NNaattuuuurr eenn MMiilliieeuu

EEdduuccaattiiee

SSeeiizzooeenn 22001133--22001144

PPrrooggrraammmmaabbooeekkjjee vvoooorr ddee

bbaassiisssscchhoolleenn iinn OOeeggssttggeeeesstt

Colofon Teksten

Tom van der Meij, Rianne Meester-Broertjes, Marijke Burgel-Hollander, Roos Los, Mimi Ruygrok, Nanko van Kampen, Huub Hendrix, Marion Tetteroo

Redactie Marion Tetteroo, Tom van der Meij

Foto’s Tom van der Meij

Eindredactie Marion Tetteroo

Uitgave Stichting Milieu Educatie Centrum Oegstgeest

Postadres Queridolaan 15 2343 KH Oegstgeest ING bank nr. 4683347

e-mail: info@mecoegstgeest.nl web: mecoegstgeest.nl

Mei 2013

Natuur en Milieu Educatie

Seizoen 2013-2014

Programmaboekje voor de basisscholen in Oegstgeest

4

Inhoudsopgave

Digitaal inschrijfformulier 14 Hoe worden de activiteiten uitgevoerd? 15

Voorwoord 5 Algemene informatie 6 Natuur- en milieueducatie in Oegstgeest 7

Waarom en hoe natuur- en milieueducatie 7 De stichting MEC Oegstgeest 7 Organisatie 8

Inschrijven 9 Digitaal inschrijven op activiteiten 9 Aanvragen van materialen 9 Inschrijfformulier 9 Toekennen / bevestigen van uw aanvragen 9 Annuleren van afspraken 10

Kosten en betaling 11 De activiteiten 12

Wanneer worden de activiteiten uitgevoerd? 15 Activiteitenrooster 15 Activiteitenbeschrijving per thema 16 Water 16 Landgoederen 18 Huis en tuin 20

Lesmaterialen 24 Lespakketten 24 Leskisten 24 Video’s / dvd’s 25

NME bij andere organisaties 27 NME Leiden 27 Omgevingsdienst West-Holland 27

5

Voorwoord Voor u ligt het zevende programmaboekje voor het schooljaar 2013-2014 voor de basisscholen van de Stichting Milieu Educatie Centrum Oegstgeest (MEC). Zoals gebruikelijk zijn er weer enkele vertrouwde onderwerpen, zoals 'Herfst in het bos' en “Waterbeestjes'. De nieuwe onderwerpen “Uilenballen en muizenissen” voor groep 5 en 6 en de Bomenles /excursie voor groep 6, 7 en 8 zijn het afgelopen schooljaar goed ontvangen en worden ook nu weer aangeboden. Nieuw in het komende schooljaar zijn de smaaklessen voor groep 5, en 6. Met de nieuwe activiteiten, maar ook met kleine wijzigingen in de bestaande activiteiten zorgen we voor een gevarieerd en up-to-date aanbod, dat aantrekkelijk blijft voor zowel leerlingen, leerkrachten als voor onszelf. Met zoveel nieuws kan het haast niet anders of er moet ook iets verdwijnen. Dit jaar bieden we de lessen ‘Afval en milieu’ en ‘Klimaat en weer’ niet aan. Buiten schooltijd kunnen kinderen ook terecht bij de maandelijkse Kindernatuurclub die we samen met IVN Regio Leiden organiseren. Op de voorlaatste woensdagmiddag van de maand is de Kindernatuurclub te vinden in ons gebouw bij de IJsbaan aan de Oegstgeesterweg. Kinderen én volwassenen zijn uiteraard ook welkom op de publieksexcursies, die we elke tweede zondagochtend (in de zomermaanden op zaterdagavond) van de maand organiseren. Meer informatie over de kindernatuurclub en de publieksexcursies staat op onze website: www.mecoegstgeest.nl . Deze activiteiten kondigen we ook aan in de lokale bladen. We hopen dat er weer enthousiast wordt ingeschreven door de scholen. Voor het inschrijven krijgt u net als vorig jaar geen papieren formulieren meer. Voor uw én ons gemak, is dit vervangen door een digitaal aanmeldingsformulier, dat u kunt downloaden van onze website. Als u het complete NME aanbod voor de gemeenten in onze regio wil bekijken, kunt u dat vinden op: www.nmehollandrijnland.nl Huub Hendrix Voorzitter Stichting MEC Oegstgeest

6

Algemene informatie Deze brochure bevat het aanbod aan activiteiten en lesmaterialen van de Stichting MEC Oegstgeest voor de basisscholen in het schooljaar 2013-2014. Door het invullen van een digitaal inschrijfformulier kunt u zich als school opgeven voor deelname aan de activiteiten. Het formulier is te downloaden met onderstaande link: http://www.mecoegstgeest.nl/MEC_Documenten/Inschrijfformulier2013.xls. (zie pagina 14 voor een voorbeeld). Ook kunt u hierop aangeven welke lesmaterialen u in welke periode graag wilt gebruiken. Ons aanbod voor basisscholen bestaat uit twee delen: 1. Lessen en/of natuurpaden voor schoolklassen; 2. Lesmaterialen voor in de klas: lespakketten, leskisten,

video's/dvd's e.d. Het MEC organiseert ook natuuractiviteiten buiten de schooltijden. In samenwerking met het IVN wordt op de voorlaatste woensdagmiddag van de maand de Kindernatuurclub in het MEC clubgebouw gehouden. Een overzicht van deze en andere natuuractiviteiten kunt u o.a. op onze website vinden: www.mecoegstgeest.nl. Op de website is ook allerlei achtergrondinformatie aanwezig over natuur en milieu in en om Oegstgeest. Voor vragen kunt u contact opnemen met:

Huub Hendrix, voorzitter 071-5137865.

