6Thema 1sport en spieren

introGoud voor Tia!Tia Hellebaut werd in 2008 met een sprong over 2,05 m nieuwolympischkampioene inhethoogspringen.EendagnadezilverenestafettemeisjeszorgdeHellebautvoordetweedegoudenBelgischeatletiekmedaillebijdevrouwenooitopdeSpelen,de139stemedaillevooronsland.

Eendergelijkeprestatievraagt,naasteenbuitengewonecordinatie,voldoendeenergieomhetlichaamineenfractievaneensecondeopeenhoogtevanmeerdan2mtekrijgen;eenkorte, hevige krachtexplosie dus. Tia Hellebaut gebruikte daarvoor dewitte vezels in haarbeenspieren.ZevoorzagdievanenergiedoordehydrolysevanATP,datopzijnbeurtgevormdwordtbijdesplitsingvanglucoseindeglycolyse.Watditallemaalbetekentenmeeront-dekjeinditthema.

1 Drie soorten spierenAllebewegingeninonslichaamwordenveroorzaaktdoorspieren.Weonderscheidendriesoortenspieren.Zeverschilleninbouwenfunctie.

Dedwarsgestreepte spierenofskeletspierennemenon-geveer40%vanhetlichaamsgewichtin.Demeestever-bindenverschillendebeenderenvanonsskelet,waaraanzevastzittenviapezen.Wanneerdespierensamentrek-ken (contractie), bewegen die beenderen ten opzichtevanmekaarenkunnenzekrachtuitoefenen.Datsamen-trekkengebeurt als reactie op eenbewust commando(behalve bij reflexbewegingen): het zijn willekeurigespieren.

Dwarsgestreepte spieren vertonen typische dwarsestrepen vandaar de naam en bestaan uit lange,cilindervormigespiercellen.Zespeleneenhoofdrolindithoofdstuk.

Gladde spierenhebbengeendwarsestrepen,watmet-eenhunnaamverklaart.Zezijntevindenindewandenvanbloedvaten,dedarm,debaarmoeder,dehuidendeklieren.Zezijnheelandersvanbouwdanskeletspierenenbewegenonafhankelijkvandewil.

Hellebaut in actie tijdens de finale(foto: Belga)

Lichtmicroscopische opname van een overlangse doorsnede van een skeletspier. Let op het dwarse streeppatroon.

Microscopische foto van glad spierweefsel

inkijk

exem

plaar

7 De hartspieren zijn bijzondere spieren: ze vertonen dwarsestrepenzoalsdeskeletspieren,maarbestaanuitkortere,vaakvertaktevezels.

Hunsamentrekkingisonwillekeurig(netalsbijdegladdespie-ren)enmaargoedook:hetzouvrijvermoeiendzijnals je jehartvoorelkeslageencommandomoestgeven.

Hartspiercellen met kernen en dwars streeppatroon

Ons lichaam bevat drie soorten spieren:

skeletspieren vertonen een typisch dwarsgestreept patroon en maken willekeurige bewegingen van het skelet mogelijk.

gladde spieren vertonen dat dwarsgestreepte patroon niet en zorgen voor bewegingen van de organen, onafhankelijk van de wil.

de hartspier is dwarsgestreept maar bestaat uit een ander soort vezels dan skeletspieren. Ze zorgt, onafhankelijk van de wil, voor de samentrekking van het hart en pompt het bloed door het lichaam.

2 Bouw en werking van een skeletspier2.1 Cellen, vezels en fibrillenEen dwarsgestreepte spier is samengesteld uit duizendencilindervormigespiervezels,veelkernigespiercellendiewel10keerdikkerzijndangewonelichaamscellenenbovendienfenomenaallang,weltot30cm.Dezespiervezelsontstaandoor versmelting van honderden embryonale spiercellen,waarbij slechts n uitwendig membraan overblijft. Zonveelkernigecelwordtookweleensyncytiumgenoemd.Omdatdezestructuurandersisdanbijonzeanderecellen,krijgendeverschillendecelonderdeleneennaamdiewataf-wijktvandegewonenamen.Wegebruikenvaakhetvoor-voegsel sarco-,wat afkomstig is vanhetGrieks en indietaalvleesbetekent.

Een skeletspier is opgebouwd uit spiervezels. Een aantal spiervezels vormt samen een spierbundel. De spierbundels vormen samen de buik van de spier. Spiervezels, spierbundels en de spier als geheel zijn omgeven door een laag bindweefsel die uitloopt in de pezen. De pezen vormen de verbinding van de spier met het skelet.

Een skeletspier (dwarsgestreepte spier) is opgebouwd uit spiervezels.

inkijk

exem

plaar

8Iederespiervezelisomgevendooreenmembraan:hetsarcolemma.Netalsdemembraanvaneenindividuelecelishetsarcolemmaselectiefdoorlaatbaar:sommigestoffenwor-dendoorgelaten,andereniet.

Hetcytoplasmavaneenspiervezelheetsarcoplasma.Inhetsarcoplasmaspelenzichbe-langrijkestofwisselingsprocessenaf,zoalsdeoxidatievansacharidenenvetten.Hetvoor-naamstedeeldaarvanhetaerobegedeeltegaatdoorindemitochondrin(ziemodule1).Spiervezelsbevattengroteaantallenmitochondrin,endatislogisch:dieorganellenzor-genimmersvoorhetgrootstedeelvandeenergiedieeencelverbruikt.In het sarcoplasma worden ook reservestoffen opgestapeld, zoals glycogeen en vet-druppeltjes.

Hetendoplasmatischreticulumvandespiercel,datweindezecellenhetsarcoplasmatisch reticulumnoemen,bestaatuitverschillendefunctioneledelen:sommigespeleneenrolbijdeoverdrachtvaneenzenuwprikkelnaardespierenhetuitlokkenvandecontrac-tie;anderedelenbevattenribosomenenstaaninvoordeopbouwvaneiwitten.Deinfor-matiedienodigisvoordeopbouwvandieeiwittenzitindecelkernen.Eiwittenzijnzeerbelangrijkebestanddelenvandespieromdatzezorgenvoordecon-tractie.Devoornaamstedaarvoorzijnactineenmyosine. Eenanderbelangrijkeiwit ismyoglobine,datdespierhaarrodekleurgeeftenzorgtvoordezuurstofopname.

Elkespiervezelwordtomgevendooreenlaagjebindweefsel:hetendomysium,ookwelve-zelschedegenoemd.Meerdere spiervezels samen (tot150) vormeneenspierbundel, dieomgevenwordtdooreenlaagbindweefseldiewedebundelschedenoemen.Allespierbun-delssamenvormendebuikvandespier.Diewordtnogeensomgevendooreenlaagbind-weefsel:despierschede.Aandeuiteindenvandespiervormtdatbindweefseldepezen.

Bijeensterkerevergrotingzienwedatelkespiervezelbestaatuiteenaantal1mdikkespierfibrillen,ookmyofibrillengenoemd,dieonderdemicroscoopeenregelmatigpatroonvanlichteendonkerebandenvertonen;vandaardenaamdwarsgestreeptespieren.DelichtebandenineenspierfibrilnoemenweI-banden(isotropebanden),dedonkereA-banden(anisotropebanden).InhetmiddenvanelkeI-bandvindenweeendonkerelijn:deZ-band.Het2,5mlangestuktussen2Z-bandennoemenweeensarcomeer.Hetsarcomeerisdefunctioneleeenheidvaneenspiercel,enherhaaltzichindelengte-richtingtallozekeren.

Spierfibrillen zijn opgebouwd uit een aaneenschakeling van sarcomeren. Let op de donkere Aband en de lichtere Ibanden.

Lichtmicroscopische opname van een overlangse doorsnede van een skeletspier. Let op de donkere Abanden, lichtgekleurde Ibanden en de dunne Zband in het midden van elke Iband.

inkijk

exem

plaar

9Bijeennogsterkerevergrotingzienwedatelksarcomeeropgebouwdisuitdikkeendun-neeiwitfilamenten.DedikkefilamentenzijnopgebouwduitheteiwitmyosineenliggenindeA-banden.DedunnefilamentenbestaanuitheteiwitactineenlopenvandeZ-bandtotindetussenruimtevandemyosinefilamenten.Infeitemoetjeditruimtelijkzien:elkmyosinefilamentisopdeplaatswaarbeidefilamententypesvoorkomenomgevendoorzesactinefilamenten.

