (put ) , door middel van vl ie­

gen, of tengevolge van een slechten afvoer van de faeca-

l iën, enz. en 2e. doordat l i jders, verplegers of bacil len­

dragers besmet zi jn, in aanraking komen met het voedsel

en den drank van gezonden en zoodoende de bacil len

overbrengen.

Het voorkomen van de onder Ie genoemde besmett ingswijze vereischt de zorg voor goed en zuiver

d r inkwate r . In d i t opzicht heeft men in Soerabaia niet te klagen. Reeds in 1906 kreeg de stad haar

eigen dr inkwater le id ing, te rw i j l in 1927 de capaciteit vergroot werd door de verdubbel ing van de

hoofdaanvoerleiding. Sedert dien zijn de bronnen te Oemboelan gecapteerd, waarvan het water eveneens

naar Soerabaia word t geleid. Onderwi j l werd het t eko r t aangevuld met behulp van de zuiveringsin­

stal lat ie te Ngagel. ( In het hoofdstuk over de Water le id ing t re f t men de noodige details aan.)

Binnenzijde pompstation Simolawang.

Juist d i t t eko r t , dat soms vooral op het einde van den Oostmoesson vr i j groote afmetingen aannam,

is de groote moei l i jkheid geweest, welke men bij de doorvoer ing van de watervoorz iening in de kampongs

heeft moeten overwinnen. Verder heeft het heel wat geduld, t i jd en tact gekost om bij de kampongbevolking

den bestaanden weerstand te overwinnen, teneinde het ideaal te kunnen verwezenl i jken : „ leder kampong-

huis zi jn eigen water le id ing" . U i t de toename van het aantal geplaatste muntwatermeters b l i jk t nu wel , dat

die weerstand practisch gesproken is opgeheven. Ook ui t het fe i t , dat in de periode van 1921 t o t 1930 het

waterverbru ik in de kampongs met niet minder dan 93 '^ is toegenomen en d i t , niettegenstaande men

deze toename als gevolg van het reeds gememoreerde gebrek aan water heeft moeten remmen.

De bestr i jding van het vliegengevaar is hier eveneens f l ink aangepakt, dank zij de door den Reinigings­

dienst ontwikke lde act iv i te i t . Sinds 1928 heeft men de vui lnisverordening geleideli jk aan, maar systematisch

in alle kampongs van Soerabaia ingevoerd. Ook daar

w o r d t thans, evenals in de andere deelen van de stad,

vu i l en afval huis aan huis opgehaald. A l l e plaatsen,

waar vui l (o.a. stalvui l) zich kan ophoopen, worden ge­

ïnspecteerd, te rw i j l overigens aan het v l iegenvr i j houden

van de passers en vui lnisbelten zooveel mogel i jk de hand

w o r d t gehouden. (Voor verdere bijzonderheden omt ren t

den Reinigingsdienst verwijs ik naar het betreffende

hoofdstuk, biz. 148 e.v.) j

H e t vraagstuk van den faecaliënafvoer in de kampongs,

bewoond door een hygiënisch zoo ongeschoolde bevol­

k ing, is een der moei l i jkste om op te lossen. Reeds

jarenlang is de Gemeente op d i t gebied werkzaam. (B i j .

zonderheden h ie romt ren t kan men vinden in het hoofd­

stuk „A fwa te r ing en Rioleer ing", bIz. 143 e.v.). De

ideaaltoestand zal pas bereikt z i jn , indien elk huis,

g roo t of k le in , langs de hoofdwegen of in de kampongs

gelegen, èn een afvoer van faecaalstoffen door een goed

Een l<ampongprivaat, 'n schamel afgeschut plekje, zon­der dak, boven een kleine aarden afvoerleiding. Over deze leiding die in den Oostmoesson droog staat, hier en daar planken, die vaak de toegangswegen vormen to t de huisjes en vooral door de kinderen ook als W. C. worden gebruikt.

LINKS: Trap langs den kalikant op Njamploengan nnet de daar sinds jaar en dag liggende en steeds vernieuw­de faecaalhoopen, een infectiebron voor de typhusverspreiding.

RECHTS: Dezelfde trap na de aangebrachte verbetering. Aan het einde van den weg een openbare W. C. en badplaats.

funct ionneerende r io leer ing, èn dr ink- en badwater u i t de leiding bezit , maar het is te begri jpen,

dat deze si tuat ie niet op kor ten t e rm i j n te verkr i jgen is.

Tenslot te st ip ik hier nog even aan, dat ook het bandj i rvr i j maken van de stad (zie biz, 145 en 146)

een belangri jk bestr i jdingsmiddel van het typhusgevaar is geweest.

Melk speelt bij de verspreiding van de ziekte te Soerabaia een betrekkel i jk kleine ro l . D i t k o m t ,

omdat melk hier in Indië vr i jwel algemeen gekookt wo rd t gedronken, te rw i j l voor de bereiding van

verschil lende ijssoorten (st raatverkoop) meestal b l ikkemelk w o r d t gebru ik t . D i t neemt niet weg, dat de

gemeenteveearts op den gang van zaken bij de melker i jen voor tdurend toezicht ui toefent. De kwa l i te i t van

de „drank jes" , snoeperijen en levensmiddelen, welke op straat ten verkoop worden aangeboden, zi jn

u i t een bacteriologisch oogpunt bezien, gewoonl i jk zeer slecht.

Het zoeken naar bacil lendragers heeft slechts zin bij de Europeesche bevolking en dan alleen nog maar

bij de betrekkel i jk kleine groep der beter gesitueerden, die de instruct ies van de medici betreffende desin­

fectie van handen, l i j fgoed, enz. vr i j get rouw opvolgen. Bij de overige bevolkingsgroepen stu i t men in d i t

opzicht op onoverkomel i jke bezwaren, hetgeen niet te verwonderen is, indien men rekening houdt met

haar geringe hygiënische ontwikke l ing .

Beschouwt men de beschikbare typhusstat ist ieken, vooral de Europeesche en Amerikaansche, dan

k o m t men t o t de conclusie, dat de typhus in de landen met de hoogste cu l tuurontw ikke l ing meer en meer

afneemt. Rosenau conc ludeer t : „Typho id fever is more or less endemic in all countr ies. The amount of the

disease, however, varies great ly. I t is clearly a disease of defective c iv i l i za t ion" .

Seligmann v e r k l a a r t : „ D i e Typhusmor ta l i ta t eines Landes ist gewissermaszen ein Wer tmesser seiner

hyginiësche Ku l t u r " .

Het doordr ingen van hygiënische begrippen bij de geheele bevolking èn de overheidsmaatregelen vor­

men tezamen de bestri jdingswijze van den typhus. Maar aan beide eischen is in een stad als Soerabaia met

haar heterogene bevolkingssamenstell ing buitengewoon moei l i jk te voldoen. O m de hygiënische begrippen,

waaronder begrepen moeten worden het inroepen van vroegti jdige medische hulp, opname (reeds in het be­

ginstadium) van besmettel i jke zieken in de hospitalen en hygiëne in het huisgezin, ingang te doen vinden,

moeten de met d i t werk belaste personen beschikken over een groote mate van tact en geduld. Het door­

dringen van die begrippen t o t in de laagste lagen der bevolking geschiedt zeer langzaam. Forceeren kan men

d i t werk niet, hoogstens st imuleeren o.a. door een doeltreffende propaganda. Maar aanwijsbare resultaten

zi jn slechts na vele jaren onvermoeiden en onverf lauwden arbeid in een tropische stad als Soerabaia te

bereiken.

306

0 MALARIA.

De toestand voor 1900. — Baanbrekende ontdekkingen. — Het aangrijpingspunt der bestrijding. — Het eerste onderzoek op uitgebreide schaal door Dr. Terburgh, aangevangen in 1911. — Verdere onder­zoekingen. — De te Soerabaia voorkomende anophelessoorten en haar broedplaatsen. — De geïnfec­teerde gebieden. — Een typisch verschijnsel. — Maatregelen. — Resultaten. — Wat nog te v/enschen overlaat.

V, oor 1900 was de wi jze, waarop de malar ia wo rd t overgebracht, nog niet bekend. Van welke zijde pre­

cies het gevaar dreigde, wist men toen nog niet, maar wel was men er van over tu igd, dat laaggelegen, moe­

rassige streken bevorder l i jk waren voor het verbreiden der z iekte. Daarom achtte men de stadsuitbreiding

naar wat nu de „bovenstad" wo rd t genoemd gunstig voor het tegengaan van de ma lar iamorb id i te i t . In de

benedenstad echter, welke als het ware door een gordel van moerassen en vischvijvers omsloten was, bleef

het malariagevaar onverzwakt bestaan.

In 1907 meld t de off icier van gezondheid J. H. A. T. Tresl ing, dat de ma la r iamorb id i te i t in de stad

zelve — bedoeld werd de huidige „benedenstad" — zeer groot was. De

mor ta l i t e i t was in bepaalde perioden van dat jaar zesmaal grooter dan in

dezelfde maanden van het voorafgaande jaar. In 1909 was deze malar ia­

epidemie nog niet ui tgewoed. D i t b l i j k t o.a. ui t berichten van de stadsge-

neesheeren. in een kampong met 820 inwoners, gelegen temidden der tam-

baks (waarschi jnl i jk wo rd t de vroegere kampong Morokrembangan be­

doeld), waren op een bepaald oogenblik 589 personen ziek.

Deze berichten i l lustreeren in welke hevige mate de malar ia kan

opt reden. Jarenlang kan deze sloopende en afmattende z iekte den gezond­

heidstoestand van een bevolking gestadig ondermi jnen.

To t aan het begin van deze eeuw was de kennis o m t r e n t het ontstaan

en de verbre id ing van de malar ia nog een hoogst p r im i t ieve . W e l was men

ervan overtu igd dat de ziekte samenhing met moerassen, maar hoe die

samenhang was, wist men nog niet. Men meende, dat de malar ia veroor­

zaakt werd door de miasmen, door de „slechte lucht" , welke boven de

moerassen hing. Vandaar ook de naam : mal-aria.

In de voor de bacteriologie en protozoölogie zoo belangr i jke jaren

tusschen 1880 en 1900 werden ook voor de kennis der malar ia en haar

bestr i jd ing baanbrekende ontdekkingen gedaan. In 1880 vond Lavéran te

Algiers de malariaparasiet in het bloed van de pat iënten. Hi j wees haar

aan als de veroorzaakster der malar ia. Ronald Ross in Engelsch-lndië

bouwde op deze gegevens en op die, door Patr ick Manson verzameld, voor t .

Hi j ontdekte den ontwikkel ingsc/clus der analoge vogelmalaria in muskie­

ten (culex). Toen zocht hij naar de ontwikkel ingsvormen van de mensche-

Dr. J. Th. Terburgh (inspecteur B. G. D. van Apr i l 1911 to t en met Mei 1917), die het eerste onderzoek op uitgebreide schaal instelde, ten­einde juiste gegevens te verkrijgen over de malaria-morbiditeit in de stad.

Malaria-onderzoek in den kampong ; bepaling van mi l t - en parasietenindex.

lijke malaria in muskieten, vond ze niet in de culex-soorten, maar wees de anophelinen (sported wings) aan als de muskietensoort, welke de malaria op gezonde personen kan overbrengen. Deze ontdekking deed hij in 1896.

Daar deze anophelinen overal voorkomen waar stilstaand water is, was met deze wetenschappelijke vondst het geheim van den door malaria gemfecteerden mensch reeds ten deele ontsluierd, doch op het ge­bied van de succesvolle malariabestrijding was nog niet veel bereikt.

Beter dan met woorden mogelijk is, geven deze drie kaartjes van Soerabaia aan, wat op het gebied der malaria-bestrijdmg is bereikt. De kampongs in Noord- en Oost-Soerabaia zijn uit een oogpunt van malaria-bestrijding steeds zorgenkinderen geweest van den D.V.G. Men vergelijke nu eens de getallen, betrekking hebbende op den mil tmdex, respectievelijk in de jaren 1917, 1922 en 1929, en constateere dan den grooten vooruitgang, welke tot uitdrukking komt in de steeds meer „gedrukte" getallen. Zelfs een leek op hygiënisch gebied merkt in één oogopslag op, dat zegenrijk werk is verricht.

f

r

S S E R * B A A

9 2 3

80.0 97 0

83.0 81.6

S3.9 46.1

83.0

^ j

308

ff—

Ook deze beide kaartjes met getallen, betreffende parasieten­index in 1922 en 1929, spreken voor zich zeK. Duidelijk bl i jkt , dat de malaria in dit zevenjarige t i jd­vak in Noord- en Noord-Oost-Soerabaia sterk is teruggedrongen.

1922

- .Wvt ' - ) ' i

In d i t opzicht heeft de li jdende menschheid veel te danken aan den Italiaanschen onderzoeker Grassi,

die bewees, dat van de zoo ta l r i j ke en overal voorkomende anophelinen slechts enkele soorten de malar ia

kunnen overbrengen. Voor elk land, ja zelfs voor iedere landstreek zi jn het meestal slechts één of twee ano-

phel inensoorten, die de z iekte verbreiden.

Deze ontdekking bracht de malar iabestr i jd ing een f l inken stap vooru i t . Bij voortgezet onderzoek

bleek n.l. al spoedig, dat iedere anophelessoort zi jn eigen bepaalde broedplaatsen heeft. D i t fe i t nu is het

aangri jpingspunt der bestr i jding. Men gaat daarbij ongeveer als volgt te werk.

Eerst wo rd t naar de plaatsen gezocht, waar de malar ia het sterkst voorkomt . D i t geschiedt door be­

paling van m i l t - en parasietenindex bij de bewoners. ( Ik zal hier niet nader op ingaan, omdat de techniek

daarvan op speciaal medisch te r re in l igt.) Dan gaat men na, welke anophelinensoorten besmet z i jn. In de

huizen worden de anophelinen gevangen. Daarna word t onderzocht, welke soorten met malar ia besmet

z i jn. Vervolgens zoekt men naar de broedplaatsen van de schuldige muskieten en maakt de diert jes onscha­

del i jk. Men bl i j f t voor tdurend controleeren of de speciale soort anophelinen, die de malar ia overbrengt, weg­

bl i j f t . Ook gaat men doorloopend na of het aantal malar ial i jders afneemt. Is d i t het geval, dan b l i jk t de str i jd

succesvol te zi jn geweest.

W a t is er nu te Soerabaia voor de malar iabestr i jd ing gedaan ? In 1911 stelde de toenmalige inspecteur

van den Burger l i jk Geneeskundigen Dienst Dr. Terburgh het eerste onderzoek op uitgebreide schaal in ,

teneinde juiste gegevens te verkr i jgen over de malar ia-morb id i te i t in de stad. Vi j f jaar later, in 1916, werd

de Plaatselijke Gezondheidsdienst ingesteld, welke o.m. t o t taak had onderzoekingen te verr ichten om t o t

de kennis te geraken van de meest doelmatige wi jze van bestr i jding van volksziekten. Daar de malar ia hier

een der meest verbreide volksziekten was, vond in het genoemde en het daaropvolgende jaar een uitge­

breid mi l tonderzoek en in bepaalde gedeelten van de stad een bloedonderzoek plaats. D i t was noodig mede

in verband met de in 1917 optredende malar ia-epidemie. De gouvernements-arts Van Breemen en het toen­

malige hoofd van den Gezondheidsdienst C i t roen, die samenwerkte met Dr. — thans professor — Swellen-

grebel , hebben in d i t opzicht verdienstel i jk werk verr icht .

In 1917 werd het werk van Van Breemen, inzake de opsporing van de eigenlijke malaria-overbrengers,

voortgezet. D i t was noodig, omdat men eerst moest weten, welke anophelinensoorten hier de z iekte ver­

oorzaakten, om daarna de broedplaatsen te kunnen zoeken en verniet igen. Gelukte d i t , dan kon men de be­

str i jd ing aanvangen. Ook van Marine-zijde bestond voor de oplossing van het moei l i jke vraagstuk groote

belangstell ing. Begri jpel i jk, omdat de gezondheid van de ta l r i jke Marine-menschen aan den Oedjoeng op

het spel stond. Daar werd dan ook een ui tgebreid en systematisch opgezet onderzoek ingesteld naar de

malaria-overbrengende anophelinen.

L I N K S : Anophelinenvangst in den kampong.

R E C H T S : Proefvangst van muskieten in een karbouwenstal in kampong Boelaksari. He t onderzoek van de vangst wijst

ui t , welke muskietensoort de z iekte veroorzaakt .

Daarbij bleek, dat de malar ia, in de kampongs aan brak water gelegen (aan de kust en nabij de visch-

vi jvers), veroorzaakt werd door de A. Ludlowi en in veel mindere mate door de A. Rossiï. Beide anopheles-

soorten hebben haar broedplaatsen in brak water . De dieper landwaarts in gelegen kampongs, zooals Keta-

bang en Goebeng, werden met malar ia geïnfecteerd door de A. Aconi tus. Deze kiest t o t broedplaats een

helder s t roomend water l iefst met begroeide oevers. Z i j k o m t ook voor op pas geoogste sawahs ( in het Zu i ­

den en Zuid-Oosten van Soerabaia). Het is typisch, dat deze anophelessoort jarenlang voor de malaria-over­

brenging geheel onschadelijk kan z i jn, maar dan plotsel ing helpt zij de z iekte in hooge mate verbreiden.

Hoe d i t mogel i jk is, staat t o t nu toe nog niet vast.

Het onderzoek leverde echter nog meerdere positieve fei ten op. Er kon n.l. worden vastgesteld,

dat de gebieden, die het sterkst en chronisch door malar ia geïnfecteerd waren, in het Noord-Westen,

Noorden en Noord-Oosten van de stad lagen. In de kampongs Krembangan, Njamploengan en Kapasan

kwam de malar ia endemisch voor. Een hooge mi l t i ndex bij volwassenen en k inderen, gepaard aan

een hooge parasietenindex, in het bi jzonder bi j de kinderen op jongen leeft i jd, waren aanwijzingen,

dat hier de malar ia in sterke mate chronisch-endemisch heerschte en in sommige gedeelten nog

heerscht.

Naast deze endemische malar ia ontstaan af en toe acute opf l ikker ingen der z iekte, soms tengevolge

van het seizoen, soms door t o t nog toe onbekende oorzaken, waardoor de anophelinen betere bestaans­

voorwaarden kr i jgen.

Dan zi jn bij een m in of meer belangri jk deel der bevolking plotsel ing ernstige ziekteverschijnselen

waar te nemen ; het sterf teci j fer kan soms sterk sti jgen.

Zoo was 1907 voor Noord-West- en Noord-Soerabaia een berucht malaria-jaar. Ook in Maart 1921

t rad de malar ia te Tandjong Perak ( N . W . Soerabaia) en aan de Oedjoeng (N.O.Soerabaia) epidemisch op.

D i t verschijnsel v indt zi jn verk lar ing in het ontstaan van ta l r i j ke brakwaterplassen op het toen pas opge­

spoten haventerrein. In Augustus van dat jaar breidde de epidemie zich u i t over de Noordel i jke kampongs

van Krembangan, grenzende aan het havenemplacement. Juist een jaar later, n.l. in de maanden Augustus en

September 1922, sloeg de epidemie over naar de Sidotopo-buurt ( in N.O. Soerabaia), waar de z iekte, welke

acuut op t rad , vooral onder het daar wonend S.S.-personeel hevig woedde.

A l deze epidemieën ontstonden meestal in de maanden Juli (soms reeds in Mei) t o t September en

verdwenen weer, zoodra de regens in t raden. D i t opmerke l i jke fe i t had men ook theoret isch kunnen afleiden

u i t het aantal gevangen Ludlowi-anophel inen in de verschil lende maanden van het jaar. Het ondervolgend

staatje geeft aan wat ik bedoel. Ter Poorten meld t n.l., dat in 1924 op iedere 100 A. Rossi werden gevangen i n :

310

LINKS : Op deze foto ziet men tegen de klamboe van een karbouwenstal — het gefotografeerde oppervlak

bedraagt ± ' , m^—tientallen malar iamuskieten z i t ten . Men kan zich door d i t beeld een voorstell ing

maken van de intensiteit der nnalaria in den kampong Boelaksari.

RECHTS : Een broedplaats van de Aconitus-muskiet op W o n o k r o m o . Deze muskietensoort t ref t men vooral

aan in de meer landwaarts gelegen kampongs ; zij kiest to t broedplaats helder stroomend water ,

liefst met begroeide oevers.

Januari 25 A. Ludlowi

Februari 109

Maart 279

A p r i l 582

Mei 1198

Juni 1034

Juli 1371

Augustus 1035

September 720

October —

November —

December —

Ik her inner aan het hierboven vastgelegde fe i t , dat het voornamel i jk de Ludlowi-anopheles is,

die de malar ia in de kustkampongs veroorzaakt. Geheel anders is de toestand in de overige deelen

van de stad, waar de A. Aconitus de z iekte verspreidt . Daar mist men de malaria-endemie, de

voor tdurende infectie, waaraan de bevolking bloot staat. In de dieper landwaarts gelegen kampongs,

zooals b.v. in 1919 op Ketabang, t raden alleen de echte malaria-epidemieën op. Z i j verschenen op

raadselachtige wijze om betrekkel i jk plotseling bij het intreden van den regenti jd te verdwijnen en

dan ook meestal in jaren niet terug te keeren.

Al leen door een voortdurende controle der anophelinen (vangst en onderzoek naar soorten en

percentage der besmette exemplaren), gepaard aan een gestadig zoeken naar de broedplaatsen, kan men

ingelicht worden over een te verwachten u i tbre id ing der malar ia. Men kan dan t i jd ig zi jn maatregelen

t ref fen, teneinde het u i tbreken eener epidemie zooveel mogel i jk tegen te gaan. Di t gebeurt hier dan ook

sedert 1917. Dank zi j de geregelde bepaling van den m i l t - en parasietenindex heeft men bovendien een vr i j

ju is t inzicht gekregen in de resultaten van de maatregelen, welke in de verschil lende deelen der stad zijn

genomen te r bestr i jding van de ziekte.

Laten wi j nu nagaan welke die maatregelen waren. O m te beginnen moet ik er echter

nadrukkel i jk op wi jzen, dat vele van die voorzorgen niet alleen de malar ia -morb id i te i t hebben beïn­

v loed, maar ook den algemeenen gezondheidstoestand ten goede zijn gekomen. Daarbij k o m t nog, dat

Hoe men door het opspuiten van tambaks en het zorgen voor een goed functionneerende af­watering van het opgespoten terrein een door malaria geteisterde streel< (Noord-Soerabaia) in een gezonde woonwijl< l<an herscheppen.

X 4r

^.^.y^ ^mk

.sakx. . i ^ ^ ^

W^ *9K

MA . , •pv«« | |^pf!

'""'mi..

•i • .

-

1 ^J ,

» ^ ^ ? 1 M M

Het Priokplein op Perak. Waar eens tambaks vaaren, l igt nu een uitgestrekte v^oonvi^ijk op het Haventerrein.

De omgeving van de kampongs Wonokerto en Wonoasih (in Noord-Soerabaia) voor en na de verbetering.

Deze foto geeft de verbetering in de afwatering aan, tengevolge waarvan alle broedplaatsen verdwenen.

zij in sommige gevallen groot economisch nut hebben

opgeleverd, aangezien belangri jke ter re inen daardoor be­

woonbaar werden gemaakt.

De maatregelen, welke moesten en ten deele nog moe­

ten worden genomen, betreffen in hoofdzaak :

Ie . Het bandj i rvr i j maken van de stad en de o m s t r e k e n ;

daarbi j dient gezorgd te worden voor een goede afwa­

te r ing , zoodat geen poelen of plassen ontstaan en het

water overal snel afvloeit .

2e. a. Het ongevaarl i jk maken van de vischvijvers in N.W.

Soerabaia t o t ten Z. van de Doepakleiding ;

b. idem van het moeras, gelegen tusschen de Kal i Mas

en de Kali Pegirian in N. Soerabaia en

c. idem van de moerassige ter re inen ten O. van de

Kali Pegirian (N .O. Soerabaia).

( in vele der vor ige hoofdstukken, o.a. van afdeeling 3

„ D e Gemeente" , t r e f t men o m t r e n t deze uitgevoerde of nog

ui t te voeren werken de noodige bijzonderheden aan.)

We lke resultaten hebben deze maatregelen nu opgele­

verd? Beter dan met veel woorden, kan ik de enorme ver­

beter ing in den malar iatoestand hier duidel i jk maken met

behulp van de twee op de volgende bladzijde voorkomende

grafiekjes. Het eerste betref t de sterf te in het malar ia-

beruchte onderd is t r ic t Krembangan, het tweede geeft de

sterf te l i jnen aan in de geheele stad. Teneinde de groote

daling van het sterfteci j fer (u i tgedruk t in pro mil le-ci j fers

per maand) zoo opvallend mogel i jk te doen z i jn, heb ik de

twee uiteenliggende perioden 1907 —'15 en 1932—'30 onder

de loupe genomen, ik merk verder nog op, dat de „ t o p p e n "

in de sterf te l i jnen, welke de maandelijksche sterfteaangeven,

veroorzaakt werden door explosies van infect ieziekten. Be­

halve de cholera, heeft vooral ook de malar ia op deze toppen

een zeer grooten invloed gehad. (Men let te op den typischen

Augustus-top, veroorzaakt door malaria-epidemieën.)

U i t het ver loop van deze li jnen kan geconcludeerd wor­

den t o t : i e . een algemeen-dalende tendenz en 2e. de verdwi j ­

ning van den, voor het voorkomen van malar ia zoo typeeren­

den Augustus-top in latere jaren. Door de bestudeering

van nog ta l van andere ci j ferreeksen, die ik echter, om

niet in herhalingen te verval len, achterwege moet laten,

k o m t men steeds weer t o t de verbl i jdende conclusie, dat

de malar ia in Soerabaia hoe langer hoe meer aan het

verdwi jnen is.

De economische gevolgen van d i t , voor den gezond­

heidstoestand in de stad zoo belangri jke fe i t , begr i jpt men

het best, indien men weet, dat bij de Marine in kor ten t i jd

het aantal ziektedagen wegens malar ia per 100 man,

met alle kosten daaraan verbonden, verminderde voor de

Europeesche schepelingen t o t op \ en voor de inheem-

sche t o t op l/g.

312

• ^ htA toMA'

Qflwc-cvitc o o c c a o a i a ; SuiiUfu,mdu,i^nio.a.Hè

tS l ! - isse

Öiiè èii t t tclr c3ï»t<;m6an<3an . ^M^* i.»«nEt' ,r^«a««3

t l

5 » » -*r ^a*^ J i ^ /Tïvif y , /?M*~ ^^U« J^ <U^ 4<^ m^ A*v A^

Niettegenstaande deze prachtige resultaten, zou men er toch verkeerd aan doen, voldaan en tevreden, alles verder maar aan het lo t over te laten. N.O.Soerabaia met zi jn slechte afwater ing en brak water b l i j f t zorg en toezicht eischen. Maar ook de opgespoten en gedraineerde ter re inen in N.W. en N. Soerabaia me t hun bodem, die practisch geen verval heeft, daardoor moei l i jk kan afwateren en nog voor tdurend aan „ i n k l i n k i n g " onderhevig is, moeten hygiënisch nauwlettend bewaakt worden. Di t k lemt te meer, daar op die ter re inen (vroeger vischvijvers) woningen verr i jzen. Een geheel nieuw stadsgedeelte is daar ontstaan in de streek in het Noord-Westen der stad, die eens voor de gezondheid zoo fataal was.

Hoe meer men de volkskracht verhoogt en het vroeger onbewoonbare stadsdeel bewoonbaar maakt , hoe meer het mogel i jk zal worden om de gelden, besteed aan het opspuiten en draineeren van den grond, in mindere of meerdere mate rendabel te maken.

De kampongs Wonokerto en Wonoasih (in Noord-Soerabaia) voor en na de verbetering, tengevolge waarvan een A. Ludlowi-broedplaats, midden in den kampong gelegen, is verdwenen.

Wijze van afwatering op het opgespoten haventerrein. Zoo­wel de groote hoeveelheden water in den Westmoesson, als de geringere in den Oostmoesson kunnen zonder stagnatie worden afgevoerd.

313 I

0 POKKEN EN DYSENTERIE. In de groote steden in Indië komen meer pokkengevallen voor dan in liet binnenland. — De oorzaken. — Het aantal pokkengevallen, sedert de instelling van den Plaatselijken Gezondheidsdienst. — De epi­demie van 1924. — Haar verklaring. — Bacillaire dysenterie. — Het vliegengevaar. — Veel verbeterd. — Statistische gegevens.

n de Europeesche landen, waar een goede vaccinatie en revaccinatie plaats vinden, zi jn de pokken

een vr i jwel onbekende ziekte geworden. Deze toestand w o r d t in Indië het meest benaderd in die st reken,

waar men met de koepokinent ing een belangri jk percentage der bevolking bere ik t . D i t is in de groote

steden helaas niet het geval. H ie rvoor zi jn verschil lende oorzaken aan te wi jzen.

Aangezien het dessaverband niet bestaat, bezi t ten de kamponghoofden weinig gezag over de bevol­

k ing. Aan den oproep voor vaccinatie w o r d t niet of slecht voldaan. Ook door de ta l r i j ke verhuizingen is het,

ondanks de moei te , die gedaan wo rd t , moei l i jk eenig bevredigend resultaat te bereiken.

Wanneer dan tengevolge hiervan de pokziekte af en toe opleeft, k r i jg t de bevolking weer angst, n iet

alleen voor de z iekte, maar ook voor de noodzakel i jke gedwongen isolatie. Gedurende een kor ten t i jd heb­

ben ta l r i j ke vaccinaties plaats, maar zoodra het gevaar, tengevolge van de inent ing op groote schaal, weer

geweken is, volgt een inz ink ing. Een geringer percentage van de bevolking begeeft zich naar de inentings-

plaatsen. L 'histoire se repète !

Verder moet men in aanmerking nemen, dat de toename der bevolking i nde groote Indische steden

en zeker in een stad als Soerabaia zeer groot is. D i t k o m t niet alleen door het hooge geboorteci j fer, maar

ook doordat velen, voor wie in de dessa geen plaats meer is, naar de stad t rekken om er werk te v inden.

Voor Soerabaia bedroeg de toename van de Inlandsche bevolking in de periode van 1920—'30 (volgens de

gehouden volkstel l ingen in die jaren) ongeveer 8 0 " „ ; het aantal Inheemschen steeg in dien t i j d n.l. van

147.841 t o t 265.872.

Binnen het dessaverband zorgen de hoofden ervoor, dat de bewoners op de inentingspunten verschij­

nen, maar wie doet hetzelfde voor de „ t r e k k e r s " ? Ais die eenmaal in de groote stad zi jn aangekomen, moe­

ten zi j v r i jwe l van den beginne af op eigen beenen staan. Maar dan is het ook n i e t t e verwachten, dat zi j zich

plotsel ing geheel v r i jw i l l i g tegen pokken laten inenten en daarvoor een tocht naar de opgegeven plaats over­

hebben.

Hoe staat het nu met het aantal pokkengeval len, dat hier werd geconstateerd? D i t aantal bedroeg,

sedert de instel l ing van den Plaatselijken Gezondheidsdienst in 1919 16, in 1920 3 en in 1921 slechts I . Einde

1921 en in den loop van het daaropvolgend jaar hadden hier een algemeene vaccinatie en revaccinatie plaats.

Deze inentingen werden als voorzorgsmaatregel noodzakel i jk geacht, daar te Semarang ta l r i j ke pokkenge­

vallen waren waargenomen.

De resultaten bleven echter beneden verwacht ing. Niettegenstaande de groote moei te, welke men zich

getroost te, bere ik te de revaccinatie 66''o der volwassen bevolking en slechts 3 6 % van het aantal k inderen ;

in to taa l werden 116.178 personen ingeënt. In 1922 werden 27.480 personen gevaccineerd ; het aantal pokken­

gevallen steeg t o t I I . Het daaropvolgend jaar werd geen enkel geval gerapporteerd, doch in 1924 consta­

teerde men niet minder dan 746 gevallen, waaronder 548 met doodel i jken af loop. In to taa l hadden dat jaar

146.033 vaccinaties plaats gehad.

Deze epidemie werd ontdekt bij de invoer ing van de verpl ichte doodschouvy. In de laatste maanden

van 1923 kwamen n.l. 10 pokkengevallen aan het l icht, welke niet als zoodanig waren gerappor teerd. In de

eerste helft van 1924 breidde de epidemie zich u i t . W e d e r o m had een algemeene vaccinatie plaats, waar­

door 123.375 inwoners met pokstof werden behandeld. Als gevolg van de gedurende de volgende jaren

voor tgezet te massa-inentingen, luwde de epidemie om tenslot te practisch gesproken geheel te verdwi jnen.

De volgende statistische gegevens wi jzen d i t duidel i jk u i t :

Jaar

1925

1926

1927

1928

1929

1930

Aanta l

pokkengevallen

44

20

21

17

4

1

Aantal

vaccinaties

38.980

28.248

4.309

11.166

25.430

26.821

Opperv lakk ig beschouwd mag het misschien verwonder ing wekken, dat in 1924 nog 746 pokkengeval­

len konden voorkomen, niettegenstaande in 1922 zoo'n groot percentage der Inheemsche bevolking was

gerevaccineerd. Maar zoo heel vreemd is d i t n iet . De beide jaren 1921 en '22 waren „malaise j a ren " . Einde

1922 t rad er een opleving in het economische leven in. D i t had t o t gevolg, dat vele Inlanders u i t het binnen­

land naar de stad t rokken . De groote toename der Inheemsche bevolking, welke door de hierboven afge­

d ruk te u i tkomsten van de volkstel l ingen in 1920 en '30 wo rd t aangegeven, viel in de jaren 1923 en '24. Juist die

bi jzondere toename van personen buiten de stad afkomst ig, veroorzaakte het groote aantal pokkengevallen.

Tenslot te w i l ik deze reeks beschouwingen over de te Soerabaia meest voorkomende volksziekten

besluiten met de baci l laire dysenterie. Voor deze infectieuse buikz iekte gelden ongeveer dezelfde opmer­

kingen als voor den typhus, echter met d i t verschi l , dat om de verspreiding van de dysenterie tegen te gaan

men het vliegengevaar met nog grootere intensi te i t dient te bestri jden ; de bacil lendragers zijn evenwel

voor hun omgeving minder gevaarl i jk.

Op het gebied van de vui lverwi jder ing in de kampongs is na 1900 reeds heel wat verbeterd. Het aspect

van vele stadskampongs is enorm veranderd. Waar vroeger vuilnishoopen en modderpoelen, vaak met een

d ikken algengroei bedekt, de wegen versperden, heerschen nu zindel i jkheid en reinheid. Overal verr i jzen

de door de Gemeente gebouwde bad- en privaatgebouwtjes, waarvan steeds meer gebruik word t gemaakt.

Toch bl i j f t er nog heel wat te doen. In vele kampongs verkiest de bevolking nog steeds in de vr i je na­

tuu r te defaeceeren in plaats van behoorl i jk gebruik te maken van de openbare W.C.'s. Vooral in de Madoe-

reesche kampongs t re f t men d i t euvel aan. Ook hier zal men tenslot te moeten geraken t o t den aanleg van

een stadsrioleering met huisaansluitingen en eenvoudige kampongpr ivaten.

A l is het aantal sterfgevallen aan baci l laire dysenterie niet hoog ( I I in 1924), het aantal l ichte geval­

len, dat aan de waarneming ontsnapt, is veel grooter . De beteekenis van deze ziekte, vooral voor jonge

k inderen, moet dan ook niet worden onderschat.

Het ondervolgende staatje geeft het aantal aangegeven gevallen van baci l laire dysenterie ( in de ja­

ren 1922 t m 1930) en het aantal aan die z iekte overleden personen. Men houde echter goed voor oogen,

dat het werke l i jke aantal veel grooter is, dan dat der gerapporteerde gevallen.

Gevallen

Overledenen

1922

31

7

1923

22

4

1924

66

I I

1925

22

2

1926

44

6

1927

53

8

1928

29

5

1929

21

4

1930

31

9

0 D E STERFTE.

Kindersterfte. — Moeilijkheden bij het verzamelen van betrouwbaar vergelijkingsmateriaal. — Baby­verzorging. — Zuigelingensterfte vri j hoog. — Voornaamste oorzaken. — Bestrijding in organisatorisch verband. — Drie instellingen. — De kindersterfte beïnvloedt de algemeenc sterfte. — Volkstellingen en sterftecijfers.— De algemeene sterfte teruggebracht van 56 , i n l 9 l 9 t o t 2 l in 1931.—De toppen in het ie kwartaal, voornamelijk veroorzaakt door : Ie de zuigelingen- en kleutersterfte en 2e door die van ouden van dagen. — Oorzaken. — Balans,

n d i t hoofdstuk zul len de sterfteci j fers onder de loupe worden genomen; eerst zal ik de k inderster f te

en daarna de algemeene sterf te behandelen.

Wanneer men het s ter f teprocent van de k inderen en zuigelingen der Inheemsche bevolking w i l vast­

stel len, s tu i t men op groote moei l i jkheden.

D i t is niet zoo heel v reemd, als men weet, dat voor deze bevolkingsgroep nog geen burger l i jke stand

bestaat. Wel iswaar moeten de geboorten bij de Inlandsche hoofden worden aangegeven en deze behooren

haar weer te rappor teeren, maar bij onderzoek bleek meerdere malen, dat deze wi jze van geboortenaan-

gi f te vr i j stroef we rk t . Bovendien zi jn de verkregen gegevens lang niet a l t i jd betrouwbaar.

V r i j algemeen wo rd t het aantal geboorten per jaar, dus ook het aantal zuigelingen (k inderen beneden

I jaar) op 4 ° o van de bevolking geschat. Let wel : geschat. De prak t i j k heeft echter uitgewezen, dat d i t

percentagecijfer vr i j zuiver is. Aangezien men, tengevolge van de verpl ichte doodschouw, het aantal

sterfgevallen nauwkeur ig weet en de zuigel ingensterfte kan ramen, beschikt men tenminste over meer of

minder betrouwbaar vergel i jk ingsmater iaal , dat des te waardevol ler wo rd t , naarmate het over een langere

t i j ds ru imte loopt .

Dat de zuigel ingensterfte te Soerabaia vr i j hoog is, behoeft geen verwonder ing te baren, als men be­

kend is met de wi jze, waarop de Inlandsche moeder van iageren stand haar baby verzorg t . Na eenige dagen

of weken van borstvoeding w o r d t overgegaan t o t bi jvoeding, waartoe gebruik w o r d t gemaakt van b l ikke-

melk — goede koemelk is meestal te duur — of van ri jstepap met een stuk pisang. Als lepel voor de pap doet

de ongewasschen hand van de moeder dienst. De voeding zelf is een soort van st r i jd tusschen de baby, die

daarbi j op den rug liggend tusschen de knieën van de moeder, de pap met de tong u i t zi jn mondje t rach t t e

duwen, en de moeder, die deze teruggeduwde pap met haar vingers steeds weer in het mondje w u r m t .

Eindel i jk is de pap ve rwerk t en w o r d t de „ h a p " met een nieuwen aangevuld. Dat h ierbi j noch van een

goede voeding, noch van een hygiënische voedingswijze gesproken kan worden, is duidel i jk .

Bij de meer bemiddelde volksklassen is het met de zorg voor den baby echter heel anders gesteld ;

zi j staat weinig bij die der overeenkomstige Europeesche bevolkingsklassen ten achter. Bij de Chineesche

en Arabische bevolkingsgroepen evenwel laat de zuigel ingenzorg eveneens nog veel te wenschen over. Ook

daar heerschen nog methoden, welke met een hygiënische voeding en verzorging van den zuigel ing in s t r i jd

z i jn . Deze ingewortelde gewoonten kunnen, evenals bij de Inheemschen, slechts met veel moei te en na

langen t i jd door betere worden vervangen.

Ik laat nu , voordat ik de oorzaken van de vr i j hooge zuigel ingensterfte bespreek, eerst eenige

cijferreeksen volgen. Z i j hebben bet rekk ing op de zuigel ingensterfte ( in procenten u i tgedrukt ) onder de

verschil lende bevolkingsgroepen in het t i jdvak van 1924 t , m 1930.

Zuigel ingensterfte in % . Bevoll<ing :

1924

1925

1926

1927

1928

1929

1930 0

Inheemsche

')

30.2

18.9

21.6

21.0

21.2

22.3

17.4

Chineesche

')

19.0

17.2

20.2

22.3

19.3

19.1

17.8

Arabische

')

20.7

21.1

23.4

18.2

14.1

18.6

18.5

Europeesche

')

7.1

7.8

8.1

7.0

6.1

5.7

7.2

^) Het aantal zuigelingen, berekend naar 4 % van de bevolkingssterl<te, ^) Berekend naar de cijfers van de volkstelling 1930.

Naast de slechte hygiënische verzorging en de z iekten, welke het organisme van den zuigeling

verzwakken (o.a. malar ia) , moeten als de voornaamste oorzaken van de groote zuigelingensterfte worden

aangemerkt : voedingsstoornissen, aandoeningen der luchtwegen (bronchi t is , broncho-pneumonieën en

angina), ber i -ber i , enz.

De bestr i jd ing van de zuigelingensterfte kan niet incidenteel geschieden. Daar is een organisatie voor

noodig. Deze over tu ig ing v indt haar grond in de hierboven genoemde oorzaken en in het fe i t , dat de

malar ia, die de zuigel ingensterfte sterk beïnvloedde, t o t geringe proport ies is teruggebracht.

De organisatie, welke men hiervoor geprojecteerd en ook reeds aanvankeli jk t o t u i tvoer ing gebracht

heeft, omvat : huisbezoek, vroedvrouwhulp, voor l icht ing, pol ikl inische contro le der zuigelingen (consulta­

t iebureau), melkkeukens, ziekenhuiszorg en algemeene propaganda. Men is uitgegaan van de gedachte, dat

het par t icu l ier in i t ia t ie f in deze organisatie een bepaalde taak heeft te vervul len, te rw i j l de overheid rege­

lend, zoo noodig steunend en aanvullend werk ver r ich t .