Tom van der Meij, contactpersoon voor de leskisten en lespakketten 071-5156780.

Rianne Meester-Broertjes, penningmeester 071-3011697.

Marion Tetteroo-Kruijt, contactpersoon activiteiten voor de scholen 071-5237740.

U kunt ons ook bereiken via het e-mailadres: info@mecoegstgeest.nl of postadres: Queridolaan 15, 2343 KH Oegstgeest. Ons bezoekadres is het gebouw van de IJsclub aan de Oegstgeesterweg 43, Oegstgeest. Dit gebouw is alleen tijdens activiteiten geopend.

7

Natuur- en milieueducatie in Oegstgeest

Waarom en hoe natuur- en milieueducatie? Onze gezondheid en ons welzijn zijn nauw gerelateerd aan de kwaliteit van onze leefomgeving: schoon water, schone lucht en een schone bodem, gezonde voeding, voldoende beweging, groen, lucht, licht en ruimte. Daarnaast hebben we de verantwoordelijkheid voor onze medebewoners: de flora en fauna. Natuur- en milieueducatie (NME) zorgt voor kennis en inzicht in natuur en milieu en in de relatie daarvan met mens en maatschappij. Door middel van NME worden de houding, de keuzes en het gedrag van mensen beïnvloed in de richting van een natuur- en milieuvrien-delijke, duurzame samenleving. De basis voor gedrag en houding wordt al op jonge leeftijd gelegd. Mede daarom hoort NME thuis op de basisschool en is het door het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap aangemerkt als een kerndoel voor het basisonderwijs.

De stichting MEC Oegstgeest In 2005 is op initiatief van burgers de stichting MEC Oegstgeest tot stand gekomen, waarna vanaf eind 2006 de eerste daadwerkelijke NME activiteiten georganiseerd werden. Tot dat moment was Oegstgeest voor NME afhankelijk van landelijke en/of regionale instellingen en van de gemeentelijke NME-afdeling van buurgemeente Leiden (hoofdvestiging kinderboerderij Merenwijk). Dankzij de stichting MEC Oegstgeest zijn de NME-mogelijkheden voor de Oegstgeester scholen én burgers aanzienlijk vergroot. De stichting MEC Oegstgeest heeft als doel het vergroten van de natuur- en milieubewustwording bij de inwoners van Oegstgeest en het leveren van een actieve bijdrage aan een duurzame gemeente. Om dit doel te bereiken willen wij in Oegstgeest:

activiteiten op het terrein van natuur en milieu initiëren en stimuleren, waaronder excursies, tentoonstellingen en lezingen; Hieruit vloeit voort dat we NME voor basisscholen, een kindernatuurclub en publiekswandelingen organiseren.

een natuur- en milieueducatiecentrum opzetten en beheren. Voor dit doel huren we het gebouw van de IJsclub aan de Oegstgeesterweg 43. Ook het inrichten en onderhouden van de Kruidenpluktuin bij winkelcentrum Lange Voort en het

8

onderhouden van de Vlindertuin aan de Karel Doormanlaan past hierbij.

Het MEC richt zich op de bevolking van Oegstgeest en in het bijzonder op de leerlingen van de basisschool. Een groot deel van de aandacht gaat daarom uit naar natuur- en milieueducatie op de 10 basisscholen in ons dorp. Wij verzorgen deze NME niet alleen door het organiseren en geven van lessen en excursies aan leerlingen, maar ook door leerkrachten en ouders te ondersteunen in het geven van NME.

Organisatie De stichting MEC Oegstgeest heeft een bestuur, bestaande uit vier leden: een voorzitter, een penningmeester, een secretaris en een coördinator voor de schoolactiviteiten. De Stichting MEC Oegstgeest heeft geen betaalde medewerkers in dienst en kan haar werkzaamheden tot nu toe uitsluitend uitvoeren dankzij de steun van - op dit moment – ruim twintig vrijwilligers. Dankzij hén kunnen we voor het komende schooljaar opnieuw op enkele dagen per week activiteiten aanbieden met per seizoen wisselende onderwerpen. Nieuwe vrijwilligers en/of bestuursleden zijn uiteraard van harte welkom, om te helpen bij de organisatie, om het aanbod aan activiteiten op peil te houden, voor het verzorgen van de PR of voor onderhoud van gebouw en Kruiden- en Vlindertuin. Nieuwe vrijwilligers kunnen zich melden via info@mecoegstgeest.nl of telefonisch op 071-5237740. Financieel is de stichting MEC Oegstgeest afhankelijk van lesgelden, donaties, giften en subsidies. Voor het kalenderjaar 2013 is ruim € 3000 euro subsidie verkregen van de gemeente Oegstgeest. Deze gaat grotendeels op aan de huur van het gebouw van de IJsclub, van waaruit de stichting MEC Oegstgeest opereert. Ook de vergoeding voor activiteiten en excursies is een belangrijke inkomstenbron. In het schooljaar 2013-2014 is de gevraagde vergoeding 50 euro per activiteit per schoolklas. Ook het verhuren van leskisten draagt bij aan de financiering van de stichting MEC Oegstgeest.