2.2 Glijdende eiwittenBinneneensarcomeerkunnendeactinefilamentenaanweerskantentussendeinhetmid-dengelegenmyosinefilamentenglijden.Bijeencontractieschuivendezeeiwitteninelkaardoorchemischeinteractie;bijdeontspanningschuivenzeweeruitelkaardoordeelastici-teitvandeweefselsendooreventueletrekkrachtenaanhetuiteindevandespier.Zijdelingsvertonendemyosinefilamentenuitstulpingen (hoofdjesgenoemd)diezichbindenaandedaarnaastgelegenactinefilamentenwanneerdespiersamentrekt.Boven-dienbuigenzedanmeteeninderichtingvanhetcentrumvanhetsarcomeer,waardoordevastklevendeactinefilamentenookindierichtingwordenmeegetrokken.Zolangdespiersamentrekt,vertoontelkvandiehoofdjeseenzichsteedsherhalendecyclusvanbinden,buigenenloslaten,waarbijhetactinetelkenswatverdervastgegrepenwordt.Myosinefilamentendragenzeerveelvandezehoofdjes,dieelkapartslechtseenkleinekrachteneenkleineverplaatsingveroorzaken.

Een spiervezel is opgebouwd uit spierfibrillen. Elke spierfibril bestaat uit een aaneenschakeling van sarcomeren. Let op de donkere Aband en de lichtere Ibanden.De donkere Aband bestaat uit dikke myosinefilamenten, de lichtere Iband uit dunnere actinefilamenten. Bij samentrekking van de spier schuiven de actinefilamenten tussen de myosinefilamenten, zodat de spier korter wordt.

inkijk

exem

plaar

10

Doorhetsteedsweerherhalenvandecyclusdoordeveleactieve(enasynchrone)hoofd-jesschuivendeactinefilamentenverderenverdernaarhetcentrumvanhetsarcomeer,waardoorde spier inkort.Wanneerde spier tegengehoudenwordtzodatzeniet kaninkorten,zalzekrachtontwikkelendoordeoptelsomvanalleminiemekrachtenvandeaparteactievehoofdjes.

Dwarsgestreepte spieren zijn opgebouwd uit lange spiervezels. Die zijn bij elkaar gevoegd tot spierbundels, die samen de samentrekbare buik van de spier vormen. Zowel de aparte spiervezels als de spierbundels en de spier als geheel zijn omgeven door bindweefsel, dat uitloopt in de pezen. Door die pezen is de spier verbonden met het skelet.

Spiervezels zijn op hun beurt opgebouwd uit spierfibrillen, die een typisch patroon van lichte en donkere banden vertonen. Elke spierfibril is opgebouwd uit een reeks sarcomeren. Het sarcomeer is de functionele eenheid van de spier: het bestaat uit actine en myosinefilamenten, die ten opzichte van elkaar kunnen verschuiven. Wanneer een spier samentrekt, schuiven de actinefilamenten tussen de myosinefilamenten: op die manier wordt de spier korter en oefent ze kracht uit.

3 energie voor de spieren3.1 De universele energiedrager in de cel: ATPBijallechemischereacties indecelwaarbijenergieopgenomenofvrijgemaaktwordt,komenweATPtegen.ATPisdeafkortingvanadenosinetrifosfaat.Hetiseenzogenaamdenucleotide;datwilzeggendathetbestaatuiteenorganischebase(inditgevaladenine),eensacharide(ribose)eneenofmeerfosfaatgroepen(inditgevaldrie).Deverbindingvanadenineenriboseheetadenosine:jekandusookzeggendatATPeenverbindingisvanadenosinemetdriefosfaatgroepen.

ATP of adenosinetrifosfaat is een heel belangrijke molecule in het lichaam omdat ze tussenkomt in haast alle reacties waarbij er een overdracht van energie gebeurt. Het bijzondere zit in de bindingen waarmee de tweede en de derde fosfaatgroep aan de molecule gebonden zitten: dat zijn energierijke fosfaatbindingen.

DedriefosfaatgroepenbezorgenATPzijnspecialeeigenschappen.Tweevandedriezijnaandemoleculegebondenviaeenzogenaamdeenergierijke fosfaatbinding.Datwilzeg-gendaterveelmeerenergienodigisomdiebindingtevormendanvoordebindingvaneen normale fosfaatgroep.Datheeft temakenmethet feitdateen fosfaatgroepvrijomvangrijk is,enbovendiennegatiefgeladenbijdezuurtegraad indecel.Daardoor ishetnietzomoeilijkomdeeerstefosfaatgroeptebindenaaneenmolecule,maarveelmoeilijkeromdaarnogeentweedeenzekereenderdeaantebinden.Debindingvandederdevraagtmeerdandubbelzoveelenergiealsdievandeeerste.Omgekeerdkomterookextraenergievrijwanneereendergelijkebindingverbrokenwordt.

inkijk

exem

plaar

11

FosfaatgroepenkunnenvanATPlosgemaaktwordendoorhydrolyse(ziemodule1):

ATP+H2O ADP+Pi+31kJ

ADPstaatvooradenosinedifosfaat:adenosinemettweefosfaatgroepen.Piishetanorga-nischfosfaat.

ADPkannogeenfosfaatgroepafstaan,maardatlevertminderenergieop:

ADP+H2O AMP+Pi+21kJ

AMPstaatvooradenosinemonofosfaat:adenosinemetnognfosfaatgroep.

Ookdelaatstefosfaatgroepkanafgesplitstworden.Datisechtergeenenergierijkefos-faatgroep.

AMP+H2O adenosine+Pi+14kJ

Jezietdatervooralveelenergievrijkomtbijhetafsplitsenvandederdefosfaatgroep.Diereactiewordtdanookhetmeestgebruiktomreactieswaarvoorenergienodigisaantedrijven.Wesprekeninzongevalvangekoppelde reacties:deenergiedievrijkomtbijhetsplitsenvanATPwordtovergedragenopdereagentiavaneenanderereactie.Daardoorreagerendiemakkelijker.

3.2 ATP en spiercontractieATPisooknodigvoordesamentrekkingvandespieren,zoalsvoorzoveelandereenergie-vragendeprocessen.

Wanneer een spier door eenzenuwgeprikkeldwordt, zijn er heelwat tussenliggendestappenvooraleerdeactine-enmyosinefilamentenaanhetwerkgaan (elektrische im-pulsgeleiding, ionenverplaatsingen,vormveranderingenvan regulerendeeiwittenenz.).Eenlateenzeerbelangrijkestapishetvrijgevenvanenergieterhoogtevandemyosine-hoofdjesdoorATP-splitsinginADPenfosfaat.Onderinvloedvandieenergiegaandehoofdjes,dienormaalloodrechtopdemyosine-moleculestaan,zichbuigenineenhoekvan45.Daardoorwordendeactinefilamentennaarhetmiddenvanhetsarcomeergetrokken,waarbijzoalseerdergezegddespierkor-terkanwordenenkrachtkanuitoefenen.

3.3 Hoe komen de spieren aan ATP?EenspierheeftaltijdeenbeetjeATPinvoorraadomaandemeestdringendeenergiebe-hoeftetevoldoen.ATPwordtdaarbijgehydrolyseerddoormyosine:

ATP+H2O ADP+Pi+31kJ

Ditvoorraadjeisechterzeerbeperkt:eennoodvoorraadjezegmaar,hoogstensgenoegvoorhetopwekkenvan5kJaanenergie.Datvolstaatvooreeninspanningvan23se-conden.Wiljeeenlangereinspanningleveren,danmoetjeeenenergiebronvindendiejetoelaatjeATP-voorraadaantevullen.Datgebeurtinverschillendestappen,uitverschil-lendebronnen.Diebronnenverschillenindesnelheidwaarmeezeaangesprokenkunnenworden,inhunvermogen(deenergiediepertijdseenheidvrijkomt),eninhuncapaciteit(d.w.z.detotaletijddatzeaangesprokenkunnenworden).

EeneerstebronvanextraATPiscreatinefosfaat(CP).Creatinefosfaatiseenorganischemoleculedieookeenenergierijkefosfaatbindingbevat.HetkanditfosfaatoverdragenopADP,waardoorATPontstaat.

creatinefosfaat+ADP creatine+ATP Ditsysteemkanmeteeninactietreden:devoorraadATPkanopdezemanierduszeer

snelaangevuldworden.

myosineATP-ase

myosineATP-ase

creatinekinase

inkijk

exem

plaar

12

Dehoeveelheidcreatinefosfaatindespierenisechterbeperkt:voldoendevoor15kJenergie.Datisvoldoendevooreeninspanningvan1020seconden.Belangrijkaandezevormvanenergieleveringisdatdeenergiezeersnelterbeschikkinggesteldwordt,endatergeenafvalproductenontstaanzoalsmelkzuur.Ookhetopnieuwaanvullenvandevoorraadcreatinefosfaatnadeinspanninggaatsnel:naongeveer1minuutisdevoor-raadterugoppeil.

Alsdeinspanninglangerduurtdan20seconden,treedteenandermechanismeinwer-king:deglycolyse,watomslachtigerookweldelactische anaerobe fasegenoemd.