Dr ie organisaties zijn hier reeds in de boven aangegeven r icht ing we rkzaam: Ie de Inheemsche Ver-

eeniging voor Kinderzorg ; 2e de Chineesche Vereeniging Soe Swie Tiong Hwa ie W a n en 3e de Vereeniging

Wi jkverp leg ing „ M a r d i Santosa". Aan de eerstgenoemde vereeniging is een vroedvrouw verbonden, die

samenwerkt met de zuigelingen- en k inderpol ik l in iek van den Gezondheidsdient en met de Chineesche

pol ik l in iek op Kal iondo. Soe Swie Tiong Hwa Ie W a n heeft speciaal een vroedvrouw in dienst voor het

werk buiten de pol ik l in iek, te rw i j l de Vereeniging Wi jkverp leg ing, welke uitgaat van de Zending, beschikt

over een Europeesche verpleegster (tevens vroedvrouw) en twee Inlandsche verpleegsters.

Dat de vr i j hooge kindersterf te (0—5 jaar) de algemeene sterf te beïnvloedt, is logisch. Ook in Europa

is d i t het geval. Daar dankt menig land zi jn geboorte-overschot zelfs nog alleen aan de daling van de

k inderster f te .

Het eigenaardig ver loop van de sterf tel i jn hier (me t toppen in het voorjaar) is voor een belangri jk

deel te w i j ten aan de zuigel ingensterfte in de regenmaanden en voor een geringer deel aan de in dien t i jd

geconstateerde grootere sterf te van ouden van dagen. De plotselinge temperatuurswissel ingen, de hooge

vochtigheidsgraad, de k ro t ten , waar in velen moeten wonen, en de onvoldoende kleeding van een deel der

bevolking zi jn daar mede schuldig aan.

Als logische afslui t ing tevens samenvatt ing van deze reeks van hoofdstukken, waar in o.m. werd ge­

wezen op de vele maatregelen, welke in den loop der jaren werden genomen te r bestr i jding van de ver­

schillende infect ieziekten, laat ik hier nog het een en ander volgen over de algemeene sterftecij fers. Daar­

u i t zal dan tevens bl i jken, dat de genomen maatregelen doel hebben getroffen.

Het is echter een groote moei l i jkheid om over juiste cijfers de beschikking te kr i jgen. Vroeger tast te

men daaromt ren t vr i jwe l in het duister, daar er voor de meeste bevolkingsgroepen nog geen burger l i jke

Baby-contröledag van de Inheemsche vereeniging „Kinderzorg" in de poli­kliniek van den P.G.D. aan de Hce-

, — _ . renstraat.

Stand bestond. Nu is in dezen toestand verbeter ing gel<omen door de invoering van de verpl ichte

doodschouw. De sterfteci j fers zi jn tinans nauwi^eurig bel<end, te rw i j l de regelmat ig terugkeerende volks­

te l l ingen correct ie der bevolkingscijfers mogel i jk maken.

Deze bevolkingscijfers waren vroeger niet nauwkeur ig bekend. Z i j werden meestal te laag opgegeven,

maar ook de sterfteci j fers werden (voor de invoering van de doodschouw) te laag gesteld, zoodat d i t elkaar

eenigszins compenseerde bij de berekening van de promil le-ci j fers. Daarna kwam de doodschouw juiste

in l icht ingen over de absolute sterf te verschaffen. Daar de bevolkingscijfers onnauwkeur ig en bli jkens de volks­

te l l ingen te laag waren geschat, ontstonden perioden met te hoog getaxeerde sterfteci j fers. De per iodieke

volkstel l ingen maakten het mogel i jk een welkome correct ie aan te brengen.

In het ondervolgend grafiekje van de sterf tel i jnen b l i j k t deze correct ie duidel i jk u i t de plotselinge da­

l ingen in de jaren 1920, 1925 en 1930, in welke jaren n.l. volkstel l ingen plaats vonden.

Aangezien de burger l i jke stand voor Europeanen reeds sedert lang bestaat, kunnen de sterftecij fers

van deze bevolkingsgroep dus met die van vroegere jaren vergeleken worden.

U i t de volgende ci j ferreeksen, betrekk ing hebbende op de groepen Europeanen en Inlanders, moge

de enorme verbeter ing van de getroffen maatregelen voor de sterf te bl i jken.

Jaren

1905 t m 1910

1925 t m 1930

1931

Sterf te O 00

E U R O P E A N E N .

22 - 24,2 - 30,21) _ 25,4 - 26.2 - 30,6

1 1 , 7 - 1 1 , 2 - 9,4 - 7 , 8 - 8 , 2 - 1 0 , 2

9,2

1905 t m 1910

1925 t m 1930

1931

I N L A N D E R S .

36 - 4 1 , 8 - 6 0 , 3 1 ) - 5 3 , 8 - 4 8 - 5 7 , 3

28,3 - 29,3 - 28 27.7 - 35,2 - 24,3

21

De onderstaande curve omvat een langer t i jdsver loop en geeft, zoowel de kwartaalster f te als de jaar-

sterf te aan van 1919 t o t 1931.

' ) 1907 was een nnalariajaar. De sterfte in 1929 is door de volkstell ing 1930 gecorrigeerd.

m m m

60

'40

m »

- 'V

1 1 1 I I ! I ! f I S g ! ! IIZS. < I 9 S S ' ]'Hit I ! 9 S 9 ' t » J 6 I I S ï t I ! 9 ? a I I 9 S » I I 9 Ï 0

W a t in deze l i jnen opval t , is de schol<sgewijze daling in de jaren 1920, 1925 en 1930. Deze daling is te

danken aan de hierboven bedoelde correcties op de sterftecijfers tengevolge van de volkstel l ingen, in 1920

en '30 door het Gouvernement en in 1925 door de Gemeente gehouden.

U i t het bovenstaande grafiekje b l i jk t dus, dat men er in geslaagd is om de algemeene sterf te te rug te

brengen van 56 / in 191 9 t o t 24 in I 930 en zelfs t o t 21 / ^ in 1931.

Er is echter nog meer u i t het graf iekje op te maken. Beschouwt men n.l. de l i jn der kwartaalster f te,

dan val t als eigenaardigheid op de telkens terugkeerende „ t o p p e n " in het Ie kwartaal van elk jaar, te begin­

nen bij 1924. H iervoor is de volgende verk lar ing te geven. In 1923 waren de malariabestr i jdingsmaatregelen

in N.O. en N. Soerabaia reeds zoover gevorderd, dat er in de volgende jaren geen epidemieën meer ontston­

den. Deze konden dus voortaan geen speciale tendenz meer geven aan den loop der sterf tel i jnen, welke haar

gr i l l ig ver loop ver loor en een vr i j vasten vo rm ging aannemen.

Maar de „ t o p p e n " in het eerste kwartaal bleven bestaan. Hoe k o m t d i t ? O m d i t na te gaan, heb ik

ondervolgend grafiekje laten samenstellen. De bovenste l i jn geeft aan de to ta le sterf te in verschil lende jaren

en wel kwartaalsgewijze, niet in promil le-ci j fers u i tgedrukt , doch in absolute getal len. H ierdoor komen de

toppen van het Ie kwartaal nog beter u i t .

— i

" ~

i

/ /

7

\

\

%

,---

— —- ^' /

\ V

X

• • - -

r:

/ •

^"

1

/ 1

2600

J»#öö

Zsoo 2008

fSöO ^

/soo \ / /•tao

_ 1 1 i I I /C^a-rA,-/ t' t' S' * ' / • 1' i'- &' ' ' ^' 3 ' <" «"• ^ ' '•• *••

-/«»- /9Z5 19 26 /SZ7 f^ZS /92P /930 /93/

xl» i U )w

t,c ^<- /<- ^' T 4'^ f' S' 3" Y*

Bij nadere beschouwing van die gr i l l ige l i jn b l i jk t , dat de sterf te in het 4e kwartaal een onregelmat ig

ver loop heeft. Nu eens is de sterf te dan het laagst van alle kwarta len, soms geli jk aan die van het 3e kwar taa l .

319

maar ook kan wel eens een aanloop t o t de sti jging in het Ie kwartaal worden geconstateerd. Regelmatig is

echter de verhoogde sterf te (welke den beruchten Januari-top veroorzaakt) in het Ie kwar taa l van elk jaar.

D i t fe i t b l i j f t n iet alleen beperkt t o t enkele onderd is t r ic ten, doch s t rek t zich u i t over de geheele gemeente.

H ie ru i t b l i j k t dus, dat de meer of minder goede hygiënische toestand in het een of andere onderd is t r ic t géén

invloed ui toefent op het ontstaan van dien bewusten „ t o p " . Maar wa t is daar dan wèl de oorzaak van ? O m

die oorzaak op te sporen, zul len wi j thans ook de overige curven van het graf iekje in beschouwing nemen.

Onder de l i jn van de to ta le sterf te z iet men er een getrokken waar (rechts) 0—5 jaar bij staat. Deze

curve geeft niet alleen de sterf te onder de zuigelingen (O—I jaar) , maar ook die van de kleuters (1—5 jaar)

aan. Deze sterf te l i jn (0—5 jaar) ver toont in haar loop een typische overeenkomst met de to ta le s ter f te l i jn ;

zi j loopt daar zelfs geheel paral lel mee. De scherpe 1 e-kwartaal-toppen komen in beide l i jnen voor.

Indien wi j nu de sterf te onder de zuigelingen en kleuters u i t de to ta le ster f te l i jn e l imineeren, kr i jgen

wi j een curve, aangevende de sterf te onder de menschen van 5 jaar en ouder. Deze curve ver toont , zi j het

dan ook in veel geringere mate, toch nog kleine toppen ; zi j loopt echter lang niet meer zoo evenwijdig aan de

to ta le s ter f te l i jn .

U i t de op de hierboven aangegeven wijze verkregen l i jn , welke de sterf te aangeeft onder de menschen

boven de 5 jaar, e l imineeren wi j tens lot te nog het aantal sterfgevallen van de 40-jarige en oudere perso­

nen. Bl i j f t over de sterf te onder de menschen van 5—40 jaar. En deze curve heeft, vergeleken met de andere

sterf te l i jnen, een to taa l onafhankel i jk ver loop. Z i j ver toont weliswaar zeer geringe verheffingen in den

regen- en kenter ingst i jd , maar heeft overigens een bet rekkel i jk vlak ver loop. Er is weinig of geen geli j­

kenis me t de to ta le ster f te l i jn .

W i j kunnen nu dus vei l ig concludeeren, dat het de zuigelingen- en k leuterster f te is, welke in de eerste

plaats de toppen veroorzaakt in de Ie kwarta len op de curve der algemeene sterf te. Vervolgens w o r d t het

ontstaan van deze toppen ook nog, zi j het in geringe mate, beïnvloed door de sterf te van de ouden van da­

gen. Deze conclusie w o r d t vo lkomen gedekt door de gegevens van de verpl ichte doodschouw.

Als oorzaak van deze verhoogde sterf te, die elk jaar gedurende een bepaalde periode terugkeer t , v indt

men nog steeds ziekten van de ademhalingsorganen opgegeven. Vooral in de oudere leeftijdsklassen t re f t

men ook de longtuberculose als doodsoorzaak aan.

Indien wi j nu de balans opmaken van de resultaten der groote hygiënische maatregelen, dan komen

w i j in het ko r t t o t de volgende conclusie : De malar ia- en choleraëpidemieën, welke vele slachtoffers en de

zeer hooge toppen in de ster f te l i jn veroorzaakten, zi jn thans practisch gesproken verdwenen. W i l men de

sterf te nog meer doen dalen en ook de voorjaarstoppen v lakker laten worden, dan zul len de „ g r o o t e " maat­

regelen, welke t o t nu toe alle aandacht opeischten, plaats moeten maken voor den meer geduldigen en lang­

zamer inwerkenden arbeid, besteed aan zuigel ingenzorg, typhus- en tuberculosebestr i jd ing. Naast het directe

medisch-hygiënische werk zal men zich in de naaste toekomst meer dienen toe te leggen op de propaganda

en de volksopvoeding in hygiënisch opzicht .

^ p DE GEMEENTELIJKE VEEARTSENIJKUNDiGE DIENST. De noodzaak om toezicht uit te oefenen op vleesch en mell<. — Vleeschvergiftigingen. — Bezoedeling door pathogene en apathogene kiemen. — Voorzorgsmaatregelen. — De toestand voor 1912. — Aanstel­ling van een gemeenteveearts en een opzichter-keurmeester In 1913. — Het oude slachthuis, een wan­hoop. — Terreinkeuze, kosten en Ingebruikname (in Maart 1927) van het nieuwe abattoir. — Ligging en indeeling. — Moeilijkheden. — Uitbreidingen. — Een koelhuis voor Soerabaia niet dringend noodig. — Het meeste vee komt van Madoera. — De slacht. — De halssnede : geen dierenmishandeling en zeker niet slechter dan de Europeesche methoden. — De vleeschkeuring. — De varkens van Bali. — De Slacht-verordening. — De vleeschverkoop. — De walidjo's. — De lage vleeschprijzen en het gevolg daarvan. — Grafische voorstelling van het aantal geslachte dieren (1920—'31).— De Melkverordening.— De keuring van het melkvee. — De tuberculose en haar bestrijding. — Mond- en klauwzeer. — Febris undulans. —

K Het melkonderzoek. — De melkerijen. — De stalhouderijen en het keuren van paarden.

o r t na de instel l ing van de Gemeente Soerabaia werd de behoefte gevoeld, toezicht u i t te oefenen

op eenige voedingsmiddelen, waarvan het bekend is, dat het nut t igen ervan onder bepaalde omstandig­

heden ernst ig nadeel voor de gezondheid van den consument kan veroorzaken.

To t deze voedingsmiddelen, welke bij ui tstek geschikt z i jn, z iekten of vergif t igingen te verwekken,

behooren twee belangri jke van dier l i jken oorsprong, n l . vleesch en melk.

Het gebruik van vleesch afkomst ig van zieke dieren kan aanleiding geven t o t ernstige z iekten, welke

niet zelden den dood van den consument tengevolge kunnen hebben. Vele van dergel i jke vergif t igingen zi jn

in den loop der jaren in de medische en veeartsenijkundige l i te ra tuur beschreven, waarbi j het verband tus-

schen het zieke dier en de consumptie van het vleesch met absolute zekerheid kon worden vastgesteld.

De meeste vleeschvergift igingen door bacteriën veroorzaakt komen op rekening van de paratyphus-

k iemen, welke men als verwekker van verschil lende ziekten bij den mensch en onze huisdieren kent. Be­

rucht en gevreesd is het gebruik van vleesch afkomst ig van zoogenaamde noodslachtingen, waaronder men

verstaat het slachten van dieren, welke zoo ernst ig ziek zijn geweest, dat voor het leven werd gevreesd en

waarbi j getracht werd het vleesch door t i jd ig slachten van het zieke dier nog voor de consumptie geschikt

te maken.

Het spreekt vanzelf, dat dergel i jk vleesch zeer streng moet worden onderzocht, waarbi j een bacte­

riologisch onderzoek van vleesch en organen moet plaats vinden, opdat het geheel worde afgekeurd, indien

maar de minste afwi jk ing of geringste kiemhoudendheid van het vleesch word t geconstateerd.

Hetzelfde geldt voor vleesch, waar in parasitaire aandoeningen worden gevonden, zoodat niet zelden

heele dieren naar de verbrandingsoven worden gebracht, waar het ondeugdeli jk bevonden vleesch t o t vleesch-

en beendermeel, vet en l i jm wo rd t verwerk t .

Niettegenstaande de strengste keuring kan vleeschvergift iging toch nog plaats vinden, als n l . de

infectie pas opt reedt na den dood van het slachtdier. Men spreekt dan van de zoogenaamde postmorta le

infecties. Bezoedeling van het vleesch met pathogene (ziekteverwekkende) kiemen is dan de oorzaak. Niet

zelden zi jn In zulke gevallen de ziekteveroorzakende kiemen afkomst ig van smetstofdragers u i t de

bedri jven of zelfs u i t het huisgezin van de consumenten.

Doch ook bezoedeling met apathogene (niet-ziekteverwekkende) kiemen mag niet als geheel onge­

vaar l i jk worden beschouwd. Berderf t reedt daardoor veel sneller op, te rw i j l het gebruik van dergel i jk

bedorven mater iaal niet onschadelijk is.

In de l i t e ra tuur zi jn verschil lende gevallen van vergif t igingen door het gebruik van bedorven hammen

en gehakt beschreven, hetgeen toch ook geenszins te verwonderen is, daar vleesch als een u i terst gunstige

voedingsbodem voor de meeste bacteriën is te beschouwen, zoodat deze, vooral bij de hier heerschende

hooge tempera tuur en grooten vochtigheidsgraad, zich snel kunnen vermeerderen.

Het is dan ook van het grootste belang, in het bi jzonder in de t ropen, dat veel zorg wo rd t besteed aan

de wi jze van slachten. D i t d ient te geschieden op plaatsen, waar besmett ing van bui ten niet zoo gemakkel i jk

kan geschieden. Vliegen moeten om die reden buiten worden gehouden. Het t ranspor t van het vleesch van

het slachthuis naar de verkoopplaatsen dient op doelmat ige wi jze te geschieden en ten s lot te, het bewaren

en het verkoopen van het vleesch behoort plaats te vinden in zindel i jke, luchtige en gemakkel i jk te reinigen

loka l i te i ten.

W a t heeft de Gemeente Soerabaia nu op d i t gebied in den loop der jaren t o t stand gebracht ?

Voor 1912 was de runderslacht reeds gecentraliseerd op een zeer p r im i t i e f ingerichte slachtplaats

te Kapasan, gelegen in de Chineesche kamp. Deze inr icht ing werd oorspronkel i jk geëxploi teerd door een

par t icu l ier (Chinees).

Keur ing van vee en vleesch vond niet of onvoldoende plaats. W e l bestond er eenig toezicht van Gou-

vernementswege — de te r plaatse aanwezige Gouvernementsveearts was, naast zi jn andere werkzaamhe­

den, tevens belast met het toezicht op de keur ing — maar van een intensief onderzoek van vee en vleesch

kwam niets terecht , zoodat fe i te l i jk alleen contro le werd uitgeoefend op de inning der slachtbe-

lasting.

De behoefte aan een eigen veearts werd daarom begri jpel i jkerwi jze zeer sterk gevoeld, met het

gevolg, dat de Gemeente in 1913 besloot t o t het aanstellen van een eigen veeartsenijkundig ambtenaar, die,

behalve met het toezicht op de slacht, ook belast werd met de keur ing van melk, inspectie van melker i jen,

wagenverhuurder i jen, vleeschhouweri jen, enz.

Tevens werd een opzichter-keurmeester voor het slachthuis aangesteld en voorts werd een aanvang

gemaakt met de opleiding van veemantr i 's t o t keurmeester van vee en vleesch.

In hetzelfde jaar besloot de Gemeente het slachthuis in eigen beheer te nemen. Niettegenstaande

de Gemeente dus nu de beschikking had over eigen personeel, kwam van een goede keuring nog weinig

terecht . De oorzaak hiervan was de ui terst gebrekkige inr icht ing van het toenmal ige slachthuis. Het groot

aantal d ieren, dat dagelijks werd geslacht, en de buitengewoon slechte accomodatie maakten een goede

keur ing en cont ro le ten eenenmale onmogel i jk .

De l igging van de slachtplaats voldeed daarbij in geen enkel opzicht aan den geringsten eisch van

z indel i jkheid, integendeel, zij spotte met ieder begrip van hygiëne. De slachtplaats grensde aan en stond

in open verbinding met een kampongterre in , waarop al het vui l van de bewoners en ook het afval van de

slacht werd gedeponeerd.

Deze toestand, waar in moei l i jk en dan nog slechts met groote kosten eenige verbeter ingen zou zi jn

te brengen, was onhoudbaar. Daarbi j kwam, dat de slachtplaats niet eens het eigendom van de Gemeente

was. Z i j werd gehuurd van een Chinees, zoodat men tegen het aanbrengen van kostbare verbeter ingen, niet

ten onrechte, opzag.

De nieuw benoemde veearts kreeg dan ook ko r t na zijn in dienst t reden de opdracht plannen voor

den bouw van een geheel nieuw slachthuis in te dienen.

Men had reeds uitgekeken naar een geschikt te r re in voor het toekomst ige abat to i r , doch de keuze

daarvan veroorzaakte nog al eenige moei l i jkheden.

U i t den aard der zaak dient men hier met verschil lende factoren rekening te houden. De ligging ten

opzichte van den veeaanvoer en de vleeschverkoopplaatsen, de mogel i jkheid t o t afvoer van vu i l , en

spoelwater zi jn hiervan wel de voornaamste, te rw i j l het te r re in daarbi j zoo r u i m moet z i jn, dat er vo l ­

doende en op gemakkel i jke wi jze mogel i jkheid t o t u i tbre id ing bestaat.

Na lang overleg viel de keuze op een te r re in gelegen aan de kal i Pegir ian, waar zich vroeger een oud

kru i thu is bevond. De ligging niet ver van de Kali Mas, de aanlegplaats van de Madoeraboot en de vele

prauwen, tevens vr i jwel in het cent rum van de meeste vleeschverkoopplaatsen, vleeschwinkels en

passers, was wel de voornaamste reden, welke t o t deze keuze leidde, te rw i j l door de Kali Pegirian

een goede afvoer van het spoel- en afvoerwater kon worden verzekerd.

i ^ lÉ&MI ' "^•'iHP'<ü''MBBP"*^'i %slfc*^v-t^%«V-.^''"f #-r 1 / . ^ - .

U g-*<^».

Een gedetai l leerd plan werd ingediend, doch de

inmiddels ontbrande were ldkr i jg was oorzaak, dat

deze plannen nooi t werden ui tgevoerd. Het duurde

t o t 1923 voordat een nieuw plan werd ingediend.

D i t plan kon echter geen genade vinden in de oogen

van de leden van den toenmal igen Gemeenteraad,

omdat het te duur (f 300.000.—) was. In 1924 werd

een eenvoudiger plan van f 120.000.— goedgekeurd

en in 1926 met den bouw een aanvang gemaakt. In

Maart 1927 kon het nieuwe slachthuis in gebruik

worden genomen.

D i t werd gebouwd op een te r re in met een

oppervlakte van ongeveer 100 x 130 m. Aan de

Noordzi jde l igt het runderslachthuis en aan de Oe groote slachthal in het moderne gemeentelijke abattoir

Zuidzi jde het varkensabattoir . Tusschen beide is een aan de l<ali Pegirian. In deze hal kunnen tegelijkertijd 31

open ru im te gelaten te r breedte van 43 m, welke '"""''«••e" ^°^'^^" geslacht. (Foto H. Gieysteen.)

r u im te beschikbaar b l i j f t voor u i tbre id ing (o.a. voor het bouwen van een bester f ru imte met of zonder

koelhuis).

Beide slachthuizen zijn gescheiden door een 2 m hoogen muur , zoodat aan den Mohammedaanschen

r i tus, welke een strenge scheiding van runder- en varkensslachthuis voorschri j f t , is voldaan. Aan den ingang,

tusschen beide slachthuizen in , bevindt zich het administrat iegebouw met labora tor ium.

Het geheel is opgetrokken in gewapend beton en gebouwd door de Hollandsche Betonmaatschappij.

De technische inr icht ing is geleverd door de N.V. Geveke en Co.

Het runderslachthuis bestaat u i t een groote slachthal, waarin tegel i jker t i jd 31 runderen geslacht kun­

nen worden, te rw i j l een afgesloten ru im te is bestemd voor het slachten van ziek of van ziekte verdacht vee.

Voor elk slachtrund is een ru im te van 3 x 5 m gereserveerd, zoodat de lengte van de groote slachthal

bedraagt 16 x 3 is 48 m. Aan deze hal grenst aan de voorzi jde de afneemruimte, aan de achterzi jde de

darmwasscheri j . Deze is 18 x 15 m groot , de afneemruimte betrekkel i jk k le in, n l .6 x 15 m.

A fneemru imte , slachthal en darmwasscherij zi jn zoo gebouwd, dat vergroot ing en u i tbre id ing

op eenvoudige wijze kan plaats vinden. Achter de darmwasscheri j l igt een gebouwtje, waarvan de eene

helft gereserveerd wo rd t voor huidenloods, te rw i j l de andere voor goedang en kamer voor opzichter en

keurmeesters is bestemd.

De slachthal van klein vee is 14,30 x 12 m groot en zeer eenvoudig ingericht. Er staan 4 slachttafels.

Aan den wand is een hakenri j aangebracht voor het ophangen en keuren der d ieren.

Aan de Oostzi jde van het te r re in is een ru ime stal ingericht. Van dezen vierr i j ïgen 40 m langen

stal is een gedeelte afgeschoten voor het stallen van klein vee. Het gebouw biedt ru im te voor een 160-

ta l runderen.

Het varkensabattoir is belangri jk kleiner en 13x20 m groot. Een 8-tal stallen is op 1,30 m hoogte

aangebracht. Van daar kunnen de varkens in de s teekru imte worden gedreven.

Verder is er een darmwasscheri j met waschbakjes en schraptafels, te rw i j l een mengkraan voor wa rm

en koud water niet ontbreekt . Aan de slachthal grenst een afneemruimte, welk groot genoeg is om als

bester f ru imte te worden gebru ik t .

Het administrat iegebouw bevat een kamer voor het Hoofd van het slachthuis, een kamer voor de

admin is t ra t ie , beide 6 x 5 m groot , een laborator ium voor vleesch-en melkonderzoek van 1 0 x 5 m, een

keuken voor het bereiden van voedingsbodems en een kleine goedang.

De afvoer van het spoel- en afvalwater is gescheiden van dien van het hemelwater en heeft plaats door

een stelsel van open goten. Het vaste vui l wo rd t zooveel mogeli jk tegengehouden door roosters. A l het

afvalwater k o m t samen in een grooten bezinkbak, waar zich het meeste zwevende vui l afzet, dat van

t i jd t o t t i jd kan worden verwi jderd. Het afvalwater kan, zoo noodig, met behulp van een chloorapparaat

in het bezinkbassin worden gedesinfecteerd. Ten slot te komt het afvalwater in een r ioo l , dat in de

kal i Pegirian u i tmond t .

Bij het in gebruik nemen van het nieuwe slachthuis deden zich ta l van moei l i jkheden voor . Den Inland-

schen en Chineeschen slagers, gewend aan hun p r im i t ieve wi jze van slachten, moest geleerd worden zich

aan de Europeesche slachtmethoden aan te passen. De bij hun van ouds in zwang zijnde methode van slach­

ten op den grond me t de daarbi j steeds plaats hebbende bezoedeling van het vleesch me t den darminhoud

moest vervangen worden door het slachten aan spreiders en het gebruik van het luchtspoor moest hun

worden bi jgebracht.

De Inlandsche slagers maakten zich in kor ten t i j d de nieuwe wijze van slachten eigen, doch van de

zijde der Chineezen werd in den beginne nogal tegenwerking ondervonden. Op een bepaald oogenblik

legden zij hun slagersmes neer en gingen t o t staking over, zoodat gedurende eenige dagen geheel Soera-

baia van varkensvleesch verstoken was. Het spreekt vanzelf, dat de Chineesche slagers hiermede hun

eigen belang wel in de laatste plaats dienden en na eenige dagen maar weer om toegang vroegen. Daarna

pasten zij zich snel aan al het nieuwe aan.

Het nieuwe slachthuis heeft in de jaren, dat het nu in gebruik is, geheel aan de verwachtingen voldaan.

Zoowel l igging als in r icht ing bleken goed gekozen te z i jn. De geheele opzet was een u i terst eenvoudige. Met

het beschikbare bedrag had d i t ook moei l i jk anders gekund. Toch bleek al spoedig, dat eenige ui tbreidingen

noodzakel i jk waren.

O m van toez icht ook na de siachturen verzekerd te z i jn, was het wenscheli jk een woning voor den

hoofdopzichter te bouwen. Later ontstonden plannen voor het opr ichten van een veepasser, welke in 1929

gereed kwam. Het oorspronkel i jk plan deze in eigen explo i ta t ie te nemen, faalde, zoodat t o t verpachting

moest worden overgegaan. In 1930 werd aan het slachthuis verbonden een ru ime varkenskraal, bevattende

verschil lende varkensstal len, welke gr i f aan de Chineesche slagers konden worden verhuurd.

Zoowel veepasser als varkenskraal werden eveneens in gewapend beton opgetrokken ; zij voldoen in

alle opzichten. Voor ts werd de oude draadomheining vervangen door een betonnen muur , hetgeen de con­

t ro le ten goede kwam.

Tusschen het runder- en varkensslachthuis werd een ru im te open gehouden voor den bouw van een

koelhuis.

De vraag dr ing t zich nu naar voren, of het noodzakel i jk is in de t ropen aan een modern ingericht slacht­

huis ook een koelhuis te verbinden. Deze vraag wo rd t door de deskundigen verschil lend beantwoord. Zelfs

in Neder land en in andere landen van Europa is men het hierover nog lang niet eens. Ook in Indië bestaan

h ierover verschil lende meeningen.

De beantwoording van d i t vraagstuk is in de eerste plaats afhankeli jk van de geografische ligging van

het slachthuis. In de grootere bevolkingscentra, waar de aanvoer van vee niet dagelijks kan plaats vinden,

zoodat de slagers genoodzaakt zi jn steeds veel vee in voorraad te houden, heeft een koelhuis zeker reden

van bestaan. De slager is dan in de gelegenheid het aangevoerde vee d i rect te slachten en het vleesch in het

koelhuis op te slaan, zoodat hij de benoodigde hoeveelheden voor zi jn klanten dagelijks te r beschikking

heeft.

D i t geldt echter niet voor een stad als Soerabaia, welke voor een dagelijkschen invoer van vee al zeer

gunstig is gelegen. Het veeri jke Madoera, dat ongeveer 70% t o t 75% van de to ta le slacht levert , l igt n l . in de

onmiddel l i jke nabijheid. Veegebrek is er t o t nu toe dan ook niet geweest. Integendeel. De slagers kunnen

zich dagelijks op de passers in voldoende mate van vee voorz ien. H iermede verval t voor hen de

noodzakel i jkheid om steeds vee of vleesch in voorraad te hebben en tevens de voornaamste reden voor de

opr ich t ing van een koelhuis.

Het meeste vee, dat hier w o r d t geslacht, k o m t van Madoera, via Kamal . Het belangri jkste deel k o m t

u i t de naaste omgeving van deze plaats en w o r d t reeds 's nachts naar de inladingsplaats gedreven om

naar den overwal verscheept te worden of per Madoeraboot, of per sampang. Een kleiner gedeelte wo rd t

u i t Bankalan en zelfs van nog verder aangevoerd me t de Madoerastoomtram en per boot naar Soerabaia

gebracht. Het w o r d t in de vroege morgenuren rechtstreeks naar den veepasser geleid en daar ver­

handeld.

W o r d t het vee nog denzelfden dag geslacht, dan moet het reeds om 8 uur 's morgens in de stal len van

het slachthuis zi jn. De groote slacht vangt om ongeveer I uur 's middags aan, zoodat het vee ongeveer

gedurende vi j f uren in de stal len staat.

Voordat het vee te r slachting v^ordt toegelaten wo rd t het „ l evend" gekeurd. Gedurende het verbl i j f

in de stallen kr i jgen de dieren geen voedsel meer. Z i j zi jn in de gelegenheid voldoende u i t te rusten. D i t

laatste is van zeer groot belang. Ui tgeruste dieren bloeden n l . bij het slachten veel beter en vol lediger

u i t , waardoor het vleesch aanmerkel i jk aan houdbaarheid w in t .

Het dooden der dieren geschiedt door middel van de halssnede. De Mohammedaansche r i tus — ook

de Joodsche godsdienst eischt zulks — houdt hieraan streng vast. Het gebruik van pistool , percureur of

welke verdoovende middelen ook, kunnen dus u i t religieuse overwegingen niet worden gebru ik t .

Het r i tueel slachten maakt , het zi j toegegeven, een zeer onaangenamen indruk, doch, indien het op

goede wi jze wo rd t ver r ich t , zooals hier door den penghoeloe aangestelde personen, de zg. , ,modins", dan

kan van dierenmishandel ing geen sprake zi jn.

Bij het slachten volgens de r i tueele methode heeft het ui tbloeden beter plaats, zoodat het invoeren

van de Europeesche slachtwijzen zeker geen verbeter ing zou zi jn.

Direct na het slachten v indt het onthulden plaats, waarna met de eigenli jke vleeschkeuring een aan­

vang kan worden gemaakt. Deze keuring geschiedt door Inlandsche keurmeesters, die daartoe zijn opgeleid

en onder leiding en toezicht staan van den daarvoor in 1927 aangestelden indischen veearts.

De vleeschkeuring bestaat minder u i t een onderzoek van het eigenli jke vleesch, dan wel van de

organen i nbo rs t - en buikhol te . A l le organen, en als d i t noodig is ook het vleesch, worden aan nauwkeurige

inspecties onderworpen ; de inwendige deelen worden eveneens door het maken van verschil lende

insnijdingen geëxamineerd.

Ditzel fde geschiedt bij de keuring der varkens en kleine herkauwers.

De meeste varkens, die hier worden geslacht, zi jn afkomst ig van Bali en worden tweemaal per week

door een K.P.M.-schip aangevoerd. Ook hier geschiedt het dooden der dieren nog door den hartsteek. De Chi-

neezen zijn h ier in zeer bedreven. Di rect na den dood worden de varkens gebroeid, geschrapt (van de bor­

stels ontdaan) en vervolgens op de reeds beschreven wijze gekeurd.

Nadat de dieren zi jn goedgekeurd, wo rd t het vleesch met voor de gezondheid van den mensch

onschadelijke groene ink t van goedkeuringsstempel voorzien. De slagers mogen daarna het vleesch

meenemen. Voor het t ranspor t moet gebruik worden gemaakt van gesloten wagens, welke aan de

binnenzijde met zink zijn bekleed.

O m het beroep van slager te kunnen uitoefenen, wo rd t een vergunning van den Burgemeester ver-

eischt. De eischen, waaraan de slagerijen en de vleeschverkoopplaatsen moeten voldoen, zi jn bij verordening

(de Soerabaiasche slachtverordening, welke alle voorschr i f ten, de slacht betreffende, regelt) vastgesteld.

In het ko r t komen deze hierop neer, dat de gebouwen voldoende ru im en goed geventi leerd moeten

zi jn. Verder moeten zij voorzien zi jn van een ondoordr ingbare vloer en gemakkel i jk te reinigen wanden en

muren, t e rw i j l een aansluit ing op de water le id ing verpl ichtend is gesteld.

Een klein gedeelte van de dagelijksche slacht wo rd t reeds in de avonduren verkocht. Het resteerende

gedeelte w o r d t den volgenden morgen naar de passers gebracht.

Aan de inr icht ing van de vleeschpassers is eveneens de noodige zorg besteed. Ook hierbi j wo rd t

gestreefd naar l icht , lucht en zindel i jkheid, ledere passer wo rd t door het personeel van den Veeartseni jkun-

kundigen dienst 's morgens ti jdens de verkoopuren tweemaal bezocht, zoodat er gelegenheid bestaat even­

tueel bedorven of verontre in igd vleesch aan de consumptie te on t t rekken.

Behalve den verkoop in de winkels en op de passers kent men hier nog de vleeschrondventers of wa l i -

djo's. A l le rondventers zijn geregistreerd en als bewijs daarvan zijn ze voorzien van door den gemeente­

veearts geteekende ident i f icat iebewijzen, voorzien van po r t re t en vingerafdruk van den houder.

Het vleesch mag alleen rondgevent worden

In goed gesloten, z indel i jke manden, welke voor­

zien zijn van een reg is t ra t ienummer. Tevens moet

iedere wal id jo in het bezit zi jn van een gei jkt

weegtoestel.

Het zal dus duidel i jk z i jn, dat niet alleen aan de

keur ing, doch ook aan het t ranspor t en den verkoop

de noodige aandacht wo rd t besteed en dat daarop

steeds strenge contro le w o r d t uitgeoefend.

De vleeschprijzen te Soerabaia zi jn, vergeleken

met die van andere plaatsen, zeer laag. D i t is wel de

reden, dat het slagersbedrijf bijna geheel in handen

is van Inlandsche en Chineesche slagers. Europeesche

slagerijen kunnen h ie rom niet in groote getale bestaan. Deze kunnen de concurrent ie tegen hun Inlandsche

en Chineesche collega's niet gemakkel i jk volhouden.

Runderstal en reinigingsinstallatie voor afvalwater. (Foto H. Gleysteen.)

To t slot van d i t gedeelte nog iets over het aantal d ieren, dat hier dagelijks wo rd t geslacht.

Onderstaande grafische voorstel l ing geeft het aantal geslachte dieren aan gedurende het t i jdvak van

1920 t o t en met 1930.

H ie ru i t b l i j k t , dat de runderslacht in de

jaren 1929 en '30 aanmerkel i jk is gestegen, hetgeen

o.m. is toe te schrijven aan de belangri jke dal ing

van de veepr i jzen.

Eind 1930 waren hier 56 rundvleeschhouwe-

r i jen, 12 varkensvleeschhouwerijen en I geiten-

vleeschhouweri j . Verder waren hier in totaal

ingeschreven 321 vleeschrondventers (wal id jo 's) .

W i j zi jn nu aan het tweede voedingsmiddel

van d ier l i jken oorsprong gekomen, dat van niet

minder belang is voor de t ropen : de melk.

Evenals voor het opr ichten van slagerijen,

wo rd t ook voor het uitoefenen van het beroep van

55000

SOOOO

45000

3S000

30000

10000

ISOOO

10000

dtu*«

q^

3U

>iun^

iu^

I

1

1

/

-'

^

-i /

^

f

/

_-

SOOOO

4S00Q

3S000

30000

I92J 1922 1923 I924 1925 1926 1927 1928 1929 1930

melkveehouder een vergunning van den Burgemeester vereischt.

De voorschr i f ten, waaraan de melker i jen moeten voldoen, werden eveneens bij verordening

vastgesteld. De eerste melkverordening kwam te Soerabaia in Augustus 1921 t o t stand. In den

loop der jaren zi jn in deze verordening wel kleine veranderingen gebracht, doch in wezen is zij

v r i jwe l dezelfde gebleven.

In de verordening v indt men in de eerste plaats voorschr i f ten vermeld over stallen en vee.

W a t het vee betref t , d i t moet vanzelfsprekend gezond zi jn. Daarom is keur ing verpl ichtend gesteld.

Het is noodzakel i jk, dat alle aanwezige melkrunderen geregistreerd worden. Voor deze registrat ie zi jn de

koeien van oornummers voorz ien, te rw i j l de veehouder verpl icht is van mutat ies onder zi jn veestapel

binnen dr ie dagen ten kantore van den veearts kennis te geven.

De keur ing van het vee geschiedt jaar l i jks. Voor runderen, die voor de eerste maal aan d i t onderzoek

zijn onderworpen, wo rd t een re t r ibu t ie geheven van f 2,50, te rw i j l voor iedere volgende keuring het keur­

loon f I.— bedraagt. Verder is de veehouder verp l icht van alle ziektegevallen onder zi jn vee kennis te geven.

326

Di t alles maakt het mogel i jk afdoende contro le u i t te oefenen, zoodat d ieren, waarvan de melk ongeschikt

is voor de consumptie, bi j t i jds van de product ie kunnen worden uitgesloten. Het verkoopen van melk van

zieke dieren is natuur l i j k strafbaar gesteld.

Behalve keuring van Gemeentewege, heeft een geregeld toezicht plaats op het melkvee door den

Provincialen Veeartsenijkundigen Dienst. Het voorkomen en de bestr i jding van besmettel i jke veeziekten

behoort t o t de taak van het Gouvernement, i.e. de Provincie.

To t de grootste plagen onder het melkvee behoort de tuberculose, welke om hygiënische redenen

voor den mensch, maar ook om besmett ing van den tuberculose-vri jen inlandschen veestapel te voorkomen

met groote energie wo rd t bestreden.

De tuberculose van het rund wo rd t veroorzaakt door den zoogenaamden bovine tuberkelbaci l , die

van den mensch door het zg. humane type. Tusschen beide bestaan wel eenige verschi l len, doch deze zi jn

niet zoo groot dat besmett ing van den mensch door den bovine tuberkelbaci l uitgesloten is. Integendeel,

het dr inken van rauwe melk afkomst ig van tuberculose runderen, kan t o t ernstige ziektegevallen aanleiding

geven. Een belangri jk percentage van de tuberculose bij jonge kinderen wo rd t dan ook op rekening geschre­

ven van de rundertuberculose.

Het spreekt daarom vanzelf dat deze ziekte den vollen aandacht moet hebben en daarom ook heeft

en dat d ieren, l i jdende aan open vormen van tuberculose (dus waarbi j smetstof wo rd t verspreid), van de pro­

duct ie moeten worden uitgesloten.

Een jaarl i jksch onderzoek v indt daarom plaats, te rw i j l — zoo noodig — d i t tusschentijds wo rd t her­

haald. Het opsporen van zieke dieren geschiedt door middel van tubercul ine (een extract van tuberkelbaci l -

len), waarmede specifieke reacties kunnen worden opgewekt. Is de reactie posit ief ui tgeval len, dan v indt

een ui tgebreid klinisch onderzoek plaats.