9

Inschrijven

Digitaal inschrijven op activiteiten In verband met de inroostering van onze vrijwilligers is het van belang dat aanvragen van lessen en excursies (activiteiten) voor het schooljaar 2013-2014 tijdig, dat wil zeggen uiterlijk op woensdag 10 juli 2013, worden ingediend. Lessen en excursies kunnen uitsluitend worden aangevraagd via een digitaal inschrijfformulier (Microsoft Excel), dat op onze website is te vinden. Dit digitale formulier vervangt de papieren versie die voorheen in gebruik was. Toekenning van aangevraagde activiteiten gebeurt onder andere op basis van de volgorde van aanmelding. Het is van belang om tijdig te reageren, omdat ons aanbod van activiteiten niet onbeperkt is.

Aanvragen van materialen Voor het aanvragen van materialen kunt u hetzelfde digitale formulier gebruiken als voor het aanvragen van activiteiten. Aanvragen voor materialen kunt u echter ook gedurende het schooljaar indienen. Dien ook aanvragen voor materialen ruim van tevoren in, want ook hiervoor geldt dat de toekenning op basis van de volgorde van aanvragen plaatsvindt.

Inschrijfformulier Om in te schrijven op de lessen en excursies en voor het aanvragen van lesmateriaal kunt u alleen het op pagina 14 afgebeelde digitale inschrijfformulier gebruiken. Dit formulier kunt u downloaden met onderstaande link: http://www.mecoegstgeest.nl/MEC_Documenten/Inschrijfformulier2013.xls Op het formulier is aangegeven hoe u uw aanvragen kunt invullen. Na het invullen dient u het formulier per e-mail te verzenden naar: info@mecoegstgeest.nl. Verzend het formulier uiterlijk 10 juli 2013.

Toekenning / bevestigen van uw aanvragen Nadat wij uw digitale inschrijvingsformulier ontvangen hebben, krijgt u bij het begin van het nieuwe schooljaar 2013-2014 in augustus te horen of de door u aangevraagde activiteit toegekend is. Na deze bevestiging nemen wij, enkele weken voordat de activiteit zal plaatsvinden, contact op met de docenten om afspraken te maken over de precieze tijden en locaties van de activiteiten en/of

10

het afhalen en terugbrengen van lesmateriaal. De opgegeven data zijn hiervoor het uitgangspunt. MEC Oegstgeest is ook te vinden op. www.nmehollandrijnland.nl . U kunt daar de schoolactiviteiten inzien, maar reserveren kan alleen via het digitale inschrijfformulier op onze MEC-website (zie hierboven).

Annuleren van afspraken Annuleren van eenmaal gemaakte afspraken voor excursies en lessen is zonder kosten mogelijk tot uiterlijk drie werkdagen vóór de afgesproken activiteit. Bij niet tijdige annulering wordt de gevraagde vergoeding voor de activiteit volledig in rekening gebracht. Alleen bij extreme weersomstandigheden (zware regenval, storm) kunnen buitenactiviteiten ook binnen deze drie dagen kosteloos worden geannuleerd. Bij lichte regenval, incidentele buien e.d. gaan buitenactiviteiten in principe gewoon door of is er een enigszins aangepast programma. Uiteraard is het altijd verstandig om ervoor te zorgen dat de kinderen aan de weersomstandigheden aangepaste kleding (warme trui, regenjas, laarzen) dragen.

11

Kosten en betaling Voor de uitvoering van activiteiten en het gebruik van materialen vragen wij een geringe vergoeding. Oegstgeester basisscholen kunnen deze kosten vergoed krijgen uit een fonds voor natuur- en milieueducatie van de gemeente Oegstgeest. De scholen dienen hiervoor zelf een aanvraag bij de gemeente in te dienen. De kosten voor de verschillende onderdelen zijn:

Activiteiten (lessen en/of excursies): € 50 per groep, tenzij anders vermeld.

Gebruik van (grote) leskisten: € 20 per 3 weken.

Gebruik van overige materialen: gratis. Bij het verhuren en uitlenen van materialen wordt ervan uitgegaan dat de scholen zorgvuldig omgaan met de ter beschikking gestelde spullen. Zoekgeraakte of beschadigde materialen zullen in rekening worden gebracht. Voor het gebruik van materialen dient een huur- of leenovereenkomst te worden ondertekend. Kosten worden éénmaal per drie maanden in rekening gebracht. Betaling dient plaats te vinden binnen vier weken op rekeningnummer 4683347 (ING bank), t.n.v. Stichting MEC Oegstgeest.

12

De activiteiten

Hoe worden de activiteiten uitgevoerd?

De activiteiten worden vaak buiten uitgevoerd, bijvoorbeeld als een excursie, speurtocht of kabouterpad. Andere activiteiten zijn alleen binnen, bijvoorbeeld (gast)lessen. Ook een combinatie van binnen- en buitenactiviteiten komt voor. In de overzichtstabel is aangegeven of de activiteit een (buiten)excursie, (binnen)les, of een combinatie daarvan betreft. In het activiteitenrooster zijn de activiteiten ook met kleuren gemarkeerd. Deze kleuren staan voor de drie thema's waarbinnen we activiteiten uitvoeren:

Water: Blauw

Landgoederen Groen

Huis, tuin en milieu Geel

Hoewel de lessen en excursies losstaande activiteiten zijn, is het aan te bevelen om het betreffende onderwerp verder uit te diepen met aanvullende lessen in de klas of in een door de school zélf georgani-seerde buitenactiviteit. De lespakketten en dvd's in ons aanbod bieden daarvoor ook allerlei aanknopingspunten. Tevens kunnen materialen voor een eigen excursie gehuurd of geleend worden.