Glycolysebetekentletterlijksplitsingvanglucose,endatiskortsamengevatookwatergebeurt.Uiteenmoleculeglucosemet6koolstofatomenontstaanviaeenaantalreactiestweemoleculenmet3koolstofatomen:pyrodruivenzuur of pyruvaat.Bijdezeomzettingontstaanook2 moleculen ATP.Dezereeksreactiesgaatdoorinhetcyto-plasma,buitendemitochondrin.

glucose 2pyrodruivenzuur+2ATP

Zolangdezuurstoftoevoernaardespiernietvoldoendeis,blijftdeenergieleveringbe-perkttotdeglycolyse.Hetgevormdepyrodruivenzuurwordtdanomgezetinmelkzuur(=lactaat).

pyrodruivenzuur+2H melkzuur

Indezeomstandighedenkaneenmaximaleinspanning4590secondenvolgehoudenworden.Bijeen langere inspanningwordterzoveel lactaatgevormddatdewerkingvandespiereninhetgedrangkomt.Jekrijgteengevoelvanuitputtingendespierenvoelenpijnlijkaan.

Nahet stoppen vande inspanningwordt het lactaat grotendeelsweggevoerd doorhetbloed,waarhetopgevangenwordtdoordelever,hethartendenieren.Dieorga-nenkunnenlactaatalsenergiebrongebruiken.Hetduurt15minutenvoorongeveerdehelftvanhetlactaatisverdwenen,enongeveer45minutenvoorhethelemaalwegis.

Deglucosedienodigisvoordeglycolyseisafkomstigvandehydrolysevanglycogeen,datindespieropgeslagenligt.Datiseenvoordeel,omdathetdannietviahetbloedaangevoerdmoetworden.Bijeenlangdurigeinspanningwordtookglycogeenuitdeleverafgebrokentotglucose,diedanviahetbloeddespierenbereikt.

HetlactaatsysteemisbelangrijkomdatheteensnellevormingvanATPmogelijkmaakt.Bijeensportprestatievangemiddeldeduur(400m,800m)ishetdevoornaamstebronvanenergie.

Naarmatededuurvandeinspanningtoeneemt(vanaf23minuten)zalookhetaan-deelvandeaerobe energielevering toenemen,opvoorwaardetenminstedatervol-doendezuurstofaanwezigis.Hetpyruvaatdatbijdeglycolysegevormdwerd,wordtdanopgenomenindemitochondrinenondergaatdaareenlangereeksreactieswaar-bij het volledig afgebrokenwordt totCO2 en water. Die reacties leverenbovendiengenoegenergieopvoordevormingvan36 moleculen ATP.

2pyruvaat+5O2 6CO2+4H2O+36ATP

DezevormingvanATPiseencondensatiereactie:

ADP+Pi ATP+H2O

Ookvetzuren,dieontstaanbijdehydrolysevanvetten,kunneninditsysteemingeschakeldwordenomenergieteleveren.Hetaandeelvansacharidenenvettenindeenergieleveringisafhankelijkvande intensiteitendeduurvande inspan-ning:alsdeintensiteitgrootis,wordenerrelatiefveelsa-chariden verbruikt. Naarmate de inspanning langer duurt,zullenermeervettenverbruiktworden. Spiercellen bevatten grote aantallen

mitochondrin.

inkijk

exem

plaar

13

Omjegewichtondercontroletehouden,wiljevooralvettenverbruiken:daarvoorhoefjedusgeenzwareinspanningenteleveren,maarjekanzehetbestwelzolangmogelijkvolhou-den.

Hetgrotevoordeel vanhetaerobesysteem isnatuurlijkdatereengrotehoeveelheidATPgevormdwordt.95%vandeenergiedieuitglucosekanvrijgemaaktworden(36vande38ATP-moleculen)komttijdensdezefaseterbeschikking.Bovendienkomenergeenafbraakproductenvrijdievermoeidheidindehandwerken.Indesportzalhetaerobesys-teemdaaromvooralgeschiktzijnvoorlangdurigeinspanningen.

Indeloopvandetijdkomendeverschillendeenergiesystemendusnaelkaarinactieineenbepaaldevolgorde,elkmethuneigenvoor-ennadelen.Inonderstaandetabelvindjeeenoverzicht.

(Metvermogenbedoelenwedehoeveelheidenergiediepersecondekanafgegevenworden.

Metcapaciteitbedoelenwedeperiodedatdeinspanningkanvolgehoudenworden)

Naargelangdeduurende intensiteit van jesportgebruik jeandere energiesystemen:vooreenkortekrachtexplosie(bv.hoogspringen)haaljejeenergieuithetATPdatjealtijdinvoorraadhebt.Duurtdiekrachtexplosielanger(zoalsbij100msprint)danspreekjeookjecreatinefosfaatvoorraadaan.Bijnoglangereinspanningengebruikjedeglycolyse(vanafeensecondeof10)ofhetaerobegedeeltevandeademhaling(vanaf2-3minuten).Datlaatstekanwelalleenalsdetoevoervanzuurstofgasnaarjespierengrootgenoegis.

Jehoeftnatuurlijk nietheel je sportprestatie langdezelfdeenergiebron tegebruiken:bijhetwielrennengebruik jegedurendederit (eenlangdurige,nietzointenseinspan-ning)hetaerobesysteem.Bijdespurthebjeechterextrakrachtnodig:danschakeljedeglycolysein.

Een spier trekt samen door toedoen van ATP: een molecule die dienst doet als universele energiedrager in de cel. De energie zit in energierijke fosfaatbindingen: wanneer die verbroken worden (door hydrolyse) komt er meer dan dubbel zoveel energie vrij als bij het verbreken van een gewone fosfaatbinding.

De spier gebruikt energie uit ATP om de actinefilamenten naar het midden van het sarcomeer te schuiven: de spier wordt dan korter en oefent kracht uit.

Als de eigen ATPvoorraad op is, kan een spier op drie manieren aan nieuwe ATP komen: door overdracht van fosfaat van creatinefosfaat op ADP door het anaerobe gedeelte van de ademhaling of glycolyse door het aerobe gedeelte van de ademhaling.

Deze drie systemen komen na elkaar in actie. Het CPsysteem is geschikt voor heel korte inspanningen, de glycolyse voor iets langere (vanaf een seconde of 10) en de aerobe ademhaling voor nog langere (vanaf 2 3 minuten).

Systeem Energiebron Tijdstip Tijdsduur Vermogen Capaciteit Melkzuur Sport

ATP ATP Onmiddellijk 2-3s Groot Klein Neen Hoog-springen

CP CP Onmiddellijk 7-10s Groot Klein Neen 100msprint

Glycolyse Glycogeen Na10s 10-90s Groot Vrijklein Ja 400m

Aeroob Glycogeen+vetten

Na2-3min. onbeperkt Klein Groot Neen 10000mlopen

inkijk

exem

plaar

14

4 Drie soorten spiervezelsGoedemarathonloperszijnmeestalzwakkesprinters,eneengoedesprintermaaktweinigkansomeenmarathontewinnen.Datheeftallestemakenmetdebouwvanhunspieren,enmeerbepaaldmetdesoortenspiervezelswaaruithunspierenopgebouwdzijn.

Haile Gebrselassie (Ethiopi) wint de marathon van Berlijn in 2008 in een nieuwe wereldtijd van 2 uur, 3 minuten en 59 seconden.

Sprinters bij de start

Inonslichaamkomenerdriesoortenspiervezelsvoor:witte,rodeengemengde.Zehebbenverschillendeeigenschappenen samenzorgenzeervoordatonze spieren indemeestverschillendeomstandighedenefficintkunnenwerken.Hetverschiltusseneensprintereneenmarathonloperzitvooralindeverhoudingtussenhetaantalwitteenrodevezelsinhunspieren.

Deverschillendesoortenspiervezelsverschillenindekrachtdiezekunnenontwikkelen,indesnelheidwaarmeezekunnenwerken,inhunweerstandtegenvermoeidheidDetabelbiedteenoverzichtvandeeigenschappenvandeverschillendesoortenvezels.

Wit Gemengd Rood

MyosineATP-ase Snel Snel Traag

Snelheid Snel Snel Traag

Kracht Groot Middelmatig Klein

Diameter Middelmatig Groot Klein

Mitochondria Weinig Veel Veel

Myoglobinegehalte Laag Middelmatig Groot

Uithouding Zeerlaag Middelmatig Groot

Ademhaling Anaeroob Aeroob Aeroob

Witte vezels(ookwelsnelleglycolytischevezelsgenoemd)hebbeneengroterediame-terdanderode,entrekkensnellerenkrachtigersamen.HunmyosineATP-asewerktsnellerdandatvanrodevezels.Zewordengebruiktbijsnelle,krachtigebewegingen.

Hunwittekleurkomtdoorhetlagemyoglobinegehalteendebeperkteaanwezigheidvanhaarvaten.

Rode vezels(ookwellangzameoxidatievevezelsgenoemd)hebbeneenkleinerediame-ter,trekkentragerenminderkrachtigsamenenwordeneerdergebruiktbijlangzame,nauwkeurigebewegingen.HunmyosineATP-asewerkttragerdandatvanwittevezels.