Eenige jaren geleden werden alle reactordieren naar de slachtbank verwezen. Di t bracht groote f inan-

cieele offers met zich mede, zoowel voor de schatkist als voor de beurzen van de melkveehouders, die slechts

t o t de helft der geschatte waarden der onteigende dieren vergoed kregen. Het is dan ook best te begri jpen,

dat de tuberculosebestr i jding bij de veehouders verre van populair is en nog al eens t o t verzet van deze zijde

aanleiding heeft gegeven, te meer daar het nut van een rat ioneel doorgevoerde tuberculosebestr i jding onder

hun vee nog lang niet door alle melker i jhouders word t ingezien.

Een z iekte, welke zelden ernstige offers eischt, is het mond- en klauwzeer. Ofschoon sterfgevallen

weinig worden waargenomen, berokkent deze ziekte den eigenaren toch veel schade en overlast. De dieren

gaan ti jdens de ziekte in den regel sterk in melkproduct ie achterui t , te rw i j l de naziekten (ernstige klauw-

aandoeningen, dampigheid) de dieren veel nadeel kunnen berokkenen.

Het is bekend, dat het mond- en klauwzeer door het dr inken van rauwe melk van het rund op den

mensch kan overgaan. De smetstof is echter tegen verh i t ten weinig bestand, zoodat deze door koken geheel

onschadelijk wo rd t gemaakt.

De laatste jaren heeft een zeer specifieke aandoening van het rund groote belangstell ing, zoowel van

veter inaire als van geneeskundige zijde. Deze aandoening is het besmettel i jk verwerpen der runderen. Het

k o m t voor dat in een bedri j f meerdere melkrunderen in een kor t t i jdbestek aborteeren.

Als verwekker van deze ziekte werd door Bang ( te Kopenhagen) reeds in 1896 een bacterie ontdekt ,

welke naar hem werd genoemd en die in de laatste jaren ook als z iekteverwekker bij den mensch werd vast­

gesteld. Z i j is oorzaak van een langdurige in termi t teerende koorts. De ziekte staat bekend als febris undulans

en word t wel geïdentif iceerd met de Maltakoorts, een analoge ziekte, het eerst op het eiland Malta gecon­

stateerd en veroorzaakt door het dr inken van ongekookte gei tenmelk.

Gevallen van overbrenging van de bovengenoemde Bangsche ziekte van rund op mensch zijn reeds

in verschil lende landen van Europa beschreven. De ziekte, het besmettel i jk verwerpen, komt hier in indië

eveneens voor ; ook gevallen bij den mensch worden vermoed, doch het s t r i k t wetenschappeli jk bewijs van

het voorkomen van de febris undulans bij menschen is hier nog niet geleverd.

Gelukkig geldt hier hetzelfde als voor de mond- en k lauwzeersmetstof ; door verh i t t ing worden de

bacteriën snel vern iet igd, zoodat men, indien men de melk voldoende lang kookt , niet voor besmett ing

behoeft te vreezen.

327

Naast de contro le op vee en stallen is het eigenli jke melkonderzoek een onmisbare factor voor de

melkhygiëne. Van iedere melker i j wo rd t , indien d i t mogel i jk is, tweemaal per maand een melkmonster

onderzocht.

Laten de resultaten te wenschen over, dan kan proces-verbaal worden opgemaakt en bij herhal ing de

verleende vergunning worden inget rokken. Het spreekt vanzelf, dat de melkkeur ing zoowel prevent ief als

repressief we rk t , zoodat het publiek voldoende garant ie heeft, dat het een volwaardig product k r i jg t , iets

wat van de geïmporteerde b l ikkemelk niet a l t i jd kan worden gezegd.

Binnen de Gemeentegrenzen zi jn 23 melker i jen gelegen, te rw i j l aan 13 melker i jen buiten de Gemeente

vergunning is verleend t o t invoer van melk. Ook deze bedri jven staan onder contro le van den Veeartsenij-

kundigen dienst.

Onder beide categorieën zi jn enkele met een groot aantal melkd ieren (100 t o t 160 stuks), te rw i j l

daar naast eenige kleine bedri jven zi jn (met 5 t o t 10 dieren). De meeste melker i jen zi jn in het bezit van

Europeanen ; eenige kleinere worden gedreven door Chineezen.

De dagelijksche consumptie van versche melk kan geschat worden op ongeveer 5.000 l i ter .

Ongetwi j fe ld zou deze omzet vergroot kunnen worden, indien de verschil lende melker i jhouders meer

begrip van coöperat ief optreden zou kunnen worden bi jgebracht. Zoo zou het opr ichten van een melk-

centrale, van waar alle melk zou kunnen worden gedistr ibueerd, zoowel voor consument als producent van

groot voordeel z i jn .

Een poging door den gemeente-veearts in 1926 gedaan, mis luk te j a m m e r genoeg tengevolge van d i t

ontstel lend gemis aan coöperatief inzicht en onder l ing want rouwen van de belanghebbende melkveehouders.

To t de taak van den veter inai ren dienst behoort ten s lot te ook nog het toezicht op stalhouderi jen

en het keuren van de paarden. Over het algemeen laat de toestand van deze bedri jven veel te wenschen

over. De groote concurrent ie, welke de wagenverhuurders de laatste jaren te duchten hebben van de t r a m ,

auto's en bussen, maken het bedri j f n iet meer rendabel, zoodat het den vergunninghouders (ook voor het

uitoefenen van d i t bedri j f is het bezi t van een vergunning noodig) hoe langer hoe moei l i jker w o r d t om

aan hun verpl icht ingen te voldoen, laat staan kostbare verbeter ingen aan te brengen.

Daarom verwonder t het des te meer, dat nog zoo vele bedr i jven het hoofd boven water weten te

houden. Er zi jn hier n l . nog 59 wagenverhuurder i jen.

Het zou alleszins wenscheli jk z i jn , dat de verschil lende paardenstallen u i t de dichte bevolkingscentra

verdwenen ; een besluit om ze daartoe op den duur te verpl ichten werd reeds door den Gemeenteraad

genomen. Toch zal het nog wel eenige jaren duren voordat al le bedri jven naar den rand van de stad zi jn

overgebracht.

Het stalhoudersbedri j f wo rd t in den regel uitgeoefend door Armen ië rs en Arab ieren, doch daarnaast

ook door Europeanen, Chineezen en enkele inlanders.

Het zi jn meestal v r i j groote bedri jven, t o t 300 paarden toe. Paard en dogcar worden verhuurd aan

koetsiers. Het spreekt vanzelf, dat het gehuurde door het ruwe en meestal onoordeelkundige optreden van

deze menschen zeer veel te l i jden heeft.

Niettegenstaande al deze ongunstige factoren neemt het aantal verhuurder i jen en daarmede het

aantal paarden en dogcarren bet rekkel i jk weinig af. In de Europeesche wi jken ziet men de dogcarren nog

maar sporadisch, in de Chineesche kamp en in de omgeving van de passers daarentegen echter veel meer.

328

e DE WATERLEIDING. De overdracht op I Juli 1906 van de Gouvernementswaterleiding aan de Gemeente . — De periode der

doorloopende water tekor ten ( i 1910—'32). — Inbedrijfstelling van het pompstation Wonot jo lo in 1916

en van het pompstation te Sidoardjo in 1920. — D e waterzuiveringsinstallatie teNgagel in 1922 gereed.

— Van kal iwater to t zuiver dr inkwater . — Invoering nieuwe, het waterverbruik nauwkeuriger aan­

wijzende meters. — Tegengaan der watervermorsing. — Voorstel-Van Kleef to t gedeeltelijke verdubbe­

ling der hoofdaanvoerleiding door den Gemeenteraad aangenomen (29 Juli 1925). — De Oemboelan-

werken in 1932 gereed. — De watervoorziening in de kampongs met behulp van den muntmete r van

Van Kleef.

n mi jn „Oud-Soerabaia" ^) heb ik beschreven, hoe de stad aan haar water le id ing kwann. Begin October

1903 werd het grootsche plan verwezenl i jk t , waarvoor velen hadden gei jverd. Voor de watervoorz iening

van Soerabaia brak een nieuwe periode aan, welke aanving met de overdracht op I Juli 1906 van de

Gouvernementswater le id ing aan de Gemeente.

Het t i jdvak, dat in d i t boek beschreven wo rd t , zou men het best kunnen karakteriseeren als ,,de

periode der doorloopende wa te r t eko r ten " . In 1910 was het verbru ik per etmaal gestegen t o t ± 7.800 m '

en reeds grooter dan den inhoud van het bestaande hoogreservoir (6.200 m''). Daarom stelde de toenmal ige

wd. d i recteur der Wate r le id ing , R. van Laar, voor om een tweede hoogreservoir te bouwen. Hier toe

werd echter pas veel later besloten.

Inmiddels nam het watergebrek steeds toe. Tal van adviezen en nota's werden ingediend, nieuwe

plannen beraamd en weer t e r zi jde gelegd, aangezien de verwezenl i jk ing daarvan of te kostbaar, of

te t i jdroovend zou zi jn geweest. Er moest snel worden gehandeld, want het t e k o r t nam dreigende

vormen aan. Tenslot te besloot men om te Wono t j o l o een pompstat ion in de bestaande leiding te

schakelen, waardoor meer water naar de stad zou kunnen worden gejaagd. Di t pompstat ion, dat thans

bui ten werk ing is, kwam in 1916 t o t stand.

L INKS : H e t idyllisch oord bij Oemboelan, vanwaar Soerabaia een deel van zijn dr inkwater betrekt . In de verte het bron­

gebouw, overschaduwd door lommerr i jk geboomte, dat donkere reflexschaduwen werpt op het koele r impellooze

water . (Foto M. J. van Benthem Jutting.)

RECHTS : H e t brongebouw Tojo-Arang. (Foto E. Liddle.)

1) Z i e biz. 232 en 233. 329

LINKS : Het pompstation Gempol. (Foto E. Liddle.) RECHTS : Een kijkje in het pompstation Gempol, waar de machtige pompaggregaten staan, die het water met kracht

Soerabaia-waarts stuwen. (Foto E. Liddle.)

Het middel baatte slechts voor kor ten t i j d . De watervoorz iening bleef ten eenenmale onvoldoende,

vooral in de jaren 1918,'19 en '20 . In laatstgenoemd jaar werd de bron Plintahan II (Kloewek) gecapteerd.

Nog meerdere bronnen wi lde men capteeren. Teneinde de wassende hoeveelheid water stadswaarts te

kunnen voeren, was het noodig om even bui ten Sidoardjo een tweede pompstat ion te bouwen. Di t werd in

September 1920 in bedri j f gesteld.

Inmiddels was ook het tweede hoogreservoir gebouwd, dat een inhoud heeft van 15.000 m'*. Door de

ingebruikname van d i t hoogreservoir verzekerde men zich een grootere reserve. Verder t racht te men het

verbru ik te beperken door den prijs van het water van f 0,25 t o t f 0,30 per m^ te verhoogen, want —zoo

was de redeneering, die later ju ist bleek te zijn — hoe meer het water kost, hoe zuiniger men er mee is.

Ondanks deze maatregelen, bleef het to taa lverbru ik sti jgen. Men moest dus ui tz ien naar een

u i tbre id ing van het wingebied. Dr. Ir. J. Versluis, de toenmal ige d i recteur der Wate r le id ing , diende een

voorstel in t o t het bouwen van een instal lat ie voor de zuiver ing van r iv ie rwater te Ngagel, benedenstrooms

van de sluis in het bandj irkanaal te W o n o k r o m o .

De teekeningen en begrootingen werden op 20 Juni 1920 door den Gemeenteraad goedgekeurd. Na

verkregen toestemming van den Irr igat iedienst werd met het werk begonnen. D i t bestond ui t den bouw van

resp. een inlaatsluis, een open aanvoerleiding, een bezinkbassin, een snelf i l ter, twee reinwaterkelders, een

ozonisat ie- inr icht ing en twee kelders voor geozoniseerd water . Het spreekt vanzelf dat een pompstat ion

van vr i j groote capaciteit moest worden ingeschakeld om het water naar de verschil lende instanties te

persen. De ozonisat ie- inr icht ing werd vervangen door een ch loor inr icht ing, omdat deze beter water

leverde en de explo i tat iekosten veel geringer waren.

De waterzuiver ingsinstal lat ie, die een capaciteit bezit van 90 I per sec. of bij een cont inu-bedri j f van

± 7.800 m^ per e tmaal , werd op 28 Nov. I 922 feesteli jk in gebruik genomen. Z i j heeft in den loop der jaren

ui tstekend voldaan. Sinds de aansluit ing echter van het stadsnet op de Oemboelan-leiding wo rd t de

instal lat ie in reserve gehouden.

De beide bruggen over de Porrongrivier ; de voorste voor het gewone verkeer, de achterste voor de treinen der Staatsspoorwegen. Aan weerszijden van de brug op den voorgrond liggen de groote buisleidingen, waardoorheen het aangevoerde drinkwater van de brongebieden bij Kasri en Oemboelan naar Soerabaia wordt gejaagd. (Foto E. Liddle.)

330

^n^SM,sm.;M^^^M^ii^mm&^ssmmm!ii^'^

De kabelbrug te Wonokromo over de Soerabaia-rivier. De brug draagt de beide hoofdaanvoer-leidingen der Soerabaiasche drinkwatervoorziening.

(Foto E. Liddle.)

' •""•"IIÜGRESERVDIR

ingang to t het lioogreservoir te Wonok i t r i . (Foto E. Liddle.)

Een hoekje in hetgebouvtr van het hoogreservoir, waar de zelfregistreerende meetinstrumenten

en de afsluiters staan. (Foto E. Liddle.)

De groote f i l terinstal lat ie van de waterzuiverings­inrichting te Ngagel. (Foto E. Liddle.)

De weg, die het ka l iwater aflegt, is de volgende. Het

wo rd t bovenstrooms van de sluis in het bandj irkanaal te

W o n o k r o m o , op ongeveer I m onder de opperv lakte, afgetapt.

Via de inlaatsluis v loei t het door de open, niet-bemetselde

aanvoerleiding naar het bezinkbassin. Voordat het d i t bassin

bereik t , wo rd t een oplossing van aluminiumsul faat toegevoegd

te r bevordering van de bezinking.

Het water u i t het bezinkbassin wo rd t door een ge­

metselde goot naar het pompstat ion geleid, ook weer onder

toevoeging van aluminiumsul faat . Van het bassin u i t wo rd t

het water op het f i l t e r gepompt en daar met behulp van een

gotenstelsel over de verschil lende vakken verdeeld. Nadat het

water door de lagen gr ind, grof en f i jn zand is gesijperd,

s t roomt het door een groote buisleiding en onder toevoeging

van vloeibaar chloor naar de reinwaterkelders.

In deze kelders bl i j f t het water 5 a 7 uren staan. Daarna

word t het door pompen in het d is t r ibut ienet geperst, echter

niet voordat een ant ich loormiddel (voor het binden van het

vr i je chloor) is toegevoegd.

De f i l te rvakken, die vervui len, moeten op gezette

t i jden gereinigd worden. Di t ,,wasschen" geschiedt in omge­

keerde r icht ing. Het waschwater wo rd t n l . u i t de reinwater­

kelders onder in de f i l te rvakken gepompt. H ierdoor ontstaat

een reinigende woel ing in het zand, te rw i j l het waschwater

langs daartoe aangebrachte gootjes wo rd t verwi jderd.

Tijdens den bouw der instal lat ie bleef het waterverbru ik

sti jgen. Op voorstel van Dr. i r . Versluis besloot het Ge­

meentebestuur om de oude meters te verwisselen tegen

nieuwe, die het waterverbru ik nauwkeuriger zouden aange­

ven. Hiermee werd in Maart 1922 begonnen. Het geregis­

t reerde verbru ik der consumenten steeg aanmerkel i jk , met

het gevolg: hoogere rekeningen. D i t was voor vele consumen­

ten aanleiding om hun waterverbru ik te beperken.

Het voor tdurend wa te r teko r t was ook te wi j ten aan de

enorme verspil l ingen bij de hydranten en t i jdel i jke aftap­

pingen en in de openbare bad-, wasch- en pr ivaat inr icht ingen.

Men l iet de kranen noodeloos openstaan. Het eerste euvel

bestreed men door de hydranten en t i jdel i jke aftappingen

om te zetten in waterverkoopplaatsen. Het water werd voort ­

aan verkr i jgbaar gesteld tegen 2 cent per pikoelan (2 petro-

leumbl ikken) . H ierdoor werd een eind gemaakt aan een grove

watervermors ing.

Tegen het misbru ik van water in de bad-, pr ivaat- en

waschinrichtingen werd getracht op vele manieren het hoofd

te bieden, doch niets hielp, to tda t de toenmal ige chef-exploi-

ta t ie , J. van Kleef, er in slaagde om in 1926 een practische

muntwa te rmete r te vervaardigen. Met behulp van deze

automaat was het niet alleen mogeli jk om een afgepaste hoe­

veelheid water te verkoopen, maar tevens om contro le u i t

te oefenen op de opbrengst.

331

Intusschen bleef het waterverbru ik toenemen. Toen stelde de heer Van Kleef het Gemeentebestuur

voor om de bestaande hoofdaanvoerleiding gedeeltel i jk te verdubbelen. Bij Raadsbesluit van 29 Juli 1925

werd hier toe besloten. Het groote voordeel , aan d i t werk verbonden, was, dat deze verdubbel ing zich zelf

binnen kor ten t i jd betaald had door besparing op de bedrijfskosten der pompstat ions. Bovendien was een

deel van de toekomst ige u i tbre id ing der winning gereed. Tenslot te bood deze oplossing ook nog een

grootere bedri j fszekerheid. Het wachten was nu slechts op de toestemming t o t het capteeren van de

nieuwe bronnen in het Kasrische.

Debietmet ingen hadden plaats, het water werd bacteriologisch en scheikundig onderzocht en voor

de consumptie vo lkomen in orde bevonden ; het Gemeentebestuur vroeg vergunning aan t o t capteering,

maar de Regeering beschikte afwijzend op het verzoek ; zij adviseerde het water aan de Oemboelanbron te

on t t rekken . A l het werk en de uitgaven waren dus vergeefs gedaan.

Het was intusschen einde 1929 geworden. Met de grootst mogeli jke haast moest het Oemboelanplan

worden u i tgewerkt . Bij besluit van den Gemeenteraad van9 A p r i l 1930 no. 108 werd het plan goedgekeurd en

de noodige fondsen werden gevoteerd. Voor de levering van het mater iaal en de pompaggregaten werd een

openbare aanbesteding gehouden, te rw i j l de u i tvoer ing van het werk in eigen beheer plaats had. De empla­

cementen te Oemboelan en Gempol verrezen, buizen werden gelegd, kunstwerken gebouwd en zoo kwam,

na een koortsachtigen arbeid, in 1932 de aansluit ing gereed van het stadsnet op de Oemboelan-capteering,

van waar sedert 1916 ook Pasoeroean zi jn water bet rek t .

Voor Soerabaia is nu eindel i jk een watervoorz iening geschapen, welke voor de eerstkomende jaren

voldoende zal bl i jken te zi jn. Ik zou deze historische opteekeningen bij d i t hoogtepunt in de ontwikkel ings­

geschiedenis van het Soerabaiasche water le id ingbedr i j f kunnen beëindigen, indien niet een belangri jk vraag­

stuk, dat ik ook reeds elders ') aanstipte, nog even de aandacht vroeg.

Dank zij de u i tv inding van den heer J. van Kleef, n l . zi jn muntmete r , was het voortaan mogeli jk

om ook in de kampongs water te verst rekken. Deze wijze van levering won al spoedig de sympathie der

bevolking. Geen wonder, want men kon naar draagkracht water koopen, zonder aanlegkosten te betalen en

een waarborgsom te s tor ten. De kosten van aanleg, aanschaffing van den mun tme te r en de bedrijfskosten

waren immers in den eenheidsprijs verdisconteerd.

In den beginne werden bij de invoering van d i t distr ibut ie-systeem groote moei l i jkheden ondervon­

den, doch thans kan verk laard worden, dat t o t dusver deze verstrekkingswijze van zuiver dr ink- , bad- en

waschwater aan den kleinen man de meest practische is en van groot hygiënisch belang.

M Zie biz. 305.

NIEUW SOERABAIA

AFD EE LI N G 7

ONDERWIJS,

WETENSCHAP EN KUNST

HOOFDSTUK 1 H E T O N D E R W I J S

HOOFDSTUK 2 DE OPENBARE LEES­ZAAL EN BIBLIOTHEEK

HOOFDSTUK 3 DE D I E R E N T U I N

HOOFDSTUK 4 DE K U N S T K R I N G

«

0 HET ONDERWIJS. H e t Europeesch Lager Onderwijs. — Particuliere lagere scholen. — Katholieke scholen. — H e t

Christeli jk onderwijs. — De „Soerabaiasche Schoolvereeniging". — De Gouvernements Europeesche

kweekschool. — H e t onderwijs aan Chineesche, Inheemsche en Arabische kinderen. — H e t voort­

gezet onderwijs. — H e t vakonderwijs. — De K.E.S.— De Ambachtsschool voor inheemschen. — De Bur-

G g e r Ambachtsschool. — Nias en Stovit . — De Zaalbergschool. — De Suikerschool. — De Soerabaiasche

Huishoud- en Industrieschool. — De school voor buitengewoon, individueel onderwijs,

elegenheid t o t het ontvangen van Europeesch Lager Onderwi js w o r d t in de eerste plaats vers t rek t door het Gouvernement . Naast 5 z.g. eerste scholen zi jn er nog4 niet-eerste scholen. Behalve u i tbre id ing van de Europeesche bevolking heeft er in den loop der laatste jaren ook een zekere verschuiving van die bevol­king plaats gehad, waardoor de Gouvernementsscholen niet alle even gunstig gelegen zi jn. Zoo is er b.v. voor de geheele Ketabangwijk geen enkele openbare eerste school, t e rw i j l er voor de groote w i jk Darmo geen openbare niet-eerste school is. Van de beide openbare meisjesscholen is er in verband met de „bezu in ig ing" een opgeheven.

Een groot aantal par t icu l iere lagere scholen, zoowel confessioneele als neutrale, voorz iet verder in

de behoefte aan lager onderwijs. De meeste van die scholen zi jn opgericht in den t i j d , dat de subsidieregeling

bi jzonder gunstig was, zoodat een aantal van deze onderwijsinstel l ingen beter ingericht z i jn en in f raaier

gebouwen zi jn ondergebracht dan de openbare scholen.

Kathol ieke z.g. Broeder- en Zusterscholen v indt men in de benedenstad, maar ook in de nieuwere

wi jken. Zoo staan er aan den Coen-(vroeger Ani ta- ) Boulevard en aan den Darmo (vroeger gedeeltel i jk

Koepang-) Boulevard kapitale gebouwen, die zeer bijdragen t o t de schoonheid van het stadsbeeld. In het

gebouw aan den Coenboulevard zijn een lagere en een Mulo-jongensschool ondergebracht en dat aan den

Darmoboulevard huisvest o.m. een lagere school, een Meisjes H.B.S.-5, een idem-3, een kweekschool voor

onderwijzeressen en een fröbelschool.

Het Chr iste l i jk onderwijs (Europeesch) is eveneens goed vertegenwoordigd, ook ondergebracht in

gebouwen, die er zi jn mogen. Men zie b.v. de keurige, practisch ingerichte Nassauschool aan de Van Riebeeck-

laan en het mooie gebouw naast het Hoofdkantoor van de An iem in Embong Woengoe, in welk gebouw de

Chr istel i jke Muloschool is gevestigd.

De Vereeniging t o t bevordering van Gerefor­

meerd Onderwi js heeft twee Europeesche lagere

scholen: een op Tegalsarie en een aan den A m -

benganweg.

In „ O u d Soerabaia"^) noemde ik de z.g. Gen-

tengschool en vermeldde daar enkele bijzonderheden

over deze inr icht ing. Thans is het scholencomplex van

de vereeniging „de Meisjesschool", sedert enkele jaren

omgedoopt in „Soerabaiasche Schoolvereeniging", u i t ­

gebreid met een f röbel - en lagere school in de Speel­

manstraat (Darmo) en een Kweekschool voor onder­

wijzeressen.

B B H H H H I H H H ^ H H H H H I ^ H H B H H H H ^ ^ H De Zusterschool aan den Darmoboulevard.

1) Z ie biz. 263 en 264.

De Christelijke Muloschool aan Embong Woengoe, gebouwd naar een ontwerp van Bruno Mobile de Vistarini. Dit is het eerste moderne schoolverdiepingsbegouw in Indië met een vrije en een overdekte gymnastiek- en speelruimte boven in het gebouw. Aan de buitenzijde zijn de muren beschermd tegen overmatige zonnebestraling door doorgaande luifels, die een element vormen van de geheele architectuur.

Hier moge tevens de aandacht worden geves­

t igd op de Gouvernements Europeesclie Kweekschool

voor onderwijzers en onderwijzeressen, de eenige

openbare inr icht ing van dezen aard in geheel Indië.

Aanvankel i jk ondergebracht in de H.B.S., kreeg de

school later een eigen „ h o m e " in het semipermanente

gebouw op Kepandjen, dat eerst had gediend als

f i l iaal van de H.B.S.

Deze Kweekschool is, nu ik d i t schrijf, weer aan

het verdwi jnen. Er zi jn nog maar zoo weinig leer­

l ingen, dat men de zaak opnieuw heeft laten verhuizen

naar de H.B.S. De laatste jaren zi jn er geen nieuwe

leerl ingen meer toegelaten, te rw i j l voor een aantal

part icul iere kweekscholen de subsidie successievelijk

wo rd t ingetrokken.

De ingri jpende bezuinigingsmaatregelen, op den

Onderwijsdienst toegepast, maken de opleiding van

personeel bijna overbodig, te rw i j l de ui tzending van

personeel u i t Nederland al jaren lang stop staat.

Het spreekt vanzelf, dat ook op het gebied van Onderwijs aan Chi-

neezen en Inheemsche kinderen naast het openbaar onderwijs het

par t icu l ier onderwijs t o t ontwikke l ing is gekomen, zoodat we naast

de openbare Hollandsch-Chineesche, Hollandsch-lnlandsche en Inlandsche

scholen ook Christel i jke en Kathol ieke inr icht ingen van denzelfden

aard aantreffen.

Heel wat minder dan de Gemeente Batavia, heeft de Gemeente Soe-

rabaia zich de zorg voor het onderwijs in het algemeen aangetrokken. Niet

alleen van Christel i jke en Kathol ieke zijde heeft men zich geïnteresseerd

voor het Chineesche en het Inheemsche k ind, ook Chineesche en Inheem­

sche schoolvereenigingen hebben zelf de hand aan den ploeg geslagen.

Zoo vinden we naast de bovenbedoelde lagere scholen o.a. een

„Nat iona le H.C.S.", opgericht door de Theosofische Vereeniging en een

aantal Taman-Siswo-scholen, ook voor Mulo-onderwijs. Op deze laatste

scholen wo rd t een bi jzonder van andere scholen sterk afwijkend opvoe­

dingssysteem gevolgd.

Deze scholen hebben geen subsidie: ze wenschen die ook niet, zoodat

ze geheel vr i j zi jn in de samenstell ing van hun leerplan. Het zou mi j te ver

voeren, als ik dieper op de beginselen van Taman-Siswo inging, al was het

alleen maar, omdat d i t onderwerp niet speciaal Soerabaia raakt.

Het spreekt vanzelf dat ook de Arabische gemeenschap zijn onder­

wi js inr icht ingen heeft, voor zoover mi j bekend alleen door die Arabische

gemeenschap gesticht en in stand gehouden. ^)

Voor zoover hierboven nog niet te r sprake gekomen, w i l ik hier een

enkel woord zeggen over het voortgezet onderwijs. Het Gouvernement

had te Soerabaia twee groote Muloafdeelingen der Algemeene Middelbare

School, kor tweg Muloscholen genoemd. Een daarvan is opgeheven, niet

Bruno Mobile de Vistarini, de ont­werper van vele architectonisch-belangrijke bouwwerken te Soe­rabaia. Hij werd 8 Apr i l 1891 te Marburg a.d. Drau In Stiermarken (Oostenrijk) geboren en behaalde zijn diploma voor bouwkundig in­genieur aan de Technische Hooge-school te Graz. Zijn voornaamste werken te Soerabaia zijn : Christe­lijke Muloschool aan Embong Woengoe, Christ. Hol l . Chineesche School te Boeboetan, kantoorge­bouw van de Droogdok Mij te Tandjong Perak, Deutscher Verein op Genteng (verbouwing) met eerste draaitooneel in Indië, details en architectonische verzorging van „Modder lust" (ontw. is van Ir. Muller), stratenplan en geheele be­bouwing van Ketabang-Oost (als adviseur der N.V. Volkshuisves­t ing), Noorderkerk aan den Gris-seeschen weg en tokocomplex te Songojoedan. (Foto Theobald.)

1) Zie ook biz. 77 en 78.

335

L I N K S : Meisjes krijgen gymnastiekles. (Foto Isken voor de Soerabaiasche Schoolvereeniging.)

R E C H T S : H e t inter ieur van een modern Indisch klaslokaal, n.l. van de Darmoschool aan de Speelmanstraat.Slechts éénpersoonsbanken zijn in gebruik. H e t lokaal is ru im en luchtig. (Foto Isken.)

ui t gebrek aan leerl ingen, maar u i t „bezulnigingsoverwegingen". Het ver laten gebouw is thans verhuurd

aan een Part icul iere H.B.S.

En zoo kom ik vanzelf op de Soerabaiasche Gouvernements H.B.S., die thans gevestigd is in een

modern gebouw op Ketabang. D i t jaar(1935) v ie r t deze school haar 60- jar ig bestaan.^)

De ink r imp ing van onderwijsgelegenheid op Gouvernements- of gesubsidieerde scholen heeft in de

laatste jaren ta l van z. g. „wi lde-scholen" in het leven geroepen, zoowel lagere scholen, als inr icht ingen

voor voortgezet onderwijs.

in het bovenstaande gaf ik een zeer globaal overzicht van wat men noemt het Algemeen Vormend

Onderwi js. Niemand zal daarbi j verwacht hebben een droge opsomming van al ler le i scholen, immers d i t

boek is geen adresboek of Baedeker.

Op dezelfde wi jze w i l ik thans nog een overzicht geven van wat Soerabaia biedt aan gelegenheid t o t

opleiding in een bepaalde r icht ing, voor een goed deel „vakonderwi js" . En dan denk ik in de eerste plaats aan

de K.E.S., de Koningin-Emma-School in de wi jk Sawahan, sedert ko r t een „Midde lbaar Technische School" .

De inr icht ing dateert van 1912. De toelatingseischen zijn in de laatste jaren geli jk gemaakt aan die voor

de Muloscholen. Bouwkunde, werktu lgkunde, electrotechniek en aanverwante vakken vinden een plaats op

het leerplan. De school mag zich in een voortdurenden bloei verheugen.

Ook het lager technisch onderwijs is niet vergeten. Sedert [909 bestaat de Ambachtsschool voor

Inheemschen. IJzer- en houtbewerk ing benevens auto-techniek worden hier onderwezen. Het behoeft

geen betoog, dat een inr icht ing als deze in een industr iestad als Soerabaia zeer gewaardeerd word t .

Op d i t gebied heeft ook de Gemeente zich niet onbetuigd gelaten. De Burger-Ambachtsschool is een

gemeentel i jke instel l ing met subsidie van het Gouvernement. Het onderwijs gaat hier verder dan op een

gewone ambachtsschool. Teekenen en theor ie vinden een plaats op het leerplan.

Aanvankel i jk was deze B.A.S. een Burger-Avond-School.^) Ook hier mag ik constateeren, dat de school

in een behoefte v o o r z i e t : het aantal leerl ingen — ook van Europeeschen landaard — is zeer groot .

Geheel bul ten het drukke stadsverkeer l ig t op een te r re in van dert igduizend v ierkante meter de

N.I.A.S., de Nederlandsch-indische Artsenschool'^), met zi jn schit terend ingerichte laborator ia , leslokalen,

pract icumlokaal , musea en de prachtige aula, waar 400 personen een plaats kunnen vinden. D i t gebouwen­

complex dateert van 1923.

De N.I.A.S., geopend in 1913 was te voren gehuisvest op Kedongdoro, thans gelegen schuin tegenover

de sportvelden van Karang Mendjangan. H ie r worden jongelui opgeleid, zoowel jongens als meisjes en van

' ) Voor uitvoerige bijzonderheden o m t r e n t deze school verwijs ik naar mijn „ O . S." biz. 269 e. v.

' ) Z ie „O.S ." bIz. 267 en 268 .

») Z ie ook bIz. 294 .

LINKS: De jeugd op het voorerf van de Darmoschool gedurende het vrije kwart ier. Links : de lagere school, rechts op den achtergrond : de frobelschool. (Foto Isken.)

RECHTS: Voorzijde van een deel van het gebouv\rencomplex der Koningin Emma School op Sawaan. Rechts: het administratiegebouw, links : een vleugel.

alle landaarden t o t arts met volledige bevoegdheid t o t het uitoefenen van genees- en verloskundige prak­

t i j k in Nederlandsch-Indië en in haar geheelen omvang, gedurende een studiet i jd van ongeveer 8 jaar.

De eischen van het eindexamen zijn voor de verschillende vakken geli jk aan die van de Hoogeschool-

artsexamens. Men ziet dus : een opleiding, die voor een universi taire niet hoeft onder te doen.

Ook de opleiding voor tandarts aan de Stovi t , School t o t opleiding van Indische tandartsen, mag er z i jn.

Aan de andere zijde van de bovenstad, aan den Reinierszboulevard valt al heel gauv^ de I.E.V.-Zaal-

bergschool in het oog, gebouwd v/elisv/aar naar een soort bezuinigingsnormaalproject in denzelfden geest

als de Openbare Ie School A , maar toch een gebouv/, dat het in die omgeving goed doet.

De school is een instel l ing van het I.E.V. en draagt den naam van den bekenden voorman van d i t

verbond Karel Zaalberg, journal is t met een wel versneden pen, in leven hoofdredacteur van het

„Bataviaasch Nieuwsblad" .

Men zou deze inr icht ing kunnen noemen een Muloschooi met een handelsprogramma. De Gemeente

heeft op royale wi jze medegewerkt aan de to ts tandkoming van deze school, mede als gevolg van de groote

belangstell ing die zij ondervond van de zijde van wi j len Ir. G. J. D i jkerman, burgemeester van Soerabaia.

I Juli 1928 werd de school geopend, voor loopig ondergebracht in de lokalen van de B.A.S. De Heer H.

Bach Kol l ing, de tegenwoordige wethouder, maakte de bouwplannen voor het nieuwe gebouw, dat op 20

September 1930 officieel werd geopend door den Heer F.H. de Hoog, thans nog voorz i t te r van het I.E.V. Ook

deze school is een bloeiende onderwi js inr icht ing geworden en neemt een voorname plaats in onze stad in .

Schuin tegenover de Zaalbergschool ziet men het, thans ver laten, gebouw van de Suikerschool van

den Suikerbond. Deze bond van geëmployeerden in de suiker industr ie had grootsche plannen met deze school,

maar de malaise heeft helaas de slui t ing van deze nutt ige inr icht ing ten gevolge gehad.

Een zeer oude instel l ing, met een geschiedenis, die ik hier slechts ko r t bespreek, is „ D e Soerabaiasche

Huishoud-en Industr ieschool" , opgericht in 1901 op in i t ia t ie f van „de Loge". Oorspronkel i jk heette de school

„ Industr ieschool voor Meisjes", vermoedel i jk in navolging van een dergeli jke inr icht ing te 's Gravenhage.

Meerdere malen is deze school verplaatst, veel heeft ze te tobben gehad met financieeie en andere

moei l i jkheden, to tda t ze na veel beraadslagen met het Gemeentebestuur een gebouw kreeg aan de

Kembodjastraat .

Er wo rd t thans onderwijs gegeven in al ler lei voor aanstaande huisvrouwen en moeders nutt ige kundig­

heden. Er kunnen ook diploma's worden behaald.

Voor de Europeesche Indische maatschappij is de opleiding van de kinderen in vele gevallen nog steeds

een probleem. Zoo langzamerhand is bij de Europeesche bevolking de overigens onjuiste opvat t ing ontstaan,

dat men al lereerst de H.B.S. moet probeeren en, zoo dat niet lukt , achtereenvolgens Mulo, K.E.S., B.A.S., of

337

. ^ i '

Huishoudschool. Vermoedel i jk is d i t de oorzaak van de vele

moei l i jkheden, die deze school in vroegere jaren heeft moeten

doormaken. Gelukkig mag ze zich thans verheugen in grootere

belangstell ing van het Soerabaiasche publ iek. Ik w i l hier den

naam van de tegenwoordige d i rectr ice Mej. M. E. Mewe vermel ­

den, als een bl i jk van waardeer ing voor haar buitengewone toe­

wi jd ing en doorzet t ingsvermogen, waardoor de inr icht ing gewor­

den i s : een volwaardige Huishoud- en Industrieschool voor

meisjes !

Als vanzelf komen mi jn gedachten h ierdoor op den naam

van een andere vrouw : Mevrouw Levy-van Ravesteyn, die hier

een school heeft gesticht, zooals er nog maar weinig in Indië z i jn.

Ik bedoel een inr icht ing voor k inderen, die het gewone klassikale

onderwijs niet kunnen volgen, in d i t geval, een „School voor bu i ­

tengewoon, individueel onderwi js" .

Dat in een groote stad een dergel i jke inr icht ing op haar

plaats is, behoeft geen betoog. De steden in Nederland hebben

t ienta l len van zulke scholen.

Ik zal me niet verdiepen in de oorzaken, waardoor deze

school minder leerl ingen t e l t dan ze zou moeten hebben. Ook

onze Gemeenteraad heeft het nut van deze inr icht ing ingezien

en subsidie toegekend.

Hiermede ben ik aan het einde gekomen van mi jn not i t ies

betreffende het onderwijs in onze stad. Ik ben er van over tu igd,

verre van vol ledig te zi jn geweest. Er zi jn nog ta l van part icul iere

scholen en cursussen voor onderwijs in ta len en al ler le i kundig­

heden, die men in meerdere of mindere mate dient te bezi t ten

o m den st r i jd o m het bestaan met succes te kunnen voeren en

volhouden. W e l meen ik, dat de belangstellende lezer

aan het einde van d i t hoofdstuk gekomen, den indruk heeft ge­

kregen, dat de stad ook met betrekk ing t o t het „onderw i j s " een

groote stad is.

B O V E N : Ingang to t de Burger-Ambachtsschool op Boeboetan.

M I D D E N Het gebouw van de Zaalbergschool aan den Relnierszboulevard.

O N D E R : Front van „ D e Soerabaiasche Huishoud- en Industrieschool" in de

Kembodjastraat (Ketabang).

R E C H T S : Kookles in de Soerabaiasche Huishoudschool.

338

o DE OPENBARE LEESZAAL EN BIBLIOTHEEK. Opricht ing op 9 Februari 1920. — Eerste huisvesting in twee lokalen der oude H.B.S. (1921 —'27). —Het

begin der boekeri j . — De stand van zaken in 1922. — Kaartcatalogi, de eerste gedrukte catalogus en de

„Mededeel ingen". — Heffing waarborgsom (1923) had een vermindering van het ledental tengevolge.

— Tweede behuizing in het voormalige Stadstuinrestaurant (1927—'29). — Afschaffing waarborgsom

(1927). — Het eigen gebouw betrokken (1929).— Nieuwe ledenkring. — De kinderbibliotheek gesticht

(1931). — Nieuwe catalogi in afdeelingen. — Opening der beide f i l ialen (1932). — De buitenleden. —

W a t de Vereeniging den leden biedt. — Cijfers, die den groei i l lustreeren.

n 1919 ontstonden de eerste plannen t o t opr icht ing van een openbare leeszaal en bibl iotheek te

Soerabaia. De toenmal ige burgemeester Mr. A . Me/roos nam het in i t iat ief . In December van genoemd jaar

vormde zich ti jdens een vergadering te zijnen huize een voor loopig comi té. Twee maanden later, n l . op

9 Februari 1920, werd de Vereeniging opgericht. In het eerste bestuur werden gekozen Mr. A . Meyroos

(voorz i t te r ) , mevr. I. G. West r i k -Westers en de heeren Mr. K. Derx, J. C. de Haan, J. G. Slothouwer en

H. Moed He lmig (leden).

Van verschil lende zijden werden hulp en steun ontvangen. De Gemeente schonk een bedrag van

f 15.000.— te r bestr i jding van de eerste kosten. Bovendien kende zij de nieuwe vereeniging een jaarl i jksche

subsidie toe. Bij G.B. van 20 Augustus 1921 verwier f de „Openbare Leeszaal en Bib l io theek" rechtspersoon­

l i jkheid.

Onderwi j l had het bestuur niet st i l gezeten. Het was op zoek gegaan naar een geschikte loka l i te i t ,

welke echter vanwege den enormen huizennood in de jaren '21 en '22 niet gemakkel i jk was te vinden. Ten­

slot te viel het oog op een tweeta l ongebruikte lokalen van het H.B.S.-gebouw, dat toenmaals nog stond op

de plaats, waar nu het nieuwe postkantoor is verreden.

De vereischte toestemming, om de lokalen in gebruik te nemen, werd verkregen. Medio September

werden zij on t r u imd , In de daarop volgende maanden ingericht en op 31 Maart 1921 konden Leeszaal en Bi­

bl iotheek met eenige feestel i jkheid worden geopend.

De Vereeniging begon haar werkzaamheden met een kleine boekeri j . De directeur van O. en E. stond

n l . een 1500-tal boeken en t i jdschr i f ten u i t de

H.B.S.-bibliotheek in bruik leen af, echter on­

der voorwaarde, dat deze niet uitgeleend,

doch slechts in de Leeszaal geraadpleegd

mochten worden.

De eerste u i tbre id ing had plaats door

aankoop van een part icu l iere bibl iotheek van

plusminus 1200 deelen (grootendeels roman-

lectuur) . Verder stonden het Algemeen Ne-

derlandsch Verbond en de Theosophische

Vereeniging geheel of gedeeltel i jk hun bibl io­

theken af, zoodat bij de opening de boekeri j

u i t ongeveer 5.000 deelen bestond. Door

schenkingen van kleine, soms van ook groo­

tere collecties en door geregelde aankoopen

breidde de Bibl iotheek zich gestadig u i t .