Excursies worden in principe door één vrijwilliger van het MEC geleid, meestal met assistentie van andere MEC-vrijwilligers. De groepen krijgen instructies, een routebeschrijving, opdrachtkaarten en eventuele andere benodigdheden, waarmee ze deels zelfstandig aan de slag gaan. Waar nodig zijn MEC-vrijwilligers beschikbaar om uitleg te geven of vragen te beantwoorden. Het verdient aanbeveling om bij excursies een klas in groepen van hooguit 10 leerlingen in te delen. De leerkrachten/scholen dienen in ieder geval zélf ook voor minimaal één begeleider per groep van 10 leerlingen te zorgen. Van begeleiders/ouders wordt een actieve houding verwacht.

Wanneer worden de activiteiten uitgevoerd?

Per schoolweek organiseert het MEC meestal één soort activiteit. Vaak zal deze activiteit op één of meer dagen per week worden uitgevoerd. Over de exacte aanvangstijden worden in overleg met de leerkracht nadere afspraken gemaakt. Elke activiteit wordt enkele weken achter elkaar herhaald om meerdere groepen en scholen de kans te geven om er aan deel te nemen.

13

De linde uit ca. 1650 bij de ingang van kasteel Endegeest

14

Het digitale inschrijfformulier, te downloaden via http://www.mecoegstgeest.nl/MEC_Documenten/Inschrijfformulier2013.xls

15

Activiteitenrooster 2013-2014 Week Datum Doelgroep Onderwerp Les Exc.

37 09-sep-13 gr 3-6 De Moestuin en fruit √

38 16-sep-13 gr 3-6 De Moestuin en fruit √

39 23-sep-13 gr 4-7 Waterbeestjes √

40 30-sep-13 gr 4-7 Waterbeestjes √

41 07-okt-13 gr 1-2-3 Herfst in het Bos √

42 14-okt-13 gr 1-2-3 Herfst in het Bos √

44 28-okt-13 gr 1-2-3 Herfst in het Bos √

45 04-nov-13 gr 1-2-3 Herfst in het Bos √

44 28-okt-13 gr 5-6 Smaaklessen * √

45 04-nov-13 gr 5-6 Smaaklessen * √

48 11-nov-13 gr 5-6 Smaaklessen * √

49 02-dec-13 gr 6-7-8 Vleermuizen √

50 09-dec-13 gr 6-7-8 Vleermuizen √

3 13-jan-14 gr 7-8 Energie √

4 20-jan-14 gr 7-8 Energie √

5 27-jan-14 gr 5-6 Uilenballen en muizenissen √

6 03-feb-14 gr 5-6 Uilenballen en muizenissen √

10 10-mrt-14 gr 4-5-6 Water- en weidevogels √

11 17-mrt-14 gr 4-5-6 Water- en weidevogels √

12 24-mrt-14 gr 4-5-6 Water- en weidevogels √

13 24-mrt-14 gr 6-8 Door de bomen het bos zien* √ √

14 31-mtr-14 gr 6-8 Door de bomen het bos zien* √ √

15 07-apr-14 gr 1-2-3 Lente in het bos √

16 14-apr-14 gr 1-2-3 Lente in het bos √

17 22-apr-14 gr 1-2-3 Lente in het bos √

19 06-mei-14 gr 3-4-5 Bijen, hommels, vlinders* √

20 12-mei-14 gr 3-4-5 Bijen, hommels, vlinders* √

21 19-mei-14 gr 3-4-5 Bijen, hommels, vlinders* √

22 26-mei-14 gr 4-7 Waterbeestjes √

23 02-jun-14 gr 4-7 Waterbeestjes √

26 23-jun-14 gr 3-6 De moestuin en fruit (herhaling) √

27 30-jun-14 gr 3-6 De moestuin en fruit (herhaling) √

* les wordt gegeven in of om het MEC gebouw.

16

Activiteitenbeschrijving per thema

Onze activiteiten zijn gebundeld binnen de 3 thema's

Water: Blauw

Landgoederen Groen

Huis, tuin en milieu Geel

Voor de drie thema's heeft Oegstgeest veel te bieden. Water staat centraal in het natuurgebied van de Klaas Hennepoelpolder en Veerpolder (wateropvang- en zuivering via helofytenfilter). Maar Oegstgeest heeft ook de Holle Mare, de Haarlemmertrekvaart, het Oegstgeesterkanaal, een paar historische kreken en diverse mooie slootjes, vijvers en fonteinen. Oegstgeest is ook bekend van de landgoederen, waaronder Oud Poelgeest, Rhijngeest en Endegeest, alle drie met fraaie oude bomen, stinsenplanten en volop vogels. Als je goed zoekt, kun je er ook wezels, muizen en vleermuizen vinden. Maar bovenal kun je er uiteraard aangenaam in wandelen en genieten van de rust. Huis, tuin en milieu zijn tenslotte niet alleen voor mensen belangrijk, maar voor onze hele leefomgeving. Bomen en planten zuiveren de lucht, (micro-) organismen zuiveren ons water en ruimen afval op. Dat hebben we nodig om voldoende en gezond voedsel te produceren. Veel planten en dieren zijn ook afhankelijk van onze agrarische en stedelijke omgeving. Om die omgeving duurzaam te behouden moeten we leren wat onze invloed daarop is en wat we zélf of gezamenlijk kunnen doen om schade daaraan te kunnen voorkomen of beperken. In de onderstaande tekst staat per thema een beknopte beschrijving van de activiteiten waarop kan worden ingeschreven.