Lichtmicroscopische opname van een dwarse doorsnede door een skeletspier (40 x). Let op het onderscheid tussen de rode vezels (langzame vezels) en witte vezels (snelle vezels).

inkijk

exem

plaar

15

Hunrodekleurhebbenzevandegrotehoeveelheidmyoglobinediezebevatten.Myo-globineiseeneiwitdatzuurstofgaskanbinden:datzuurstofgasisnodigvoorde(ae-robe)energieopwekkingindespiercellen.Rodevezelsbevattenmeermitochondrindanwitte.

Gemengde vezels (ookwelsnelleoxidatievevezelsgenoemd)bevattenmindermyo-globinedanrodevezelsentrekkensnellersamen.Hunafmetingenliggentussendievanwitteenrodevezels.

Gemiddeld genomen bevat ons lichaam 50% rode vezels, 35% gemengde vezels en15%wittevezels.Dezeverdelingverschiltnaargelangdespier;zobevattenderugspie-ren (die langdurige inspanningenmoeten leverenomhet lichaam recht tehouden) inverhoudingmeerrodevezelsdandedijspieren,dievooralkorte,krachtigebewegingenmoetenuitvoeren.

Despiervezelsoortenhebbenelkhunvoor-ennadelen: WittevezelsvormenATPdoorglucoseomtezetteninmelkzuurviadeglycolyse.Daar-

voor isgeenzuurstofgasnodig.Deglucose is afkomstiguitdegrotehoeveelhedenglycogeendiedevezelsbevatten.Omdatdieglucosenietdoorhetbloedmoetaange-voerdworden,kunnenwittespiervezelszeersnelreageren.

Hetnadeelisdatzesnelvermoeidrakenomdathetvrijkomendemelkzuurhunwerkingbelemmert.

Rodevezelszijnbeterdoorbloeddanwitteenkunnenveelzuurstofgasbindendoorhetmyoglobinedatzebevatten.Dankzijditzuurstofgaskunnenzeglucoseaerooboxide-rentotCO2enH2O,watveelmeerATPoplevert.

RodevezelstrekkenlangzaamsamenomdatzehetATPslechtslangzaamsplitsen.Hetgrotevoordeelvanrodevezelsisdatzeeenveelgroteruithoudingsvermogenhebbendanwitteomdatzegeenmelkzuurproduceren.

Deverhoudingtussendeaantallenwitteenrodespiervezelsisaangeboren.Marathon-lopersbezittentot80%rodevezels,sprinterstot60%witte.Trainingverandertdaarnietveelaan;jeontwikkeltdeafmetingenenprestatiesvanderodeofwittevezelsnaar-gelanghetsoorttraining,maarniethunaantal.

Spieren bestaan uit drie soorten spiervezels: witte, rode en gemengde. Witte spiervezels halen hun energie vooral uit de glycolyse. Daarom zijn ze vooral

geschikt voor korte inspanningen. Ze zijn sterker dan rode spiervezels.

Rode spiervezels zijn minder krachtig dan witte. Omdat ze vooral het aerobe gedeelte van de ademhaling als energiebron gebruiken, zijn ze vooral geschikt voor lange inspanningen.

Bij training ontwikkel je de spiervezels die je voor jouw specifieke sporttak nodig hebt. Je ontwikkelt daarbij wel hun grootte en kracht, maar niet hun aantal.ink

ijkex

empla

ar

16

5 Prestaties en hartritmeHetniveauwaaropjehetbesttraint,hangtafvanhetdoeldatjepreciesnastreeft:wiljegewooninconditieblijven,wil jejegewichtondercontrolehoudenofstreefjetop-prestatiesna?De Italiaanse biochemicusConconi vond een eenvoudigemethodeomhet niveau vansportinspanningeninteschattenendusdoelgerichtertekunnentrainen.

5.1 De hartcyclusInrustslaathethartongeveer70keerperminuut.Elkehartslagbestaatuiteenreeksge-beurtenissendievoortdurendherhaaldwordt:dehartcyclus.

Fasen van de hartslagA Boezems trekken samen, kamers ontspannenB Boezems ontspannen, kamers trekken samen

Decyclusbegintwanneerdehartspiernoginactiefis.Devoorkamers(=boezemsofatria)wordendangevuldmetbloed,waarbijtegelijkookaldekamers(ventrikels)doorheendehartkleppengedeeltelijkgevuldworden(ziefiguurA).Devoorkamerstrekkendansamenomnogmeerbloedvandevoorkamersnaardekamerstestuwen.Daarnatrekkendekamerssamen(ziefiguurB),waardoorhetbloedindegroteslagadersgestuwdwordt(aortaenlongslagader).Tenslotteontspantheelhethartzichenvullendevoorkamerszichweermetbloed.Deverschillendehartkleppenzorgenervoordathetbloedindejuisterichtingwordtge-stuwd.

Harttonenontstaandoorhetdichtklappenvandehartkleppen.Een1stetoonistehorenwanneerdekleppentussenboezemsenkamersdichtklappen(bijhetsamentrekkenvandekamers)eneentweedetoondoorhetdichtklappenvandekleppennaardeaortaenlongslagaders(alsdekamerszichontspannen).Heelditproceskanjevolgendoorjepols-slagoptenemen:jevoeltdaarhetslaanvanjehartinjepolsslagader.Datvoelendoejebestmetjemiddel-enringvinger,nietmetjeduim:jezouhetkloppenvandeslagaderdaarinkunnenverwarrenmetdievanjepolsslagader.Telhetaantalslagenin15secondenenvermenigvuldigdatgetalmetvier:datgeeftjehetaantalslagenperminuut.Herhaaljetellingeenpaarkeerenberekenhetgemiddelde.

Elkepolsslagstemtovereenmeteensamentrekkingvandehartkamers:eensystole.Deperiode tussen twee systolen,wanneer het hart zich vultmet bloed, noemenwe eendiastole.

inkijk

exem

plaar

17

5.2 Inspanningsniveau en hartritmeNaarmatejejeharderinspant(meerver-mogen levert) vragen je spieren meerzuurstofgas, dus meer bloedtoevoer. Jehartreageertdaaropdoorsnellerteslaan,en dus meer bloed naar de spieren tepompen.Alsjejehartritmeregistreertbijtoenemende inspanning, stel je vast datdathartritmerechtlijnigstijgtinfunctievan het ontwikkelde vermogen, tot opeenbepaaldinspanningsniveau.Vanafdatinspanningsniveau verloopt de stijgingvanhethartritmemindersnel;dekrom-me vlakt geleidelijk af. We noemen datinspanningsniveauhetafbuigpunt(Vd).

vermogen(W) 212 226 241 252 266 274 282 298 317 348

HF(slagen/min) 139 148 154 161 164 169 174 179 182 184

Dewaardenzijngebaseerdopdeprestatievaneentopsporter

5.3 Sportprestaties en melkzuurVooreenefficintewerkingvandespierenmagdehoeveelheidmelkzuurdievrijkomtbijdeenergieopwekkingniettegrootworden:melkzuurbenvloedtdespierwerkingimmersnadelig.Hetveroorzaakteengevoelvanuitputtingenpijnindespieren,zodatbijeentehogemelkzuurconcentratiedeinspanningwelgestaaktmoetworden.Melkzuurremtookdewerkingvandeenzymendiedespierdoenfunctioneren,enbe-schadigtdespiercellen.Tenslotteverminderteenteveelaanmelkzuurdecordinatie.

Bijeenkorteinspanning(gewichtheffen,hoogspringen,sprint,400mlopen...)isdatnietzonprobleemomdaterzichindekortetijddatdeinspanningduurtnietgenoegmelk-zuurkanopstapelenomeennadeligeffecttehebben.Atletendiedezesporttakkenbeoe-fenen,gebruikenvooralde(aldannietlactische)anaerobemaniervanenergieopwekking,omdatdieveelkrachtoplevert.Zetrainendatsysteemdanookspeciaal.