Voor de Leeszaal stonden de direct ies

Front der Openbare Leeszaal op Ketabang.

339

_ j U

der plaatseli jke dagbladen en van de „Locomo t i e f " gratis abonnementen af.

Verder abonneerde de Vereeniging zich op eenige belangri jke periodieken en

geïl lustreerde t i jdschr i f ten, te rw i j l andere week- en maandbladen gratis

werden toegezonden.

In 1922 bedroeg het aantal leden ongeveer 4 0 0 ; de gemiddelden per

maand van het aantal bezoekers der Leeszaal en van die der uitgeleende

boeken konden respectieveli jk worden vastgesteld op plusminus 400 en ru im

2.600. De min imum-con t r ibu t ie bedroeg f I,—, rechtgevend op 2 boeken per

dag. De leestijd voor romans was bepaald op 4 weken, die voor wetenschap­

peli jke werken op 6 weken.

De secretaris r ich t te de bibl iotheek geheel in volgens het kaartsysteem,

waardoor beter contro le kon worden uitgeoefend op de uitgeleende boeken.

Kaartcatalogi werden aangelegd voor de wetenschappeli jke werken volgens

Wijlen w . Itallie, een der meest het decimaals/steem van Melvi l Dewey en een alphabetische catalogus op actieve ijveraars der Vereeni- , .. ging, die bijna van de oprichting schri jversnaam. af tot zijn overlijden in 1928 de Spoedig verscheen Ook een gedrukte catalogus van de bel letr ist ische functie van penningmeester be- , . ... ,nt^ • • . • • J L I J i ^ -. . . . werken, te rw i j l na 1926 de aanwinsten geregeld werden bekend gemaakt in

de zg. „Mededeel ingen" met een kor te vermeld ing van den inhoud der boe­

ken. Het jaar daarvoor zag ook een gedrukte catalogus der wetenschappeli jke werken het l icht.

Langzamerhand steeg het aantal uitgeleende boeken, maar ook het aantal der niet-terugbezorgde

en dat der beschadigde boeken nam in zoodanige mate toe, dat het bestuur genoodzaakt was, ingr i j ­

pende maatregelen te nemen. Aangezien aanmaningen t o t betal ing van schadevergoeding alleen t o t ge­

volg hadden, dat de leden, zonder daaraan te voldoen, als l id bedankten, besloot het bestuur in Maart

1923 van de leden een verpl ichte s tor t ing van een waarborgsom van f 5 , — te eischen. Onmiddel l i j k na de

inwerk ingt red ing van dezen maatregel nam het ledental sterk af.

In hetzelfde jaar zag de Vereeniging zich nog voor andere groote moei l i jkheden geplaatst. De H.B.S.

verhuisde n l . naar Ketabang en de vr i jgekomen ru im te werd bestemd voor den bouw van het Postkantoor.

Voor Leeszaal en Bibl iotheek moesten nieuwe lokal i te i ten worden gezocht.

Dank zij de hulp en medewerk ing van den hoofdcommissaris kon de Vereeniging de beschikking

over de door haar geoccupeerde lokalen bli jven behouden t o t Ap r i l 1927, waarna de instel l ing werd over­

gebracht naar het voormal ige Stadstuinrestaurant.

Deze maatregel kon slechts van t i jdel i jken aard z i jn, omdat het houten gebouw weinig ru im te bood

en op den duur niet geschikt was om er de zich steeds ui tbreidende bibl iotheek in onder te brengen.

De gunstige l igging van het nieuwe gebouw deed haar invloed gelden. Het aantal leden, dat der

uitgeleende boeken, maar ook het aantal bezoekers der Leeszaal stegen in belangri jke mate.

Hoewel deze fei ten t o t verheuging stemden, deden zich weer andere moei l i jkheden voor. in de plaat­

seli jke bladen gingen in dien t i j d s temmen op om den eisch der verpl ichte s to r t ing van een waarborgsom te

laten verval len, daar deze s to r t ing voor velen een bezwaar vormde voor de toet red ing als l id .

Het bestuur der Vereeniging ging op deze aanwijzingen in en schafte in 1927 de verpl ichte s tor t ing der

waarborgsom af. De cont r ibu t ie werd echter t o t f 1,25 verhoogd, teneinde u i t het geringe meerdere bedrag

van f0,25 een fonds te vormen, waaru i t de kosten van vervanging der weggeraakte, beschadigde en door min­

der goede zorg gehavende boeken, bestreden konden worden, nu geen d i rect verhaal meer mogel i jk was.

Deze maatregel had als bijna onmiddel l i j k gevolg een steeds toenemend ledental. Ook de jaar tota len

der uitgeleende boeken vertoonden een belangri jke st i jging.

Onderwi j l vroeg een ander vraagstuk weer om een oplossing. Het voormal ige Stadstuinrestaurant,

een houten gebouwtje, bleek steeds minder aan de eenvoudigste eischen te voldoen. Bovendien begon het

cent rum der stad zich hoe langer hoe meer naar het Zuiden te verplaatsen. Statistische gegevens wezen

dan ook u i t , dat de Bib l iotheek niet meer in het cen t rum der woonplaatsen van de leden was gevestigd.

Het werd dus t i j d om naar* een ander gebouw om te zien.

Nadat het bestuur der Vereeniging tevergeefs op zoek was geweest naar geschikte loka l i te i ten,

besloot het in 1928 op Ketabang een te r re in te koopen aan den Ondomohenweg, gelegen schuin tegenover

het Raadhuis. Leeszaal en Bibl iotheek zouden een eigen „ h o m e " kr i jgen.

De financieele posit ie der Vereeniging stond echter niet toe den bouw geheel u i t eigen middelen te

bekostigen. Men moest dus t rachten om een hypotheek te vestigen. Di t luk te , doch de eisch werd

gesteld, dat het gebouw ook voor andere doeleinden zou zijn te bezigen. H ierdoor werd de archi tect in

zi jn plannen beperkt .

Niettegenstaande deze belemmer ing verrees een gebouw, dat aan redeli jke eischen voldeed.

Het bevat twee groote zalen. Een daarvan werd door een houten afscheiding verdeeld in een wacht lokaal en

in een ru im te voor de ui t leening, de admin is t ra t ie en de boekbinder i j . De andere zaal werd inger icht

als leeszaal, welke plaats bood voor een 30 t o t 40-tal bezoekers. Achter deze zaal l igt een zeer ru ime

opslagplaats voor de boeken.

Nadat het eigen gebouw in September 1929 was bet rokken, moest de Vereeniging zich wederom

gedeeltel i jk een nieuwen ledenkr ing scheppen, omdat een aantal leden den afstand van hun woning naar de

bibl iotheek te groot vond. Langzamerhand werden echter weer nieuwe leden geworven. Oud-leden, die

waarschijnl i jk hun lectuur misten, werden wederom l id . Het aantal uitgeleende boeken steeg, na een

kortstondige dal ing, voo r t du rend ; het bere ik te in 1931 zelfs het recordci j fer van 77.65 I deelen.

Het aantal bezoekers echter daalde eerst belangri jk omdat de oude leeszaal vaak door inge­

schrevenen bij de nabij gelegen arbeidsbeurs als wacht lokaal werd gebru ik t . Toch vond de leeszaal spoedig

een voldoend aantal t rouwe bezoekers, ernstige lezers, te rw i j l ook velen de ru ime lokal i te i t begonnen te

gebruiken om het een of andere werk te bestudeeren, dan wel u i t de vele, vaak kostbare en zeldzame

werken, welke de Bibl iotheek bezit , de gewenschte gegevens te put ten.

In September 1931 werd een afzonderl i jke k inderbibl iotheek gesticht, waarvoor de cont r ibut ie f 0,35

per maand bedraagt, recht gevend op twee kinderboeken per week ( in de vacanties v ier) . Ook deze st icht ing

had succes en toonde levensvatbaarheid te bezi t ten. Het bl i j f t echter een moei l i jkheid om voor voldoende

geregelde aanvul l ing te zorgen.

De groote aanwas van boekwerken der hoofdbibl iotheek maakte het uitgeven van nieuwe catalogi

noodzakeli jk. Bij de samenstell ing daarvan werd van het beginsel uitgegaan de naam- en t i te l l i js ten in

afdeelingen u i t te geven, zoodat de leden zich niet steeds een completen catalogus zouden behoeven aan

te schaffen.

Opgezet op wetenschappeli jke basis volgens Dewey's decimaal-systeem, waardoor men een beter over­

zicht kreeg, verschenen reeds de catalogi voor de afdeelingen „Le t t e r kunde" (met supplement), „Geschiede­

nis, Land- en Vo lkenkunde" en „Socio log ie" ; die voor de andere afdeelingen zijn nog in bewerking.

Onderwi j l deed zich weer een nieuw vraagstuk voor. De langgerekte v o r m der stad en de daarmee

verband houdende groote afstanden verhinderden nog te velen, van de bibl iotheek gebruik te maken. O m

aan d i t ongerief tegemoet te komen, besloot het bestuur t o t het st ichten van een tweetal f i l ia len over te gaan.

De Stadstuinvereeniging stelde grat is r u im te in den Stadstuinkoepel, het bestuur van de Zaalberg-

school een lokaal in die onderwi js inr icht ing beschikbaar, zoodat in Februari 1932 de f i l ia len konden

worden geopend. Voor loopig zouden daar tweemaal 's weeks de boeken kunnen worden ingewisseld. De

cont r ibu t ie werd om te beginnen op f 0,75 per maand vastgesteld.

Niet alleen in de stad, maar ook daar bui ten, op ondernemingen en in kleine steden, te l t de Vereeni­

ging haar leden. Deze buitcnieden, die vaak vereenigd zi jn in combinaties, kunnen tegen een lage cont r ibut ie ,

doch verpl ichte s tor t ing van een waarborgsom, eveneens geregeld boekwerken in leen ontvangen. Steeds

ru imer w o r d t de werkingssfeer van Leeszaal en Bibl iotheek.

De Vereeniging heeft er steeds naar gestreefd — voor zoover de geldmiddelen d i t toel ieten — haar

leden niet alleen de nieuwste waardevol le romanlectuur , maar ook de laatst verschenen wetenschappelijke

werken, mits niet streng tot vakliteratuur behoorend, te kunnen aanbieden. De Bibliotheek bezit, dank zij de vele schenkingen en de in bruikleen afgestane collecties, belangrijk materiaal voor speciale studies.

Tenslotte doe ik nog, ter illustratie van den uitgroei in de afgeloopen jaren, een greep uit het cijfer­materiaal, loopend over het tijdvak van 1922 tot en met 1931. Het aantal leden klom in die periode op van plusminus 400 aan het eind van 1922 tot 758 op het eind van 1931 (exclusief de 89 leden van de kinder­bibliotheek). Niettegenstaande onderwijl de in bruikleen ontvangen bibliotheken van den Kunstkring en van de H.B.S., respectievelijk geheel en gedeeltelijk waren teruggevraagd, was het totaal boekenbezit in 1931 gestegen tot rond 16.000 deelen.

Er werden uitgeleend in :

Jaar

1922

1923

1924

1925

1926

1927

1928

1929

1930

1931

Wetenschappelijke werken

624 1303

4616

5926

6496

5477

5527

7665

Belletristische werken

24865

25565

29239

34453

48836

45779

56147

69986')

Totaal

31978

28009

25489

26868

33855

40379

55305

51256

61674

77651

' ) Inclusief de uitgeleende kinderboeken in de vier maanden van het bestaan der Kinderbibliotheek (3.792 din.).

Dat ook de Leeszaal de belangstelling van het publiek heeft getrokken, moge uit de navolgende cijfers blijken :

Jaar

1922

1923

1924

1925

1926

Aantal bezoekers

4891

6603

7154

7867

9468

Jaar

1927

1928

1929

1930

1931

Aantal

bezoekers

13524

14595

12435

II 195

15479

0 DE DIERENTUIN. De geboorte der Vereeniging op 31 Augustus 1916. — De lijdensweg van de collectie van den heer H . F.

R. Kommer . — Begin 1918 : verhuizing van die verzameling van Kaliondo naar Groedo. — Moeil i jkheden.

— Verhuisplannen. — De „beau geste" der O.J.S. — Statutenherziening en nieuwe moeil i jkheden. —

„Hei l ig Indië". — Van een Soerabaiaschen Voronoff en een herboren beweging. — Het Gemeentel i jk

subsidieplan ad f 106.000.—. — De verhuizing naar Darmo. — Steun en medewerking. — Hoog bezoek.

— Openstell ing aquar ium (1927). — Eenige belangrijke gebeurtenissen.

I _>^ e geschiedenis van deze instel l ing begint met den lijdensweg van de collectie van den heer H. F. R.

Kommer , die op Kaliondo een dierenverzamel ing bezat, welke tegen een kleine vergoeding te bezichtigen

was. Dat het streven van den heer Kommer gesteund moest worden, stond velen voor den geest en zeker zal

menig dierenvr iend ui t dien t i jd onze tegenwoordige instel l ing in een d room hebben aanschouwd.

O m een par t icu l iere col lect ie van den steun der overheid te doen genieten, is een officieel erkende

vereeniging, als kanaal voor de gelden u i t de openbare kas, onmisbaar.

De Vereeniging Soerabaiasche Dierentu in is geboren bij het verleenen van de rechtspersoonli jkheid

op 31 Augustus 1916 no. 40. Voord ien was zij voor loopig geconstitueerd en het naaste doel was dus :

de dierencol lect ie van den heer Kommer aan te koopen, naar een beter te r re in over te brengen en het

publ iek daar op meer ger ief l i jke wi jze te ontvangen. Zoo werd dan op 14 Mei 1916 met den heer Kommer

een opt ie-contract voor den t i jd van zes maanden gesloten. De p romotors van deze plannen waren ;

Mr . J. P. Mooyman, Edw. H. Soesman, A. H de W i l d t , P. Egas, Ir. F. C. Frumau en M. C. Valk.

De overeenkomst met den heer Kommer noemde een kooppri js van f I,—, de eerste gulden, waarvan

in de geschiedenis van den Tu in sprake zou z i jn. Er k o m t nog zulk een merkwaardige gulden in voor, waar­

over straks nader.

Verder bepaalde d i t contract , dat de dieren zouden worden overgebracht naar een te r re in van de

Bouwmaatschappij Koepang op Groedo. De Vereeniging had het gehuurd voor f 7 5 , — per maand met een

opzeggingstermijn van dr ie maanden. Er waren gebouwen en een woning aanwezig, en in ieder geval was

de si tuat ie daar beter dan op het erf van Kommer op Kal iondo.

Kommer zou d i recteur worden en eventueel de verzamel ing weer voor f I,— terug kunnen koopen.

Bij zi jn onverhoopt overl i jden zou zi jn huishoudster Harma Satbina minstens f 2 5 , — per maand voor

levensonderhoud ontvangen.

Toen het def in i t ie f contract op 21 December 1917 was geteekend, begon de verhuizing van dieren

en kooien van Kaliondo naar Groedo. In A p r i l 1918 werd de verzamel ing tegen entree voor het publ iek

toegankel i jk.

Reeds het eerste jaar (1917—'18) bedroegen op Groedo de uitgaven f 31.000,— en de inkomsten

ongeveer f 10.500,—. Gelukk ig stond de d i recteur van Onderwi js en Eeredienst een lo ter i j toe, waaru i t

ongeveer f47 .000,— werd verkregen. Het verlies van ru im f20.000,— kon dus gedekt worden.

In het vereenigingsjaar 1918—'19 waren de moei l i jkheden niet m inde ren def inancieele resultaten be­

droevend. De rampen bereikten een record. Het aantal contr ibueerende leden daalde t o t 38. Er waren slechts

12.799 betalende bezoekers, die f8 .690,40 in het laatje brachten. De Gemeente kreeg aan vermakel i jk-

heidsbelasting f 1.644,52, doch het verlies bedroeg f 11.153,42, zoodat het kapitaal van de lo ter i j het

volgende jaar zeker ve rb ru ik t zou z i jn .

343

Maar de s t room van moei l i jkheden hield aan. De groote h i t te had een sterf te onder de papagaaien

tengevolge. Het personeel was zeer nalatig en ongeschikt voor de verzorging der collectie, want het l iet

de deurtjes der volières vaak open staan, zoodat de Koningsparadljsvogel, sinds 1914 in gevangenschap, in

Juni 1919 de r icht ing van Nieuw-Guinea koos. De Rosella-parkiet t rach t te Austra l ië weer te bereiken, ver­

gezeld van een Nymphpark ie t , die echter nog wat verder moest, n l . naar Tasmanië. Verschil lende andere

uitheemsche vogels zochten hun vaderland weer op.

Den 13den Januari des morgens om half vijf, wist de gevlekte Javapanter zi jn boeien te

verbreken om het erf onvei l ig te maken, doch een der bestuursleden, de heer M. C. Valk, toenmaals

leeraar in de plant- en dierkunde aan de H. B. S., schoot het vr i jheidl ievende dier neer, waarschijnl i jk

met loopers, want ook de groote python werd doodel i jk getroffen. De Hanoman-aap, de heil ige aap

der Hindoes, werd t o t zi jn vaderen verzameld en t r o k naar de eeuwige oerwouden van v r i j ­

heid en overvloed.

De gele Kuifkakatoe werd gestolen èn dr ie papagaaien èn de groote Paradijsvogel, maar die kon vier

dagen later van een Chinees te Bongkaran worden teruggekocht voor f 5 . — ; dat was b i l l i jk , voor een vogel

van f 150.— inkoop. Daki jzer werd gestolen, doch de dief werd gepakt en kreeg 20 dagen kraka l . Ook 70

glazen dakpannen van de t i jgerkoo i werden meegevoerd door iemand, die bl i jkbaar iets wi lde gaan kweeken

onder glas. Een jeugdig natuuronderzoeker werd in den Tu in door een aap gebeten ; d i t kostte f 2 7 , — aan

den dokter , enz.

Het was duidel i jk voor het bes tuur : er moest meer toezicht zi jn en W . A. Hompes, vroeger in A r t i s

werkzaam, daarna in dienst bij de Genie, verbrak deze verbintenis en vat te zijn oude bezigheid weer op.

Hi j zou Kommer , die oud werd , te r zi jde staan. Men schreef toen reeds 1920.

Het te r re in op Groedo zou binnen kor ten t i jd moeten worden ver laten en zoo moest de Vereeniging

naar een beter, grooter en def in i t ief te r re in u i tz ien. De admin is t ra teur der O.J.S. bood een stuk grond op

Darmo aan, groot 30.400 m- en toen de Vereeniging op het punt stond een contract betreffende den grond

aan te gaan, kwam de vergadering van 12 Januari 1921, waar in de Gemeenteraad van Soerabaia vertegen­

woord igd was door Mr. A . van Gennep en Dr. R. Soerjat in.

De Gemeente gaf van 23 Juli 1920 af een subsidie van f 1.500.— per maand en had groote

plannen met den Dierentu in . De heer Faubel, ook Gemeente-autor i te i t , tevens l id van het bestuur

„Raak 'm niet aan !" Ma-ma-orangoetan en de baby. (Foto F. F. Schoen­makers.) IJV»* -p^

der Vereeniging, opperde reeds het p l an ' op dien grond tevens een eierenbroederi j , een muziektent ,

een dansgelegenheid enz. te st ichten ; hij zag met zi jn geestesoog in de toel<omst op Darmo een

geweldig cent rum van at t rac t ie ontstaan.

Zoo ging dan de O.J.S. met de Gemeente Soerabaia in zee en t rad de tweede gulden op, die een groote

ro l zou spelen in de geschiedenis van den Tu in . Deze merkwaardige gulden werd door de Gemeente Soerabaia

ui tgekeerd aan de O.J.S. in ru i l van bovengenoemden lap grond met de bepaling, dat op dien grond een

diergaarde zou worden geëxploi teerd. De Vereeniging zou dat doen ; en thans begon het maken van

plannen en berekeningen o m t r e n t het overbrengen der dieren.

Een ontwerp van f400 .000 ,—werd opgemaakt en als te grootsch verworpen. Een m in imumon twerp

van f 235.000. — vo lgde ; daar werd ernst ig over gedacht. Men zou voor loopig voor een bedrag van

f 106.000.— gaan u i tvoeren, maar nu begonnen de moei l i jkheden eerst recht.

De Gemeente eischte een herziening van de statuten der Vereeniging, waarin moest worden opgeno­

men, dat het bestuur voor de helft plus een, u i t leden van den Gemeenteraad of hoofdambtenaren der

Gemeente Soerabaia moest bestaan. Di t was niet een, twee, dr ie in orde en dus werd de eerste tranche van

de f 106.000.— geweigerd en de subsidie van f 1.500.— per maand werd I Januari 1922 opgezegd.

Nu was zelfs de heer F. C. Frumau stri jdens moede. Men kon voor- noch achterui t . Men stelde alles

in het werk om de zaken op te heffen en de vereeniging te ontbinden. Men l iet per I Januari I92i2 water

en l icht op Groedo afslui ten, gaf Hompes met ingang van I Februari d.a.v. eervol ontslag, zegde per I A p r i l

het te r re in op Groedo op en t racht te zonder kleerscheuren van den heer Kommer af te komen door hem

restanten u i t de kas te beloven.

Alles slaagde op wonderbaar l i jke wi jze, maar nu zou men de Vereeniging opheffen. Vr i jdag, 10 Februari

1922,'s middags om half zeven zou d i t gebeuren; het mis lukte, want de vergaderden konden niet geacht

worden een algemeene ledenvergadering te z i jn. Het zou 21 Juli 1922 nog eens beproefd w o r d e n ; het

mis lukte om dezelfde reden.

H ier mag men dan wel eens u i t vol le borst het „He i l i g ind ië " doen schallen, want een vereeniging is

in deze gewesten niet op te heffen, aangezien een algemeene ledenvergadering, waarschijnl i jk door de drukke

werkzaamheden der leden op andere ter re inen dan dat der op te heffen vereeniging, niet bijeen kan komen.

345

Varanen koesteren zich in den zonneschijn. Jumbo en de baby nennen een bad.

Hompes werd schadeloos gesteld. Kommer kreeg een tegemoetkoming, verkocht zi jn col­

lectie naar Melbourne en st ier f in 1923. De oudste geschiedenis van den Soerabaiaschen Dierentu in

was afgesloten.

Middeleeuwen en Nieuwen Ti jd l iepen, wat deze thans inderdaad belangri jke st icht ing betref t , ineen

De overgang was een aaneenschakeling van toeval l ige bestieringen. Hompes woonde op het te r re in te

Darmo in een alles behalve r iante behuizing en hield daar enkele d ieren. Hi j had een groote roep als

d ierenvr iend en d ie ren temmer en kwam in de krant vanwege het ka lm medevoeren van een grooten

python, die de benedenstad ergens onvei l ig m a a k t e ; een aanwinst voor zi jn kleine col lect ie.

Zoo was de s i tuat ie, toen Dr. S. Voronof f de geheele wereld ( in de eerste jaren alleen de

wetenschappeli jke wereld) in verbazing bracht door zi jn t ransplantat ieproeven, bij verschil lende dieren

en bij den mensch, van jong weefsel der mannel i jke geslachtsklieren om oudere exemplaren te verjongen.

Ook in Soerabaia was toenmaals een off icier van gezondheid, die deze geniale denkbeelden nader wi lde

u i twerken .

Hi j hoorde van Hompes en zocht contact met de bedoeling, van dezen iets te vernemen omt ren t

de apen-fauna van den Oosthoek van Java, teneinde na te gaan, of proefdieren voor deze menschlievende

bewerkingen zouden zijn te verkr i jgen. Het bleef een droombeeld ; de anthropoïde apen, die voor

deze kunstbewerkingen worden gebru ik t , komen op Java niet voor, doch de geschiedenis van den

Soerabaiaschen Dierentu in kan het tweede hoofdstuk in luiden.

Hompes maakte een excursie met den bedoelden medicus naar een bekende slangengrot. Dr. S. W .

de W o l f f hoorde van het geval en zocht den heer Frumau op, die weer moed vat te en I I Mei 1923 was

de beweging herboren, want de Vereeniging was niet opgeheven, alleen de kas was leeg.

Een eeresaluut voor deze beide heeren moge hier een plaats vinden. Ir. F. C. Frumau en Dr. S. W . de

W o l f f hebben den Dierentu in gemaakt t o t wat hij thans is.

Nu begon een t i jd van ernstige werkzaamheid en van een voor tdurend aandringen bij de Gemeente

om subsidie. Dat ging niet zoo v lot . Den 26sten Mei 1924 wees de Gemeenteraad met 8 s temmen voor en

14 tegen, die aanvrage af. In 1926 kwam er een kenter ing ten goede.

Het oude subsidieplan werd te voorschijn gehaald en in 1931 zou de laatste f 20.000.— van d i t plan

van f 106.000.— worden verwerk t . W a t daarmede bere ik t is, kan iedere bezoeker op Darmo zien.

In deze periode ontv ing men van vele zijden steun en medewerking. De K.P.M., de Stoomvaart-

maatschappij „Nede r l and " , de Rotterdamsche Lloyd, de S.S. en de N.I.S. en andere spoor- en t ramwegen

gaven vr i j vervoer voor de d ieren, die voor den Tu in bestemd waren, eventueel met geleide. Een paar gezag­

voerders der K.P.M., de heeren Esser en Kroef brachten de zeldzaamste dieren aan en steunden den Tu in

op de meest onbekrompen wi jze. Gouverneurs, Residenten en Assistenten-Resident gaven belangri jke

geschenken in natura. De Regenten van Toeloengagoeng en Ngandjoek l ieten zich niet onbetuigd. Miss

Riboet schonk haar l ievelingsbeertje en gaf een door loopend toegangsbewijs voor haar voorstel l ingen

aan den di recteur en zijn echtgenoote. Het ru i lverkeer met Rot terdam, Ams te rdam, Sydney, Melbourne,

enz. was in vol len gang. Het Gouvernement weigerde de aangevraagde subsidie ; maar ook niet alles kon

voor den wind gaan.

De Gouverneur-Generaal Jhr. Mr. A . C. D. de Graeff bezocht den Tu in . Ook den Koning van Siam

mocht het bestuur der Vereeniging ontvangen; Z .M. schonk f 200 .—voor de kas. De Soesoehoenan van

Soerakarta en de Sultan van Djok jakar ta bezichtigden de verzamel ing. Het Pan Pacific Science Congres

wi jdde de noodige aandacht aan de col lect ie en was zeer voldaan, het Ned. Ind. Natuurwetenschappel i jk

Congres eveneens.

De Dierentu in heeft z ich, dank zij het subsidieplan van de Gemeente van f106.000.—, betrekkel i jk

snel kunnen ontwikke len t o t een instel l ing, die ook door de grootere zusterinstel l ingen voor vol wo rd t

aangezien. Er is veel gedaan voor de verfraai ing en u i tbre id ing van den Tu in . Alles werd op degelijke wi jze

opgetrokken, zi j het dan ook, dat de gelden niet toereikend waren om de verbl i jven der dieren om te

scheppen t o t een meer natuur l i j k m i l ieu .

Het Aquar ium werd een groot succes (1927) en het gelukte, daarin verschillende dieren der koraal­

r i f fen, die in geen enkel ander aquar ium te r were ld t o t nog toe werden ver toond, in het leven te houden en

voor tdurend te r bezichtiging te stel len. De koraalbank „Zwaant jesdroogte" met de omringende riffen gaf

steeds nieuwe vondsten, die dan in !de zoutwater-afdeel ing de bewondering en verbazing der ta l r i j ke

bezoekers van alle landaarden gaande maakten. Ook de zoetwater-afdeel ing is goed voorzien van een

aantal bezienswaardige soorten.

Het doel der Vereeniging is : de fauna van den O. i . Arch ipe l en van de nevengebieden in haar col lect ie

te laten zien. De Paradijsvogels zul len een special i teit moeten worden, evenals de Komodo-varanen. De

Koningsparadijsvogel (Cicinnurus regius) heeft reeds gebroed. Dat was een zeldzaam eit je en dan nog wel

onder d i rect en deskundig toez icht gelegd

Er is nog een ei van dezen vogel bekend en

wel in de collectie van een der Rothschilds.

Het bestuur gaf d i t zeldzame exemplaar,

dan ook aan het Museum te Bui tenzorg.

Nog een andere belangri jke gebeur­

tenis w i l ik t o t besluit vermelden. Op den

29sten December 1930, 's middags om half

zes, bracht een Orang Oetan-wijf je een wel­

geschapen jong te r wereld. Een klasse teer-

gierige meisjes met haar leerares was bij

d i t zeldzame natuurtafereel aanwezig en

heeft d i t kleine dierenkind als het ware

ten doop gehouden.

Zoo ziet men de Soerabaiasche Die­

rentu in , ondanks de vele moei l i jkheden, die

overwonnen moesten worden en nog te

overwinnen z i jn, een goede toekomst te­

gemoet gaan.

„ W a t zeg-je van deze houding?" Papa-orangoetan

laat zich por t re t teeren.

347

0 D E KUNSTKRING. H e t „Kunsf ' - leven vroeger en nu. — Opricht ing op 9 Oct . 1911 van de „Vereeniging to t bevordering

van Kunst en Schoonheidsgevoel", in 1915 omgedoopt in : „Soerabajasche Kunstl<ring". — H e t fusieplan.

— Opening op 2 Mei 1925 van het Kunstkringhuis aan Embong Malang en op 5 Sept. d.a.v. van het Open­

luchttheater. — Verhuiz ing naar Simpang en feestelijke ingebruikname van het nieuwe Kunstkring-

huis op 15 Mei 1933. — „Kunst is geen Regeeringszorg". — W a t de Kunstkring zijn leden bood.—De

Orkestvereeniging, opgericht in 1925. — De Officiers-Tooneel-Vereeniging (O.T .V . ) — Beoefening der

I y e taak van den Bond van Ned. Indische Kunstkr ingen, waarvan de Soerabaiasche Kunstkr ing deel

u i tmaak t , is in de eerste plaats het brengen van Westersche Kunst aan de in Indië verbl i jvende Europeanen.

De Bond t racht zi jn doel te bereiken door het organiseeren van concerten, tooneelvoorstel l ingen, tentoon­

stel l ingen, lezingen enz.

Hoewel veelal kunstenaars u i t Hol land of het buitenland worden aangezocht voor Indische tournees,

zal het vaak mogel i jk z i jn, belangri jke ar t is ten en belangri jke kunstwerken in Indië zelf te vinden. Ook dan

is de Kunstkr ing daar om het contact met het publ iek t o t stand te brengen.

W i j verbazen ons tegenwoordig dan ook niet meer, wanneer in enkele maanden ti jds een aantal ar t is­

ten van wereldnaam voor ons optreden, ja, we klagen zelfs wanneer er een maand ver loopt , zonder dat we

in de gelegenheid zijn gesteld om een of andere belangri jke kunstprestat ie bij te wonen.

Natuur l i j k heeft Indië, ook voordat de Kunstkr ingen werden opgericht, zi jn prestaties op Kunstgebied

gehad. Het waren echter u i tzonder ingen, evenementen in de Europeesch-lndische samenleving en men was

heel wat eerder tevreden met het gebodene dan thans. De t i j d , dat we alles best en alles pracht ig

vonden, is thans voorgoed voorbi j !

Te Soerabaia werd op 9 October 1911 door den heer M. J. Drechsler opgericht de „Vereenig ing t o t be­

vorder ing van Kunst en Schoonheidsgevoel", welke naam eerst in 1915 werd veranderd in „Soerabajasche

Kunstk r ing" . Eigenaar­

dig is het, dat het doel

van de Vereeniging in

1 I den beginne eigenli jk

1 V geen ander was dan de

348

H e t voormalige Openluchttheater , gelegen achter het Kunstkringhuis aan Embong Ma lang; er wordt nu niet meer in gespeeld.

belang zi jn voor de leden, zich ook op ander gebied zal hebben te bewegen, zoodat in 1916 een

speciale afdeeling voor muziek werd opgericht, welke onder leiding van Maestro Mario Paci, eert i jds d i r i ­

gent van St. Caecilia ' ) , den Kunstkr ing t o t betrekkel i jk grooten bloei bracht. Deze bloei duurde t o t 1919

(het ledental bedroeg toen 382), waarna de jaren 1920 1922 een inzinking vertoonden, zoodat het aantal

leden aan het einde van het jaar 1922 slechts 283 bedroeg.

Het toen optredend Kunstkr ingbestuur heeft daarop het zg. „ fus iep lan" doorgevoerd. Men was van

meening, dat er te Soerabaia naast den Kunstkr ing nog te veel vereenigingen bestonden, welke aan „ K u n s t "

deden. Men had de Off icierstooneelvereeniging, een Vereeniging voor Kamermuziek, een comité dat

lezingen organiseerde, enz. en het toenmal ig Kunstkr ingbestuur oordeelde, dat men door samenwerking,

met behoud van zelfstandigheid der verschil lende vereenigingen, een veel sterker posit ie zou kunnen inne­

men, zoodat al deze verschil lende vereenigingen als onderafdeelingen bij den Soerabaiaschen Kunstkr ing

werden ingel i j fd.

Het resultaat was verbluffend. Het ledental steeg van 283 in 1922 t o t 900 in l924,om zich daarna na ver­

schillende schommelingen op een behoor l i jk peil te bl i jven handhaven. Als gevolg van deze enorme toename

Een tafereel uit den in 1930 in het Openluchttheater opgevoerden „Driekoningenavond".

' ) Z i e „Oud-Soerabaia" biz. 349 e. v. 349

van leden en de daardoor ontstane ui tgebreide

admin is t ra t ie , werd al spoedig kan too r ru imte

dr ingend noodzakel i jk, t e rw i j l het onmogel i jk

werd , zonder betaald personeel de exp lo i ta t ie

te bl i jven voeren.

De noodlot t ige omstandigheid, dat Soera-

baia na den verkoop van den Schouwburg in de

benedenstad geen behoor l i jke zaal bezat, ge­

schikt om concerten te geven, deed tenslot te

besluiten t o t de opr ich t ing van het Kunstkr ing-

huis, waar in een voor tentoonstel l ingen, kamer­

muziek en kleine kunst bij u i tstek geschikte zaal

werd ingericht, echter met beperkte p laatsru im­

te. Voor tooneelvoorstel l ingen was men aange­

wezen op de tooneelzaal van de sociëteit Con­

cordia.

2 Mei 1925 werd aan Embong Malang het

Kunstkr inghuis geopend en op 5 September van

hetzelfde jaar in den achter het Kunstkr inghuis gelegen tu in het Openlucht theater , dat plaats bood aan

900 personen.

Gedurende zeven jaren heeft de Soerabajasche Kunstkr ing het gebouw aan Embong Malang geoccupeerd,

doch in den loop der jaren bleek ook d i t gebouw niet meer aan het gestelde doel te beantwoorden.

Door het steeds toenemend ledental bleek de p laatsru imte te beperkt , te rw i j l het fe i t , dat de sociëteit

Concordia, aan Tegalsarie gelegen, door de t i jdsomstandigheden werd gedwongen te slui ten, t o t gevolg

had, dat er te Soerabaia geen geschikte ru im te meer beschikbaar was om tooneelvoorstel l ingen te geven.

Daar deze voorstel l ingen een belangri jk deel van het Kunstk r ingprogramma vormden, was de vereeniging

genoodzaakt maatregelen te nemen, welke het mogel i jk maakten Soerabaia in het bezit te stel len van

een gelegenheid om tooneel te spelen.

Was de toenmal igen toestand bli jven bestaan, dan zou niet alleen de tooneelafdeeling van den

Kunstkr ing (de O.T.V.) de verdere werkzaamheden hebben moeten staken, doch Indië bereizende too-

neelgezelschappen hadden Soerabaia moeten mi jden, omdat er nergens een behoor l i jke zaal was, waar in

voorstel l ingen mogel i jk waren.

H e t huidige Kunstl<ringliuis aan Simpang. Vroeger waren in het

gebouw bioscooptheaters en dancings gevestigd. Beneden is de

groote theaterzaal , boven ligt de tentoonstel l ingsruimte.

Door toeval l ige om­

standigheden was het bios­

coopgebouw aan Simpang

(C i ty Theater) leeg komen

te staan en er scheen, na

de droeve ervaringen geen

bioscoopexploi tant te vin­

den, die daarin zi jn f i l m -

geluk wi lde probeeren.

Hoewel het daarin ge­

bouwde tooneel voor alle

De dir igente Mevrouw Jos Vin­

cent -Woldendorp en executan­

ten tijdens het concert, gegeven

op 15 Mei 1933 ter gelegenheid

van de feestelijke opening van

het nieuwe Kunstkringhuis.

350

tooneelvoorstel l ingen vo lkomen ongeschikt was, zag het toenmal ig Kunstkr ingbestuur de mogeli jkheid

om d i t bioscooptheater, na verbouwing, t o t een nieuw Kunstkr inghuis in te r ichten, dat vele voordeelen

boven het oude zou bieden, n l . een veel g rooter aantal beschikbare plaatsen en een afzonderl i jke expo­

sit iezaal, welke ti jdens voorstel l ingen tevens als foyer zou kunnen dienst doen en voor alles een zaal,

waar in een behoorl i jke tooneelvoorstel l ing gegeven kon worden.

Vele Kunstkr ingleden werden bereid gevonden de noodige verbouwingen te f inancieren, een huur­

contract op langen te rm i j n kon worden gesloten, zoodat met kracht de verhuiz ing werd aangepakt.

Verbouwing en inr icht ing hadden onder leiding van Ir. B. de Vis tar in i in den recordt i jd van ongeveer

6 weken plaats en toen op 15 Mei 1933 het nieuwe Kunstkringhuis werd opengesteld, vonden de leden

een zaal, zoowel geschikt voor tooneel als voor concertui tvoer ingen, een ru ime expositiezaal en ru ime

kantoor local i te i ten.

Ter gelegenheid van de feesteli jke opening had een concert plaats onder leiding van Mevrouw Jos V in­

cent—Woldendorp en den heer Loo Vincent, te rw i j l den daaropvolgenden avond het tooneel in gebruik werd

genomen door de O.T.V., welke in de nieuwe omgeving onder regie van Co Balfoort de première gaf van een

serie voorstel l ingen van ,,Vader des Vaderlands", heldendrama van Eduard Veterman, waarmede het bewijs

werd geleverd, dat het nieuwe tooneel voldeed aan de eischen van snelle en veelvuldige decorwisseling. Door

het openen van het nieuwe gebouw van den Kunstkr ing werd Soerabaia een schouwburg r i jk , welke zeer

zeker met eere mag worden genoemd.

Het is wel wonder l i jk , dat het Gemeentebestuur zich over het fe i t dat Soerabaia schouwburgloos

was, nooi t ongerust heeft gemaakt. Men achtte dat bl i jkbaar een zeer overbodige luxe. Als de Kunstkr ing

terzake niet het in i t ia t ie f had genomen, dan had Soerabaia nog steeds geen schouwburg. In Indië geldt nog

wel heel sterk Thorbecke's uitspraak : „Kuns t is geen Regeeringszorg".

W a t heeft de Kunstkr ing zi jn leden in den loop der jaren alzoo gebracht? Concerten, tooneelvoor­

stel l ingen, lezingen en causerieën gehouden door bekende personen, k indervoorstel l ingen, l ichte kunst­

programma's !

W i e t raden er te Soerabaia op ?

Van de m u s i c i noemen w e : Sven Scholander, Kathleen Parlow, Godowsky, Z imbal is t , Francis Koenen,

I t u rb i , Gerard Hekking, Het Dresdener-, Budapester-, Kendalle-, en Guarner i S t r i j kkwar te t , Weingar tner

Anna El Tour , Andres Segovia, Van Leeuwen Boomkamp, Maurice Maréchal, Ignaz Fr iedman, Andr ies

Roodenburg, Paul Schramm, A r t h u r Rubinstein, e.a.

T o o n e e l g e z e l s c h a p p e n : Het gezelschap Ruys, dat verschil lende tournees door Indië maak­

te , het gezelschap Verheyen met Huber t Laroche, het gezelschap Jan Musch, te rw i j l ook het art istenpaar

Jeanne van Rijn — Co Bal foort succesvolle opvoeringen gaf.

D a n s k u n s t brachten ons o.m. The Denisshawn Dancers, Ger t rud Leist ikow, Niddy Impekoven,

de Sakharoffs.

V o o r d r a c h t k u n s t e n a a r s : Char lo t te Kohier, V ic to r Chenkine.

S p r e k e r s : Dr. Berlage, Rabindranath Tagore, Luc Dur ta in , Prof. B rom, Ds. van Holk , Prof.

Huizinga, Ds. Spelberg, Ds. Weger i f f , de Karakoroem-onderzoeker Ph. Chr. Visser, Jan Fabricius.

Ook heeft de Kunstkr ing Soerabaia er steeds naar gestreefd t o t een eigen sterk plaatseli jk Kunstleven

te geraken en heeft daarbi j kracht igen steun ondervonden van zi jn verschil lende onderafdeelingen met name

vooral van de Orkestvereeniging, welke u i t Soerabaiasche musici bestaande, twee a dr ie concerten per jaar

geeft en de O.T.V. met ongeveer een geli jk aantal ui tvoer ingen per seizoen.

De Orkestvereeniging werd in 1925 opgericht en heeft van den dag van opr icht ing af t o t op heden onder

leiding gestaan van den Heer J. C. Madlener. Na het ver t rek van Meastro Paci werd te Soerabaia geen orkest­

muziek ve r to l k t , zoodat het nieuwe orkest het wederom mogel i jk maakte om op geregelde t i jden van een

orkestu i tvoer ing te genieten.