Water 1. Waterbeestjes Als het water in de sloot schoon is, kunnen er heel veel verschillende soorten planten en dieren in leven. We gaan met een schepnet en stereoloep eens kijken wat we allemaal uit het water naar boven kunnen halen: diertjes met drie staarten, kreeftjes met één oog, bloedzuigers, prachtige waterkevers, waterschorpioenen etc., het leeft er allemaal. Hoe en wat ze eten en hoe ze adem halen komt ook aan de orde. We kunnen de waterbeestjes in sloten en vaarten dicht bij de school gaan vangen of in de polder, dit in overleg met de leerkracht. De

17

leerkracht krijgt vooraf via de mail allerlei informatie op maat voor deze activiteit toegestuurd ter voorbereiding van de leerlingen. Voor wie: groep 4-7 Waar: nader af te spreken: dichtbij school of in de Klaas Henne- poelpolder bij molen ’t Poeltje Tijdsduur: 1 ½ uur Wanneer: van 23 september tot en met 4 oktober 2013 en van 26

mei tot 6 juni 2014 Bezoek een afvalwaterzuivering of een gemaal Hoe beschermen de duinen ons tegen de zee? Waar komt het afvalwater van de wc en de douche terecht? Wat doet een gemaal? Over water is van alles te leren en te ontdekken. Medewerkers van het Hoogheemraadschap van Rijnland vertellen er graag over. Het waterschap biedt groepen de gelegenheid om een bezoek te brengen aan een afvalwaterzuiveringsinstallatie (AWZI) of een gemaal. Ook zijn er ter voorbereiding van waterlessen lesmaterialen op te vragen. Uitgaand van het gebruik van eigen vervoer zijn er geen kosten verbonden aan bovenstaande excursies. Voor wie: groepen 7-8 Waar: AWZI Leiden Noord, AWZI Katwijk, boezemgemaal

Katwijk Tijdsduur: 60 minuten Hoe: aan te vragen via educatie@rijnland.net 2. Water- en weidevogels Niet alleen in de zomer, maar ook in de winter zijn er veel vogels in ons land. Trekken die vogels dan niet weg naar het warme zuiden? Ja en nee: in de winter zitten hier veel vogels, ganzen en eenden (onze wintergasten) die 's zomers in het hoge noorden zitten en daar broeden. Voor hen ligt Nederland in het zuiden. Hier bij ons vinden zij voldoende voedsel om de winter door te komen omdat we hier veel voedselrijk water en grasland hebben. Vooral de water- en weidevogels, zoals ganzen, eenden, kieviten en grutto's komen massaal naar ons land. Zij hebben in het voorjaar als eerste een nestje. Terwijl het buiten nog erg koud is, moeten ze de eieren warm zien te houden; hoe doen ze dat?

18

Nieuwsgierig geworden? Kom dan kijken in ons eigen 'wetland': de Klaas Hennepoelpolder en Veerpolder. Voor wie: groepen 4-5-6 Waar: in de Klaas Hennepoelpolder en Veerpolder, start bij molen 't Poeltje Tijdsduur: 75 minuten Wanneer: van 10 tot en met 26 maart 2014

Landgoederen 3. Herfst in het bos In een herfstbos valt veel te zien en te ontdekken. Als je het spoor van de kabouters volgt, ontdek je ineens van alles tussen de kleurige bladeren, bijvoorbeeld een duizendpoot of een paddenstoel: is die giftig of juist lekker? Waarom liggen er zoveel eikeltjes op de grond en wie doet daar wat mee? Zoek de antwoorden op deze vragen tijdens de ontdekkingstocht. Voor in de klas is ook een herfstlespakket of paddenstoelenlespakket beschikbaar. Voor wie: groepen 1-2-3 Waar: in het bos van Rhijngeest (starten bij het gemeentehuis)

Tijdsduur: 75 minuten Wanneer: van 7 oktober tot en met 8 november 2013 4. Lente in het bos Kun je de lente voelen, ruiken, horen, proeven en zien? Zijn de vogels al aan het nestelen? Zie je vogelnestjes en vogelkasten en wie wonen daar? Misschien zitten er al jonge eendjes in de sloot! Het bos wordt heel mooi groen en staat vol met bloemen. Ruiken al die bloemen lekker? En kun je het verschil tussen een beuk en een eik voelen?…. Dat gaan we met elkaar ontdekken in het bos. Voor wie in de klas verder wil gaan, is er een voorjaarslespakket beschikbaar. Voor wie: groepen 1-2-3

Waar: in het bos van Oud Poelgeest (starten bij de ingang van Oud Poelgeest)

Tijdsduur: 75 minuten Wanneer: van 7 april tot en met 25 april 2014

19

5. Door de bomen het bos zien Hoe oud is de oudste boom, hoe dik de dikste en hoe hoog de hoogste? Met een les en excursie voor de bovenbouw wordt duidelijk gemaakt hoe bomen groeien en wat bomen en bos betekenen voor mensen en dieren en milieu. Wist je bijvoorbeeld dat het rubber van autobanden en sommige medicijnen van bomen afkomstig zijn? Tijdens de les in het MEC gebouw en de excursie in het bos kun je ook ervaren hoe mooi en gracieus bomen eigenlijk zijn en dat je in een bos helemaal tot rust kunt komen. Voor wie: groepen 6-7-8

Waar: in het bos van Oud Poelgeest (starten bij het MEC gebouw,Oegstgeesterweg 43)