Bijlangdurigeinspanningenkanerwelmelkzuurgeproduceerdworden.Het isbelangrijkdaternietteveelgevormdwordt,endatdemelkzuur-concentratiebenedeneenbepaaldegrensblijft(algemeen4mmol/l,maarsterkafhankelijkvandepersoon).Detrainingisdaarooknaaraange-past;wezeggendatjevoorlangdurigeinspan-ningenmoettrainenonderdeaeroobanaerobe drempel, of onder de grens tussen aerobe enanaerobeenergievoorziening.Datbetekentdatwetrainenophetmaximaleinspanningsniveaudatdezuurstoftoevoertoelaat.Wordtdiegrensoverschreden,danwordteendeel vandeglu-cose anaeroob omgezet,met de vorming vanmelkzuurtotgevolg.

loopintensiteit(%) 28 47 60 71 76 83 89 92

HF(slagen/min) 1,6 1,7 2,0 3,0 4,0 5,6 7,8 9,8

120

130

200 220 240 260 280 300 320 340

140

150

160

170

180

190

vermogen (W)

HF (slagen/minuut)

2

0200 40 60 80 100

4

6

8

10

loopintensiteit (%)

melkzuurconcentratie(mmol.l-1)

inkijk

exem

plaar

18

Deaeroob-anaerobedrempelkanjebepalendoordemelkzuurconcentratieinhetbloedtemetenbijsteedstoenemendeinspanning.Toteenbepaaldinspanningsniveaublijftdemelkzuurconcentratieongeveerconstant,omdathetgevormdemelkzuurmeteenver-werktwordtinhetaerobegedeeltevandeademhaling.Vanafeenbepaaldinspannings-niveauisdeopnamecapaciteitvanhetaerobesysteemechterteklein:erblijftaltijdeenbeetjemelkzuuroverendeconcentratieervaninhetbloedneemtsneltoe.Hetinspan-ningsniveauwaarbijdatgebeurt,noemenwedeaeroob-anaerobedrempel.

5.4 Verband tussen hartritme en melkzuurproductie: de Conconi-test

Hetopvolgenvandemelkzuurconcentratieinjebloedismisschiendebestemethodeomjeoptimaleinspanningsniveautebepalen,maarnietdemeestpraktische:zeveronder-steltimmersdatjeopregelmatigetijdstippenbloedafneemtenerdemelkzuurconcen-tratieinmeet.Gelukkigzijneranderemethodendieminderomslachtigzijn.EenvandemeestbekendeisdemethodevanConconi.Conconiontdektedathetinspan-ningsniveauwaarbijjehartritmemindersnelbeginttoetenemen(hetafbuigpunt)ookhetniveauiswaarbijdemelkzuurconcentratieinjebloedbeginttoetenemen(deaeroob-anae-robedrempel).Wezeggendatereengoedecorrelatieistussendemelkzuurkrommeendehartslagkromme.

120

130

180 200 220 240 260 280 300 320 340 360

140

150

160

170

180

190

9

8

7

6

5

4

3

2

200

vermogen (W)

melkzuurconcentratie(mmol.l-1)

HF (slagen/min)

Vd

vermogen(W) 200 214 227 234 246 250 265 276 297 300 325 328 350

HF(slagen/min) 146 149 152 159 164 168 171 175 177

lataatconc.(mmoll1)

1,9 2,2 3,0 4,4 5,8 7,6

Dewaardenzijngebaseerdopdeprestatievaneentopsporter

Jekandusjeanaerobedrempelookbepalenaandehandvanjehartslagfrequentie.Hoehogerdeinspanningwaarbijjehartslagkrommeafbuigt,hoehogerjeanaerobedrempel,endus:hoebeterjeconditie.

EenConconi-testwordtafgenomenopeenatletiekpistevan400m,metmerktekensop200men400m.Deteststartnaeenopwarmingvan1015minuten.Deatleetdraagteenhartslagmeter.Bijdetestzelflooptdeatleeteenaantalkerennaelkaar200m,tel-kenseenbeetjesneller(bv.tebeginnenbij70svoor200m),endittothijnietsnellermeerkan.Bijelkerondewordtdehartslagfrequentiegeregistreerd.

inkijk

exem

plaar

19

Wezettendehartslagfrequentiesuittegendesnelheidenbepalenhetafbuigpunt.Datafbuigpuntgeefteenbeeldvandetrainingstoestand.Iemandmeteenzeerslechtecon-ditieheeftzijnafbuigpuntbv.albij9km/h,eentopsporterbij18of20km/h.

Ook om de optimale trainingsintensiteit te bepalen kan je uitgaan van de hartslag-frequentie.Webepalen eerst demaximumhartslagfrequentie (HFmax)met een inspan-ningstesthetbest ondermedisch toezichtof doormiddel van een schatting.Demaximumhartslagfrequentieisafhankelijkvandeleeftijdenkangeschatwordenaandehandvanonderstaandeformules:

HFmax=226leeftijdvoorvrouwen

HFmax=220leeftijdvoormannen

Alsalgemeneregelkanjestellendathetuithoudingsvermogenverbetertalsergetraindwordtbijminimum55%vandemaximalehartfrequentie.Dieintensiteitblijktdemini-maleprikkeltezijnomdeconditieteverbeterenbijongetraindepersonen.Voorgetraindemensenligtdezedrempelhoger,namelijkopcirca65%vandemaximalehartfrequentie(ACSM-richtlijnen,1998).

Eenanderemanieromdeminimaleoefenhartfrequentietebepalen,isviadeformulevanKarvonen:

HFminimaal=HFrust+0,40(HFmaxHFrust)voormensenmeteenzittendleven

HFminimaal=HFrust+0,50(HFmaxHFrust)voorgetraindepersonen

Omeentrainingseffecttekrijgenmoetdusnietzointensiefgetraindworden.Eentrai-ningaan65%vandemaximalehartfrequentieisimmerseentrainingdielangetijdkanaangehoudenwordenmetweinigofgeenmoeite.Tijdenszulketrainingenkanjeooknogrustigeenpraatjeslaanenraakjezekernietbuitenadem.

De hartcyclus begint wanneer het hart nog in rust is: het vult zich dan met bloed. In een tweede stap wordt het bloed van de voorkamers naar de kamers geperst, doorheen de hartkleppen. Daarna trekken de kamers samen waardoor het bloed in de grote slagaders gestuwd wordt. Ten slotte ontspant heel het hart zich weer.

Harttonen ontstaan door het dichtklappen van de hartkleppen.

Bij langdurige inspanningen kunnen je spieren het best niet te veel melkzuur produceren.

Bij toenemende inspanning blijft de melkzuurconcentratie in je bloed constant, tot op het niveau waarop je lichaam het melkzuur niet snel genoeg meer kan verwerken bij gebrek aan voldoende zuurstoftoevoer. Dat niveau noemen we de aeroobanaerobe drempel.

In rust slaat het hart ongeveer 70 keer per minuut. Bij toenemende inspanning neemt je hartritme toe tot op een bepaald punt: vanaf daar vermindert die toename. We noemen dat punt het afbuigpunt.

De Italiaanse biochemicus Conconi ontdekte dat het afbuigpunt (Vd) samenvalt met de aeroobanaerobe drempel (AT) en baseerde daarop een conditietest.

Je maximale hartritme hangt af van je leeftijd. Training heeft al effect als je traint bij een hartritme van 55 65% van je maximale

hartritme.

inkijk

exem

plaar

20

6 het belang van trainingEengevolgvantrainingisdatdehartslagfrequentiebijeenbepaaldeinspanninggeleide-lijkvermindert.Geleidelijkaanmoetdeintensiteittijdenshettrainingsprogrammadanookopgedrevenwordenomdeminimumhartfrequentietebereiken.

Hoe meer je boven de minimumhartfrequentie gaat trainen, hoe groter de conditie-verbeteringzalzijn.Maarnaasteenminimaledrempeliserookeenmaximaledrempel:deanaerobedrempel.Trainenbovendezedrempelverbeterthetuithoudingsvermogennietmerkbaar.Waardezebovensteofanaerobedrempelzichpreciesbevindt,isindividueelverschillendensterkafhankelijkvaniemandstrainingstoestand.Bijzeergoedgetraindeatletengaatdittot95%vandemaximalehartfrequentie.Gemiddeldligtdezedrempeltussen70en90%vandemaximalehartfrequentie.

Deeffectenvanregelmatigsporten:

toename van het hartvolume.Hethartvolume,datnormaalschommelttussen600en800ml,kandoortrainingtoenementot900tot1300ml.Daardoorneemthetslag-volumeenhethartdebiettoe.Wesprekeninditgevalvaneensporthart.

daling van de hartslagfrequentie in rust. Duursporters hebben in rust eenhartslag-frequentie van 40 50 slagen per minuut. Bij niet-sporters is die frequentie 70 80slagenperminuut.

betere doorbloeding van de spieren(hartspierenskeletspieren)doorhetontstaanvanextrahaarvaatjes.Daardoorwordtdezuurstofvoorzieningvandespierverbeterd.

toename van de hoeveelheid myoglobine in de spier.Daardoorkandespiermeerzuur-stofopnemenenkrijgendemitochondrinindespiercellenmeerzuurstof,waardoordecelademhalingverbetert.

toename van het aantal mitochondrin in de spiercellen alsgevolgvaneenverbetering van het aerobe ademhalingsproceswordenmindergly-

cogeenreservesaangesprokenenwordtermindermelkzuurgeproduceerd.

Training is effectief vanaf een bepaald minimaal inspanningsniveau. Er is echter ook een maximaal inspanningsniveau waarboven training weinig zin heeft of zelfs schadelijk is.