Een greep ui t de ten gehoore gebrachte programma's is zeker belangri jk. Van Beethoven werden

ui tgevoerd: de ouvertures „ C o r i o l a n " en „ E g m o n t " en de symphonieën no. I , no. 3 (Eroïca), no. 5, no. 7

en no. 8. Van Mozar t de ouvertures „Figaro's Hochzei t " , en , Die Zauber f lö te" benevens de symphonie

in G-mineur en „Eine kleine Nachtmus ik" . Van Von Weber de ouvertures „Fre isch i i tz " en „ O b e r o n " .

Voor ts werden ten gehoore gebracht Mendelssohn's ouver tures ; „M idsummern igh tsd ream" en „Meeres-

s t i l l e " en Weber 's ouver ture „Preciosa".

Aan symphonieën werden nog ui tgevoerd : van Haydn de D-majeur symphonie en Schubert's „ U n -

vol lendete" . Verder t ref fen we op de programma's aan Wagner, Josef Suk, Tschaikowsky, Gr ieg (Peer Gynt

Suite), T a r t i n i . Bij de in 1929 en 1930 in het openlucht theater te Soerabaia door de O.T.V. gegeven

Shakespeare-voorstell ingen verzorgde het orkest de muzikale i l lus t ra t ie .

Het doel van de Off icierstooneelvereeniging is o m , gedurende den t i j d , dat geen belangri jk tooneel-

gezelschap te Soerabaia voorstel l ingen geeft, het publ iek in kennis te brengen met tooneelwerken, welke

meestal niet door een beroepsgezelschap in Indië kunnen worden gebracht, hetzi j tengevolge van de aan een

opvoering verbonden kosten, hetzi j door de te groote ro lbezet t ing der stukken.

Het Openlucht theater , achter het oude Kunstkr inghuis gelegen, heeft de leiders van de O.T.V. ver lok t

t o t een paar Shakespeare-voorstell ingen en wel t o t de opvoering van de „V roo l i j ke Vrouwt jes van W indso r "

in 1929 en „Dr iekon ingenavond" in 1930. W e l heel duidel i jk is bij deze gelegenheden gebleken, hoe groot de

belangstell ing voor het tooneel , niettegenstaande alle sombere voorspel l ingen, niettegenstaande f i l m , caba­

ret , dancing, in Indië was! Honderden personen u i t naburige plaatsen hadden er een autotocht (vaak van on­

geveer 100 km) voor over om deze Shakespeare-voorstell ingen bij te wonen. Ook de opvoeringen van Pieter

Langendijk's „Wederz i jds Huwel i jksbedrog" in het Openlucht theater hadden een groote belangstell ing.

Van het moderne werk noem ik „ H e t proces van Mary Dugan" van Bayard Vei l ler , „Journey's

End" , „Vader des Vaderlands", „ C e t t e nui t l a " en nog in 1935 de opvoering van „ D e B 21 vl iegt om de

we re ld " , s tukken, die zeer veel belangstel l ing t r okken .

Ook de beoefenaars van de beeldende kunsten hebben thans gelegenheid elkander te ontmoeten en te werken in het Kunstkr inghuis. Een atel ier werd bi jgebouwd, waar zij te samen komen om te schil­deren en te teekenen en, samenwerkende, elkanders werk kunnen beoordeelen en door opbouwende cr i t iek elkander steunen.

Wanneer we terugzien op de afgeloopen jaren, dan zien we dat het Kunstleven te Soerabaia aan

in tens i te i t heeft gewonnen.

Steun, behalve van zi jn leden en zi jn „wer ­

kende" leden, heeft de Kunstkr ing niet. Hi j zal moeten

t rachten met eigen middelen zi jn taak te volbrengen.

Ik hoop van harte, dat het der Vereeniging gegeven zal

z i jn, haar cul tureele taak in onze stad te bli jven

vervul len.

Een scène uit „ In ' t huis van den duivel" , opgevoerd door het mar ionet tentheater „ D e Kakatoe". Het mar ionet tentheater werd hier medio 1931 op init iatief van de heeren Bruno de Vistarini en Robert Deppe als onderafdeeling van den Kunst-l<ring opgericht. N a het ver t rek van Deppe, die de ziel en den leider van het mar ionet tentheater was, werden geen voor­stellingen meer gegeven.

NIEUW SOERABAIA

AFDEE L I N G 8

GODSDIENSTIG EN

MAATSCHAPPELIJK WERK

HOOFDSTUK 1

HOOFDSTUK 2

HOOFDSTUK 3

HOOFDSTUK 4

DE PROTESTANTSCHE KERK

DE GEREFORMEERDE KERK

DE ROOMSCH-KATHOLIEKE KERK

PHILANTROPISCH EN MAATSCHAPPELIJK WERK

35?

o DE PROTESTANTSCHE KERK. Het kenmerkende in de periode na 1900 : terugtrekken op zuiver kerkelijk terrein. — Verzwaring van den arbeid. — Veel wisseling van predikanten, soms om het andere jaar alle drie nieuw. — Het Wees-huisbestuur zelfstandig (1910). — De Wijkzusters (1914—'17). — Oprichting van Diaconiehuis (1916) en van „Kerkbode" (1912). — Opkomst en bloei van de Maleische gemeente. — Godsdienstleeraar W. Ak­kerman (1902 —'25). — Twee Inlandsche leeraren (1927).— De Zending in Soerabaia.— Geestelijke ver­zorging van de Vloot (1925). — Het Oedjoengkerkje (gesticht 1913; gerestaureerd 1930).— De oude stads­kerk en pastorie verkocht (1917). — De Boeboetan-kerk gebouwd (1920—'22).— Het voorlezers-instituut opgeheven. — De Kapel in de „bovenstad" (1930). — Arbeid in de kerk.

n de periode na 1900 hebben de predikanten ook hier te r stede zich meer en meer moeten terugt rekken

van al ler le i maatschappeli jk werk om zich te bepalen t o t geesteli jken arbeid. W e l zat steeds een der

predikanten in het bestuur van een der ta l r i j ke vereenigingen en ging soms kracht ig in i t ia t ie f u i t van een

der voorgangers der Protestantsche gemeente, zoo bij voorbeeld van Ds. H. J. Offerhaus voor de opr icht ing

van een vereeniging voor ziekenverpleging (thans Darmo, onder de oud-Soerabaianen bekend als Zieken­

verpleging Ngemplak) .

De sterke groei van de stad gaf een grooten aanwas van scholen, waardoor het aantal lesuren voor

het godsdienstonderr icht aanmerkel i jk vermeerderde, zwaardere eischen werden gesteld aan huis- en

ziekenbezoek. Het aantal godsdienstoefeningen werd verdubbeld. Helaas, dat een concentrat ie van de

l in ie op Soerabaia alleen niet mogel i jk was, doch d i t hangt samen met het geheel van de Protestantsche

kerk in Nederlandsch-Indië.

Het getal ambtsdragers werd niet vergroot in al die

ja ren, waar in de toename van arbeid minstens een

verdubbel ing van werkkrachten noodzakeli jk had

gemaakt. Zoo behoorde in 1931 bij het ambtswerk van

de predikanten van Soerabaia ook nog de zorg voor

de westel i jke helft van Madoera, Sidoardjo, Grissee

en door de langdurige vacature te Modjoker to , practisch

ook Modjoker to en omgeving, Lamongan, Toeban en

Bodjonegoro.

De l i jst van predikanten en hun t i jd van arbeid in Soe­

rabaia wi jst op een veelvuldige wisseling. H ie ru i t zou

men meenen te mogen opmaken, dat de dominees hier

niet gaarne waren, doch deze gedachte wo rd t terstond

gelogenstraft door een nauwkeuriger b l ik op de naam­

li jst, welke ons doet zien, dat sommigen hunner twee­

maal er op voorkomen, een enkele zelfs vier malen

(Ds. J. F. Verhoeff ) .

De moei l i jkheden, welke zij door den groei van hun

werk ondervonden, werden nog vergroot , doordat vaak

in één jaar t i jds alle dr ie predikantsplaatsen door nieuwe

functionarissen werden bezet. D i t gebeurde soms om het

andere jaar, in het geheel wel vi j f malen tusschen 1908 De Protestantsche kerk te Boeboetan, welke op 24 Dec. 1922 werd ingewijd. (Foto M. J. van Benthem Jutting.) en 1929 .

354

Ook de kerkeraad heeft gevoeld, dat

specialisatie noodzakel i jk was, want het

Protestantsche Meisjesweeshuis (opge­

r icht 1835) was in den beginne geheel

onder zi jn beheer, maar de beslom­

meringen, daaraan verbonden, werden

dusdanig omvangr i jk , dat de kerkeraad

in 1866 een geheel eigen, zelfstandig

bestuur instelde.

Zoo werd hi jzelf ontheven van de

zorg voor die onnoemel i jk vele k leinig­

heden, welke bij zulk een in r ich t ing

zich voordoen. Doordat de benoeming

der bestuursleden bij den kerkeraad

bleef berusten, alsmede de supervisie

over de f inanciën, is er een nauwe band

bli jven bestaan tusschen Protestantsche

Kerk en Meisjesweeshuis.

Een andere tak van arbeid, de kerke­

l i jke armenzorg, is steeds met enthousiasme door een onderdeel van den kerkeraad, het college van

diakenen, behart igd.

De maandelijksche huisbezoekcommissie bracht aan het l icht, hoe noodig een tehuis voor ouden van

dagen was, speciaal voor vrouwen. Reeds in 1912 werd er in den kerkeraad over gesproken; maar zijn de

promotors wel l icht ko r t daarna ver t rokken ? Zoo vaak bli jven al ler le i plannen in Indië door de vele mutat ies

langen t i jd onui tgevoerd. Zooveel is zeker, pas in 1916 treffen wi j in de notulen de gedachte weer aan.

W e l had de kerkeraad reeds in 1914 iets anders gedaan voor de ouden van dagen en voor de zieken

thuis. Een wi jkzuster was aangesteld. Achtereenvolgens hebben de zusters Ingenohl, Fehr en Kooy haar

moei l i jk en vaak ondankbaar werk met toewi jd ing verr icht . In 1917 lag echter d i t werk weer s t i l , maar

intusschen had de kerkeraad niet st i l gezeten.

De Darmokapel aan het Merkusplantsoen, gesticht in 1930 als een tweede middelpunt voor het gemeentewerk. (Foto M. J. van Benthem Jutting.)

In 1916 kon een pand aan de Krembangan Westerkade, tegenover de m i l i t a i re cantine, in gebruik geno­

men worden als diaconiehuis. Dat hier met bekwamen spoed is gewerkt , mag bl i jken ui t het fe i t , dat het

huis in Juni te huur kwam en reeds I Juli door 15 oudjes kon worden betrokken. Dat Zuster Kooy in die act i ­

v i te i teen belangri jk aandeel heeft gehad,

mag gerust worden aangenomen. Een

brochure met foto's, uitgegeven ten bate

van het tehuis, bracht f400.— in kas. Aan

maandelijksche bijdragen voor het doel

werd f 160.— toegezegd. Sedert „ l i e p "

het.

Van het weeshuisbestuur werd een

stuk grond achter het meisjesweeshuis

overgenomen. Hier verrees het tegen­

woordige gebouw op een rustige plaats

in de st i l le Van Geunsstraat, waar het

29 Februari 1920 werd geopend.

Doorloopend word t er een 20-tal

oudjes verzorgd. Daar zij natuur l i jk niet

meer zoo gemakkel i jk kunnen uitgaan,

wo rd t er wekeli jks voor hen tehuis een Oude vrouwtjes uit het diaconiehuis te Boeboetan poseeren voor den

godsdienstoefening gehouden. fotograaf. (Foto M.J. van Benthem Jutting.)

355

De groeiende gemeente maakte het hoe langer hoe moei l i jker om contact te houden tusschen predi­

kanten en gemeenteleden. De behoefte aan een kerkel i jk blad, voor het doen van al ler le i mededeclingen,

deed zich gevoelen. Een in 1906 gedrukt „ ke rkb r i e f j e " had een begin kunnen z i jn, maar deze uitgave is al heel

spoedig gestaakt. Oorzaak onbekend.

In 1912 werden serieuse besprekingen gevoerd om een „p red ikbeur tenb lad" op te r ichten. Het bleek,

dat de kerkeraad de onkosten niet kon dragen. Een der leden echter was een zoo enthousiast voorstander,

dat hij de helft van de kosten voor zi jn rekening wi lde nemen. Toch s tu i t te het plan van uitgave af en wel op

twee bezwaren. A l lereers t wi lde geen der predikanten, vooral Ds. D. J. Leepel niet, de redactioneele ver­

antwoordel i jkheid dragen voor een weekblad, te rw i j l de kerkeraad geen maandblad wenschte. Vervolgens

vreesde men het r ichtingsverschi l .

Dr ie jaren later is de kerkeraad, bl i jkbaar door een heel andere constel lat ie, te vinden voor het plan

van Ds. Leepel. Sedert beleefde de „ K e r k b o d e " reeds zi jn 21 en jaargang als maandblad.

Bevatte het eerst u i ts lu i tend mededeelingen over preekbeurten, catechisatie's, geldmiddelen, enz.,

in 1918 „waagde" men het ook een st ichtel i jk stuk op te nemen, met het gevaar van het r ichtingsverschil

voor oogen. Verschi l lend geluid werd er in vernomen, maar steeds klonk er harmonie. Steeds werd vast­

gehouden aan de bedoeling : opbouwend werk te verr ichten voor het gemeentel i jk leven.

De verschil lende redacteuren, die in den loop der jaren het blad vulden, volgden niet steeds eenzelfde

p rogram. Soms stond actual i te i t op den voorgrond, dan weer bestr i jding van on-Protestantsche ideeën, of

ook opbouw van eigen Protestantsch geloofsleven.

Langen t i jd verleende de „ K e r k b o d e " gastvri jheid aan ar t ike len in de Maleische taal . In den I5en jaar­

gang werd de daarvoor gereserveerde ru im te in een apart bijvoegsel met eigen kop te r beschikking gesteld.

Zoo werd de weg gebaand t o t een eigen orgaan in het Maleisch, hetwelk in 1931 werd opgezet. Dat het mo­

geli jk was, is te danken aan de opkomst van dat deel der gemeente.

Di t heeft merkwaardige schommelingen meegemaakt. In 1849 was het aantal leden ervan en hun

belangstell ing zoo gering, dat de Maleische godsdienstoefeningen werden stopgezet. Voor degenen, die

een weinig met de menta l i te i t van de Christenen ui t de Groote Oost bekend zi jn, kan het geen verwon­

dering baren, dat zij h iermee niet tevreden waren.

Langs welken weg de opbloei weer is gekomen, is niet met zekerheid vast te stel len. Het schijnt, dat

de invloed van den in zendingskringen bekenden hor logemaker „Vader Emde" hieraan niet vreemd is, want

zi jn leer l ing Gambar heeft den ouden Inlandschen Leeraar Sopacua, die in het begin dezer eeuw hier

werk te , zeer veelvuldig in diens z iekte vervangen.

In 1902 werd het werk van zooveel belang geacht, dat er een Godsdienstleeraar werd benoemd.

Als zoodanig heeft hier gestaan de heer

R. Akke rman . Voor Amboneesche,

Menadoneesche en andere mi l i ta i ren

r ich t te hij een tehuis op, dat tevens

dienst deed als vergaderlokaal voor den

Bond van Evangelisatie.

De Maleische burgergemeente is haar

^v > u i m ^ ^ V ' ^ ^ ^ ^ ^ H H P ^ " ^ ' ^ " ^ ^ l ^ H ' P I S n ' ^ M i ^ H i k S ^ ^ K ' bloeiperiode begonnen, toen, t i jdens het buitenlandsch ver lof van den heer

Akke rman , de gepensionneerde zende­

ling Schwarz er in het bi jzonder zi jn

krachten aan wi jdde. Langzamerhand

werd de arbeid voor één man te veel.

Bij het ver t rek van den heer Akkerman

werd dan ook de vacature nog maar

voor 'n paar jaren door een Europee-

schen Godsdienstleeraar vervuld, doch

daarna kwamen er twee Inlandsche Het vriendelijk uitziende en In 1930 geheel gerestaureerde Oedjoengkerkje. (Foto M. J. van Benthem Jutting.)

356

Leeraren. De eerste bekleeders van deze funct ie in onze stad waren

O. F. Patty en J. W . Rumbajan.

Was de bediening der Sacramenten eerst nog opgedragen aan

een der predil<anten, sedert eenigen t i jd geschieden Doopsbediening

en Avondmaalsvier ing, bevestiging van ambtsdragers en van nieuwe

l idmaten door de Inlandsche voorgangers zelf.

Een wi jk iokaal aan den Grisseeschen weg, door Ds. R. W . F.

Ki j f tenbel t persoonli jk gehuurd, werd later overgenomen door den

kerkeraad. Hier is gelegenheid voor het houden van weekgodsdienst-

oefeningen en voor de repet i t ies van zangvereenigingen en f lu i to r -

kesten, die vaak hun medewerking verleenen bij de diensten op

Zondagen en hoogti jden.

De Zending onder de Javanen in Soerabaia, ongeveer in het

midden der vorige eeuw uitgegaan van de kerk, werd na kor ten t i jd

overgenomen door het Nederlandsch Zendel ing Genootschap. D i t

had zi jn cent rum in Modjowarno. Van hier u i t bezocht de zendeling

o.m. de „ p o s t " Soerabaia. De toenemende belangstell ing b l i jk t u i t

het fe i t , dat een eigen kerk werd gesticht aan de Viaductstraat. , . _, ^. j , , ° ° Interieur van de z.g. Noorderkerk aan

Zooveel omvangr i jker en belangri jker werd het werk, dat er den Grisseeschen weg.

in de stad zelf een persoon moest komen, die ook leiding zou

kunnen geven aan de groeiende jeugdbeweging onder de Christen-Javanen. Daartoe werd hier geplaatst

Ds. S. A . van Hoogstraten.

De Protestantsche Gemeente zelve heeft intusschen voor haar rekening gekregen de zorg van een

der zendingsvelden van de Indische kerk, en wel op Ceram.

Ook is, geheel los van de kerk, als een aparte tak van arbeid gekomen de geestelijke verzorging van de

Marine. In 1925 t rad Ds. D.F. Bart lema op als eerste v lootpredikant . Z i jn helper voor het Maleisch spreken­

de deel werd de v lootpendi ta J. Westp la t . Deze beide functionarissen behooren niet t o t de fo rmat ie van de

Protestantsche kerk. W e l bestaat er een band door wederzijdsch hulpbetoon in geval van ziekte of verlof.

Voor de godsdienstoefeningen met de Inheemsche Christenen heeft de v lootpendi ta natuur l i jk

behoefte aan een passend gebouw. De kerkeraad gaf hiervoor de beschikking over het Oedjoengkerkje.

D i t was inder t i jd (1913) door Ds. P. Nieuwenhuis gesticht om in dat verre deel van de stad een

geschikte plaats voor gemeentesamenkomsten te hebben. Voor d i t doel werd de oude Pyrotechnische

Werkp laats gekocht, en op een andere plaats herbouwd als bedehuis. Zoo was het dus niet meer noodig

te vergaderen. Kerstfeest te houden, enz. op de zg. „ma l lenzo lder " of in de cantine.

Voor de Europeesche gemeentenaren werd het kerkje echter van minder belang, toen men door de

snellere verkeersmiddelen gemakkel i jk de hoofdkerk kon bereiken. Het was dus ui ts lu i tend ten behoeve

der Marine, dat de kerkeraad in 1930 het kerkje geheel l iet restaureeren.

De st icht ing en vernieuwing van het Oedjoengkerkje is in de laatste kwarteeuw niet de eenige

verandering, welke vermeldenswaard is op het gebied van kerkbouw. Het is in dien t i jd ook noodzakeli jk

gebleken de hoofdkerk te verplaatsen. De oude stadskerk op den hoek van de Heerenstraat en het

Wi l lemsp le in (waar nu het gebouw van de Internat io pr i j k t ) en ook de pastorie, welke daarnaast

heeft gestaan, werden bouwval l ig.

Laatste bewoner van d i t huis, waar zoovelen bij de vroegere predikanten steun en t roos t hebben

gezocht, was de godsdienstleeraar Akke rman . Hier ontv ing hij zi jn m i l i t a i ren , hier werden ook week-

samenkomsten van de Evangelisatie-vereeniging gehouden.

Toen onderhandsche aanbiedingen kwamen om die ter re inen te koopen, heeft de kerkeraad in menige

vergadering beraadslaagd. Noode kon men scheiden van de plek, waar velen van ouder op kind in t i jden van

vreugde en van leed als gemeente, Gods aangezicht hadden gezocht. De hoop echter, om van de opbrengst

twee kerken te kunnen bouwen, één in de bovenstad en één meer in het cen t rum, benevens de overweging,

dat deze oude kerk door het ver loop van de bevol­

king in de r icht ing van de bovenstad hoe langer hoe

meer buiten het cent rum zou komen te staan, deed

in 1917 de kerkeraad besluiten t o t verkoop.

Schetsontwerp van het nieuwe Protestantsche Jongenswees-huis. Architect Ing. B. de Vistarini.

Voor de centrale nieuwe kerk werd grond gezocht

op Goebeng, Genteng, Ketabang, en elders. Vr i j on­

verwachts werd de hand gelegd op een te r re in aan

Boeboetan. 29 Juni 1920 kon de eerste steen gelegd

worden, waarbi j Ds. J. M. Coops het woord voerde.

24 December 1922 had de inwi jd ing plaats. De

moei l i jkheden bij den bouw en daarna zijn vele

geweest. Door vereende krachten van kerkeraad en

gemeente zi jn deze overwonnen. De hulp van het

Gouvernement in den v o r m van een aandeel in de lo ter i j moge gememoreerd worden.

Van de oude stadskerk was weinig meer de moei te van het meenemen waard. Het wapenbord en de

grafzerk van den st ichter vonden piëteitshalve natuur l i j k een plaats in het nieuwe gebouw. Dezelfde

lu idk lok doet zich nog steeds hooren en het orgel door de organiste Mejuffrouw M. Gambar sedert 1902

bespeeld, bleef nog t o t 1930 in gebruik. Een deel der banken werd in de Boeboetankerk geplaatst. Waar

zij vroeger vele kerkgangers in het deftige zwar t tusschen haar r i jen zagen doorschri jden om de eigen

plaatsen in te nemen, dragen zij thans de belangstellenden in het lucht iger w i t .

W a t niet mee overging was het ins t i tuut van voor lezer. Voor dezen funct ionaris was geen plaats gereserveerd. Zoo is deze f iguur ook u i t de Soerabaiasche gemeente verdwenen. D e m o r t u i s (ook over de afgestorven gebruiken) n i l n i s i b e n e .

De hoop om voor de verkoopsom van de oude kerk en pastorie één kerk te kunnen bouwen aan Boe­

boetan en één in de bovenstad, is ijdel gebleken. Het woord „bovens tad" is in den loop der jaren op een heel

ander stadsdeel van toepassing geworden. Als men in de notulen van 1906 leest, dat Ds. R. W . F. Ki j f tenbelt

in de bovenstad een local i te i t huurde voor catechisaties en godsdienstoefeningen, dan heeft men te denken

aan de omgeving Simpang—Toendjoengan en niet aan de Darmo-buur t .

H ier is in 1930 dank zij de voor tdurende actie van den kerkeraad de Darmo-Kapel gesticht, als een

tweede middelpunt voor gemeentewerk. Aan het Merkusplantsoen l igt d i t gebouw centraal ten opzichte van

het geheele nieuwe stadsdeel, dat zich in den loop der laatste jaren ontwikke lde en zelfs van ui t de beneden­

stad gemakkel i jk te bereiken is per electrische, zoowel als per s toomt ram.

W a t het gemeentel i jk leven aangaat mag niet onvermeld bl i jven, dat de Protestantsche kerk te Soe-rabaia zich gelukkig mag pri jzen een aantal in i t ia t ie f nemende voorgangers en leden in haar midden gehad te hebben. Hiervan spreekt de opr icht ing van Chr iste l i jke scholen, van Zondagscholen, waar vele toegewijde gemeenteleden hun krachten aan geven, alsmede de bouw van de „ N o o r d e r k e r k " (Grisseesche Weg 50), de opr icht ing met nieuwbouw van een Jongensafdeeling van het Protest. Weeshuis, van een Jeugdhuis-Oost-Java (voor verwaarloosde kinderen) te Malang, van een Wi jkgebouw op Tambaksar i , enz.

Liturgische diensten werden het eerst gehouden door Ds. E. J. B. Janzen; Wijdingssamenkomsten

georganiseerd waar vocale- en instrumentale muziek de indruk van het gesproken woord t racht ten t e ver­

sterken. Jeugdsamenkomsten, begonnen door Ds. Bar t lema, t rekken aandachtige hoorders en hoorderessen.

U i t den kerkeraad van Soerabaia is de stoot gekomen t o t het houden van gewesteli jke vergaderingen.

Telken jare komen de kerkeraden van geheel Oost-Java samen in de „Oosthoek-Conferent ie" , waar al ler le i

gemeenschappelijke belangen en moei l i jkheden worden besproken.

Er mag gewaagd worden van herlevende belangstell ing in a l ler le i kr ingen voor religieuse vragen. T ien­

ta l len, die den weg naar de kerk hebben ver leerd, beginnen haar gemis als een leegte te voelen. Sedert jaren

heerscht er tusschen de predikanten en de kerkeraadsleden onder l ing en wederkeer ig een geest van waar­

deering en eensgezindheid, ve r to l k t door het kerkel i jke zegel.

D i t ver toont in het midden een kruis, het Chr is te l i jk symbool voor het Geloof, geflankeerd door een

anker der Hoop en een hart met uitslaande v lammen der Liefde. Ter verduidel i jk ing staat er onder gedrukt

I Cor in th . 13 : 13. (Zoo bli jven dan Geloof, Hoop en Liefde.)

O D E GEREFORMEERDE KERK. InstitueeringvandeKerkop I I Sept. I 881.—Overdracht van het Zendingswerk in 1923 aan het N.Z.G.— Vorming van kringen van Gereformeerden. — Het zelfstandig virorden van den kring Malang in 1931. — Behoefte aan een tweeden predikant. — Eigen Zendingsterrein in Zuid-Celebes (1933). — Evangelisatie­werk. — Oprichting in 1927 van de Vereeniging tot Christelijk Hulpbetoon. — Gereformeerd onder­wijs. — De predikanten. — De groei der kerkelijke gemeente.

L x e Gereformeerde Kerk te Soerabaia dankt haar eerste ontstaan, evenals die te Batavia, aan het

Zendingswerk in eigen kr ing. Haar eerste predikanten waren dan ook geen dominees maar zendelingen.

De zendeling-leeraren A. Delfos en A. Bolwi jn waren van Nederland u i t hierheen gezonden om Zendings­

werk te verr ichten onder de Inheemsche bevolking en daarnaast eenige geestelijke verzorging te geven

aan de hier wonende Europeesche Christenen.

Zoo werd deze Kerk den Hen September 1881 geïnst i tueerd. Het Zendingswerk is hier steeds van ge­

ringen omvang gebleven, te rw i j l de Hollandsche gemeente allengs groeide. In 1908 was deze Hollandsche

gemeente reeds zoover ui tgegroeid, dat zi j Ds.W. Pera, die hier van 1900 af voornamel i jk voor de Zending

werk te , kon beroepen t o t haar eigen predikant.

To t het laatst toe heeft deze predikant zi jn arbeid moeten verdeelen tusschen Zending en Kerk. Toen

hij in 1920 echter ver t rok , viel het de gemeente steeds moei l i jker haar Zendingswerk te onderhouden,

omdat er geen krachten voor in de gemeente waren.

Zoo is men er in 192 3 t oegekomen , d i t werk over te dragen aan de Zendingscorporat ie, die ook

Soerabaia t o t haar arbeidsveld had : het Nederlandsch Zendel ing Genootschap. Dat was toen de beste

zorg, die Soerabaia voor haar Zendingswerk kon dragen.

intusschen groeide de Kerk te Soerabaia gestadig en wierp zich nu met alle kracht op haar eigenli jke

taak als Hollandsche Ke rk : de geestelijke verzorging van haar eigen leden, met name ook die op haar

u i tgestrekt en moei l i jk te bearbeiden te r re in van verstrooid wonende leden, want alle Gereformeerden in

Oost-Java, in de Zuider- en Oosterafdeeling van Borneo en verder in heel de Groote Oost behoorden t o t

de Kerk van Soerabaia.

Onder de energieke leiding van twee predikanten, Ds. A . Ringnalda en Ds. P. van der Spek breidde de

gemeente zich steeds u i t . Geregeld maakten zij de verre reizen, die noodig waren om het contact met alle

Gereformeerden te bewaren. Door hun arbeid werden overal kr ingen van Gereformeerden gevormd, o.a. te

Malang, Ked i r i , Makasser, Menado en Balikpapan.

U i t den kr ing te Malang is in 1931 een zelfstandige Gereformeerde Kerk ontstaan, die, toen het t o t het

beroepen van een eigen predikant kon overgaan, van de moederkerk te Soerabaia als „ ve rs t roo iden te r re in "

heeft ontvangen geheel Oost-Java en de Kleine Soenda-eilanden.

Door de overdracht van d i t belangrijke „verst rooidengebied" aan de Kerk van Malang, waaraan

reeds was voorafgegaan de overdracht van West-Borneo aan de Kerk van Batavia in 1925, omdat het

van die plaats u i t veel gemakkel i jker te bereiken is, heeft de Kerk van Soerabaia sinds Augustus 1932

nog slechts een predikant . Ds. P. Veenhuizen.

De gemeente bestaat, sinds de Kerk van Malang geïnsti tueerd is, u i t bijna 700 leden, waarvan er meer

dan 400 te Soerabaia woonacht ig z i jn. Door de vele reizen naar bui ten doet zich dan ook weer sterk de be­

hoefte gevoelen aan een tweeden predikant.

Toen het eigen kerkel i fk leven door den arbeid van de predikanten Ringnalda en Van der Spek

meer en meer geconsolideerd werd , voelde de Kerk van Soerabaia zich ook weer gedrongen t o t

Zendingswerk.

Het verrassende resultaat van de Zendingsactie binnen de gemeente is geweest, dat de Kerk van Soe­

rabaia, al is het dan ook met behulp van bui ten, de eerste en eenige Kerk in Indië is, die zelfstandig een mis­

sionair-predikant voor d i t werk heeft kunnen uitzenden.

Als Zendingsterrein werd , na veel overleg, Zuid-Celebes gevonden met als centraal punt de stad Ma-

kasser ; d i t t e r re in werd nog door geen enkele Zendingscorporat ie bearbeid. Wanneer men bedenkt, dat

Makasser de sleutel is van het omliggend gebied en tevens het ontmoet ings- en uitgangspunt van de geeste­

l i jke s t roomingen in de Groote Oost gevoelt men de belangri jkheid van d i t Zendingsterre in.

Sinds Februari 1933 wo rd t hier door Ds. H. van den Br ink, missionair-predikant van de Gereformeerde

Kerk van Soerabaia, gearbeid. Dank zij zi jn bemoeienissen zi jn reeds enkele Zendingsscholen t o t stand

gekomen, te rw i j l hij in de stad Makasser bij zi jn arbeid gesteund w o r d t door een Evangelist.

Het spreekt vanzelf, dat Ds. Van den Br ink geregeld voorgaat in den Dienst des Woords voor den kr ing

van Gereformeerden te Makasser. D i t geschiedt in het bekende, historische kerkgebouw in het Fort Rotter­

dam. In de andere kr ingen k o m t men geregeld des Zondags samen; dan wo rd t door een der leden een predi-

catie gelezen.

Langzamerhand heeft de Kerk van Soerabaia naast het gemeentel i jk werk in engeren zin en het Zen­

dingswerk, zich ook georiënteerd naar het Evangelisatiewerk. Geregeld worden goed bezochte Evangelisatie­

samenkomsten gehouden ; van het bekende Evangelisatieblad ,,De Zaa ier " worden bijna 1.000 exemplaren

verspreid, te rw i j l tevens een Chr istel i jke bibl iotheek werd aangelegd.

Twee Zondagsscholen gaan van de Kerk u i t , die tezamen door ongeveer 100 kinderen worden bezocht.

Behalve dat, geli jk vanzelf spreekt, de Kerk voor zi jn eigen armen zorgt , heeft de Kerk van Soerabaia

ook gevoeld de barmhart igheid van Christus te moeten uitdragen t o t de a rme en li jdende bevolking van Soe­

rabaia, die in geen enkel contact met de een of andere Kerk staat. To t dat doel is in 1927 een Vereeniging

t o t Chr iste l i jk Hulpbetoon opgericht, die vooral in dezen t i jd van crisis zeer gezegend werk t .

De Gereformeerde kerk aan Pregolan Boender. Deze kerk, gebouwd in de jaren 1920 en'21 door het architectenbureau Rijksen en Estourgie, werd in ge­bruik genomen op Zon­dag 26 Juni 1921 , met een predikatie door den consulent dezer kerk, Ds. D. Bakker, docent aan de opleidingsschool te Djokja Vroeger kwam de ge­meente samen m het kerkgebouw aan de Djo-harlaan, welk kerkge­bouw, en vooral de plaats, waar het gebouw geves­tigd was, langzamerhand niet meer geschikt was om geregeld en rustig sa­men te komen. De bouw van het viaduct, alsmede andere omstandigheden in de naaste omgeving, maakten het op den duur niet meer mogelijk, rustig te vergaderen, zoodat, mede in verband met de uitbreiding van Soerabaia naar het Zuiden, door den kerkeraad werd besloten, het nieuwe kerkgebouw te bouwen in de toenmalige „bovenstad". (Foto Theo­bald.)

In nauw verband met de Gereformeerde Kerk staat tenslot te nog de Vereeniging t o t bevordering van

Gereformeerd onderwijs te Soerabaia. Van deze Vereeniging gaan ui t twee Europeesche scholen en door de

energieke leiding van het bestuur dezer Vereeniging ook sinds 1933 een Chr. Ho l l . Chin. School.

Achtereenvolgens werd de Gereformeerde Kerk bediend door de volgende predikanten : Ds. A. Delfos

(1881 - ' 8 7 ) ; Ds. A . Bolwi jn ( 1 8 8 7 - ' 9 6 ) ; Ds. W . Pera ( l 9 0 0 - ' 2 0 ) ; Ds. A . Ringnalda ( 1 9 2 3 - ' 3 2 ) en Ds. P.

van der Spek (1926—'32), te rw i j l thans Ds. P. Veenhuizen deze Kerk dient.

O m eenig idee te geven van den groei dezer kerkel i jke gemeente moge de volgende opgave van

het aantal leden der Kerk in de achtereenvolgende jaren dienen : 1918 362; 1924 441 ; 1928 680 ; 1931

8 6 5 ; en 1933 656.

Hierb i j moge worden opgemerkt , dat de achteruitgang in 1932 veroorzaakt werd , door de inst i -

tueer ing van een zelfstandige Gereformeerde Kerk te Malang, waardoor vele verstrooid-wonende leden

afgeschreven werden als l id van de Kerk van Soerabaia en ingeschreven in Malang.

T o t 1920 werden de Kerkel i jke samenkomsten gehouden in een gebouw gelegen aan de Djoharlaan,

te rw i j l in dat jaar het tegenwoordige kerkgebouw in gebruik genomen werd , gelegen Pregolanboender

26, een gebouw, dat in Oosterschen sti j l werd opgetrokken.

De Pastorie ; zij werd In 1916 gebouwd en betrokken door Ds. W. Pera, den toenmaligen predi kant der Gereformeerde Kerk. (Foto Theobald.)

e

T,

DE ROOMSCH-KATHOLIEKE KERK. H e t succesvolle einde van Pastoor P. J. van Santen's werk te Soerabaia (1906 ) .— Twee jaren (1907 en '08 ) .— Benoeming van F .W. M. J. Fleerakkers to t hoofdpastoor (1909) . —De jaren der hoogconjunctuur. — Inwijding van de nieuwe kerk in de bovenstad : 31 Juli 1921.— De groei der R.K. bevolking in de pe­riode : 1906—'22. — De uitbreiding der kerkeli jke instellingen naar buiten. — H e t ontstaan en de groei der Katholieke sociale en andere vereenigingen. — H e t Katholiek onderwijs. — De komst der Lazaris­ten in 1923. — De eerste acht Zusters van Steyl (1925) . — Pastoor Fleerakkers, de eerste Vlootaalmoe-zenier (1925—'27) .—Soerabaia bij pauselijke breve van 6 Juni 1928 to t zelfstandige apostolische prefectuur verheven. — Opricht ing van de Johannes Gabriel Stichting (1925) . — De huidige situatie.

oen in 1906 de Gemeente werd ingesteld, was ool< voor de Katholiel<en van Soerabaia een periode

afgesloten. Na vele jaren van tegenspoed en te leurste l l ing, was het eindel i jk aan Pastoor P. J. van Santen

gelukt den bouw van zi jn Godshuis, de st i j lvol le O.L. Vrouwe Kerk op Kepandjen, te vo l tooien. Di t was een

prestat ie voor het Indië van die dagen.

Er bleef alleen nog wat schuld aan te zuiveren. D i t wi lde het Kerk- en Armbes tuur t rachten te

doen door middel van een aan te vragen loter i j van f 500.000.— bru to , waarvan de zuivere opbrengst

voor 2 5 zou komen aan het R.K. Kerk- en Armbes tuur van Soerabaia, 2 5 aan de Loge L'Union

Frederic Royal te Soerakarta en I ,5 aan de Ziekenverpleging van Dr. Van Buuren te Semampir (Ked i r i ) .

Bij G.B.-besluit van 3 Augustus 1906 werd de gevraagde lo ter i j toegestaan, te r aflossing van de schulden

der O.L. Vrouwe Kerk.

Met de aflossing der schulden in het nabije verschiet had de Pastoor schoon schip. Hi j kon gaan

en wel naar Bandoeng, toen nog een nauweli jks opkomende R.K. gemeente. Een groot aantal zorgvuldig

opgeleide, goed-Kathol ieke gezinnen l iet hij als begeerenswaardig erfdeel aan Pastoor C. A. M. Laane, zi jn

opvolger, na.

Er val t voor de jaren 1907 en 1908 weinig te signaleeren in het rustige leven der Kathol ieke Kerk

te Soerabaia. Al leen wat nazorgen aan het kerkgebouw, noodzakeli jk gemaakt door de verzakking der

biechtkamers en het h inder l i jk werken van het plafond boven het pr iesterkoor , welke laatste kwaal thans

nog niet radicaal schijnt genezen te z i jn .

Een plechtige bidstond en Te Deum, welke gehouden werd te r gelegenheid der geboorte van Prinses

Juliana in 1909 en waarbi j al le au tor i te i ten tegenwoordig waren, doen zien, dat ook toen Soerabaia's

Kathol ieken gaarne bl i jk gaven van oprechte vaderlandsliefde en van gehechtheid aan het Oranje-Huis.

De benoeming van Pastoor F. W . M. J. Fleerakkers t o t hoofdpastoor in datzelfde jaar 1909 was voor

de Kathol ieke gemeente van beteekenis. In 1911, een t ien ta l jaren slechts na de inwi jd ing der groote kerk

op Kepandjen, maakte hij het idee levendig, om maar spoedig te streven naar een nieuwe kerk in

de zg. bovenstad.

Een te r re in , g roo t 2.633 m^, gelegen op den hoek van Kaliasin en Embong Woengoe, werd in Mei

1911 aangekocht. De Kerk kreeg vier huizen in eigendom, maar, zooals het meer gebeurt, werd ook hier het

spreekwoord bewaardheid : Huizen zi jn kruizen ! Vele onaangenaamheden en verl iezen ontstonden door

wanbetal ing van enkele huurders.

Intusschen werd uitgezien naar een ander stuk grond, dat nog beter was gelegen en wel aan de

overzi jde op Tegalsari , waar later de voormal ige Sociëteit Concordia haar tenten heeft opgeslagen. Het

i jverige bestuursl id van het Hulpfonds van den H. Vincentius a Paulo, de heer F. Geelen, legde namens het

Kerkbestuur beslag op dien grond, voor den pri js van f 23.000.—, te rw i j l de huizen aan Embong Woengoe

als bron van inkomsten voor de Kerk behouden bleven.

362

Steeds meer bleek Soerabaia's

Hoofdpastoor ook een gelukkige f inan­

cier te z i jn, die van de gunstige t i jdsom­

standigheden zeer handig par t i j wist te

t rekken . Van 1914 af werden vele ver­

gaderingen vooral besteed aan f inan-

cieele besprekingen, teneinde te geraken

t o t den bouw van een nieuwe kerk.

De volgende jaren brachten de

hoogconjunctuur. Daarvan dacht de R.K.

gemeente ook te mogen prof i teeren.

Eerst werd besloten t o t den verkoop der

gronden op Tegalsari en t o t aankoop van

een ander perceel aan den An i ta (thans :

Coen)-Boulevard,terwi j l bovendien werd

aangeraden om ui t te ki jken naar een

groot en geschikt te r re in voor een R.K.

Ziekenhuis.

Het moet erkend worden, dat de transacties in die weelderige t i jden voor het Kerkbestuur bui ten­

gewoon gunstig en voordeel ig u i tkwamen. In de vergadering van I I Februari 1919 werd een ernst ig voorne­

men besproken : het aankoopen van een te r re in , bestaande ui t twee perceelen, het eene gelegen aan den

Ani ta-Boulevard, het andere aan de Van den Boschlaan, samen groot 7.200 m^. Tijdens de vergadering van

30 Maart 1919 bleek, dat die grondaankoop voor kerkbouw reeds een voldongen fe i t was.

Ingevolge besluiten en volmachten der vergadering van 6 Juni 1919 werd in October d.a.v. een groot

te r re in aan den Reinierszboulevard van de Oost-Java S toomt ram Mij gekocht tegen den prijs van f59.200.—.

Deze grond werd bestemd voor den bouw van een R. K. Ziekenhuis.