Tijdsduur: 1,5 uur (les 45 minuten én excursie 45 minuten). Wanneer: van 24 maart tot en met 4 april 2014 6. Vleermuizen Vleermuizen komen bijna overal voor, maar worden zelden gezien. Het zijn dan ook nachtdieren, die dankzij 'sonar' zelfs in het pikkedonker hun weg kunnen vinden. Ze jagen op insecten als muggen en motten. Overdag slapen ze in holle bomen, in de spouwmuur, op kerkzolders of achter het dakbeschot. Dankzij een winterslaap kunnen ze de winter overleven, als er weinig insecten zijn. Ook insecten zijn dan namelijk in winterrust. Tijdens een les met een stukje film kun je zien hoe bijzonder deze dieren zijn en kun je leren welke soorten er zijn, hoe hun sonar werkt en waar en hoe ze leven. Wie vleermuizen ook in het echt wil zien en horen, kan deelnemen aan een vleermuizenexcursie op een avond in mei. Voor wie: groepen 6-8 Waar: les in school Tijdsduur: ca. 60 minuten

Wanneer: van 2 tot en met 13 december 2013 7. Bijen, hommels en vlinders Bijen, hommels en vlinders zijn grote, opvallende insecten, met een bijzondere levenswijze. Vlinders beginnen als eitje, worden dan rups en daarna pas een mooie vlinder. Bijen en hommels maken een nest en hebben een koningin. Weet je dat bijen ook dansjes uitvoeren?

20

Waar zouden ze dat voor doen? Uit de bijenkasten die we van dichtbij gaan bekijken, kunnen we bijenwas en honing halen. Honing kun je eten, maar waar wordt bijenwas eigenlijk voor gebruikt? Hoe ziet zo'n bijenkast er van binnen trouwens uit? En wat kun je zélf doen om meer vlinders en bijen te krijgen? Voor wie de excursie wil aanvullen met lesjes in de klas, zijn er lespakketten over vlinders en bijen beschikbaar. Voor wie: groepen 3-5

Waar: Bij het MEC gebouw en in het bos van Oud Poelgeest: starten bij het MEC bij de IJsbaan

Tijdsduur: 75 minuten Wanneer: van 6 tot en met 23 mei 2014 8. Uilenballen en muizenissen Het lijken drolletjes, maar dat zijn het niet: het zijn braakballen. Deze braakballen vind je onder bomen. Het zijn resten eten, meestal van uilen. Dus als je zo’n braakbal vindt, weet je dat er een uil in de buurt is geweest! Als je wil weten wat die uil gegeten heeft, dan moet je de braakbal uitpluizen. Een uil eet het liefst insecten en muizen. Uilen slikken hun maaltijd in een keer door. De maag van een uil kan harde stukjes niet verteren. Die stukjes worden samengeperst tot een bal. Om die bal zit een slijmlaagje, zodat de uil de bal met restjes gemakkelijk uit kan braken. En dat is dan: de braakbal! In die bal kun je van alles tegenkomen: haren en botjes van muizen, veertjes van kleine vogels en resten van insecten. We gaan eens kijken wat er in deze braakballen terug te vinden is. Veel haren, en een tand, botjes, en zelfs het schedeltje van een muis. Voor wie: groepen 5-6 Waar: les in de scholen Tijdsduur: circa 60 minuten Wanneer: van 27 januari tot en met 14 februari 2014

Huis, tuin en milieu 9. Minder energie gebruiken: Kan dat? En hoe dan? We gebruiken veel energie in onze Nederlandse scholen en huizen; meer dan in ontwikkelingslanden, maar gelukkig minder dan er door

21

de Amerikanen wordt gebruikt. In de les over energie gaan we met de leerlingen na waarvoor zij energie gebruiken; daarna gaan we samen bespreken of dit veel of weinig is. En ook welke energiebronnen er zijn, en of een andere vorm van energie voor ons gebruik beschikbaar is, zoals windenergie. In de les gaan we ook na of en hoe we energie kunnen besparen; met elkaar gaan we enkele acties bedenken en die ook uitvoeren. In proefjes per groepje kunnen de leerlingen zelf dingen uitproberen. Activiteiten voor de klas zijn bijvoorbeeld: op de fiets naar school, warme truiendag op 7 februari 2014 en kijken hoe een zonnecel werkt. Leerkrachten kunnen ook zelfstandig met het thema aan de slag. Op de websites www.warmetruiendag.nl en www.energiekescholen.nl zijn lessen te downloaden. Voor wie: groepen 7-8 Waar: les in de school Tijdsduur: ca 60 minuten Wanneer: van 13 tot en met 24 januari 2014 Groene Voetstappen Ook de Omgevingsdienst West-Holland besteedt aandacht aan energiebesparing. In de week van 23 tot en met 29 september 2013 kunnen leerlingen van de basisscholen 'Groene Voetstappen' verzamelen. Dit kan door lopend of op de fiets naar school te gaan. Voor elke heen- en terugreis die zij fietsend of lopend afleggen sparen zij per kind één Groene Voetstapsticker. U kunt als school aan deze actie meedoen; het kost geen geld en slechts 5 minuten lestijd per dag. Het is het leukst als alle klassen meedoen, maar een school kan er ook voor kiezen om met één of enkele klassen Groene voetstappen te gaan verzamelen: Samen groene voetstappen verzamelen: welke school verdient er de meeste?