Het trainingseffect is het gevolg van een groot aantal biologische factoren die vooral het aerobe functioneren van de spieren stimuleren.

inkijk

exem

plaar

21

7 gewichtsbeheersing door sportSportisnietalleenvoortopsporters.Sportdoejenietalleenomdathetsteedssneller,ho-gerofverdermoet;jekanooksportenomjealgemeneconditieteverbeteren,jegewichttehelpenbeheersen...Enwatmeeris:omdieeffectentebereiken,hoefjenietperseeenechtesporttebeoefenen;gewonedagelijksebezighedenwerkenopdezelfdemanier.Wattelt,isdatjeinbewegingblijft.

Overgewichtkomtsteedsmeervoor,ookbij jongeren.Devoornaamsteoorzaak isdatweteveelenteenergierijketen,endatweteweinigbewegen.Behalvehetfeitdatjejeeroncomfortabelbijvoelt,zijnerrisicosaanverbonden:hart-envaatziekten,diabetes,overbelastingvanjegewrichten...

Overgewichtontstaatdoordaterietsmisismetjeenergiebalans:jeneemtmeerenergieopdanjeverbruikt.Deovermaatwordtinjelichaamopgeslagenalsvet.Jekandiebalansoptweemanierenopnieuwinevenwichtbrengen:doorjeopnamevanenergieteverkleinenofdoorjeverbruiktevergroten,bijvoorbeelddoorsport.

Hetprobleemmetditenisvaakdatzemoeilijkvoltehoudenzijn(destrengereversiestoch).Ookkomendekilosernahetditensnellerterugbijdanzeverdwenenzijn(hetgevreesdejojo-effect).Sportkandaareenaantalnietteversmadenvoordelentegenoverstellen:bovenopdecontroleover jegewicht krijg jeeenverbeterdeconditie cadeau,zowelpsychischalsfysiek.Bijhetsportenproducerenjehersenenimmersendorfine,hetzogenaamdegelukshormoon:daardoorgajejeookpsychologischbetervoelen.

Voor eengoedegezondheidzou jeperweekminstens8500 kJmoeten verbruikenbijlichaamsbeweging.Datkanechtesportzijn,maarookdagelijksebezighedenzoalsjeka-meropruimen,detuinharken...Probeerelkedag(oftochbijna)wat lichaamsbewegingtenemen:hetbestkan jemin-stens1250kJperkeerverbruiken.Oefeningendieeenvoortdurendeinspanningvereisenofwaarbijgrotespiergroepengebruiktworden(zoalsstevigwandelen,fietsen...)vergenmeer energie dan inspanningen met onderbrekingen, of inspanningen waarbij kleinespiergroepengebruiktworden.Indetabelvolgenenkelevoorbeeldenvanactiviteitenmetdeenergiedieerbijverbruiktwordt.Zegeldenvooreenpersoonvan70kgoprecreatiefniveau.Letwel:hetenergie-verbruikdatgegevenwordt,ishettotaleenergieverbruik.Omnategaanhoeveelenergiejeextraverbruikt,moetjeerjebasisenergieverbruikvanaftrekken(BMR,ziemodule1).Diebedraagtvoor jongerenvan18tussende240ende350kJperuur,afhankelijkvangeslacht,lengteengewicht.

Activiteit Totaal energieverbruik (kJ/h)

Wandelen 840-1260

Dansenenlichteaerobics 850-1700

Turnen 850-2100

Harken 950

Fietsen 1050-2950

Opruimen 1100

Step-aerobics 1250-2100

Zwemmen 1250-3000

Tennis 1700-2100

Joggen 2500-3800

Langlaufen 2500-3800

Spitten 3000

inkijk

exem

plaar

22

Hetisbetergedurendeeenlangeretijdeenlichteinspanningtedoendaneenzwareinspan-ninggedurendeeenkortetijd.Bijeenlichteinspanningwordenimmersrelatiefmeervettenverbranddanbijeenzware:bij6065%vandeHFmaxkomt65%vandeenergieuitvet,en35%uitsachariden;bij7580%vandeHFmaxkomtmaar45%vandeenergieuitvetten,en55%uitsachariden.Vooralhetvetverbruikisbelangrijkvoorhetgewichtsverlies.Praktischgezienkomtheteropneerdatjevoorgewichtscontrolehetbesttraintbij6070%vandeHFmax.Bijeenpersoonvan20jaaroudkomtdatneeropeenhartritmevan120140slagenperminuut.Een intensere inspanning levertgeengroterevetafbouwop.Doordeafbraakvandeglycogeenvoorraadontstaatweleenhongergevoel,zodatdekansgrootisdatjejegewichtsverliessnelgaatgoedmakendoortebeginneneten.Bijeenintensereinspanningisdekansopspierpijnenblessuresbovendiengroter,zodatjedetrainingmisschienvroegtijdigmoetafbreken.Wiljeineenlaterstadiumextraaanjeconditiegaanwerkeninplaatsvanalleenaanjegewicht,dankanjedehartslagfrequentiewaarbijjetraintopdrijventot7080%vandeHFmax:140-160slagenperminuutvooreen20-jarige.

Door sport verbeter je niet alleen je conditie, ze kan je ook je gewicht helpen beheersen. Belangrijk daarbij is dat je langdurig aan een relatief laag inspanningsniveau traint: dan is de afbraak van vetten het meest efficint.

8 Prestatiebevorderende middelen en methoden: gezonder zonder?

Doping ishet toedienenvanstimulerendemiddelenombetereprestatiesteleveren.DeoudeGriekenlust-teneralpapvan.Zijgebruiktenalkracht-enpresta-tieversterkendemiddelenomdeel te nemen aandeOlympischeSpelen.

Topsport zonder doping? Het lijkt een utopie. Top-sportersenhunomgevingzijnheelgewiekst inhet vinden vanmiddeltjes diehenzonder al te veelinspanningeenvoordeelopleverentenopzichtevandeconcurrentie.Vaakzijnzeookdedopingcontroleseenstapjevoor.Metmaskerendemiddelenkunnenzedeuitslagvanbloed-enurineonderzoekenbehoorlijkbenvloeden.HetInternationaalOlympischComit(IOC)heefteenlijstopgemaaktmetmaarliefst300soorten doping, die onderverdeeld kunnenworden in verschillende groepen verbodenmiddelenenverbodenmethoden.Destoffendiehetvaakstalsdopinginhetnieuwsko-menhebbentemakenmettweeeffecten:hetkwekenvanmeerspierenendiespierenefficintermaken.ink

ijkex

empla

ar

23

8.1 Meer spieren kwekenUiteraardword jesterkerals jemeerspiermassakweekt;tenminstealsdiespierenvangoedekwaliteitzijn.Productendiejedaarbijkunnenhelpen,zijnanabole steroden(ana-bool = opbouw-bevorderend; sterode= afgeleid van cholesterol). Het gaat dan vooraloverhetmannelijkegeslachtshormoontestosteronenafgeleideproducten.Testosteron is de reden waarommannenmeer spiermassa hebben dan vrouwen. Hetzorgtvooreentoenamevandeeiwitproductie,endusvandespiergroei.Deafgeleideproductendoenhetzelfde,vaakzelfsnogsterker.Zewordengebruiktommeerkrachtteontwikkelen.Datkomtnatuurlijkvanpasinallesporttakken,maarvooralintypischekrachtsportenalsgewichtheffen,kogelstotenenspeerwerpen.Er zijn grote gezondheidsrisicos verbonden aan het gebruik van anabole steroden:leverfunctiestoornissenenleververval,hartafwijkingen,eendepressievestemming,eenhogereagressiviteitenmeerseksueledriften.Bijmannenleidthettoedienenvandezemiddelentotverkleiningvandetestikels.Bijvrouweniserjuistsprakevanvirilisatieofvermannelijking(o.a.mannelijkebeharingeneengestoordemenstruelecyclus).

Sportersdiebetraptwordenophetgebruikvantestosteronbewerenvaakdatzegewoonzelfopeennatuurlijkewijzeveeltestosteronproduceren.Bijeendopingtestkanjeech-teronderscheidmaken tussen lichaamseigenen synthetisch testosteron: zo vallendedopingzondaarsdantochdoordemand.

Testosteron is een sterode hormoon.

Erzijnnoganderehormonenmeteengelijkaardigewerking,zoalsgroeihormoon(HGH).Datishethormoondataangemaaktwordtinjehypofyse,enwaarvanjeextraveelpro-duceertinjepuberteit:hetveroorzaaktdanjegroeispurt.Groeihormoondatalsdopingtoegediendwordt,isvoorlopignietopspoorbaarinhetbloed.

8.2 Spieren efficinter laten werkenUitwatvoorafging,zaljewelonthoudenhebbendathet(vooralbijduursporten)belang-rijkisdatdespierengoedvanzuurstofgaswordenvoorzien.Datzuurstofgaskomtindespierenviahetbloed,meerbepaaldviade rode bloedlichaampjes.Deredeneringissimpel:hoemeerrodebloedlichaampjes jebloedbevat,hoemeerzuurstofhetnaar jespierenkantransporteren.Omaanmeerrodebloedlichaampjestekomen,zijnerverschillendemogelijkheden.