In December 1919 werd het te r re in op Tegalsari van de hand gedaan aan de Sociëteit Concordia voor

een som van f 132.360.—. Ook de huizen en erven aan Embong Woengoe werden voor een bedrag van

f 125.000.— aan de Bouwmaatschappij „Ka l i Woengoe" verkocht. D i t geschiedde op 15 A p r i l 1920.

De Kathol ieke gemeente stond wederom klaar om den bouw van een nieuwe kerk, thans in de bo­

venstad, te entameeren.

Plannen werden ontworpen door het Bureau Hulswi t -Fermont , doch besloten werd het werk in eigen

beheer te nemen. De u i tvoer ingvan het bouwwerk werd opgedragen aan den heer M. H. Voets. Op 11 Augustus

1920 had de eerste steenlegging der nieuwe kerk plaats en nog geen jaar nadien, medio Juli 1921, wer­

den kerk en pastorie door den bouwer aan Kerk- en Armbestuur opgeleverd.

Op 31 Juli 1921 had, in tegenwoordigheid van alle au tor i te i ten , de inwi jd ing met groote plechtigheid

plaats. Z i j werd ver r ich t door Z .D.H. Monseigneur S. Luypen S.J., Apostol isch Vicaris van Batavia.

Bli jven wi j een oogenblik sti lstaan bij de ontwikke l ing der Kathol ieke bevolking in Soerabaia, dan zien

wi j die jaar l i jks langzaam groeien van 2.840 in 1906 t o t 3.400 einde 1922. De stat ist ieken waren al

die jaren heusch niet opgedreven. Zoo was er b.v. geen rekening gehouden met de vele zg. crypto-

Kathol ieken. D i t zou in latere jaren meer en meer u i t diepere nasporingen bl i jken.

Aangezien de moederkerk te Soerabaia de zorg had over de omliggende plaatsen, t o t in den ui tersten

Oosthoek van Java en nog even daarbui ten, zou bij d i t brok geschiedenis eenigszins aan de bi l l i jkheid te ko r t

worden gedaan, indien niet met enkele woorden de verdiensten werden vermeld van haar werken en ui t ­

zwermen naar bui ten.

Zoo val t te signaleeren, dat de kerk van Soerabaia t o t in Banjoewangi en op Borneo toe de Kathol ieken

l iet bezoeken en geestelijk verzorgen, o.a. door Pastoor H. Fisscher.

Reeds in 1907 vroeg Pastoor Th . H. van Hout aan het R.K. Kerk- en Armbestuur van Soerabaia geldeli j-

ken bijstand voor de te bouwen kerken te Modjoker to en Djombang. De Pastoor had het genoegen, nog voor

l ^ ^ g ^

^

T'F^ J. f 1 M tkh 1 % mw] «H»

• •

// «. « # ^

. . . „

WÊÊIK9. ^ B ^ f c s i ^

1. l«3iB«S*

Ml*- i ^ lu «d hm'

^•>«^ U^ liii

JM. t k . l » . * « J M

K i ( W s™i .-WW

f ^ g ^

"e. jrf fa n ^ M Kfi n Kt K«^w i««A»l b.r^.V!« «iK l™rf» l*(4 «ri « ^ - i™

^ T l t H I K H ^ È ^ n U l itnW «• W

i Een merkwaard ig oud document, een oproep uit 1898 aan de leden van de Katholieke gemeente Soerabaia om een bedrag van f 7 5 . 0 0 0 . — bijeen te brengen voor den bouw van de O.L. Vrouwe Kerk op Kepandjen.

zi jn ver t rek naar Magelang, zi jn kerkje te Djombang aan de Heerenstraat, in 1908 gereed te zien ; de fami l ie

Evrard van de suikerfabr iek Djombang voorzag het gebouw r i jke l i jk van kerkgewaden en benoodigdheden.

De vermeld ing van het kerkje te Modjoker to vinden w i j in 1916 volgenderwijs gedaan : „ I n her inner ing

werd gebracht het i jver ig streven van Pastoor H. J. Vaal, waardoor een fraai en practisch kerkje kon verr i jzen

voor f8.500.—, op een te r re in van 2.200 m-, gelegen te Mod joker to " .

Zou Probolinggo, sinds 1923 ressorteerend onder de Eerwaarde Carmel ieten van Malang, t o t 1924 op

zi jn kerkje en pastorie moeten wachten, Soerabaia had de verdienste, reeds eind 1913, voor dat doel beschik­

baar te stel len een bedrag van f 1.500.—, waarmede alvast een stuk grond aan de Heerenstraat voor een te

bouwen kerk werd gekocht.

Het is ver le idel i jk , maar niet doenl i jk in het ko r t bestek van d i t hoofdstuk, melding te maken van de

opr icht ing en de u i tbre id ing van alle Kathol ieke vereenigingen te Soerabaia, t i jdens de periode 1906—'23.

Toch mag een woord over het ontstaan en den eersten groei van den Bond voor Kathol ieken hier niet

achterwege bl i jven, al was het alleen maar om den invloed te kenschetsen, die van den Bond ui tg ing bij

het t o t stand brengen of t o t stand komen van andere Kathol ieke vereenigingen te r plaatse.

De Bond voor Kathol ieken werd opgericht in 1909, op een vergadering geleid door den Overste der

Broederschool, den Eerwaarden Broeder W . Keens. De Vereeniging stelde zich ten doel : „ H e t gemeen­

schapsleven onder de Kathol ieken te verhoogen, zoowel door bespreking en behart ig ing hunner belangen,

als door het bevorderen van een gezell ig onder l ing verkeer" . Die doelstel l ing werd in 1914 als volgt nader

gewi jz igd: „ D e Vereeniging stel t zich ten doel volgens de Kathol ieke beginselen mede te werken t o t de

socialen bloei van Nederlandsch-Indië."

De eerste jaargang van het nieuwe „Orgaan van den Bond van Katho l ieken" draagt in zi jn redactie­

staf de nog bekende namen van J. Suys, L. J. M. Feber en J. C. Vermeulen.

In 1912 werd in en door den Bond opgericht „ H e t Ondersteuningsfonds voor onze Jeugd", ook een

eigen spaarbank. Het eerste denkbeeld van een afzonderl i jke Kathol ieke onderwijzersorganisatie ging u i t

van het Bestuur van den Bond voor Kathol ieken te Soerabaia, u i t welk denkbeeld eerst volgde het u i t t re ­

den ui t het N.I.O.G. en de opr icht ing, in 1913, van den Kathol ieken Onderwi jzersbond, die thans meer dan

600 leden t e l t .

Het Ondersteuningsfonds voor Onze Jeugd, een sociale instel l ing aan het in i t ia t ie f van den Bond voor

Kathol ieken ontsproten, hielp een goed aantal Kathol ieke jongens en meisjes, na de Lagere School hun ver­

dere studie door te zet ten, teneinde zich een behoorl i jk bestaan in de maatschappij te veroveren.

Aan het in i t ia t ie f van den Bond was ook te danken de opr icht ing van de R.K. Mi l i ta i re Vereeniging

St. Michael, in 1925 gevolgd door de werken, ontstaan onder invloed van het ins t i tuut van den Vlootaal-

moezenier. Pastoor F. W . M. J. Fleerakkers, thans Pastoor G. W . Lit jens. Voor ts nog in 1925 de R.K.

Sportvereeniging met eigen te r re in op Ketabang-Oost; de Tooneelclub Di l igent ia en andere werken en

pogingen, om het contact onder de Kathol ieken levendig te houden.

In 1914, na een vi j f jar ig t i jdvak van den Bond voor Kathol ieken te Soerabaia, werd de Vereeniging aan­

gesloten bij den „Cent ra len Raad van Kathol ieke Sociale Bonden in Nederlandsch-Indië", maar terecht mocht

de bond voor Kathol ieken hier de nestor der Kathol ieke Sociale Bonden in Ned.-lndië worden genoemd.

Sindsdien heeft de Kathol ieke Sociale Bond per iodiek zi jn voorspoedige met minder welvarende ver-

eenigingstijden zien wisselen. Bij de komst der Lazaristen te Soerabaia in 1923 leed hij een kwijnend bestaan.

Nadien heeft hij dagen gekend van goeden voorui tgang en bloei en was hij steeds de aangewezen bond t o t

bevorder ing der saamhoorigheid onder de Kathol ieken te r stede.

Nadat het denkbeeld van een ziekenverpleging onder leiding van R.K. Religieuze Zusters meermalen

naar voren was gebracht en een groot stuk grond voor dat doel op Darmo was aangekocht, werd 2 Mei 1920

besloten t o t opr icht ing eener vereeniging, genaamd „R.K. Ziekenhuis te Soerabaia" ; de statuten der nieuwe

vereeniging werden goedgekeurd bij Besluit van den G.G. van 9 September 1920.

364

In 1920 gaven de zeven dagen lang schit terend gevierde feesten te r gelegenheid van het 50-jarig

jub i leum der Broeders van St. Louis, Oudenbosch, aanleiding om de belangri jkheid van hun werken te doen

u i tkomen in cijfers en in de algemeene waardeering der ingezetenen van stad en gewest. Zoo ook voor

de zusters Ursul inen. De feesteli jke v ier ing van het gouden jub i leum der Zusters viel in 1913.

Vanzelfsprekend werden bij de feestviering der Eerw. Broeders, in het bi jzonder de buitengewone

verdiensten van den di recteur der scholen. Broeder W i l l i b r o r d Keens, t i jdens zijn 35-jarenlangen arbeid»

mede op velerlei sociaal gebied te Soerabaia, geprezen en speciaal door Resident J. Einthoven (1908—'13)

onderstreept door het u i t re iken eener Koninkl i jke onderscheiding.

Waren de Broeders hoofdzakeli jk naar Soerabaia gekomen voor de opleiding en opvoeding der m in ­

der bedeelde Indo-jongens, bij hun gouden jub i leum had hun inr icht ing zich geleideli jk on tw ikke ld in twee

afdeelingen : een eerste en een tweede school, die beide in 1913 bloeiden en ieder jaar gelukkige resultaten

bij de examens opleverden. i

Tien jaren later, in 1923, werd een nieuwe Broederschool geopend in de statige gebouwen aan den I

Ani ta-boulevard. Bijna gel i jk t i jd ig (n l . in 1922) was een deel der Zusterschool van Kepandjen naar den I

Koepang-boulevard verhuisd. Daar was overgebracht de hieisjes-H.B.S., evenals de Kweekschool voor

Onderwijzeressen ; er werd voorts een Lagere Meisjesschool met Fröbelschool geopend.

Resident J. van Aalst (1913—'18) constateerde als volgt den groei der Zusterschool : „Den 3en Novem­

ber 1863 had de opening plaats der eerste school der Zusters met slechts 21 leerl ingen. Di t aantal is thans

(1913) gestegen t o t 240. In 1907 werd de tweede school geopend met 7 leer l ingen; ook d i t aantal is thans

geworden t o t 240. In die 50 jaren hebben in het geheel 95 Zusters aan de onderwi js inr icht ing gearbeid, van

wie 31 te midden van haar arbeid zijn overleden. Op de eerste school zi jn in de registers ingeschreven . i

4.000 leerl ingen, op de tweede ru im 2.000 leer l ingen." »'

Het groote werk werd in 1923 door 43 Zusters t rouw voortgezet voor r u im 800 leerl ingen, die op dat

t i jdst ip de Lagere Scholen en de andere inr icht ingen der Zusters bezochten.

Met het vorenstaande is in algemeene t rekken de ontwikke l ing van het Kathol icisme in Soerabaia

weergegeven, t o t aan de komst, in 1923, der nieuwe Missionarissen : de Lazaristen.

Er is een opvallende overeenkomst waar te nemen tusschen het werken en heengaan der beide Hoofd­

pastoors van Soerabaia: Pastoor van Santen in 1906 en Pastoor Fleerakkers in 1923. Toen het fraaie godshuis

op Kepandjen in gebruik was genomen en voor de toekomst van zwaar drukkende financieele lasten bevr i jd,

werd Pastoor Van Santen naar elders geroepen. De H. Har t -Kerk aan den Ani ta-boulevard was nauwelijks

in gebruik genomen, de nieuwe stichtingen der Eerwaarde Zusters Ursul inen en der Eerwaarde Broeders

in dat stadsgedeelte waren pas t o t stand gebracht, of ook voor Pastoor Fleerakkers was de t i jd aange­

broken, thans tevens voor zi jn Orde-medeleden, om naar elders te ver t rekken. Echter niet dan nadat

door heel Kathol iek en andersdenkend Soerabaia van hen op hartel i jke wijze afscheid was genomen.

Voor zi jn heengaan werd Pastoor Fleerakkers op Jubilee-Koninginnedag van 1923 tenslot te nog be­

gi f t igd met het Ridderkruis van Oranje-Nassau. 's Anderen daags ver t rok hij onder enorme belangstell ing j

met de N.I.S. naar Semarang. ^

Den 6en Juli 1923 kwamen de vi j f eerste Heeren Lazaristen te Soerabaia aan, om er den arbeid van de |

Eerw. Paters Jezuïeten over te nemen. Het Missie-gebied, omvattende de toenmal ige Residenties Soerabaia, \

Kedir i en Rembang, was hun in 1922 door de H. Congregatie der Propaganda Fide toegewezen. j

Vele gebeurtenissen in de Kathol ieke wereld hier t rokken spoedig de aandacht. In 1924 werd de Zus- i

ters-H.B.S. aan den Koepang-Boulevard afgebouwd. In Januari 1925 ging de „K l in iek van Oendaan" over in 1

handen van de bestuursleden der Vereeniging „R.K. Ziekenhuis te Soerabaia". Begin Mei van het zelfde jaar

arr iveerden de eerste acht Zusters van Steyl, om als ervaren en goedgeschoolde krachten de ziekenverpleging I

te entameeren en daarmede al dadeli jk een stijgend succes te bereiken t o t zegen van de zeer gemengde

bevolking van Soerabaia en ommelanden.

Intusschen was ook weer te Soerabaia teruggekomen de nauwelijks ver t rokken Pastoor Fleerakkers,

die inmiddels t o t majoor-Vlootaalmoezenier der Koninkl i jke Marine in Ned.-lndië was benoemd. De gees- j

te l i jke verzorging van het R.K. Marinepersoneel werd door hem op actieve wi jze ingezet.

Het linterieur der Vrije Katholieke kerk, Serajoestraat I I .

ANDERE GODSDIENSTIGE INSTELLINGEN.

m

f;\

h» W:^..

1 h m ÊiM

f

^•^"'^m^

WÊÊL^^^^^^^^^^^^M

^

Het kerkgebouw der Vrije Katholieke G« meente. Het ligt in een rustgevende sfeei werd een tiental jaren geleden gebouw door de Nedam, volgens ontwerp van Jo en Sprey, en op 9 Mei 1926 ingewijd doo den toenmallgen regionairen Bisschop va Ned.-lndle, Mgr. J. L. Mazel.

De co-ma^onnieke Loge „St. Germain", Serajoe­straat 9. De eerste steen van het gebouw werd gelegd op 3 Aug. 1929 door den Z. V. Br. C. W. Leadbeater. De inwijding had plaats op 23 Augustus 1930 door den V. Br. A. G. Vreede, gemachtigde van den Opperraad voor Ned. Indie.

BOVEN Het gebouw van de ,,Pinkster-Gemeente" aan den Westerbuitenweg. Het werd 4 juni 1933 ingewijd. De „Pinkster - Gemeente" is hier sinds 1923 gevestigd en groeide door middel van tentzending uit van hui­selijke bidstonden tot een gevestigde ge­meente te Kawattan. Reeds na korten ti jd bleek de zaal daar te klem te zijn ; men verhuisde eerst naar een woning aan Em-bong Malang, later naar het eigen kerk gebouw. (Foto Isken.)

RECHTS Gebouw der Theosofische cesselaan 13.

Loge, Prln-

LINKS Advent-kerk aan Gang Butteweg.

Dank zij eenigen financiëelen

steun van de Regeering, wist Pastoor

Fleerakkers de beschikking te kri jgen

over een huis op Soeloeng ; het werd

voor loopig als R. K. Mi l i ta i r Tehuis

ingezegend. De nieuwe instel l ing

stond op een betere basis dan de

Vereeniging „S t . Michael" , w ier Te­

huis in de Gatot tan bij gebrek aan

financiën einde 1923 gesloten was.

De eerste Vlootaalmoezenier in

Indië, in 1927 opgevolgd door Pastoor

G. W . Lit jens, had een zware taak.

Beiden boekten echter, ondanks de

vele moei l i jkheden, die overwonnen

moesten worden, zoo veel succes, dat

langzamerhand kon worden overge­

gaan t o t den bouw van een nieuw,

ru imer R.K. Marine-Tehuis, gelegen

op Tembaan.

Naast het ins t i tuu t van den Vlootaalmoezenier en het R.K. Marine-Tehuis zijn te vermelden de

te Soerabaia opgerichte Vereeniging „S te r re der Zee" , die opkomt voor de belangen der R.K. schepelingen,

evenals de Kathol ieke Vereeniging St. Chr istophorus, bedoeld als vakbond van het R.K. Marinepersoneel

beneden den rang van off icier.

De kerk in de „bovenstad", gebouwd door M. H . Voets, naar een ontwerp

van het Bureau Hulswi t -Fermont , en ingewijd op 31 Juli 1921 door Z . D . H .

Monseigneur S. Luypen S. J., Apostolisch Vicaris van Batavia.

Terugkeerend t o t 1925, vallen twee gebeurtenissen van beteekenis te memoreeren : in de eerste

plaats de opening van de Kathol ieke Mulo-school der Broeders aan den Ani ta-Boulevard en ten tweede

de opr icht ing van de eerste Kathol ieke Hollandsch-lnlandsche Jongensschool te W o n o k r o m o . Verder val t

voor November 1925 nog aan te stippen de verhuizing der Broeders naar hun nieuw klooster en naar de

groote scholen aan den Ani ta-Boulevard. Einde 1925 bracht een onpret t ige verrassing. Het bleek, dat groote

restaurat iewerken aan de H. H a r t Kerk noodig waren geworden ; zij werden in 1926 ui tgevoerd.

In Maart 1926 ver l ieten de Kathol ieke weesmeisjes, een veert ig in getal , haar bouwvall ige woning in

de Gato t tan . Z i j verhuisden naar het gebouwen-complex der Broeders op Kepandjen, dat omgedoopt werd

in Ursulaschool, een Tehuis voor studeerende Kathol ieke meisjes. De Broeders l ieten op het voormal ige ter­

rein van het weeshuis aan de Gato t tan een nieuwe jongensschool bouwen, de St. Alo/sius-school, welke thans

bezocht wo rd t door ongeveer 300 jongens.

Ruime lokalen waren vr i j gekomen tengevolge van het verhuizen van een der twee lagere scholen der

Zusters naar de voormal ige Broederschool op Kepandjen in 1926. Het daaropvolgend jaar werden die lokalen

in gebruik genomen voor de huisvesting van een nieuw opgerichte Hollandsch-lnlandsche meisjesschool met

voorklasse. Die onderwi js inr icht ing wo rd t nu reeds door r u im 250 Inlandsche kinderen bezocht.

In 1927 brachten de Eerwaarde Broeders voor de laatste maal hun vacantie door te Nongkodjadjar.

Tegen de Juni-vacantie van 1928 werd voor de Broeders te Batoe een vacantieoord gebouwd.

To t in 1928 was Soerabaia verbonden met het apostolisch vicariaat van Batavia. Bij pauselijke breve

van 6 Juni van dat jaar werd eerstgenoemd missiegebied verheven t o t zelfstandige apostolische prefectuur,

met Soerabaia als zetel van den kerkvoogd. Bij de nieuwe prefectuur werd gevoegd de oude residentie Ma-

dioen, zoodat de missie van Soerabaia thans omvat de voormal ige gewesten Soerabaia, Kedi r i en Madioen

in de provincie Oost-Java en de regentschappen Rembang en Blora in de provincie Midden-Java.

W i j kunnen den groei van het Kathol ic isme te Soerabaia in de laatste jaren ook op een andere wi jze

nagaan.

366

In October 1925 werd hier in het leven geroepen de Johannes Gabriël-St icht ing, die als doel heeft scho­

len op te r ichten, kerken, zelfs ziekenhuizen, enz. te bouwen. Kracht ig heeft deze organisatie gewerkt aan

de verbre id ing van het Kathol ieke onderwijs, zoowel in als buiten de stad.

In 1926 opende de Johannes Gabr ie l St icht ing haar eerste Hollandsch-lnlandsche School op eigen ter­

rein te Bl i tar . Daarna volgden andere scholen van verschil lend type en voor verschil lenden landaard. Van

h ieru i t werd o.a. in 1930 buiten de stad, hoofdzakeli jk in Zu id-Ked i r i , een tw in t ig ta l inr icht ingen geopend voor

Inlandsch Onderwi js ; ook twee Hollandsch-Chineesche scholen werden geopend : één te Kertosono en één

te Paree.

Te Soerabaia zelf kwam de Sticht ing energiek op voor de belangen en de u i tbre id ing van het Kathol iek

Onderwi js, speciaal voor Europeesche kinderen. Zoo r ich t te zij in 1928 op Ketabang een Europeesche La­

gere school op, welke sinds 1929 is ondergebracht in de Theresia-school, gebouwd op een groot perceel te

Ketabang-Oost, voor de Gouvernements Mulo. Daar is bereids de schoolbevolking gegroeid t o t 370 k in­

deren, zoodat in 1931 moest worden overgegaan t o t splitsing en nieuwbouw van een aparte jongensschool,

annex het begin van een Hollandsch-Chineesche school.

Zoo nam ook in 1930 de Johannes-Gabriël St icht ing voor haar rekening de opr icht ing van een nieuwe

R.K. Europeesche Lagere School aan den Grisseeschen weg, evenals de eerstgenoemde aanvankeli jk door de

Regeering erkend en goedgekeurd als f i l iaal van de Broederschool Gato t tan . Die onderwi js inr icht ing word t

bezocht door 150 k inderen.

Veelvoudig is het werk der R.K. Sociale en Liefdadigheidsinstell ingen. De van oudsher bestaande St.

Anna-Vereeniging voor hulpverschaffing in den vo rm van kleeren en anderszins moest haar werkzaamheid,

vooral in de laatste jaren van economischen achteruitgang, zeer u i tbre iden.Ta l r i j ker werden de schoolgaande

kinderen en ook de ouden van dagen, die aan kleeren en andere benoodigdheden werden geholpen.

Het werk wo rd t ver r ich t door een klein damescomité onder bijstand en aanmoediging van een

pastoor. In 1930 kregen 162 kinderen om de dr ie maanden een stel nieuwe kleeren en schoenen.

Even na de instel l ing van den Voogdijraad in 1927 werd te r stede de Don Bosco Sticht ing opgericht.

Z i j heeft ten doel onderstand te verschaffen aan onverzorgde, minder jar ige R. K. kinderen en die in

gestichten of bij par t icu l ieren te huisvesten.

In twee jaar t i j d plaatste Don Bosco 90 kinderen in gestichten of gezinnen. Z i j heeft in de

periode van 1929—'31 de voogdij aanvaard over 65 minder jar igen, te rw i j l het aantal der verzorgde en

geplaatste kinderen in laatstgenoemd jaar met een der t ig ta l was vermeerderd.

Ook het „R.K. Studiefonds Soerabaja", eveneens in 1927 in het leven geroepen, verdient een kor te

vermeld ing. In het verslagjaar 1930 konden door d i t Fonds 138 kinderen van 99 diverse famil ies bij

hun studies, te Soerabaia of elders, b.v. aan de R.K. A.M.S. te Batavia terz i jde worden gestaan. Sinds

de opr icht ing van die St icht ing ( t o t medio 1931) beteekent dat een getal van ru im 250 kinderen. Het

jaarverslag van 1929 maakt zelfs melding van het verstrekken van 5 f ietsen, laatste model .

Boven vermeldde ik de aankomst, op 31 Mei 1925, van de eerste Zusters voor het R.K. Ziekenhuis.

Men kr i jg t een idee van den voorui tgang der Kathol ieke Ziekenverpleging, als enkele cijfers worden

vergeleken. Over 1926 bedroeg het aantal verpleegde patiënten 504; in 1930 werd het aantal van 1521

bereikt .

De ongehoorde nooden van onzen t i jd waren aanleiding t o t de opr icht ing in 1930 van de Vincentius-Ver-

eeniging, die zich den erbarmel i jken toestand der armsten aantrekt . Door persoonli jk bezoek en het inwinnen

van informaties kri jgen de Heeren van Vincentius een beeld der diepe ellende. Z i j helpen naar vermogen,

niet alleen mater iee l , doch ook moreel en geestelijk. Hun edel streven was mede aanleiding, om het werk van

de St. Anna Vereeniging, dat door dames word t volbracht, eveneens in denzelfden geest te ver ru imen.

Voor de behart iging der belangen van het Inlandsche meisje en der Inlandsche vrouw kreeg Soerabaia

in 1928 zi jn afdeeling van het St. Melaniawerk. Deze damesvereeniging heeft onder haar leiding staan een

standaardschool voor Inlandsche meisjes, de Melania-School op Ketabang-Oost en een dubbele cursus voor

nutt ige en fraaie handwerken : één bij de Zusters Ursul inen op Kepandjen en één aan haar eigen schooi ver­

bonden. Op dien cursus l<unnen getrouwde Javaansche vrouwen, zoowel als grootere meisjes zich verder

bekwamen in de huishoudeli jke vakken.

Rust na werken is zoet en in de t ropen dringend noodig. Er zi jn te Soerabaia Zusters, die meer dan

50 Indische jaren tel len en nooit naar het vaderland terugkeerden. De Zusters Ursul inen van Kepandjen heb­

ben haar rust- en vacantieoord te Kasri, nabij Pandaan. Voor de Zusters van Koepang kwam in 193 I te Patjet

een schilderachtig op de hellingen van het Ardjoeno-gebergte gelegen bui tenverbl i j f in gereedheid.

Al les in enkele cijfers samenvattend, kan ik het best de tegenwoordige positie der Kathol ieke Kerk te

Soerabaia als volgt weergeven.

Aan den lagen kant genomen en voor zoover de getallen eenigszins te controleeren zi jn, bedraagt

het aantal Kathol ieken in de stad om de I 1.000. Die groei van 4.000 t o t 11 .000 in ru im 7 jaren is aan

verschillende factoren toe te schr i jven: o.a. aanwas door geboorten, speciaal bij de Indo-Europeesche

bevolking, overgang, immigra t ie , nauwkeuriger registrat ie door mogel i jk geworden grooter contact.

In plaats van 5 priesters, zi jn er thans 10 in Soerabaia werkzaam. Het aantal Broeders en Zusters is

overigens sinds eind 192 3 respectieveli jk van 10 en 40 toegenomen t o t 27 en 80.

Het aantal Kathol ieke scholen te Soerabaia bedraagt momentee l : 9 Lagere Scholen en 5 Fróbelscholen

met ongeveer 2700 leerl ingen ; een Jongens-Mulo met 120 leerl ingen; een Meisjes-Kweekschool volgens het

nieuwe leerplan in 3 klassen met 50 leerl ingen en een Meisjes H.B.S. met rond I 60 leerl ingen. Voorts is er

een R.K. Meisjes Weeshuis met 85 pupi l len en een nieuwbouw, die plaats biedt voor nog 100 kinderen meer.

Er is echter daarop plaats gereserveerd voor een groep studeerende Kathol ieke meisjes, die te Soerabaia

inr icht ingen van voortgezet onderwijs, zooals H.B.S., Kweekschool en Mulo bezoeken. Tenslot te stip ik

nog even aan, dat po l i t iek de Katho­

l ieken van Soerabaia georganiseerd

zijn in de Indische Kathol ieke Part i j ,

welke hier in 1931 rond 750 leden

telde.

Interieur van de Heilige Hart-kerk aan den Coenboulevard.

^ZFa

Het linterieur der Vrije Katholieke kerl<, Serajoestraat I I .

" ^ >•'' i ^

^M^.

•^^^B

-r ' V-jJIgl

' - ^ • ^ '

':> f • M

w

^K.K U - --r

•m

Wm--

4 •1 ' ^

- •., „1 \ f , \

• !'1 .,.t^

a.

•'t' •'

èÊ&md • - ^

^

ANDERE GODSDIENSTIGE INSTELLINGEN.

De co-ma^onnieke Loge „St. Germain", Serajoe­straat 9. De eerste steen van het gebouw werd gelegd op 3 Aug. 1929 door den Z. V. Br. C. W. Leadbeater. De inwijding had plaats op 23 Augustus 1930 door den V. Br. A. G. Vreede, gemachtigde van den Opperraad voor Ned. Indie,

Het kerkgebouw der Vrije Katholieke G( meente. Het ligt in een rustgevende sfeei werd een tiental jaren geleden gebouw door de Nedam, volgens ontwerp van Jo en Sprey, en op 9 Mei 1926 ingewijd doo den toenmaligen regionairen Bisschop va Ned.-lndie, Mgr. J. L. Mazel.

BOVEN Het gebouw van de „Pinkster-Gemeente" aan den Westerbuitenweg. Het werd 4 Juni 1933 Ingewijd. De „Pinkster - Gemeente" Is hier sinds 1923 gevestigd en groeide door middel van tentzending uit van hui­selijke bidstonden tot een gevestigde ge­meente te Kawattan. Reeds na korten t i jd bleek de zaal daar te klein te zijn ; men verhuisde eerst naar een woning aan Em-bong Malang, later naar het eigen kerk gebouw. (Foto Isken.)

RECHTS Gebouw der Theosofische Loge, Prin-cesselaan 13.

LINKS Advent-kerk aan Gang Butteweg.

© PHILANTROPISCH EN MAATSCHAPPELIJK WERK.

Van een georganiseerd maatschappelijk werl< to t voor kor t geen sprake. — Mol iammedanisme t rok de Armenverzorging binnen de grenzen van den Koran. — Aantal Chineesche philantropische vereenigingen gering.— De vermenging der rassen maakte de ontwikkel ing en de organisatie van het maatschappelijk v/erk m e t Westerschen inslag noodig. — Kerk en Overhe id .— Inwerkingtreden der Armenzorg -Ordonnant ie op I Juni 1934. — Vereenigingen, instellingen en stichtingen.

Het phi lantropisch en maatschappeli jk werk, zooals dat in Westersche landen t o t u i td rukk ing k o m t ,

was t o t dusver in Indië zoo goed als geheel onbekend. Niet , dat in Ned.-lndië geen phi lant ropie werd be­

oefend. Integendeel. Maar het maatschappeli jk werk , zooals men dat in Europa kent, kon onder de sterk v lot ­

tende Europeesche bevolking geen wor te l schieten. M.a.w. : van een georganiseerd maatschappeli jk werk

was dan ook t o t voor ko r t in indië geen sprake. Later, en vooral tengevolge van de crisis, welke in 1930 inzette

en die ook op de Indische samenleving zi jn stempel d ruk te , werd d i t anders.

•

De Inheemsche bevolkingsgroepen daarentegen hebben het vraagstuk der onderl inge hulpverleening

van oudsher op haar p r im i t ieve wi jze opgelos t ; het stamverband en vooral het dessa- en fami l ieverband

zorgen voor de behoeftigen en noodli jdenden. Deze opvat t ing wo rd t nog al t i jd gehuldigd en kan ais een

voorbeeld van communaal bezit worden geacht.

De Mohammedaansche godsdienst heeft het vraagstuk der Armenverzorg ing 'ge t rokken binnen de

grenzen van den Koran. De geloovigen worden daar in verp l icht t o t het opbrengen van een tweeta l a rmen­

belastingen : de zg. „ Z a k a t " (d jakat) en „ Z a k a t a l - f i t r " (p i t rah) . A l moge d i t voorschr i f t in de prakt i j k veelal

t o t een bloote le t ter zi jn gebleken, in het algemeen kan men zeggen, dat de Mohammedaansche wet getracht

heeft te bereiken, dat de armen behoor l i jk zouden worden verzorgd.

De Chineezen, die zich in Ned.-lndië hebben gevestigd, of daar geboren werden, strekken de weldadig­

heid veelal n iet verder u i t , dan t o t hun onmiddel l i jke fami l ie . N ie t t em in w o r d t de ondersteuning van den

arme, de zorg voor den noodli jdende en verlatene, als een pl icht van de leidende personen genoemd. Hiervoor

behoeft men slechts de boeken van Confucius, Mensius of andere Chineesche philosofen op te slaan. Ta l r i jke

ui tspraken wi jzen daar op.

Toch is het aantal der phi lantropische instel l ingen dezer bevolkingsgroep in indië, niettegenstaande

haar ui tgebreidheid in z ie lental , bet rekkel i jk gering ; in hoofdzaak werden enkele weeshuizen opgericht.

in het algemeen kan men zeggen, dat het sociaal gevoel in Oostersche landen, ook in indië, onder de

niet-Europeesche bevolkingsgroepen nog weinig on tw ikke ld is, althans gemeten naar Westerschen maatstaf.

Voor de on tw ikke l ing van het maatschappeli jk werk met Westerschen inslag, heeft ongetwij feld ook

bijgedragen de vermenging der rassen in vorige eeuwen, als gevolg van een gebrek aan Europeesche vrouwen,

waardoor de indo-Europeesche volksgroep ontstond, die in de Europeesche maatschappij werd opgenomen

en in tegenstel l ing met de „ t r e k k e r s " een constant deel der Indische samenleving vormde. Naarmate deze

bevolkingsgroep in aantal toenam, werd de behoefte gevoeld voor de zwakken en noodli jdenden, in r i ch t in ­

gen in het leven te roepen, waar in zi j konden worden verzorgd en verpleegd.

Ook de Protestantsche Kerk en de R.K. Geestel i jkheid t rokken zich het lo t der behoeftigen aan.

Daar de kerkel i jke fondsen veelal niet toereikend bleken te zi jn om in den nood te voorz ien, werd

in 1829 door de Regeering steun verleend.

In dat jaar n l . werden bij Staatsblad

de „Cent ra le Commissiën van Weldad ighe id"

in het leven geroepen, die t o t taak hadden

de ondersteuning van Christel i jke armlast igen.

In 1886 werd de werkk r ing dezer commissies,

waarvan de naam voortaan luidde „Commiss ie

t o t ondersteuning van Behoeftige Chr istenen",

nader geregeld; de commissies waren ge­

vestigd te Batavia, Semarang, Soerabaia en

Padang.

Het was haar taak om de Christen­

armen, die niet of n iet in voldoende mate

u i t de fondsen van andere instell ingen van

liefdadigheid werden bedeeld, te ondersteunen.

De middelen dezer commissies bestonden

ui t een heffing van één pro mi l le van openbare verkoopingen, verhuringen en loter i jen, een Het voormalige „Tehuis voor Socialen Arbeid" van het Leger des

Hei Is op Oendaan Wetan. (Foto Fotax.) gedeelte van de opbrengst der loter i j -be­lasting en de armengi f ten, door de ambtenaren van den Burgerl i jken Stand gecollecteerd.

De zg. Armengelden werden reeds ten t i jde der Oost-Indische Compagnie geheven. In de generale

resolutie van het Kasteel Batavia van 22 Februari 1745 komt daarover voor : „Van alle publieque vendutiën,

zul len de armen één per mi l le genieten, wordende van deze belasting geëximineerd d'insolvente boedels,

i tem die van Wees- en Boedelmeesteren, benevens den curator ad l i tes" .

Het armengeld is reeds van de vroegste t i jden af bestemd geweest, ui ts lui tend voor de behoeftige

Christenen, omdat door de Landsoverheid steeds het standpunt werd ingenomen, dat de Inlandsche en met

deze gelijkgestelde bevolking „middels hare volkinstel l ingen gehouden was, voor hare eigene armen en

gebrekkigen te zorgen".*)

Bij de vaststel l ing der Armenzorg-Ordonnant ie (Staatsblad 1934 no. 26), in werk ing getreden op I Juni

1934, werden de verouderde „Commissies voor Behoeftige Chr is tenen" opgeheven. De Armenzorg werd

aan de locale gebiedsdeelen opgedragen.

Als gevolg hiervan wo rd t geen onderscheid gemaakt tusschen Christenen en niet-Christenen. A l le

bevolkingsgroepen komen thans volgens de hiervoor vastgestelde normen, geli jkel i jk voor ondersteuning van

de Overheid in aanmerking, een beginsel, dat ook meer in deze t i jden past.

Na deze beknopte inleiding zal ik achtereenvolgens een kor t overzicht geven van het phi lantropisch

en maatschappeli jk werk te Soerabaia, zooals d i t zich in den loop der t i jden heeft on tw ikke ld . Ik begin met :

A r m e n z o r g . Behalve de Kerkel i jke Armenzorg , die in de voorafgaande hoofdstukken word t be­

schreven, w o r d t hier ook de par t icu l iere A rmenzorg beoefend. Verschil lende vereenigingen hebben zich

die taak gesteld.

De oudste vereeniging op d i t gebied is de Neutrale Armenzorg , welke in 1906 onder den naam van

„Meisjesvereeniging A r m e n z o r g " werd opgericht. Verder noem ik de I.E.V.-Armenzorg (1928- ) en de

St. Vincentius Vereeniging.

Van Inheemsche zijde werden in 1931 eveneens pogingen gedaan om te komen t o t een georganiseerde

Inheemsche Armenzorg . Verder werd in 1933 een Chineesche Armenzorgvereeniging opgericht onder

den naam „T iong Hoa Tjee Pien Hwee" . O m t r e n t haar arbeid en resultaten is echter weinig bekend.

Bijzondere vermeld ing verdient de Gemeentel i jke Armenzorg . In 1925, na het intreden der malaise,

als gevolg van den wereldoor log, werd door den Gemeenteraad een post ad f 2.000.— op de begrooting

gebracht, waaru i t aan hulpbehoevenden een klein bedrag voor levensonderhoud kon worden toegekend.

') Zie hieromtrent de instructie der Regenten en die der Residenten. (Staatsblad 1867 No. I 14.) ) Het oprichtingsjaar.

Vier jaar later waren de werkzaamheden dermate toegenomen, dat besloten werd t o t de instel l ing

van een Gemeentel i jke Armenzorgcommiss ie . Van den aanvang af heeft deze commissie er naar gestreefd,

een goede samenwerking t o t stand te brengen met de verschil lende plaatseli jke instel l ingen op hét gebied

der A rmenzo rg , waardoor het werk der commissie beter t o t zi jn recht kwam.

Steeds meer kwam de commissie t o t de over tu ig ing, dat voor een behoor l i jke ui toefening der A r m e n ­

zorg, een goed werkend bureau onder deskundige leiding noodzakel i jk was. D i t Bureau werd dan ook met

Ingang van I A p r i l 1930 ingesteld. In 1934 bedroegen de uitgaven rond f 100.000.—.

Twee belangri jke fei ten u i t de geschiedenis der Gemeentel i jke A rmenzo rg mogen hier nog aangestipt

worden. Op I Mei 1930 werd met de „Commiss ie t o t ondersteuning van Behoeftige Chr is tenen" overeen­

gekomen, dat voortaan door de Gemeentel i jke A rmenzo rg alle betalingen voor Soerabaia ten behbeve van

gemeld Fonds zouden geschieden. Deze maatregel beteekende voor de Overheids-armenzorg een groote

verbeter ing.

Op 9 Maart 1932 stelde de Gemeenteraad de Soerabaiasche Armenzorg-verordening in. Men ging

daarbi j van het pr incipe u i t , dat de Overheids-armenzorg slechts suppleerend werk t .

Tenslot te zij er op gewezen, dat te Soerabaia geleidel i jk aan een streng onderscheid werd gemaakt

tusschen Werk loozenzorg en A rmenzorg . Was vroeger de werk looze ui ts lu i tend aangewezen op de hulp van

de A rmenzorg , na de instel l ing in 1931 van het Plaatselijk Steuncomité voor Werk loozen veranderde deze

toestand. Het besef groeide, dat de werk looze, die door de algemeene economische oorzaken, dus niet door

zi jn schuld, werkloos is geworden, bui ten de A rmenzo rg moet bl i jven.

Z o r g v o o r v o e d i n g e n k l e e d i n g . Voor zoover ik kon nagaan, maakte de Loge „ D e

Vriendschap" te Soerabaia het eerst (n. l . in 1886) een aanvang met het verstrekken van kleeding en

schoeisel aan onvermogende schoolkinderen. D i t Schoolkleerenfonds werd echter omstreeks 1920 opge­

heven, aangezien inmiddels op andere wi jze voldoende in deze behoefte werd voorzien.

Thans zijn op d i t gebied nog werkzaam de (Kathol ieke) St. Anna Vereeniging (goedgekeurd bij G.B.

dd. 3 Dec. 1888 No. 13) en het Soerabaiasche Kieedingfonds (opgericht in 1930) ; verder bestaat hier een

Chineesch Kieedingfonds.

B r o k k e n h u i s w e r k . Het Soerabaiasch Brokkenhuis, opgericht in 1930 en officieel geopend op

26 Juni 1931, is een instel l ing, hoofdzakeli jk bestemd voor minvermogenden, dus l ieden, die nog iets kunnen

missen. Het bestuur stel t zich daarbi j op het standpunt, dat de verleende hulp een opvoedend karakter moet

dragen. Daarom worden de goederen, welke het publ iek voor d i t doel afstaat, aan daartoe in aanmerking

komende personen ui ts lu i tend a contant en tegen min imale pr i jzen verkocht .

V o e d s e l v e r s t r e k k i n g . In d i t verband dient vooral genoemd te worden de „Weldadigheids-

vereeniging Char i tas" , welke jaar l i jks aan ca. 200 schoolkinderen eens per dag een stevig bord eten verst rekt

De Gemeente opende op I Januari 1935, resp. te Tambaksarie, Dapoean, Kapassarie en Krembangan, een

v ier ta l volksgaarkeukens. Na een „ p r o e f " van slechts 10 dagen werden zij echter weer opgeheven.