22

Het project Groene Voetstappen bestaat uit:

Lesmateriaal (één A4 per weekdag)

Stickerboekje en stickervel

Website www.odwh.nl/groenevoetstappen Voor wie: alle groepen Waar: les in de school door eigen docent Tijdsduur: zelf te bepalen Wanneer: in de week van 23 tot en met 29 september 2013;

aanmelden via www.odwh.nl/groenevoetstappen 10. De moestuin en fruit Boontjes groeien in de fabriek, radijsjes zijn vruchten en worteltjes hangen aan de bomen: goed of fout? Ontdek waar de groenten en het fruit vandaan komen, vóórdat zij in de winkel liggen. Hoe groeit een paprika en hoeveel aardappels zitten er aan 1 plant? Smaken groente en fruit die je in de winkel koopt anders dan groente en fruit die groeien in een volkstuin? In een volkstuincomplex kun je dit zélf gaan ontdekken. Voor de groepen die in juni 2013 hebben deelgenomen is het mogelijk om in september 2013 opnieuw een les te volgen. Wat in juni nog in de knop was of heel klein, is in september in bloei of rijp en kan geproefd worden! Er zijn grote verschillen! Voor wie: groep 3-6

Waar: op het volkstuincomplex in de wijk Grunerie of op het volkstuincomplex Zonneveld aan de Nachtegaallaan (tussen Endegeest en de Vogelwijk te Leiden)

Tijdsduur: ca 90 minuten

Wanneer: van 9 t/m 20 september 2013 en 23 juni t/m 4 juli 2014 11. Smaak van groenten en fruit (Nieuw!) Hoe smaakt een biologische appel? Is dit anders dan een gewone? Hoe groeien tomaten en zijn tomaten uit de eigen tuin lekkerder dan uit de supermarkt? Waarom moet je groente en fruit eten, en waarom is dit gezonder dan koeken met suiker? Groente en fruit komen soms uit verre landen, maar vaak ook uit ons eigen land. Soms van de ‘koude’ grond, een andere keer uit de kas. Vaak kun je ook planten en vruchten uit de natuur eten. Samen gaan we tijdens de les naar verschillende soorten groente en fruit kijken, naar bekende en onbekende producten. Ook praten we samen over groentes en fruit die in de verschillende seizoenen groeien: sla en aardbeien in de zomer, appels in de herfst, en boerenkool in de

23

winter. Tijdens de les komt het belang van groente en fruit aan bod en besteden we aandacht aan hun smaak. Hierbij maken we gebruik van de Leskist Smaaklessen, zoals die met het daarbij behorende lesprogramma nu ook voor NME-centra is ontwikkeld. We kunnen hiermee ook samen proefjes doen. Zie www.smaaklessen.nl In het leslokaal hebben we illustratiemateriaal bij de hand. Deze les ‘Smaak van groenten en fruit’ heeft samenhang met de les ‘De Moestuin en fruit’; het is mogelijk om voor deze beide lessen in te schrijven. Voor wie: groep 5 en 6 Waar: gebouw MEC-IJsclub, Oegstgeesterweg 43, Oegstgeest Tijdsduur: circa 60 minuten Wanneer: van 28 oktober tot en met 15 november 2013

24

Lesmaterialen Ons lesmateriaal bestaat onder andere uit leskisten, lespakketten en dvd’s. Hiermee kunnen docenten en leerlingen zelfstandig aan de slag in de klas of tijdens buitenlessen / excursies. De lespakketten kunnen digitaal of van papier worden gekopieerd en zijn in principe gratis of tegen kostprijs beschikbaar. Andere materialen (o.a. leskisten en dvd's) kunnen worden gehuurd of geleend voor een periode van maximaal 3 weken. Digitaal materiaal kan per e-mail worden opgestuurd of van onze website worden gedownload. De overige materialen worden in principe naar de scholen gebracht, maar moeten door de scholen zélf weer worden teruggebracht op een nader af te spreken locatie. In een huurcontract worden de afspraken hieromtrent vastgelegd. Contactpersoon is Tom van der Meij: tel. 071-5156780

Lespakketten Lespakketten bestaan uit een docentenhandleiding en een aantal concrete lesopdrachten met bijbehorende achtergrondinformatie. De lespakketten zijn gedifferentieerd naar onderwijsniveau en zijn digitaal (gratis) of op papier (tegen kopieerkosten) te verkrijgen. De beschikbare lespakketten zijn:

Onderwerp Product/titel Niveau Afval Zwerfvuilactie 5 t/m 8

Amfibieën & reptielen PowerPoint en Lespakket Amfibieën 4/5/6

Bijen Over bloesems en bijtjes 3-8

Herfst Herfstbladeren en -beestjes 3/4/5

Klimaat / weer Lespakket "Het weer" 3/4

Natuur algemeen Kijk in je wijk 4/5/6

Paddenstoelen Paddenstoelen in de klas 1 t/m 8

Planten Voorjaar in de klas 1 t/m 8

Vlinders & libellen Koolwitjes / vlinders binnen en buiten 1 t/m 8 Voeding Smaaklessen 1 t/m 8

Leskisten De leskisten bevatten een docentenhandleiding, werkbladen, opdrachtkaarten en alle materialen om de opdrachten uit te voeren, bijvoorbeeld loupes, potjes, schepnetjes, bordjes, schepjes etc. Werkbladen voor leerlingen moeten door de school zélf gekopieerd worden.