Eennatuurlijkeeneerlijkgezegdnietzonheelefficintemethodeistrainenopgrotehoogte:eenhoogtestage.

Opgrotehoogteziterminderzuurstofgasindelucht.Omjelichaamondanksdatlagezuurstofgehaltetochtelatenfunctioneren,reagerenjenierenmethetaanmakenvanerythropoietine(Gr.erythros:rood,poiein:maken),ofteepo.Epoiseenkleineiwitdatwerktalshormoon:hetwerkt inop jebeenmerg,zodatdatsneller rodebloedcellengaataanmaken.AlsjedanlaterterugindeLageLandenkomtomtesporten,hebjeeenvoordeeltenopzichtevanjeconcurrentendiegeenhoogtestagedoorlopenhebben:jouwbloedbevatimmersnogeenheletijdmeerrodebloedcellendanhethunne,enkandaarommeerzuurstoftransporteren.

Onnodigtezeggendateenhoogtestageperfectlegaalis.

De Amerikaan Floyd Landis won de Ronde van Frankrijk in 2006. Later bleek dat hij testosteron gebruikt had.

Testosteron wordt in de sport gebruikt om de spiermassa te vergroten.

inkijk

exem

plaar

24

Waaromzoujejeechterdemoeitegetroostenvaneenhoogtestagealsjeepogewoonkankopeninplaatsvanhetzelfteproduceren?Epowordtallangdoordefarmaceu-tische industriegemaakt als geneesmiddel tegenbloedarmoede (anemie). Zoalswelvakergebeurt,werdalgauwontdektdathetookwelvoorminderprijzenswaardigedoeleindentegebruikenis.

Inhetbeginwerdepogesoleerduitdeurinevanmensen.Dezenatuurlijkeepoheeftalsnadeeldathijsnelafgebrokenwordtinhetlichaam,zodatjeergvaakeennieuwedosismoetinspuiten.Daaromwerdalsnelovergeschakeldoprecombinanteepo:epodiegeproduceerdwordtdoorbacterindiedaardoorgentechnologiegeschiktvoorgemaaktzijn.Daardoorishetnietalleenmogelijkveelgemakkelijkerenveelmeerepote produceren,wetenschappers kunnen de bacterin ook een chemisch aangepastevormvanepolatenproduceren,dieveelmindersnelafgebrokenwordtinhetlichaamendusmindervaakmoetwordeningespoten.In2008ismenaandederdegeneratietoe(CERA),enaaneenvierdegeneratiewordtge-werkt.Dieisnogveelgesofisticeerderomdatgebruikwordtgemaaktvangentechnolo-giebijmensen(ofvoorlopignogbijdieren).Menwilalshetwareeenextragenvoorepoinplanteninheterfelijkmateriaalvaneenatleet,zodatdieopeennatuurlijkemaniermeerepogaataanmaken.Dezetechniekisnogineenexperimenteelstadium.

Hetgebruikvanepogaatgepaardmeteengrootrisico.Eenteveelaanrodebloedcellenmaakthetbloedstroperig,waardoorhethartextrabelastwordtendekansopbv.eentrombosetoeneemt.Degevolgenkunnenfataalzijn:meerdereatletenzijnalgestor-venmeestalinhunslaapdoorepo-gebruik.Synthetisch(=toegediend)epokanbijdeopsporingbiochemischonderscheidenwor-denvanhetepodatdoordeatleetzelfgeproduceerdwordt.

De Italiaanse renner Riccardo Ricco van het Saunier Duval team was de eerste renner die betrapt werd op het gebruik van epo van de 3de generatie (CERA).

Een medewerker van het Franse nationale antidopinglaboratorium in ChatenayMalabry (net buiten Parijs) test urinemonsters.

Dit bureau is verantwoordelijk voor de controles tijdens de Tour de France. Vele dopingmiddelen zijn in de urine terug te vinden.

inkijk

exem

plaar

25

contextHematocriet

Eeneersteaanwijzingdatiemandepogebruiktheeft,iseenverhoogdehematocrietwaarde(HT).Datishetvolumevanhetbloeddatdoordebloedcellenwordtingenomen,weergegevenalseenfractieofinprocenten.Dehematocrietwaardewordtbepaalddooreenbuisjebloedtecentrifuge-ren.Onderinverzamelendanderodebloedcellen,daarbovenopdewittebloedcellenenbovenindebuishetplasma.

Normale waarden: Mannen:40-54%Vrouwen:37-47%

Denormale hematocrietwaarde van vrouwen in de vruchtbare leeftijd is lager dan die vanmannen,omdatvrouwenmetdemenstruatieijzerverliezen.Mensendieopgrotehoogtele-ven,zoalsKenianenofBolivianen,hebbenvannatureeenveelhogerehematocrietwaardedanlaaglanders.

Zowel zeer hoge als zeer lage hematocrietwaarden brengen gezondheidsrisicosmet zichmee.Mensenmetzeerlagehematocrietwaardenlijdenaanbloedarmoede.Mensenmetzeerhogehematocrietwaardenhebbenstroperiger(viskeus)bloedwaardoorermeerrisicoszijnophart-envaatziekten.

BijhetwielrennenenenkeleanderesportenwordteenstartverbodopgelegdaansportersmeteentehogeHT-waarde.Degrensisdaarbij0,50,maarvoorsportersmeteenvannaturehogehematocrietwaardegeldteenuitzondering.Ditstartverbodiseigenlijknietbedoeldalsschor-sing,maarvoordegezondheidvandesport(st)er.

Een derdemanier om aan extra rode bloedcellen te komen is bloeddoping. Daarbijwordtbijeensporter6tot8wekenvooreenwedstrijdeenhalvetoteenheleliterbloedafgenomen.Derodebloedlichaampjeswordeneruitgefilterdeningevrorenbij-80C.Kortvoordewedstrijdkrijgtdesporterzijnrodebloedcellenterug:daardoorheefthijmeerrodebloedcellendannormaal,want indetussentijdheeftzijn lichaamnieuwerodebloedcellenaangemaakt.Decapaciteitvanhetbloedomzuurstofnaardespierentetransporteren,isdussterkverhoogd,watdesportprestatiestengoedekomt.

Hetrisicobijbloeddopingishetzelfdealsbijepo:devisco-siteit(=stroperigheid)vanhetbloedverhoogt,watdedoor-stromingbemoeilijkt.Doordathetbloedvaaknietinidealeomstandigheden bewaard en toegediend wordt, is er ookeenrisicoopinfectieofvergiftiging.

Alsdeatleetbloedgebruiktvaneendonor(homologebloed-doping), zoals Vinokoerov in 2007, kan ditmakkelijk opge-spoordworden: de rode bloedcellen van verschillende per-sonenvertonenimmersopspoorbareverschillen.Alshijzijneigenbloedgebruikt(autologebloeddoping) ishetmoeilij-ker:voorlopigisdaargeenopsporingsmethodevoor,maarerwordtaangewerkt.

Erbestaanookkunstmatigezuurstofdragersofmiddelendiehetplasmavolumevergroten:diezijneveneensverboden.

Iedereen bewonderde de Kazach Alexander Vinokoerov van het Astanateam toen die in de Ronde van Frankrijk van 2007 puike prestaties neerzette, ondanks zware tegenslagen. Later werd Vinokoerov gediskwalificeerd wegens het gebruik van bloeddoping.

inkijk

exem

plaar

26

8.3 Chemische stoffen als dopingStimulantiazijnstimulerendemiddelendiehetzenuwstelseloppeppen.

Eenveelgebruiktstimulerendmiddeliscafene,datjeterugvindtinkoffie,cola,theeensommigeenergiedrankjes.Cafenestondtot2004opdezwartelijstvanhetWADA(WereldAnti-DopingAgentschap),maarwerdervanafgevoerdomdatdehoeveelhedendieeenrisicovormenvoordegezondheidookdesportprestatiesnietbevorderen.Hetlaatstewoordovercafeneisechternognietgezegd.

Amfetaminen en cocane zijn drugs die het zenuwstelsel sti-muleren.Nainnamestijgtdehartslagendebloeddruk;jevoeltjeenergiekenactief. Inde longengaande longblaasjesmeeropenstaan en de bloedcirculatie in de spieren neemt toe. Zokrijgendespierenmeerzuurstofenishetlichaaminstaattoteengroterefysiekeprestatie.

Debijwerkingenvandergelijkestimulerendemiddelenzijnover-moedigheid,rusteloosheid,angst,duizeligheid,hoofdpijn,beven,slaapstoornissen, nervositeit, hartritmestoornissen, agressiefgedragenhallucinaties.Heelwattopsportersstiervendoorhetgebruikvanditsoortmiddelen,tijdenshunsportoferbuiten.

DemedicijnenModafinilenRilatine(vitamineR)horenookindezecategoriethuis.