A r b e i d s b e m i d d e l i n g . Deze wo rd t hier van officiëele zijde behart igd door het Gemeentel i jk

Bureau voor Arbeidsbemiddel ing, dat op 15 A p r i l 1925 zi jn werkzaamheden aanving. Het bureau heeft ten

doel werkzoekenden en werkgevers met elkaar in contact te brengen. Ook van part icu l iere zijde wo rd t in

die r icht ing gewerkt .

W e r k l o o z e n s t e u n . In Januari 1931 werd hier, evenals in vele andere Indische steden, een plaat­

selijk Comi té t o t steun aan Werk loozen opgericht, dat door bemiddel ing van het Centraal Comi té te Bata­

via van de Regeering een financieele bijdrage ontv ing ; deze bedroeg 50% van de eigen inkomsten.

Het werk van het (plaatsel i jk) Steuncomité is verdeeld over een aantal subcomité's. Voor vrouwel i jke

ondersteunden bestaat er samenwerking met de st icht ing „V rouwen- en Kinderbescherming". Verder staat

het Comi té in verbinding met het Leger des Heils, welke st icht ing o.a. belast is met het beheer over het

Sociaal Tehuis voor Europeesche Werk loozen op Oendaan. ' )

1) Werd op I Aug. 1935 opgeheven.

W e r k v e r s c h a f f i n g . Ook de werkverschaff ing had de aandacht van het Steuncomité, dat in

Juni 1933 zijn medewerking verleende t o t de opr icht ing van de Indische Maatschappij voor Individueele

Werkverschaff ing ( I .M. i .W. ) , welke Mij hier reeds verschil lende werkzaamheden heeft geëntameerd. Zoo

bestaat er o.a. een wi tka lkbedr i j f , een tokobedr i j f , een tu inbouwbedr i j f , een speelgoedwerkplaats, enz. Vele

werkloozen hebben er reeds nutt igen arbeid in gevonden. Ook voor geestelijke ontwikke l ing wo rd t zorg­

gedragen door het instellen van cursussen, lectuurverschaff ing, enz.

Z o r g v o o r o u d e n v a n d a g e n , s l e c h t h o o r e n d e n e n z w a k z i n n i g e n . Hetgeen

hier door de Diaconie der Protestantsche Gemeente voor de zorg voor ouden van dagen werd gedaan, heb

ik in het betreffende hoofdstuk') toegel icht. Voor de behart iging der belangen van slechthoorenden bestaat

hier een vereeniging, die in 1932 werd opgericht. Het zwakzinnige kind kan een speciale opleiding genieten

aan de in 1930 opgerichte ,,School voor buitengewoon en individueel onderwi js" .

Z i e k e n f o n d s w e z e n . Over de individueele ziekenzorg en de wi jkverpleging v indt men gege­

vens in hoofdstuk I, Organisatie en inr icht ingen, der 6e Afdeeling : Gezondheidszorg-). Aangezien op die

plaats niets werd vastgelegd omt ren t het ziekenfondswezen, mogen hier nog enkele gegevens volgen.

Op in i t ia t ie f van eenige medici en andere belangstellenden werd in 1928 het Soerabaiasch Ziekenfonds

opgericht, dat op I Maart van dat jaar zi jn werkzaamheden aanving en daarbij geassisteerd werd door een

9-tal artsen voor de huispracti jk en een lO-tal specialisten.

Niettegenstaande de laag gestelde eischen en de groote medewerking der medici , moest het Fonds,

na een tweeta l jaren te hebben bestaan, worden opgeheven. Thans worden opnieuw pogingen in het werk

gesteld om t o t een dergeli jke instel l ing te geraken'), en wel van twee zi jden. Op 25 Januari 1935 werd

door het I.E.V. een ziekenfonds opgericht, te rw i j l ook van Roomsch Kathol ieke zijde terzel fder t i jd t o t de

instel l ing van een dergel i jk fonds werd besloten.

H e t R o o d e K r u i s - w e r k . Op 28 Juni I 934 kwam hier een onderafdeeling t o t stand van het

Nederlandsche Roode Kruis. In Oct. d.a.v. ving de onderafdeeling haar werkzaamheden reeds aan door een

begin te maken met de cursussen voor „Eerste hulp bij Ongelukken". Het doel dezer cursussen is om mannen

ten behoeve van te vormen transport-colonnes op te leiden, en vrouwen to t helpsters van zieken.

T u b e r c u l o s e - b e s t r i j d i n g . Medio I 934 werd , nadat van medische zijde daartoe propaganda

was gevoerd, een plaatseli jke afdeeling van de Centrale Vereeniging ter bestr i jding van de Tuberculose

opgericht. Op 17 Dec. d.a.v. kon de afdeeling reeds een consultatiebureau op Peneleh openen.

K i n d e r z o r g . Op d i t gebied zijn te Soerabaia verschillende instell ingen werkzaam. O m slechts

de voornaamste te noemen : Consultatie-bureau voor Zuigelingen, uitgaande van de Huisvrouwenvereeniging

(1934 ' ) , de Inheemsche Vereeniging voor Kinderverzorging „ D h a r m o Hoesodho" (1930^), Kinderzorg der

St. Melania-Vereeniging (1934^), het Kleuterhuis van de R.V.V. (1930 ' ) , de liefdadigheidsvereeniging

„Char i tas " , enz. ; deze laatste stelt door haar vacantiekolonie te Lawang honderden kinderen in de

gelegenheid, jaarl i jks van de frissche berglucht te genieten.

M e d i s c h s c h o o l t o e z i c h t . D i t werd door den Plaatselijken Gezondheidsdienst ter hand

genomen. Het onderzoek beperkt zich hoofdzakeli jk t o t de Inheemsche schoolgaande jeugd. Behalve het

verleenen van medische hulp, het behandelen van l ichte trachoomgeval len, beginnende beenzweren, huid­

aandoeningen, enz. bestaat de werkzaamheid der schoolartsen ook in het onderkennen van besmettel i jke

ziekten en het beschermen der kinderen tegen een mogel i jke besmett ing op school.

I n t e r n a t e n . Het oudste en meest bekende internaat is dat der Part icul iere Meisjesschool op

Genteng, dat in 1899 werd gesticht. Het is een neutrale instel l ing. Verder zi jn er nog verschillende kleinere

1) Zie biz. 355. ' ) Zie bIz. 288 e.v. ^) Inmiddels is het plan verwezenlijkt. ') Het oprichtingsjaar.

373

in ternaten, op neutralen, Protestantschen en R.K. grondslag. Ook van Inheemsche zijde werd een

tweetal internaten gesticht.

Tenslot te meen il< nog te moeten aanstippen, dat er eenige comité's bestaan, die zich belasten met

het toezicht op de kostk inderen, te rw i j l vanwege de Soerabaiasche Huisvrouwenvereeniging bemiddel ing

word t verleend bij huisvesting, enz.

S t u d i e f o n d s e n . Er zi jn hier verschil lende fondsen voor steun aan studeerenden ; om er enkele

te noemen : het Schoolfonds Soerabaia, uitgaande van de Loge „ D e Vriendschap", het R.K. School- en

Studiefonds, het Studiefonds van het I.E.V., enz. Ook vanwege de Gemeente worden studiebeurzen

toegekend.

P a d v i n d e r i j . Deze heeft te Soerabaia vele vertakkingen ; zoowel door Europeanen, Chineezen

(Chung Hwa Hui ) , als Inheemschen wo rd t zij beoefend.

Z o r g v o o r w e e z e n e n h a l f w e e z e n . Voor de verzorging van weeskinderen te l t Soerabaia

een vi j f ta l inr icht ingen, t .w. : het Weezengesticht der Protestantsche Gemeente te Soerabaia, thans meer

bekend onder den naam van Meisjes Weeshuis ( I835 i ) , de Jongens-Weezen-Inrichting (1858') , R.K. Meisjes

Tehuis „S t . Ursu la " ( I 926 i ) , het Chineesche Meisjes- en Jongensweeshuis „Thay Tong Bong Y a n " (1921 ' ) en

het Inheemsche Weeshuis „Roemah Pemil iharaan Anak Jat in" (1931') .

Ik volsta met deze opsomming, daar meerdere gegevens over de belangri jkste dezer instel l ing

elders in d i t boek en ook in mi jn „Oud-Soerabala" te vinden zi jn.

„ P r o J u V e n t u t e " - w e r k. Op 15 Juli 1917 werd besloten t o t de opr icht ing van de „P ro Juven-

tu te Vereenig ing" te Soerabaia. Hoewel bij de opr icht ing de bedoeling voorzat alleen onder Europeesche

minder jar igen werkzaam te z i jn, werd d i t beginsel reeds zes maanden na de st icht ing ver laten en sedert

w e r k t de vereeniging voor jeugdige personen, ongeacht ras of afkomst. Steeds evenwel hield zij vast aan

a r t i ke l 2 harer s tatuten, luidende : „ D e Vereeniging heeft ten doel de bestr i jd ing van de c r im ina l i te i t van

jeugdige personen in Ned.- lndië".

In Mei 1920 werd te Klakah, waar de Vereeniging beslag had weten te leggen op geschikte

ter re inen, de eerste steen gelegd voor een Landbouwkolonie, welke reeds in het daaropvolgend jaar

kon worden opengesteld. Naast het eigenli jke landbouwbedri j f bezit de kolonie een groenten- en

b loementuin, een varkens- en gei tenfokker i j , een steenbakkeri j en sedert ko r t ook een eenvoudigen

ambachtscursus.

Naast de Landbouwkolonie bezit de Vereeniging te Soerabaia een doorgangshuis, waar de aan haar

zorgen toever t rouwde pupi l len een voor loopig onderdak vinden, alvorens naar aard en aanleg hun defini t ieve

bestemming te volgen.

D e R o e m e r V i s s c h e r V e r e e n i g i n g . Deze dateert van 1905. Z i j stelt zich ten doel : Ie

het steunen in den meest uitgebreiden zin van het woord van vrouwen en meisjes, die zich een zelfstandig

bestaan zoeken te verwerven en 2e het bevorderen van vakopleiding voor die vrouwen en meisjes.

De R.V.V. verkreeg op 14 Aug. 1905 rechtspersoonli jkheid en van dat oogenblik af begon haar arbeid.

De Vereeniging bezit thans over heel indië haar ver takkingen.

Te Soerabaia beheert de R.V.V. het „Tehuis voor Werkende Vrouwen en Meisjes" op Plampitan, een

bloeiende naaiafdeeling en het Kleuterhuis in Embong Kenongo.

„ V r o u w e n - e n K i n d e r b e s c h e r m i n g " . De vereeniging van dezen naam werd hier in 1932

opgericht. Z i j v o r m t een t r a i t d'union tusschen andere vereenigingen, zooals Steun-Comité, R.V.V., Pro Ju-

ventute, enz.

R e c l a s s e e r i n g v o o r v o l w a s s e n e n . Aangemoedigd door de gunstige resultaten, verkre­

gen in West-Java, werd in 1929 van Regeeringswege ook voor Oost-Java te Soerabaia een landsambtenaar

' ) Het oprichtingsjaar.

374

geplaatst^), nadat tevoren bij G.B. dd. 5 Aug. 1927 No. 19 het Centrale College voor de Reclasseering was

ingesteld. Daar de reclasseeringsarbeid zonder hulp van het par t icu l ier in i t ia t ie f vr i jv iel onmogel i jk zou

z i jn, werden verschil lende sociale instel l ingen als reclasseeringsvereeniging erkend.

Z o r g v o o r m i l i t a i r e n e n z e e v a r e n d e n . In een havenstad als Soerabaia, waar tevens

de Marine is gevestigd, kon men op den duur niet zonder instel l ingen, waar den zeevarenden een vr iendel i jk

tehuis w o r d t geboden en door vers t rekk ing van goede lectuur als anderszins in hun geesteli jke behoeften

voorzien word t . Op d i t gebied zi jn hier de volgende reeds elders in d i t boek besproken vereenigingen werk­

zaam : het Chr iste l i jk Marinetehuis in de Hoffmanstraat ( I924- ) , R.K. Marine-Tehuis op Tembaan, Mi l i ta i r

Tehuis van het Leger des Heils aan de Lange Gato t tan , Nieuw Christel i jk M i l i ta i r Tehuis aan den Reiniersz-

boulevard ( I935-) en het Neutra le Zeemanshuis te Tandjong-Perak ( I933- ) .

W o e k e r b e s t r i j d i n g . Op 13 Maart 193 I werd de Soerabaiasche Ant i -Woekervereenig ing op­

ger icht , welke van den beginne af een groote act iv i te i t aan den dag legde en verschil lende wantoestanden

signaleerde, zoodat de autor i te i ten moesten ingri jpen, teneinde aan de gewraakte misstanden een einde te

maken. Naast het succes, dat de Vereeniging kon boeken, ondervond zij ook veel tegenstand. De woekeraars

die zich door het optreden der S.W.V. bedreigd zagen, stelden vele pogingen in het werk om de Vereeniging

onschadelijk te maken.

N e d . I n d . G e n o o t s c h a p v o o r P h i l a n t r o p i s c h e n e n M a a t s c h a p p e l i j k e n

A r b e i d . Bovenstaande opsomming w i l ik beëindigen door nog met enkele woorden gewag te

maken van deze in 1930 t o t stand gekomen st icht ing. Het Genootschap stelt zich ten doel : „bevorder ing

op neutralen grondslag van samenwerking op het gebied van het phi lantropisch en maatschappelijk werk ,

t o t meerdere bekendmaking, u i tb re id ing en verbeter ing van dezen arbeid, in den ru imsten zin van

het w o o r d " .

Ko r t na de opr ich t ing werd het t i jdschr i f t „Maatschappel i jk Hu lpbe toon" uitgegeven. Vervolgens

werd een „Boeker i j voor Maatschappelijk W e r k " samengesteld, welke reeds meer dan 2500 deelen bevat.

Van de overige werkzaamheden van het Genootschap

memoreer ik nog de instel l ing van het Brokkenhuis

in 1931, de ui tgi f te van het „Handboek voor Phi­

lantropisch en Maatschappelijk W e r k in Ned. Oost­

en West - lnd ië" in 1932 en de opr icht ing van

de „Opleidingsschool voor Maatschappelijk W e r k "

in 1933.

Het „Tehuis voor Werkende Vrouwen en Meisjes" der Roemer Visscher Vereeniging op Plampitan.

1) Zi jn kantoor werd inmiddels wegens de malaise opgeheven. ^) Het oprichtingsjaar.

^

NIEUW SOERABAIA

AFDE E LI N G 9

SPORT EN ONTSPANNING

HOOFDSTUK

HOOFDSTUK 2

S P O R T

O N T S P A N N I N G EN VERMAAK

0SPORT ) Voetbal. — Lichamelijke opvoeding. — Athlet iek. — Tennis. — Korfbal. — Hockey. — Golf. — Motor­sport. — De vliegsport. —Wielrennen. — Hippische sport. — Zwemmen. — Roeien. — Schieten. — Boks­en krachtsport. — Schaken.

V V o e t b a l . Omstreeks 1900 begon deze sport zich te Soerabaia in te burgeren. Voetbal nam spoedig

de voornaamste plaats in . In 1896 ontstonden hier de eerste twee echte voetbalvereenigingen „Spa r ta " en

„ V i c t o r i a " , voornamel i jk dank zij het in i t ia t ie f van de heeren P. Swens, A . Mesrope en de gebroeders A. C ,

J. en E. W . Edgar. Op het Missigitplein verrezen de eerste goalpalen en speelden de Spartanen en de V ic tor ia -

nen hun wedstr i jden.

Sedert dien werden ta l r i j ke clubs opgericht. De oudste, nog bestaande zi jn : „T .H .O.R. " (To t Hei l

Onzer Ribbenkast), opgericht op 2 Maart 1902, „Exce ls io r " ( I A p r i l 1906), „T i ong H w a " (1908) en

„H.B.S. " (19 Januari 1913). Nog tal van andere vereenigingen zijn hier in den loop der jaren ontstaan ;

s o m m i g e zijn al weer van het tooneel verdwenen. Er is bijna geen bevolkingsklasse of belangri jke groep

van werknemers, of zij bezi t haar eigen e l f ta l .

Reeds in het beginstadium van de voetbalsport te Soerabaia werd de behoefte gevoeld aan een bond,

die dan ook in 1899 onder den naam „Soerabaiasche Voetba lbond" werd opgericht. Deze eerste „S.V.B. " heeft

slechts dr ie jaar bestaan. Daarop volgde de „Oost-Java Voetbal Bond" , die omstreeks 1903 bestond en t o t

1910 in het leven is gebleven. In laatstgenoemd jaar r icht ten de u i t den „O.J.V.B." getreden vereenigingen

den thans nog bestaanden „Soerabaiaschen Voetba lbond" op, die tegen de verdrukk ing in groeide en nu ste­

viger dan oo i t in het Soerabaiasche voetbal leven staat.

Er zi jn hier steeds meer vereenigingen geweest, dan goede voetbal terre inen. „T iong H w a " beschikt over

de beste accomodatie, dan volgen de „ A r m e n i a n Sport ing C lub" , „ T h o r " (me t l icht insta l la t ie) , „Excels ior " ,

„H.B.S. " , „ Z e e m a c h t " en „ M . L . D . " , die ook over behoorl i jke velden beschikken, maar de overige ter re inen

— misschien met u i tzonder ing van het „A.D.O." -ve ld op Darmo —zi jn niet bepaald up-to-date te noemen.

L i c h a m e l i j k e o p v o e d i n g . Het is een verheugend verschijnsel, dat in den laatsten t i jd op

verschil lende scholen enkele uren per week besteed

worden aan de l ichamel i jke on tw ikke l ing der leer­

l ingen. Sommige onderwijsinstel l ingen organiseeren

op vr i je dagen onderl inge wedstr i jden, te rw i j l de

enkele demonstrat ies van leerl ingen op het „T i ong

Hwa"-ve ld op een bevredigend peil stonden. De

eerste, die hier de l ichamel i jke opvoeding der jeugd

op moderne wi jze in ju iste banen leidde, was G. van

Zoonen.

A t h l e t i e k . In 1921 werd hier de „ N e d .

Ind. A th le t iek Bond" opgericht, welke als zelfstandige

organisatie slechts enkele maanden heeft bestaan om

daarna, nog in hetzelfde jaar, in de „ N . I . A . U . "

(Ned. ind. A th le t iek Unie) te worden opgenomen.

' ) Slechts de belangrijkste h i s t o r i s c h e feiten zal ik aanstippen. Beschouwingen, toelichtingen, eventueel cr i t iek, zijn in een geschiedkundig werk als di t niet op hun plaats.

Geen doodgravers, maar voetbalenthousiasten uit „Anno dazumal".

Voetbal bij avond in den lichtschijn van krachtige stralenbundels.

Sinds genoemd opricht ingsjaar

is de atli letiel< hier met groote

sprongen vooruitgegaan. Jaarlijl<s wor­

den eniceie athlet iekdagen gehouden

(o.a. t i jdens de Jaarmar l t t ) , waarvoor

het publielc wel belangstell ing bezi t .

Ook het lange-afstand-loopen door de

stad, over afstanden van :± 10 k m ,

k o m t er meer en meer in .

Belangri jk u i t een propagandis­

t isch oogpunt waren de demonstra­

ties van den Duitschen kampioen

Dr. Peltzer en het star ten van den

Hollandschen kampioen Jan Zeegers. Toen bleek echter duidel i jk , dat de Soerabaiasche athleten nog lang

n iet het Hollandsche — o m maar niet te spreken van het in ternat ionale — ath let iekpei l benaderen, doch

de an imo st i jgt en er is geen enkele reden om aan te nemen, dat men het hier, ook in de ath let iek, niet

nog een heel eind zal brengen.

T e n n i s . In 1905 werd de nog bestaande „Soerabaiasche Cr icket en Lawn Tennis C lub " opgericht,

die haar banen — toen nog aan den rand der stad gelegen — aan Embong Sawoe heeft. Sinds dien is het

aantal beoefenaren van tennis enorm toegenomen en ook het spelpeil is sterk verbeterd.

De Japansche Club levert verreweg het grootste cont ingent spelers van klasse. Tennis is de sport , die

de Japanners het beste „ l i g t " . De jaarl i jksche wedstr i jden op de Japansche banen achter het Gemeentehuis,

op Ketabang vormen dan ook steeds een hoogtepunt in het Soerabaiasche tennisseizoen.

Behalve de reeds genoemde banencomplexen, n l . aan Embong Sawoe en op Ketabang, bezit de stad

nog diverse andere, waar minder bekende clubs beslag op hebben gelegd. Ook op de banen te Kajoon,

Ketabang Kali en in den Stadstuin worden jaarl i jks wedstr i jden georganiseerd.

K o r f b a l . D i t spel wo rd t hier nog betrekkel i jk weinig beoefend. Als de meest bekende club noem

ik „E .D .O. " Verder bezit de voetbalclub „ T h o r " een korfbalafdeel ing, te rw i j l ook de Padvinders het spel

hebben geadopteerd. Tegenwoordig worden al stedenwedstri jden georganiseerd, welke gedurende de Kerst­

dagen van 1933 voor de eerste maal te Soerabaia plaats hadden.

H o c k e y . Evenals kor fba l , is ook hockey een sport in opkomst. Oorspronkel i jk werd zij bijna ui t ­

slui tend beoefend door de Engelsche en Armenische ingezetenen van Soerabaia, doch sinds de komst van

Ir . Anke rman , die zelf in Hol land de oran je t ru i droeg, doen ook de Nederlanders mee.

G o l f . Soerabaia bezit twee uitstekende golf l inks. Op Goenoengsarie spelen de Engelschen, in

den laatsten t i jd ook vele Hollanders, op Karangmen-

djangan de Armeniërs . De jaarl i jksche tournooien,

welke beide clubs organiseeren, vormen een u i tmun­

tende propaganda en al zal golf n immer een volks­

sport worden, het aantal beoefenaren van deze, juist

voor de t ropen zoo geschikte sport , bre idt zich lang­

zaam maar zeker u i t .

M o t o r s p o r t . Niets heeft de ontwikke l ing

van het automobi l isme in d i t land der voor het toe­

r isme onbegrensde mogeli jkheden kunnen remmen.

Zoo kwam het, dat ongeveer een kwar t eeuw geleden

Massa-demonstratie van sciioolkinderen.

379

H e t clubhuis van de „Soerabaiasche Cr icket en Lawn Tennis Club", welke haar banen heeft aan Embong Sawoe.

hier de autohandel begon op te komen. De f i r m a

Bouman met de „Renau l t " , Verwey en Lugard met de

„F i a t " , de „Sp i j ke r " en de „ V l a m " , Ve lodrome met

de „ R e o " en de „ H u m b e r " , L 'Auto met de „ F o r d " ,

de „ M a x w e l l " en later de „ F . N . " en in de daarop

volgende jaren nog diverse andere f i rma 's gingen

I ^iJMl^^^^^^^^^^^^^^^B^ÊÊÊÊt^JSÊHBÊM ^*^^ °P ^^'^ verkoop van auto's toeleggen ; sommige Ê , Ï ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ W P B ^ ^ ^ W ^ P w I w I p w B I B B l ui ts lu i tend met Europeesche, andere met A m e r i -

kaansche „wagens".

W i j l en de heer C. J. J. Habni t , een belangri jke

f iguur in de Indische autowereld en opr ichter ( in 1909)

van „ H e t Spor tb lad" ( la ter omgedoopt in : „ D e

M o t o r " ) , organiseerde toen al tochten, b.v. naar

Malang, Poedjon, Wend i t , Blauwwater, enz. Op die

r i t t en hadden de autohandelaren gelegenheid de

capaciteiten van hun wagens te toonen en bovendien,

men kon elkaar zoo noodig helpen, zoodat men er zeker van was weer t i jd ig in de stad te rug te zi jn.

De tochten, die men toen maakte, hebben nu niets meer te beteekenen, doch destijds plaatsten zij de

deelnemende bestuurders voor bijna onoverkomel i jke moei l i jkheden. Ik denk onwi l lekeur ig aan dien eer­

sten r i t naar Tosari in 1908. Verder aan dien eersten autotocht in 1910 naar Nongkodjadjar door den heer

Bouman Sr. Ook die eerste r i t in 1908 van den heer P. A . de Bont, over Malang en Poedjon (daar eindigde

de weg) naar Paree, is het boekstaven waard.

Dat waren prestaties, welke nog worden geaccentueerd, als men, behalve de onvolkomenheid der

mo to ren , ook de slechte wegen in aanmerking neemt en bedenkt, dat op hulp der kampongbevolking niet viel

te rekenen, aangezien bij de nadering van een auto elk levend wezen zich op grooten afstand in vei l igheid

bracht.

W e stappen, als we nu de stad in gaan, in een tax i of dr iewie ler , zonder te weten, dat reeds in 1910 po­

gingen werden aangewend, om een tax i -onderneming op touw te zet ten, of dat er in 1909 reeds dr iewielers

(auto le t ten) reden.

Voor de auto en voor de motor f ie ts is op Java, dus ook in Soerabaia, nog een groote toekomst

weggelegd.

D e v l i e g s p o r t . Te Soerabaia is voor het eerst „gev logen" in 1909 en wel op Goenoengsa-

r ie, echter niet lang, omdat het toestel spoedig in onzachte aanraking kwam met Moeder Aarde. Daarmede

was het met de „ v l i ege r i j " voor loopig gedaan.

De eerste, die zich hier werke l i j k in de lucht verhief, was Kui ler , Hi j was op eigen gelegenheid naar

Indië gekomen met Bouwmeester Jr. als manager en impressario. De noodige garantiesom van f 15.000.—

bracht de Soerabaiasche burger i j bijeen, het contract met Bouwmeester werd geteekend en op Woensdag,

22 Maart 1911 des middags even over vieren volbracht Kui ler zi jn eerste goedgeslaagde vlucht boven het

schiet terre in te Passer Toer ie.

Ook bal lontochten werden hier omstreeks dien

t i jd ondernomen. Zelfs werd een achtervolgingsr i t

georganiseerd, waarbi j automobi l is ten een, in de

ochtenduren opgestegen bal lon, zoo goed en zoo

kwaad als dat ging, over land moesten volgen. Bij een

dezer tochten viel de ballon in Straat Madoera ;

een der inz i t tenden was de reeds eerder genoemde

heer P. A . de Bont. Het ongeval l iep, wonder boven

wonder, goed af.

Automobi l isme uit den tijd van stofjassen en -bri l len. Excursisten maken een t r ip naar Tosar i . (Foto-atel ier O. Kurkdjian uit 1907.)

380

Het duurde echter, zooals eigenli jk overal , t o t na den

wereldbrand eer de vl iegsport werke l i j k een hooge

vlucht nam. Hilgers en Koppen, die in 1927 met de

„Postdu i f " naar Indië kwamen, behoorden t o t de voor­

naamste gangmakers. Er kwamen buitenlanders met

toestel len, waarmede passagiersvluchten werden ge­

maakt . Poulet berekende voor een vlucht f 125.—,

een aardige som, die n ie t temin gr i f werd betaald.

Chanteloup kwam en waagde het in de Zandzee te

dalen. Ook hij nam passagiers mee, maar de pr i jzen

waren toen al heel wat bescheidener.

Er werden vele pogingen gedaan; sommige mis lukten,

andere slaagden, doch deze pogingen, welke ook men-

schenlevens kost ten, waren niet vergeefsch, want zij

hebben de basis gelegd voor de huidige Ned. Ind.

Vl iegclub, waarvan in Februari 1933 een afdeeling te Soerabaia werd opgericht. Nu t e l t de stad reeds

enkele vliegenthousiasten, die men af en toe door de klare luchten boven onze veste kan zien rondcirkelen.

Het eerste zweeftoestel in Indié, even voor de eerste opstijging te Goenoengsarie In 1909.

W i e l r e n n e n . Soerabaia is vroeger een wielerbaan r i j k geweest. W a a r nu Tegalsari l ig t , reden

in het begin van deze eeuw de „pedaalr idders" rond. Deze bloeiperiode heeft echter niet lang geduurd en

behoort nu weer t o t het verre verleden. Er worden thans soms weliswaar wegwedstr i jden georganiseerd —

voornamel i jk door r i jwielhandelaren, die een bepaald merk propageeren — en de t i jden, welke door de voor­

aanstaande renners worden gemaakt, zi jn ook zeer behoorl i jk , maar het wachten is toch op een, volgens de

eischen des t i jds ingerichte baan.

H i p p i s c h e s p o r t . Er word t hier al sinds 1874 — ik dur f echter niet met zekerheid te zeggen,

dat d i t het eerste jaar was —aan paardensport gedaan. Op 3 en 4 Juli werden wedrennen gehouden op een

„baan" , welke overal beter geschikt voor was, dan voor het bestemde doel. U i t de vele kui len en gaten van

het schiet terrein op Pegirian kropen krabben te voorschijn, die zich aan de paardenstaarten vastklampten

en zoodoende den ren, ten ongerieve van de hardloopende dieren, gratis meemaakten.

Op dergeli jke kleinigheden werd echter niet gelet. De rennen slaagden dan ook boven verwacht ing,

zoodat al spoedig de „Ri jc lub Sawaan" werd opgericht, welke, zooals de naam trouwens aangeeft, zich in

genoemd stadsdeel installeerde. In 1878, ti jdens het Landbouwcongres, hadden de eerste races op Sawaan

plaats, alweer onder zeer groote belangstell ing. Als jockeys fungeerden voornamel i jk off icieren der

bereden wapens. Slechts een enkele Cresus kon zich veroor loven, zi jn paarden door buitenlandsche

jockeys te laten r i jden.

Op de „Ri jc lub Sawaan" volgde de „Soerabaiasche jockey C lub" , welke in 1879 rennen uitschreef op

het schi j fschietterrein te Simo. Daarna kwam een lange periode, waarin te Soerabaia in het geheel geen

races werden gehouden. Thans berust de organisatie op het gebied der paardensport sinds 1925 bij het

bestuur der Soerabaiasche Harddraver i j - en Renvereeniging, welke een up-to-date baan op Sawaan bezit.

Z w e m m e n . To t 1924 had Soerabaia geen zweminr icht ing. In dat jaar bouwde N. J. Avoocaat

het bad „Soerabaia Haven" . Op de opening der inr icht ing volgde p romp t de opr icht ing van de Soerabaiasche

Het toestel van Kuiler, even nadat het op 22 Maart 1911 uit de bamboe hangar was gereden om de eer­ste vlucht in Indié te maken. Mil i tairen verleenden daarbij hulp, terwi j l het publiek op grooten afstand werd gehouden. Deze historische eerste opstijging had hier plaats op het Passer Toerle-terrein en werd naar schat­t ing bijgewoond door tienduizend toeschouwers van verschillende landaarden. Küller's vliegmachine was een ééndekker met een 8-cyllnder-motor In V-vorm.

381

LINKS : De tribunes van de Soerabaiasche Harddraverij- en Renvereeniging op Sawaan. RECHTS : Een gedeelte van de moderne renbaan op Sawaan.

Z w e m - en Polo-Club „De Krokod i l l en" ' ) , te rw i j l weldra ook de damesvereeniging „ D e Water ju f fers"- ) het

levenslicht aanschouwde. Nog wat later^) r ich t ten enkele ex-leden van „ D e Krokod i l l en" de S. Z. en P.C.

„Nep tunus " op.

In 1925 had Avoocaat het zwembad „B ran tas " op Goebeng gebouwd, dat ongeveer in het cent rum der

woonwi jken l igt en een groote aantrekkingskracht op de zwemliefhebbers ui toefent. In dien t i jd t raden op

den voorgrond N. R. Sturkop (de Hollandsche spr ingkampioen) en J. Snoek. Beiden namen in 1927 het

in i t ia t ie f t o t de opr icht ing van den „Oost-Java Zwem-Bond" , die niet alleen te Soerabaia, doch in den

geheelen Oosthoek u i tnemend propagandistisch werk heeft ver r ich t .

In de laatste jaren zijn de gelederen der zwemmers zeer versterkt . Ook de Marine kreeg haar eigen

zwembad aan den Oedjoeng. D i t was het derde in de stad en te rw i j l ik d i t schrijf, is reeds het vierde zwem-

bassin op Tegalsari In aanbouw.

R o e i e n . Te Soerabaia wo rd t reeds sinds ongeveer 30 jaar geroeid. In den beginne gebeurde d i t op

pr im i t ieve wijze. Mevrouw Wi l son , die aan de Kali Brantas woont , stond in 1904 een oude wherry in bruik­

leen af aan eenige roei-enthousiasten, waarschi jnl i jk niet vermoedende, dat zi j daarmede den grondslag leg­

de voor het roeileven in Indië.

Hoewel de wherry niet bepaald Brantaswaardig was, beoefende men er hardnekkig de roeisport mee.

W e l ontstond — en d i t kon moei l i jk anders — het verlangen naar betere booten.

In 1907 kwam de leiding van de inmiddels opgerichte „Roeivereeniging Brantas"*) in goede handen.

De oud Njord-Henley-roeier Mr. J. B. A . Vreede^) nam de teugels van het bewind over en sinds dien bewoog

het roeileven zich in opwaartsche l i jn.

De Oor log was voor de Roeivereeniging indirect

een voordeel, want te rw i j l het niet mogel i jk was,

nieuwe booten te laten u i tkomen, was het zeer goed

mogel i jk de cont r ibut ie te incasseeren, wat dan ook

naarst igl i jk geschiedde.

Zoo had „de Brantas" na den wereldbrand een aardige som in kas, waarvoor nieuwe booten konden worden aangeschaft. Tevens werd een begin gemaakt met de vorming van een fonds voor den bouw van een nieuw clubgebouw, dat op 19 September 1925 officieel in gebruik genomen werd.

W a t betreft het aantal booten in verhouding t o t het aantal leden, kan „de Brantas" de vergel i jk ing Het oude roeihuisje aan Kajoon.

1) Opgericht op 14 April 1924. ) Opgericht op 13 April 1925 en ontbonden in 1933.

4 n.l. op 2 Maart 1926. *) De statuten der Vereeniging werden goedgekeurd bij Besluit van den Gouverneur-Generaal van 8 Februari 1908. ) Hij trad op 10 Sept. 1917 als voorzitter der Vereeniging af.

382

met Hollandsche vereenigingen glansri jk doorstaan en

ook de roeiprestaties, welke in de jaarli jksche wed­

str i jden worden geleverd, zi jn lang niet slecht, wat

ook wel begri jpeli jk is, als men weet, dat de kern van

de Roeivereeniging u i t ex-universiteitsroeiers bestaat.

De woorden, waarmede in 1908 het eerste jaar­

verslag eindigde, mogen ook thans nog gelden: „V iva t

crescat, f loreat ad aeternum".

S c h i e t e n . De „Kroonpr ins der Neder landen",

in welke vereeniging de Soerabaiasche schutters hun

schietvaardigheid meten, is een der grootste en oudste

schietclubs in Indië. Z i j werd in 1871 opgericht.

Twee jaar later werd het eerste concours ge-_ Een kijkje over het roeiwater, gezien van het platte dak van

houden, onder leiding van de heeren Bouricius en De ^et stijlvolle nieuwe clubgebouw der „Roeivereeniging Bran-Graaf, toen respectievelijk voorz i t te r en secretaris. *»='"• (P°t° ^ J . van Benthem Jutting.)

Behalve door de Soerabaianen, was door de schietvereeniging „ W i l l e m I I " u i t Grissee en „S t Hube r t " u i t

Toeban ingeschreven, te rw i j l u i teraard ook Land- en Zeemacht vertegenwoordigd waren.

In 1876 verhuisde de „K roonpr ins " naar de thans nog bestaande schietbanen op Tembaan, waar nu

evenwel nog slechts met kleine wapens mag worden geschoten. Voor concoursen op zware wapens maakt

men gebruik van de mi l i ta i re schietbanen op Goenoengsarie.

Het praedicaat „Kon ink l i j ke " , dat ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan werd verleend, was een

waardige belooning voor de juiste wijze, waarop deze vereeniging steeds werd geleid en t o t bloei gebracht.

B o k s - e n k r a c h t s p o r t . De bokssport is hier niet jong meer. Z i j l i jd t echter sinds haar ge­

boorte een kwijnend bestaan en er is geen reden om aan te nemen, dat in dezen toestand binnen afzienbaren

t i jd verandering zal komen.

In één adem met de bokserij kan de krachtsport worden genoemd, welke — ook niet georganiseerd —

haar aanhangers voornamel i jk heeft in enkele Chineesche vereenigingen.

S c h a k e n . Tenslotte nog iets over schaken. De „Soerabaiasche Schaakclub" is de oudste en de grootste der nog bestaande schaakvereenigingen in indië. Z i j werd opgericht op 18 November 1896 met 14 leden, als gevolg van de in December 1894 aangevangen wekelijksche samenkom­

sten van de dr ie schaakvrienden : F. C. E. Bousquet, destijds hoofdredacteur van de „B in tang Soerabaja" (over l . te Soerabaia in 1905), S. J. Veen-stra, ingenieur, later hoo fd ingen ieu r van het Marine-Etablisse­ment (overleden te 's Gravenhage in 1925) en i r . M. F. Onnen, leeraar aan de H.B.S. Bij G.B. van 30 Januari 1917 no. 50 werd d e V e r e e n i g i n g a l s r e c h t s p e r s o o n erkend.

Een kijkje in een der Soe­rabaiasche zwembaden.

383

0 ONTSPANNING EN VERMAAK. Een karakteristiek. — Drie perioden. — Drie hoogtepunten uit de derde periode : bioscoop, dancing en radio. — Een opsomming to t slot.

f oo a rm als Soerabaia is aan cultureele instel l ingen, zoo r i jk en gediffentieerd is het vermaaksleven hier.

De stad ont leent haar beteekenis en opbloei aan Handel en Cultures, aan Scheepvaart en Industr ie. Er

word t geploeterd, gesjouwd en gesjacherd, van 's morgens vroeg t o t vaak laat in den middag gezwoegd om

de materieele belangen der verschillende f i rma's te behartigen. Daarna wi l men even uitblazen om zich

dan te verzet ten.

D. C. M. Bauduin beschrijft in zijn boek „ H e t Indische Leven" ^) die s temming na slui t ing der

kantoren op de volgende rake wijze :

„V i j f uur in den middag. Een eindelooze s t room van auto's schiet u i t den nauwen t rechter , die de slok­

darm is van de benedenstad, met veel meer dan maximum-snelheid naar boven over het weeke asfalt. Daar­

onder zijn luxe-wagens, prachtstukken van Europeesche fabrieken, maar ook rammelende Amer ikanen en

met i jzerdraad bijeengehouden taxi 's. Maar in elk dier voort i j lende voertuigen liggen of hangen een of meer

bleeke en amechtige wezens moe, bezweet, suf, groezelig, met doffe hersens, k lam, kapot De handel

gaat naar huis !

„En al die bleeke verfomfaaide wezens koesteren onder het voort jachten in hun moede hersens naast

het t o t obsessie geworden gepieker over suiker, koffie, tabak en wisselkoersen een bot en inst inctmat ig ver­

langen naar een kop thee, een pyjama, een bad en ook naar slaap. N ie t slechts de visch wo rd t duur

betaa ld ! En in duizend huizen speelt zich dan over een poos hetzelfde tooneel af: de huisheer in p/ja-

ma loopt voorz icht ig op zijn sloffen over het gr ind en v l i j t zich in een langen stoel bij de theetafel in

zi jn tu in . Daar wacht hem zi jn fami l ie . Al ras bengelt nu een pantoffel aan een blooten teen en gaan twee

moede oogen dicht. De beste echtgenoot, de braafste vader praat nu niet met v rouw en kirrderen. Een

poos is hij lamgeslagen, de krant ontg l ip t zi jn slappe hand, zi jn thee bl i j f t onaangeroerd. Eerst als de

schemering k o m t en de eerste muskieten beginnen te steken, herleeft in hem genoeg energie voor een

slag naar den kwelgeest en voor een leeli jk woord .

Dat is Soerabaia.

„Soerabaia, stad van leven en van l icht. N ie t als

Batavia, dat in zi jn ontzagl i jke ui tgestrektheid en

met zi jn bevolking van een half mi l l ioen om acht uur

's avonds reeds uitgestorven in Indische donkerte

neerl igt om te rusten van den langen, warmen dag. In

Soerabaia weet men nog van geen ophouden. Hier

v lammen nu overal de l ichtreclames en knipperen met

Het feestgebouw der Simpangsche Sociëteit. De uitbreiding werd uitgevoerd door de Hol l . Beton Mij naar een ontwerp van Job en Sprey. (Foto Fotax.)

1) Uitgave van : H. P. Leopold's Uitg.-Mij, 's Gravenhage, 1927.

384

De knusse, moderne eetzaal der Simpangsche Sociëteit. (Foto Fotax.)

hun vurige oogen,hier

stralen nu de winke l -

kasten ook na slui­

t ingst i jd nog in een

zee van l icht . H ier is

het ook 's avonds nog

vol le, vol le dag."

Dan vangt het ver-

maaksleven aan.

In de ontwikkel ings­

geschiedenis van het

amusementsleven te

Soerabaia zi jn dr ie

perioden te onder­

kennen. De eerste

vangt ongeveer hon­

derd jaar geleden aan.

Ontspanning en ver­

maak concentreer­

den zich toen nog in

den huiseli jken kr ing.

Men kwam bij elkaar

op bezoek, doodde

t i jd en vervel ing met praten, dansen, dr inken, kaarten en musiceeren. Daarop volgde de tweede periode,

waar in het vermaaksleven zich hoofdzakeli jk afspeelde in soos en schouwburg^).

De laatste is verdwenen, ten offer gevallen aan de handen van sloopers ; een handelspaleis is er voor

in de plaats gekomen. Ook het soosleven heeft een f l inken knauw gekregen. Soerabaia's oudste sociëteit

, ,Concordia" werd , na een kwakkelend bestaan gedurende een lange reeks van jaren, begin 1935 ontbon­

den. „Modde r l us t " en de „Simpangsche Sociëtei t" bestaan nog, zi jn zelfs in fraaie gebouwen gehuisvest,

doch beider glansperioden liggen in het verleden.