25

Vooral voor de grotere leskisten geldt dat er opdrachten in zitten waarvoor de kinderen naar buiten moeten om planten en/of dieren te bekijken, of dingen te onderzoeken. De beschikbare leskisten zijn: Niveau Onderwerp Produkt/titel Extra informatie

1/2 Algemeen Peuter ontdekdoos Natuur huren per 3 weken 1/2 Herfst Peuter ontdekdoos

Paddenstoelen huren per 3 weken

1/2 Water Ontdekdoos Water gratis: 2 ex. per 3 weken 1/2/3 Water Leskist "Spelen met water" huren per 3 weken 3/4/5 Macrofauna Leskist Bodemdieren huren per 3 weken 3 t/m 7 Macrofauna Wormenbak gratis: lenen per 3 weken 5/6 Flora Leskist Bomen huren per 3 weken 5/6 Water Ontdekdoos Lucht en Water gratis: 2 ex. per 3 weken 6/7/8 Klimaat & weer Leskist het Weer huren per 3 weken 7/8 Afval Leskist "Glas, van grondstof tot

afval" huren per 3 weken

7/8 Water Veldwerkkist Water huren per 3 weken 5/6 Water Het Visserijspel (meer is minder) Speltas en dvd; huur per 3

weken

Dvd’s Het MEC beschikt over een ruime keuze aan dvd's met films en documentaires op het gebied van natuur en milieu. Onderstaande lijst geeft daarvan een overzicht:

Product/titel Type Niveau Extra informatie Ooggetuigen: Reptielen

dvd 30 min; NL ondertiteld; Van hagedissen, slangen, schildpadden tot gekko's en varanen.

Ooggetuigen: Amfibieën

dvd 30 min; NL ondertiteld; De wereld van padden, kikkers en salamanders.

Ooggetuigen: Bomen

dvd 30 min; NL ondertiteld; Van bonsai tot eeuwenoude woudreuzen; bomen zijn een verrijking in alle uithoeken van de wereld.

Ooggetuigen: Vlinders en motten

dvd 30 min; NL ondertiteld; De wereld van rupsen, (nacht)vlinders en de transformatie van pop tot vlinder.

Ooggetuigen: Vissen

dvd 30 min; NL ondertiteld; Vis van koraalriffen tot de diepste oceanen.

Ooggetuigen: Vogels

dvd 30 min; NL ondertiteld; Evolutie, gedrag en levenscyclus van vogels.

The travelling birds dvd 7/8 + VO 1/2

94 min; NL ondertiteld; Het trekgedrag van vogels, bestudeerd vanuit hun eigen perspectief.

Libellen dvd 5 t/m 8 70 min; geen gesproken commentaren, alleen NL ondertiteling; De levensloop van libellen en de Nederlandse

26

Product/titel Type Niveau Extra informatie soorten.

Microcosmos dvd 3 t/m 8 72 min; geen gesproken commentaar; De wonderlijke en kleurrijke wereld van insecten.

Het leven van zoogdieren (4 dvd's)

dvd 7/8 + VO 1/2

492 min (4x123); NL ondertiteld; dl1 Een winnend ontwerp; dl2 Insectenjagers; dl3 Planteneters; dl4 Knagers; dl5 Vleeseters; dl6 Opportunisten; dl7 Terug naar het water; dl8 Boombewoners; dl9 Klimmers met gemeenschapszin; dl10 Stof tot nadenken.

Living Europe Deel 1.

dvd 7/8 + VO 1/2

100 min; NL ondertiteld; A: Het ontstaan en de veranderingen in de natuurlijke landschappen in Europa; B: Het noordpoolgebied.

Living Europe Deel 2.

dvd 7/8 + VO 1/2

100 min; NL ondertiteld; De natuur van de Europese bossen en het zoete water.

Schatten van de Noordzee

dvd 94 min; NL gesproken; A: Het zeeleven rond een booreiland; B: zoeken naar haring en prehistorische botten; C: Wrakduiken.

An inconvenient truth

dvd 93 min; NL ondertiteld; Al Gore's waarschuwing over klimaatverandering en de gevolgen daarvan.

Opgewarmd Nederland (2); Klimaatverandering

dvd 7/8 + VO 1/2

50 min; NL gesproken; Serie korte documentairefilmpjes over de gevolgen van klimaatverandering voor natuur en milieu.

Glas eindeloos mooi

dvd 30 min; NL gesproken; film hoort bij leskist glas, maar is ook los te gebruiken

27

NME bij andere organisaties Uiteraard kunt u voor natuur- en milieueducatie ook terecht bij diverse andere NME organisaties in de omgeving. Een overzicht van organisaties in de regio en mogelijkheid om daarop in te schrijven kunt u vinden op de website: www.nmehollandrijnland.nl Let er a.u.b. wel op dat, wanneer u activiteiten aanvraagt bij twee of meer instanties (MEC Oegstgeest / NME Leiden / Omgevingsdienst West-Holland), deze activiteiten niet voor dezelfde groep in dezelfde periode plaatsvinden. Enkele voorbeelden van NME bij andere organisaties:

NME Leiden De gemeente Leiden stuurt haar eigen NME-programmaboekje voor de zomer digitaal naar de scholen in Leiden en omgeving. Oegstgeester scholen kunnen ook bij NME-Leiden activiteiten aanvragen.

Omgevingsdienst West-Holland (ODWH) Ook de Omgevingsdienst West-Holland verzorgt NME activiteiten. Eén daarvan is ‘Groene voetstappen’, gericht op energiebesparing. U kunt zich daarvoor inschrijven via de website van de ODWH (www.odwh.nl), maar ook via de link in ons inschrijfformulier.

Hoogheemraadschap van Rijnland Het waterschap biedt groepen de gelegenheid om een bezoek te brengen aan een afvalwaterzuiveringsinstallatie (AWZI) of een gemaal. Ook zijn er ter voorbereiding van waterlessen lesmaterialen op te vragen via educatie@rijnland.net.

28