Naarmate de stad zich ui tbreidde en het aantal inwoners toenam, het leven in al zi jn lagen gecompli­

ceerder en gedifferentieerder werd, wijzigden zich ook soort en aard van het vermaak. Veel veranderde in

naam, wat in wezen geli jk bleef, maar eveneens verrezen ta l van nieuwe inrichtingen-van-plezier Steeds

kleiner wo rd t de klove, welke de vermaaksmogeli jkheden hier scheidt van die in het buitenland. Soerabaia

behoeft in d i t opzicht zeker niet onder te doen voor welke stad ook met een geli jk aantal (Europeesche)

ingezetenen. Deze derde periode is hier een jaar of 10, 15 geleden ingetreden.

Als ik de chaos van fei ten en namen, betrekking hebbende op het vermaaksleven ui t de laatste der t ig

jaren, in gedachten doorzoek, dan doemen dr ie punten voor me op. Bioscoop, dancing en radio hebben aan

vele t ienduizenden personen van verschil lenden landaard, aan r i jken en minder gesitueerden, aan jong en

oud, af leiding en ontspanning bezorgd. Z i j hebben het betrekkel i jk vlakke, inhoudlooze vermaaksleven in

het begin van deze eeuw een diepere, warmere kleur geschonken, het op een hooger peil en een breedere

basis gebracht. Het vermaak, dat vroeger slechts voor een betrekkel i jk kleine categorie van personen was

weggelegd, is nu, voornamel i jk dank zij de ui tv inding en verdere ontwikke l ing van f i l m en radio, vr i jwel

gemeengoed geworden.

De f i l m werd hier het eerst ingevoerd door een Bri tsch-lndiër, een zekeren Joesoef, die in

1905 en '06 met een zeildoeksche tent , een simpel projectie-apparaat en een serie kor te „ t r i l bee lden"

van plaats t o t plaats door den Indischen archipel t r ok . Veel is er van den man niet te ver te l len. Z i jn

' ) Voor uitvoerige bijzonderheden verwijs ik naar de tiende afdeeling (Kunst en Vermaak) van mijn „Oud-Soerabaia", biz. 333 e.v.

385

„gambar idoep" ^), welke gevestigd was onder een grooten djoewetboom^) op het te r re in langs de tegen­

woordige „hooge baan", ten Noorden van het gebouw van den Raad van Just i t ie, wekte lederen avond de

groote belangsteli ing van de ingezetenen, vooral van de Inheemschen. De oud-Soerabaiaan C. J. Umbgrove

wist me te ver te l len, dat die Br i tsch- lndiër de eerste, misschien ook wel de eenige opnamen van den

Japansch-Russischen oor log vertoonde.

Na hem kwam Salzwedel, die met Etty samendeed en op de zelfde plaats in een bamboeloods zi jn

ro lprenten afdraaide. Lang heeft d i t niet geduurd. Het compagnonschap werd ontbonden. Salzwedel

ve r t rok naar Semarang en werd opgevolgd, eerst door Johannes, later door Vardon.

Onderwi j l was Umbgrove in een zinken loods —er zat c l imax in de wi jze van behuizing der

f i lmondernemingen — de Oost-Java Bioscoop begonnen. Die loods, waarnaast na eenigen t i jd de Sirene-

Bioscoop verrees, stond op een te r re in , gelegen tegenover het gebouw van den Raad van Justi t ie, waar nu het

Gouverneurskantoor l igt. Daar werden de eerste Asta Nielsen-fi lms ver toond, die het publiek pracht ig vond.

Umbgrove maakte zulke goede zaken, dat hij besloot, mede in verband met de ondervonden moei l i jk­

heden bij den inhuur van den gouvernementsgrond, om een permanent theater te st ichten. Hi j koos daartoe

de Bierhal van Oei Moo L iem ui t , gelegen aan het Bultz ingslöwenplein. In 1913 werd in het geheel gerestau­

reerde gebouw de Oost-Java Bioscoop gevestigd.

Het theater , dat groot , r u i m en lucht ig was en een goed gebouwd tooneel bezat, viel bij het publiek

bi jzonder in den smaak. Hoe groo t het wel was, kan men opmaken ui t het fe i t , dat er 1001 zitplaatsen in wa­

ren. Behalve f i lmver toon ingen, werden er o.m. ook var iété- en operetteopvoeringen gegeven. Het Duitsch-

Indische Operettegezelschap, dat in 1914 voor de Koloniale Tentoonstel l ing te Semarang ui tgekomen en

hier was bl i jven hangen, v ierde er t r i omfen . De namen van Hanna Mund, A r t h u r Elstorf en Franzel wekken

bij oud-Soerabaianen nog steeds herinneringen op aan avonden van jo l i j t en ar t is t iek genot.

Dr. A . J. A . Prange, die van 1907—'16 di recteur van de H.B.S. was, bewerkte eens voor een speciale f i l m

de muzikale begeleiding. De muziek werd op den avond der ver tooning door meer dan 100 executanten ui t ­

gevoerd. N i m m e r tevoren en ook n immer daarna is een f i l m door zulk een groot en ui tstekend ingespeeld

orkest muzikaal geï l lustreerd. De baten werden afgestaan aan het „Studiefonds Oost-Java", dat naar aan­

leiding van de v ier ing van hét 40-jar ig bestaan der H.B.S. t e Soerabaia, op in i t ia t ie f van Dr. Prange, opgericht

en bestemd was om „onbemiddelde jongelieden van aanleg en van goed gedrag bij hunne verdere studie in

Europa te ondersteunen".

in 1918 t ro f den eigenaar een groote ramp. Het geheele gebouw brandde ui t . Meer dan IOOJOOO meters

f i l m gingen ver loren. Di t was het einde van de Oost-Java Bioscoop, doch spoedig verrezen weer nieuwe thea­

ters. E. V. Hélant Mul ler schiep in 1919 op den hoek van Kranggan en Boeboetan een vermaakscentrum, in

hoofdzaak bestaande ui t een dr ieta l bioscopen, waarvan één was ingericht als openluchtbioscoop voor

Inlanders en een ander tevens als theater.

Aloon-Aloon Tjontong, twint ig jaar geleden, toen de stoonntram nog door de stad reed. Rechts: liet Bultzingslöwen-monument. In liet midden : de Oost-Java bioscoop, annex restaurant, dat in 1918 uitbrandde.

^) Levende beelden = bioscoop. ^) Djoewet (Jav.) = Eugenia Jambolana, is een dikke boom met korte stam. De donkerpaarse langwerpige, vaak gekromde

vruchten ter grootte van een olijf, smaken zoet en worden gegeten.

386

•m^

LINKS- Een reeks versierde auto's, welke deelnam aan het bloemencorso tijdens de Jubileumfeesten (30 Aug. to t 6 Sept. 1923).

RECHTS: Versierde prauwen op de Kali Mas tijdens de Jubileumfeesten.

In d i t t hea te r gaf de „Or ig ina l Wiener Opere t te " (d i recteur J. van W i j k ) ta l van uitstekend geënsceneer­

de opvoeringen o.a. van „Das Hol landweibchen", „D ie Czardasfürst in" en „D ie Blaue Mazur". Bijna avond

aan avond traden de ar t is ten, onder vyie RosI Schack, Hans Steilau, O t t o Beek, Bobby Nel ton en Ku r t

W i t t e l s bijzondere vermelding verdienen, met groot succes op. Van W i j k maakte goede zaken, doch was

een slecht f inancier. Toen hij zi jn ar t is ten niet of zeer ongeregeld betaalde, ontstond er zoo'n hevige ruzie,

dat het operettegezelschap u i t elkaar spatte.

Er zijn hier in den loop der jaren vele gebouwen geweest, waarin f i lms werden vertoond, o.a. in het

Stadstuin-, Concordia- en Simpang Theater. Naast laatstgenoemd theater, dat na een langen t i jd gesloten

te zijn geweest, in „ M a x i m " werd omgedoopt, lag in ter t i jd — tegenwoordig is er een winkelgaler i j — het

Simpang Restaurant.

Het zou volkomen misplaatst z i jn, om in een werk als d i t , waarin de historische ontwikkel ing van

verschillende Soerabaiasche instell ingen slechts in groote lijnen word t beschreven, de namen op te sommen

van de vele hier geopende en vaak reeds lang weer gesloten bioscopen. Ik volsta daarom met te

constateeren, dat deze stad thans een aantal moderne, luchtige bioscooptheaters bezit, die alle voorzien zi jn

van geluidsfi lm-instal lat ies.

Dezelfde ontwikke­

lingsgang, die de f i l m

elders heeft gevolgd,

heeft zij ook h ierdoor-

loopen, slechts met

d i t kleine verschil , dat

het stadium van den

expl icateur werd over­

geslagen. De muzikale

begeleiding van de

reeks van beelden op

het w i t t e doek stond

echter, op een enkele

ui tzonder ing na, niet

op hetzelfde peil als

Interieur van een der Soerabaiasche dancings.

387

2£aaii£fe_

. ^

Het in 1930 geheel omgebouwde complex van het voormalige Simpang-restaurant, Boven : een dancing (eerst de „Cercle Art is t ique", nu „Cercle Hellendoorn"), beneden : een winkelgalerij.

in Europa, maar d i t

onderscheid l<wam in

begin I 930 met de in­

voering van de „spre-

l<ende" f i l m te ver­

vallen.

Een andere soort

v e r m a a k s g e l e g e n -

h e i d , die men hier in

de vorige eeuw niet

kende, is de dancing.

Gedanst werd er ook

vroeger veel, maar

slechts in den int ie-

men kr ing van het

huisgezin, of in de so­

ciëtei ten. De eerste

werkel i jke d a n c i n g

werd hier pas medio

1923 geopend. De promotors van de „Cerc le A r t i s t i que"— zoo heette die dancing — waren de veelzijdige

Dick van Driest en mevr. J. Ie Rutte.

Na dien heeft Soerabaia nog vele andere dancings zien verschijnen en verdwijnen. De voornaamste

zi jn wel geweest : „ H o l l y w o o d " , „Ga ie té" , „Cerc le In t ime" , „Chantecla i r C lub" , en niet te vergeten het ca­

baret „Mou l i n Rouge" annex de dancing „F lo r ida " , waar „Rooie Sien" met krachtige hand regeerde en men

zijn geld en huweli jksgeluk v lot kon verl iezen.

Sommige van die inr icht ingen beconcurreerden elkaar fe l , vinnig, lang niet a l t i jd op eerl i jke wi jze.

Kapitalen werden verspi ld, die voor nut t iger doeleinden besteed hadden kunnen worden. Tegenwoordig is

de „Cerc le Hel lendoorn" , die een tweetal dancings explo i teer t , oppermacht ig.

„ D e r D r i t t e im Bunde" is de radio. Z i j bezit een interessante voorgeschiedenis, die omstreeks 1921

aanvangt. In dien t i jd was de l iefhebberi j in Indië voor de radio te Soerabaia het sterkst on tw ikke ld .

Voor l icht ing op het gebied der radio bestond er nagenoeg nog niet, zoodat het begri jpel i jk is, dat de amateurs

er behoefte aan hadden om hun ervaringen en gedachten ui t te wisselen. Di t kan het best geschieden in ver-

eenigingsverband en zoo ontstond de Ned.-Indische Vereeniging voor Radiotelegrafie (N.I.V.v.R.).

De moei l i jkheden, welke de amateurs hadden te overwinnen, waren legio. Slechts zi j , die over een

groote dosis energie beschikten en volharding aan handigheid paarden, konden in hun l iefhebberij geheel op­

gaan. Onderdeelen kon men nog niet koopen, zoodat men afstemcondensatoren, t ransformatoren e.d. zelf

moest maken. De eerste lampen, welke de amateurs

in handen kregen, waren afkomst ig van radio-installa­

ties van schepen en van de Marine. Later werden zij

door Radio-Holland bij Ak i z verkr i jgbaar gesteld, in

1922 ontstond hier de eerste radiozaak in Indië, n l . de

N. V. Electrotechnisch Verkoopkantoor (Elveka). Het

werd toen voor de radio-amateurs reeds heel wat

gemakkel i jker om hun eigen toestel len te bouwen.

Het voormalige^Simpangrestaurant in 1924. Rechts: de „Garten-laube", waar het 's avonds gezellig zit ten was. Links in den hoek : het voormalige Simpang(bioscoop)theater, dat na ver­bouwd en gemoderniseerd te zijn, in Maxim-Theater werd omgedoopt.

388

Verlichte stadsgedeelten tijdens de Jubileum­feesten. Beneden: de voormalige Wilhelmina-toren op de Oedjoeng, boven : een deel van het verlichte Kroesenpark.

Behalve op technische, s tu i t te men spoedig ook op juridische

rroeili j l<heden. Er bestond nl . een lu isterverbod, waarbi j het

verboden v/as, een radio-ontvangtoestel te bezi t ten. In het

eerste nummer van het op 15 November 1923 verschenen

maandblaadje „Onze Antenne" , der N.I.V.v.R. v/erd d i t verbod

becri t iseerd. In samenwerking met de Soerabaiasche dagbladpers

en de Handelsvereeniging werd al het mogeli jke in het werk

gesteld om het opgeheven te kr i jgen. Voor d i t doel werd zelfs

een deputatie naar den Gouverneur-Generaal gezonden.

Het resultaat der actie was, dat er een testcase werd inge­

steld. H. J. de Ruyter, mededirecteur van de N.V. „De Indische

Courant" , werd op Donderdag, 23 December 1923 voor den

Raad van Justit ie gedagvaard. Hem werd ten laste gelegd : „he t

aanleggen van een telegraaf of telefoon, waarbij de toestellen op

de eindpunten niet onderl ing door draden of geleidingen zijn

verbonden". „De Indische Courant " ving nameli jk in die dagen

(buiten „ A n e t a " om) de door het station Nauen uitgezonden

persberichten op en publiceerde ze. Het dagblad werd t o t een

boetebetaling van f 100.— veroordeeld, te rw i j l het inmiddels in

beslag genomen toestel werd vrijgegeven.

In hooger beroep werd de boete teruggebracht op f 25.—en

bepaald, dat zij was opgelegd, wi j l er door den P.T.T.-dienst geen

vergunning was verleend. Een nieuwe actie werd ingezet, om die

vergunningen te verkr i jgen. De eerste werd officieel in 1925 verstrekt tegen een re t r ibu t ie van f 8.—'s jaars.

Onderwi j l had de N.I.V.v.R. een propagandacampagne ingezet. Op het jaa rmark t te r re in werd in

1923 met toestemming van den Gouverneur-Generaal een zend- en ontvangstation opgesteld. In het

volgend jaar werd het eerste telefoniezendertje gebouwd en in 1925 voor de eerste maal eenigszins

genietbare muziek uitgezonden.

Weer een jaar later werd de vereenigingszender overge­

bracht naar het Kunstkringgebouw in Embong Malang, waar

thans de N i r o m is gevestigd. Met behulp van den inmiddels

sterk verbeterden zender werden dagelijks programma's uitge­

zonden. De radio ontwikkelde zich in een snel tempo. Op 10

November 1927 gelukte het F. Weyr i ch , een van de pioniers in

Indië op het gebied van het radio-amateurisme, om een geregeld

telefoongesprek t o t stand te brengen tusschen den vereenigings­

zender 3 A. N. en den amateurszender P. K. I. D i t „wapenfe i t "

werd door de N.I.V.v.R. beloond met een fraaien beker.

in 1928 ontstond een groote ommekeer. De N.I.V.v.R. viel

in een aantal plaatselijke radiovereenigingen uiteen. Zoo werd

hier op 15 Januari van genoemd jaar de Soerabaiasche Radio-

vereeniging (S.R.V.) opgericht, welke op 6 Juli d.a.v. van

Embong Malang naar Simpang verhuisde en daar een nieuwe

studio opende.

Sprongsgewijze maakte de radio-omroep vorderingen. In

Augustus 1929 werd een bezoldigde omroeper aangesteld.

Orkesten speelden in de studio, zangeressen traden voor de

microfoon op, zelfs een elftal operavoorstel l ingen werd uitge­

zonden. Het aantal leden nam enorm toe.

in 1934 kwam het vr i j abrupte einde der S.R.V., die op 29

Maart haar werkzaamheden aan de Ned. ind. Radio Omroep Mij

389

H e t Luxor-theater, een der moderne Soerabaiasche bios­

copen, gebouwd in 1927. Een magnesiumopname op den

openingsavond van het theater.

( N i r o m ) overdroeg.^) Hiermee zijn wi j in de jongste

periode van de ontwikkelingsgeschiedenis der radio

te Soerabaia beland.

Moest men zich een jaar of t ien geleden met

wat klankengesputter en muziekf larden ui t zijn

eigengemaakt toestel tevreden stellen, nu draai t men

maar aan een knopje en haalt de wereld in huis. De

radio heeft Indië u i t zi jn isolement helpen verlossen

en het aantal vermaaks- en ontspanningsmogeli jkheden

aanmerkel i jk vergroot.

Ik zou nog vele andere facetten van het Soera­

baiasche leven van ontspanning en vermaak kunnen

toonen en o.m. wijzen :

— op de vele eetgelegenheden in de stad,

waar gastronomen aan Inlandsche, Chineesche, Japansche Hongaarsche en wat al kostjes meer zich

kunnen verzadigen ;

— op het knusse „Zeez ich t " te Perak, gelegen aan het einde van de lange donkere „ lovers lane", aan

zee, nabij het piert je en zijn „ l ampo id jo " ^), een baken voor de scheepvaart en verl iefde paartjes ;

— op de gezellige weekendtr ips naar de koele bergoorden, mogel i jk geworden door de snelle

on tw ikke l ing der automobiel industr ie en de verbeter ing van het wegenstelsel ;

— op de interessante excursies, georganiseerd door de N«d. Ind. Natuur-Histor ische Vereeniging

of door het Stedelijk Historisch Museum, naar de bezienswaardigheden van den Oosthoek ;

— op het optreden voor eigen rekening van art isten als Anna Klaasen, Louis Davids, Anton Verheyen

en „De spelers van Stad en Lande", Poldi — „der schone P o l d i " — Reiff, Geert ru ida van Vladeracken

en Jan Poortenaar, Jan Mulder en Elly van Stekelenburg e.a. ;

— op de in t ieme bridge-avondjes thuis of in de soos ;

— op de taptoe's door de stad, waaraan oud en jong deelnemen ;

— op de tai looze andere, nog ongenoemde vermakel i jkheden (circussen, modeshows, ple iz iervaarten,

enz.), maar ik meen met het bovenstaande voldoende te hebben aangetoond, dat Soerabaia niet alleen kan

bogen op zi jn handel en ni jverheid, op zi jn havens en fabr ieken, op zi jn weelderige winkels en schoone ge­

bouwen, maar dat Soerabaia zich ook daarop kan beroemen, dat het een

stad is, die het leven weet te veraangenamen, die verstrooi ing biedt op

zoo velerlei manier, dat een ieder zich op eigen wijs en naar eigen

aanleg kan vermaken.

^

Een tafereel van de in Maar t 1911 door de zang-en orkestvereeniging „Di l igent ia" op­gevoerde operette „Der Graf von Luxemburg". „Di l igent ia" werd hier op init iatief van Constant van de W a l l opgericht op I October 1907. Er werd een koor gevormd van 24 dames met den Heer John Edgar als accompagnateur. Op 3 Maar t 1908 gaf de veree­niging haar eerste uitvoering in den voormaligen Schouwburg. Later werd het koortje een gemengd koor, waaraan een klein orkest werd verbonden, dat een enkele maal zelfstandig optrad, zelfs eens— in samenwerking met beroepskrachten— een uitvoering gaf van Beethoven's „Eerste Symphonic", Ta l r i jke concerten werden het publiek aange­boden. Veel belangstelling genoten de opgevoerde operetten : „The Geisha", fragmenta­risch, ging voorop ; dan volgden „Ein W a l z e r t r a u m " , „Abu Hassan" en „Der Graf von Luxemburg". Na het ver t rek van den init iat iefnemer stierf de vereeniging, wegens gebrek aan nieuwe levenssappen, op de bekende Indische wijze.

I 390

1) Volledigheidshalve stip ik nog aan, dat hier op 12 Juli 1934 werd opgericht de , ,Algemeene Radio-Vereeniging Oost-Java

( A r v o ) , die nu dagelijks m e t haar nieuwen sterkeren 75 -Wat t zender in de lucht is.

^) Groene lamp.

SLOT EN NIEUW BEGIN. Overwonnen moei l i jkheden. — Eere wien eere toeJtomt. — Het doel der

beide boeken. — De voor tzet t ing ervan in Stehimu en Promu. — Nut en moge­li jkheden van een museumorganisatie. — Grondslagen. — W a t bereik t werd . — Van onbewoonbare t o t aangenaam bewoonbare stad.

EEN VOLK DAT ZIJN GESCHIEDENIS NIET EERT, IS GEEN GESCHIEDENIS WAARD. HET BLIJFT OP HET PEIL VAN D E N P R I M I T I E V E N M E N S C H , DIE SLECHTS IN HET HEDEN LEEFT. HET KENMERK VAN EEN CULTUURVOLK DAARENTEGEN IS, DAT HET WELBE­WUST NAAR EEN TOEKOMST STREEFT, HARMONISCH OPGEBOUWD OP HET HEDEN EN HET VERLEDEN. HOE Z O U DIT MOGELIJK ZIJN ZONDER DIEPERE KENNIS, ZONDER LIEFDERIJK DOOR­DRINGEN IN ZEDEN EN GEBRUIKEN

VAN HET VERLEDEN ?

Mr. W . H. VAN HELSDINGEN, BURGE­MEESTER V A N S O E R A B A I A , BIJ DE

OPENING VAN HET „STEHIMU".

Nu belde boeken „Oud Soerabaia" en „N ieuw Soerabaia" er zijn en verreweg het be-

langrijl<ste deel van de stedelijl<e historie is vastgelegd, nu mijn jeugdideaal in den vorm van boe-

l<en en van het Provinciaal en Stedelijl< Historisch Museum verwezenlijl<t is, zie il< met genoegen

en — laat ik het eerlijk bekennen — ook met een t ikje trots op de achter mij liggende periode

van t ien jaren terug.

Omstreeks 1925, eigenlijk al iets eerder, begon ik, niet wetende welke moeil i jkheden over­

wonnen moesten worden, met het systematisch verzamelen van geschiedkundige gegevens.

Ta l van fei ten, namen, data moesten bijeengegaard, gezift, gerangschikt en bewerkt worden.

Het duurde soms ettel i jke maanden en het kostte een hoop geschrijf, voordat een belangrijk

hiaat kon worden aangevuld.

Een stedelijk archief, waaruit men de oude geschiedenis der stad kan putten, is er niet.

Ook de oude archieven — of wat daarvoor door moet gaan — van particuliere f irma's en instel­

lingen laten alles te wenschen over. Belangrijke documenten zijn zoek geraakt, of door de beruch­

te wi t te mieren verslonden, zonder dat ook maar een bescheiden poging werd gedaan, ze voor het

nageslacht te redden. Daar voelde men blijkbaar niet de minste behoefte aan.

Moesten de meeste gegevens en ook een belangrijk deel van het i l lustrat iemateriaal voor

„Oud Soerabaia" dus elders bijeengegaard worden, bij de samenstelling van „N ieuw Soerabaia"

stuit te ik weer op andere moeil i jkheden. Wel iswaar waren de gegevens voor de geschiedschrij­

ving van de laatste kwar t eeuw ter plaatse ruimschoots aanwezig, doch in vele gevallen waren

de moderne archieven voor mij als buitenstaander niet toegankelijk.

Ik was genoodzaakt, een beroep te doen op de hulpvaardigheid van terzake kundige in­

siders en alleen dank zij hun belangelooze medewerking, welke ik hoogelijk waardeer, kon

„N ieuw Soerabaia" tot stand komen. Ik laat hieronder volgen de namen van de voornaamste

medewerkers ' ) en de t i tels van de hoofdstukken, waarvoor — in een of anderen v o r m — een

bijdrage werd geleverd.

EERE W I E N EERE TOEKOMT.

BACKERE, Mgr. T H . E. : De Roomsch-Katholieke Kerk.

BETHE, J. T . : Afwater ing en Rioleering, De Reinigingsdienst, De Kampongverbetering, De Volks­

huisvesting, H e t Grondbedrijf , He t Passerbedrijf, De Straatverl ichting, De Begraafplaatsen.

C O L I J N , A. W . : Sport .

E R P E C U M , L. V A N : De Ned. Ind. Spoorweg Mi j .

F O O Y , Dr . J. P. : De Gemeentel i jke Veeartsenijkundige Dienst.

G R A A F L A N D , N . B. P. : De Arabieren.

H A R K I N K , E. T H . : Inrichtingen van Onderwijs.

H E I D A , Ir . R. : De Stadsuitbreiding.

H O E N E V E L D , G. : Instelling en Groei der Gemeente.

H O R S T , J. V A N DER : De Stadsbebouwing.

K E M P E N , T H . W . V A N : Het Algemeen Bestuur.

KLEEF, J. V A N : De Brandweer.

KOSTELIJK, Ds. K. : De Protestantsche Kerk.

KOSTERS, N . : Sociaal en Maatschappelijk W e r k .

LIE P I N G A N : De Chineezen.

MISSET, I. H . : De Stadspolitie en haar Organisatie.

P L A N T E N , Mr . H . M. : De Kunstkring.

Q U I S P E L , H . V . : De Marine-basis.

R E N A U D , J. J. T H . : De Water le id ing .

S A N D K U Y L , K. H. : De „Electrische", H e t Taxiverkeer , H e t Autobusverkeer.

S O E P A R T O , R. : De Inheemschen.

ST IEL , C. F. : Haven en Scheepvaart.

V E E N H U I Z E N , Ds. P. : De Gereformeerde Kerk.

VISSER S M I T S , Dr . D. DE : De Dierentuin.

1) In alphabetische volgorde.

LINKS

RECHTS

Bij de opening van het „Steh imu" op 20 Oct. 1934. Op de voorste rij van linl<s naar rechts : de Marine-commandant, l<ap. t.z. H. Jolles ; de burgemeester, Mr. W . H. van Helsdingen; het Hoofd van den Oudheidkundigen Dienst, Dr. F. D. K. Bosch en de directeur der Haven, Ir. K. K. J. L. Steinmetz. (Foto Theobald.) Met het Stedelijl< Historisch Museum op excursie. (Foto M. J. van Benthem Jutting.)

VRIES, W. J. DE : De Jaarmarl<t. WATER, A. DE : De Handel, De Industrie. WOLFF, Dr. S. W. DE : Organisatie en Inrichtingen der Gezondheidszorg, Pest en Cholera, Typhus Abdominalis, Malaria,

Pokken en Dysenterie, De Sterfte.

Deze lijst geeft de hoofdmedewerkers aan. Mocht ik echter misschien — natuurli jk onopzettelijk — een naam niet hebben vermeld, dan bied ik bij voorbaat mijn verontschuldiging aan. Nog vele andere personen, hebben, hetzij door het verschaffen van inlichtingen, hetzij door het afstaan van foto's als anderszins, een steentje bijgedragen to t het to t stand komen van di t werk. Ook hun ben ik dank verschuldigd.

De ontvangen bijdragen liepen wat vorm en inhoud betreft zoozeer uiteen, dat ik genoodzaakt was, ter bevordering van de eenheid in den opzet van het boek, vele ervan geheel om te werken, teneinde ze zooveel mogelijk te doen aansluiten bij de overeenkomstige hoofdstukken van „O.S."

Dat aan beide boeken fouten kleven'), daar is niemand meer van overtuigd dan schrijver dezes. Het doel, dat ik me stel­de, nl. om de hoofdmomenten vast te leggen uit de stedelijke geschiedenis, sinds de komst der eerste Hollanders te Soerabaia, meen ik echter bereikt te hebben. De belangrijkste feiten, namen, jaartallen en hun onderling verband zijn thans genoteerd en

voor een ieder toeganke­lijk. Beide boeken zijn als algemeen naslagwerk te­vens als basis voor de ver­dere verbreiding en popula­riseering van de kennis der geschiedenis van Oost-Java's grootste centrum bedoeld. Met deze doelstelling hou­den vorm en opzet der wer­ken nauw verband.

Een naslagwerk bli jft echter een naslagwerk en daarom, althans door ,,de groote massa", veelal onge­lezen. Tijdens de samen­stelling van „Nieuw Soera­baia" werd begin 1933 een organisatie in het leven ge­roepen (nl . Het Stedelijk Historisch Museum, afge­kort : Stehimu), welke zich

Bezoek van kweekelingen aan het ,,Stehimu". (Foto Isken.)

') Het zetduiveltje b.v. heeft, niettegenstaande wij doorloopend op hem letten, ons menigmaal parten gespeeld.

392

to t taak stelt om op eenvoudige, algemeen begrijpelijke wijze te bevorderen „de kennis omtrent de geschiedenis van de stad Soe-rabaia in den ruimsten zin des woords", of korter en populairder gezegd om een plaatselijk bewustzijn aan te kweeken. In 1934 werd het Provinciaal Museum Oost-Java (Promu) opgericht, dat, voort­bouwende op de basis van het Stehimu, een veel grooter gebieds­deel omvat. Beide museumvereenigingen zullen worden samen­gesmolten.')

Een van de middelen, welke der Vereenigingen ten dienste staan, is het Museum, het blijvende, toonbare gedeelte, waaraan de instellingen haar namen ontleenen.

Op het groote belang van een goed ontwikkeld museumwezen behoef ik hier niet te wijzen. Dit is bekend. Men kan er zijn ge­schiedenis, zijn zeden en gewoonten en tradities mee vastleggen. Verder kan een modern-ingericht en efficient-beheerd museum — mits men het als middel niet als doel beschouwd — een belangrijk en waardevol hulpmiddel zijn o.a. voor het Onderwijs, voor het stimuleeren van het binnenlandsch en buitenlandsch toerisme en voor de bevordering der Inheemsche kunstnijverheid.

Een hechte museumorganisatie biedt, behoorlijk „ui tgenut", nog talr i jke andere mogelijkheden. Men kan er een bibliotheek (met werken over Indie) en een inlichtingenbureau aan verbinden. Zij kan advies uitbrengen in alle zaken, betreffende het in stand houden van historische gebouwen, monumenten, begraafplaatsen, enz. Om kort te gaan, zij moet, diep wortelend in het heden, een practische schakel vormen tusschen de gewezen en de toekomstige maatschappij en daarbij trachten een zekeren band te leggen tus­schen de verschillende cultuurstroomingen, die in den loop der eeuwen haar stempel hebben gedrukt op het openbare leven in den Archipel.

De basis moet een wetenschappelijke zijn, de bovenbouw een populaire, anders bereikt men slechts een te geringe groep personen, nooit „de groote massa". Nimmer mag de organisatie, zooals ik me die denk, ontaarden in een doode verzameling oud­heden, want het kapitaal, dat daarin in den loop der tijden wordt gestoken, levert een onvoldoende „rentabi l i te i t " . Ook zal het wenschelijk en noodzakelijk zijn om aansluiting te zoeken met andere, eveneens op cultureel gebied werkzame organisaties.

Het is verleidelijk om het door mij gedachte organisatie­schema nader uit een te zetten, doch ik kan daarover hier niet uitweiden.-) Wel wijs ik er nog even op, dat men m.i. bij de inrich­t ing van nieuwe cultuurhistorische musea het beste doet, met de kleine geografische eenheid, de stad, te beginnen, om daarna de werkingssfeer der organisatie geleidelijk aan naar behoefte uit te breiden over grootere omringende gebiedsdeelen. Studie en op-teekening van de plaatselijke geschiedenis dienen echter of aan het verzamelwerk vooraf te gaan, of er parallel mee te loopen, doch mogen zeker niet, wi l de arbeid tenminste nuttig en vrucht­baar zi jn, achterwege blijven.

Op deze grondslagen zijn het Stehimu en het Promu opge­richt. Voor het Stehimu diende de collectie foto's, kaarten, tee-keningen en enkele voorwerpen, welke voor „ O . S." en ,,N.S." werden bijeengebracht, als kernverzameling. De verzameling is inmiddels sterk uitgegroeid en ondergebracht in twee ruime lo­kaliteiten van het voormalige ,,Concordia"-gebouw op Tegalsari. Plannen bestaan om op een door het Gouvernement aan de veree­nigingen in bruikleen afgestaan terrein op Simpang, gelegen naast de Gouverneurswoning, een permanent museum op te trekken.

Hoewel de huidige museumruimte betrekkelijk beperkt is, kan het bezoek van personen, vereenigingen en scholen zeer bevredigend worden genoemd. Het is bemoedigend, een steeds toenemende belangstelling voor stad en ommelanden te kunnen constateeren. Deze interesse wordt ook door het houden van excursies, waaraan gemiddeld door 40 a 80 personen wordt deel-

^) En dan misschien een anderen naam krijgen, aangezien het woord „Museum" bij velen verkeerde gedachtenassociaties wekt.

-) Mijn ideeën hieromtrent zijn vastgelegd in „Het Museum­wezen in Indie — Een organisatiesysteem" door G. H von Faber. (Publicaties no. I, uitgave van het Prov en Sted Hist Museum, Jan. 1936.)

Een gedeelte van het groote diorama, voorstellend de petroleumwinning nabij Soerabaia. (Foto Theobald.)

Het diorama van de Soerabaiasche drinkwater­voorziening. (Foto Theobald.)

Een hoekje uit „de oude zaal" in het „Stehimu". Het ameublement dateert ui t de eerste helft der vorige eeuw. (Foto Theobald.)

Ouderwetsch slaapkamerameublement uit de vorige eeuw. Opzij van het alkoofachtige bed: een „sam-piran" (kleeren- en sloffenrak en een) „krossi-males" (luierstoel met opendraaibare voetsteunen). (Foto Theobald.)

393

Nog een hoekje uit „de oude zaa l " in het „Steh imu" .

V.O.C.-l<anonnetjes en de eerste „stoomfiets" in Indië. Aan

de wanden : foto's uit „Oud-Soerabaia". (Foto Theobald.)

genomen, door vertooningen van f i lms, door voordrachten en

lezingen aangewakkerd. Verder werden m e t succes reeds enkele

opgravingen verr icht , adviezen verstrekt , enz. Nog vele andere

middelen te r bereiking van het gestelde doel staan op het

programma, o.a. het oprichten van een populair-wetenschap­

pelijk tijdschrift en het houden van cursussen.

H e t is te hopen, dat de Overheid het volle nut van het

streven zal inzien en het in de toekomst krachtig zal steunen.

H e t bestudeeren der interessante Oost-Javasche geschiedenis,

het opteekenen der verschillende leerri jke cultuurstroomingen,

het bewaren van haar belangrijkste voortbrengselen, het bekend

maken van de vele bezienswaardigheden in den Oosthoek kan

en mag ook hier een zaak der Overheid worden.

Zoo kom ik als vanzelf to t het opmaken van de balans.

In woord en beeld heb ik aangetoond hoe de stad van een com­

plex kampongs in de modder is geworden to t een modern-

Oostersche handelsstad met een krachtigen Westerschen inslag

en een belangrijke toekomst. De plaats was vroeger ongezond

en bijna onbewoonbaar.

Hygiënisten vingen hun zegenrijken arbeid aan. Volhardend werd de strijd gestre­den tegen de sloopende z iekten. De gevreesde cholera en pest verdwenen. De afmattende malar ia werd teruggedrongen naar de peripherie van de stad, de heerschappij van typhus, dysenterie en pokken beknot. Men zorgde voor afwatering en r ioleering. Een water le i ­ding werd aangelegd, een reinigingsdienst ingesteld, kampongs werden verbeterd straten geasfalteerd en 's avonds goed verl icht. Er zijn verschillende onderwijsinstel­l ingen, die de jeugd ta l r i jke opleidingskansen bieden. H e t f lakkerend licht van het gods­dienstig leven vlamde hooger op. Maatschappelijke werkers lenigden den ergsten licha-meli jken nood. Sport en vermaak volop. Een begin van cultureel leven is te bespeuren.

Men staat aan het eind van het tweede t i jdvak. De stad is bewoonbaar geworden. De derde periode zal aanvangen als, na de algemeene malaise. Handel , Scheepvaart en Industrie opnieuw opbloeien en onder wijs beleid van de Overheid de stad a a n g e n a a m bewoonbaar wordt .

Moderne ideeën zullen ingang vinden. Steeds grootere groepen van personen zullen hier voor langeren tijd moeten blijven en hoogere eischen aan het leven in de t ropen stellen. H e t aan intensiteit en snelheid winnend verkeer zal den aanleg van meer­dere, breedere hoofdverkeersaders noodzakelijk maken. Soerabaia zal „longen" krijgen in den vorm van plantsoenen, parken en kinderspeeltuinen. Men zal meer aandacht gaan schenken aan het aspect van de stad. „Zonden" van het voorgeslacht, dat hier als in een doorgangshuis leefde, zullen uitgebannen worden.

O o k aan de huisvesting van beter- en mindergesitueerden zal meer aandacht worden besteed. De woningen en kantoren zullen practischer worden ingedeeld en inge­richt, de vindingen der moderne wetenschap (o.a. der koeltechniek) meer en beter wor­den toegepast. Snelle, goedkoopere verkeersmogeli jkheden met de bergoorden zuilen de inwoners in staat stellen om op gezette ti jden nieuwe krachten op te doen.

H e t „duizendjar ig" anker, opgegra­

ven door het „Steh imu" . (Foto Theobald.)

Alles wat het leven veraangenaamt en daaraan een dieperen inhoud geeft, zal

worden geëntameerd. T e zware lasten zullen worden gedrukt . Kapitaalsvorming in d i t

land zal aangewakkerd. Kunst en Wetenschappen zullen gestimuleerd, cultuuruit ingen

opgewekt worden.

Dan . zal de vervlakkende „ t rekkers"-menta l i te i t vervagen en zullen velen

blij zijn hier te mogen blijven om

samenwerkend met de andere

bevolkingsgroepen aan den cultu-

reelen opbouw van het land mede

te arbeiden. Dan . zal weer

een nieuw t i jdperk aanvangen.

Eere-plaquette Moeder v.d. Steen,

ontworpen door J.W, Haasmann, in

den achterkant van de plaat is de

volgende tekst gegraveerd : „Deze

plaquette van verdienste schenkt

de Vereeniging „ H e t Stedelijk His­

torisch Museum te Soerabaia" aan haar stadgenoote mevr , de wed

H . G. M. L. van den Steen-Gersom op haar tachtigsten verjaardag als

blijk van erkenteli jkheid voor de vele genoeglijke en kunstvolle avonden

aan Soerabaia geschonken. Soerabaia, I October 1934". (Foto Isken.) Een oude reiskoets uit het begin der vorige

eeuw. (Foto Theobald,)

INHOUDSOPGAVE') B L A D Z I J D E

INLE ID ING VII

* Ie AFDEELING. DE STAD EN HARE INWONERS. H O O F D S T U K 1. De Stadsuitbreiding 1

2. De Stadsbebouwing 17

,, 3. De Europeesche Gemeenschap 29

,, 4. De Inheemschen 43

,, 5. De Chineezen 61

„ 6. De Arabieren 74

* 2e AFDEELING. BESTUUR EN OVERHEIDSZORG. H O O F D S T U K 1. Het Algemeen Bestuur 87

2. Instelling en Groei der Gemeente 95

„ 3. De Stadspolitie en haar Organisatie 107

4. De Marine-basis 115

* 3e AFDEELING. DE GEMEENTE. H O O F D S T U K 1. Afwatering en Rioleering 143

2. De Reinigingsdienst 148

,, 3. De Kampongverbetering 155

,, 4. De Volkshuisvesting 163

5. Het Grondbedri j f 171

6. Het Passerbedrijf 178

7. De Straatverlichting 183

„ 8. De Begraafplaatsen 186

9. De Brandweer 193

* 4e AFDEELING. DE ECONOMISCHE ONTWIKKELING DER STAD.

H O O F D S T U K 1. Haven en Scheepvaart 198

2. De Handel 222

3. De Industrie 240

4. De Jaarmarkt 257

* 5e AFDEELING. HET VERKEERSWEZEN. H O O F D S T U K 1. De Ned.-lnd. Spoorweg Mij 268

2. De „Electrische" 275

3. Het Taxiverkeer 281

„ 4. Het Autobusverkeer 283

1) De korte inhoud van elk hoofdstuk is op de aangegeven bladzijde onder den t i te l vermeld.

395

B L A D Z I J D E

* óe. AFDEELING. GEZONDHEIDSZORG.

HOOFDSTUK 1. Organisatie en Inrichtingen 288

2. Pest en Cholera 297

3. Typhus abdominalis 301

4. Malaria 307

„ 5, Pokken en Dysentrie 314

6. De Sterfte 316

.. 7. De Gemeentelijke Veeartsenijkundige Dienst 321

8. De Waterleiding 329

* 7e. AFDEELING. ONDERWIJS,

WETENSCHAP EN KUNST.

HOOFDSTUK 1. Het Onderwijs 33-4

,, 2. De Openbare Leeszaal en Bibliotheek 339

3. De Dierentuin 343

,, 4. De Kunstkring 348

* 8e. AFDEELING. GODSDIENSTIG

EN MAATSCHAPPELIJK WERK.

HOOFDSTUK 1. De Protestantsche Kerk 354

2. De Gereformeerde Kerk 359

3. De Roomsch-Katholieke Kerk 362

4. Philantropisch en Maatschappelijk Werk 370

* 9e. AFDEELING. SPORT EN ONTSPANNING.

HOOFDSTUK 1. Sport 378

2. Ontspanning en Vermaak 384

Slot en Nieuw Begin 391

Inhoudsopgave 395

%

tk_ J