Marco Pantani (Il Pirato) won in 1998 zowel de Giro als de Tour. In 1999 raakte hij betrokken bij een dopingschandaal. In 2004 overleed hij als gevolg van een overdosis cocane.

Narcotica en analgeticazijnmedicijnendiepijnstillendwerken.Voorbeeldenzijnmorfine,codene,methadonenstoffenmeteenontstekingsremmendewerking(bijvoorbeeldpa-racetamol).Dezemiddelenbevorderendesportprestatieniet,maarzeverminderenweldepijndiesomsmetzwarefysiekeinspanningengepaardgaat.

Diureticazijnvochtafdrijvendemiddelendiegewoonlijkaanhartpatintenwordenvoor-geschreven.Zezorgenervoordatdebloeddrukdaaltendathethartminder intensiefmoetpompen.Demiddelenbiedendesporterhetvoordeeldatdiemindersnelvermoeidraakt.Daarnaast worden diuretica vaak gebruikt om het gewicht te verminderen. Voor eenvechtsporter,bijvoorbeeld,kanhetbelangrijkzijnomineenbepaaldegewichtsklassete-rechttekomen.Diuretica kunnen ten slotte anderdopinggebruikdat kanwordenaangetoond indeurineverdoezelenomdatzedeurineproductieverhogen.Debijwerkingenvandiureticazijngering.Duizeligheideneendrogemondkunnentijdelijkoptreden.

DelijstvanhetIOCbevatookeenreeksstoffenwaarvoorbeperkingengelden,zoalsalcoholencannabis.Verdervermeldtdelijstnogeenaan-talstoffendiededopingcontrolemanipuleren,zoalsmiddelendiedezuurgraad vanurine veranderenendaardoordedetectie vandopingbemoeilijken.

Jacques Rogge, hoofd van het Internationaal Olympisch Comit, zeiooitineeninterview:MisschienishetnaeftehopenopdopingvrijeOlympischeSpelen.Bedrogplegenzitmenseninhetbloed.Watdenkjij?

Jacques Rogge, voorzitter van het Internationaal Olympisch Comit (IOC)

inkijk

exem

plaar

De meest gebruikte dopingmiddelen hebben te maken met het aankweken van extra spiermassa (anabole steroden) of het verhogen van de zuurstoftoevoer naar de spieren door extra rode bloedcellen (epo, bloeddoping). Naast het feit dat het gebruik ervan niet eerlijk is, brengen de meeste dopingmiddelen gezondheidsrisicos met zich mee.

De kern van de zaakDrie soorten spieren Onslichaambevatdriesoortenspieren:

Skeletspierenvertoneneentypischdwarsgestreeptpatroonenmakenwillekeurigebe-wegingenvanhetskeletmogelijk.

Gladde spierenvertonendatdwarsgestreeptpatroonnietenzorgenvooronwillekeurigebewegingenvandeorganen.

Dehartspierisdwarsgestreeptmaarbestaatuiteenandersoortvezelsdanskeletspieren.Zezorgtvoordeonwillekeurigebewegingenvanhethartenpompthetbloeddoorhetlichaam.

Bouw en werking van een skeletspier Dwarsgestreeptespierenzijnopgebouwduit langespiervezels.Dezezijnsamengevoegd

totspierbundels:zijvormendesamentrekbarebuikvandespier.Zoweldeapartespierve-zelsalsdespierbundelsendespieralsgeheelzijnomgevendoorbindweefseldatuitlooptindepezen.Doordiepezenisdespierverbondenmethetskelet.

Spiervezelszijnzelfopgebouwduitspierfibrillen,dieeentypischpatroonvanlichteendonkerebandenvertonen.Elkespierfibrilisopgebouwduiteenreekssarcomeren.Hetsarcomeerisdefunctioneleeenheidvandespier:hetbestaatuitactine en myosinefilamentendietenopzich-tevanelkaarkunnenverschuiven.Wanneereenspiersamentrektschuivendeactiefilamententussendemyosinefilamenten:opdiemanierwordtdespierkorterenoefentzekrachtuit.

energie voor de spieren EenspiertrektsamendoortoedoenvanATP:eenmoleculediedienstdoetalsuniversele

energiedragerindecel.Deenergiezitinenergierijke fosfaatbindingen:wanneerdiever-brokenwordenkomtermeerdandubbelzoveelenergievrijalsbijhetverbrekenvaneengewonefosfaatbinding.

DespiergebruiktenergieuitATPomdeactinefilamentennaarhetmiddenvanhetsarco-meerteschuiven:despierwordtdankorterenoefentkrachtuit.

AlshaareigenATPvoorraadopiskaneenspieropdriemanierenaannieuweATPkomen: dooroverdrachtvanfosfaatvancreatinefosfaatopADP doorhetanaerobegedeeltevandeademhalingofglycolyse doorhetaerobegedeeltevandeademhaling.

Diedriesystemenkomennamekaarinactie.DaaromishetCP-systeemgeschiktvoorheelkorte inspanningen, de glycolyse voor iets langere (vanaf een secondeof 10), de aerobeademhalingvoornoglangere(vanaf2-3minuten).

27

inkijk

exem

plaar

Drie soorten spiervezels Spierenbestaanuitdriesoortenspiervezels:witte,rodeengemengde.

Witte spiervezelshalenhunenergievooraluitdeglycolyse:daaromzijnzevooralge-schiktvoorkorte inspanningen.Zezijnooksterkerdanrodespiervezels.

Rode spiervezelszijnminderkrachtigdanwitte.Omdatzevooralhetaerobegedeeltevandeademhalingalsenergiebrongebruikenzijnzevooralgeschiktvoor lange inspanningen.

Bijtrainingontwikkeljedespiervezelsdiejevoorjouwspecifiekesporttaknodighebt.Jeontwikkeltdaarbijwelhungrootteenkracht,maarniethunaantal.

Prestaties en hartritme Dehartcyclusbegintwanneerhethartnoginrustis:hetvultzichdanmetbloed.Ineen

tweedestapwordthetbloedvandevoorkamersnaardekamersgeperst,doorheendehart-kleppen.Daarnatrekkendekamerssamenwaardoorhetbloedindegroteslagadersgestuwdwordt.Tenslotteontspantheelhethartzichweer.Harttonenontstaandoorhetdichtklap-penvandehartkleppen.

Bijlangdurigeinspanningenkunnenjespierenbestnietteveelmelkzuurproduceren.

Bijtoenemendeinspanningblijftdemelkzuurconcentratieinjebloedconstanttotophetniveauwaaropjelichaamhetmelkzuurnietsnelgenoegmeerkanverwerkenbijgebrekaanvoldoendezuurstoftoevoer.Datniveaunoemenwedeaeroobanaerobe drempel.

In rustslaathethartongeveer70keerperminuut.Bij toenemende inspanningneemt jehartritmetoetotopeenbepaaldniveau:daarnavermindertdietoename.Hetniveauwaarbijdatgebeurtnoemtmenhetafbuigpunt.

DeItaliaansebiochemicusConconiontdektedathetafbuigpuntsamenvaltmetdeaeroob-anaerobedrempelenbaseerdedaaropeenconditietest.

Jemaximalehartritmehangtafvanjeleeftijd.

Trainingheeft al effect als je traintbij eenhartritmevan55-65%van jemaximalehart-ritme.

het belang van training Training iseffectiefvanafeenbepaaldminimaal inspanningsniveau. Er isechterookeen

maximaal inspanningsniveauwaarboventrainingweinigzinheeftofzelfsschadelijkis.

Hettrainingseffectishetgevolgvaneengrootaantalbiologischefactorendievooralhetaerobe functionerenvandespierenstimuleren.

gewichtsbeheersing door sport Doorsportverbeter jenietalleenjeconditie,zekanjeookjegewichthelpenbeheersen.

Belangrijkdaarbijisdatjelangdurigaaneenrelatieflaag inspanningsniveautraint:danisdeafbraakvanvettenhetmeestefficint.

Prestatiebevorderende middelen Demeestgebruiktedopingmiddelenhebbentemakenmethetaankwekenvanextra spier

massa (anabole steroden)ofhetverhogen van de zuurstoftoevoernaarde spierendoorextrarodebloedcellen(epo,bloeddoping).Naasthetfeitdathetgebruikervannieteerlijkisbrengendemeestedopingmiddelengezondheidsrisicosmetzichmee.

28

inkijk

exem

plaar

29

Leerstof verwerken1 Inhetmenselijkelichaamkomendriesoortenspierenvoor.Welke?Noemminstenstwee

verschillen.

....................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................

2 De contractiele eenheid vaneendwarsgestreepte spier is de spiervezel. Elke spiervezel

bestaatuiteencelmetmeerderekernen:een................................................................

Velespiervezelssamenvormeneen.................................................................,endievormensamende

.............................................vandespier.

Depezen,waarmeedespiermethetskeletverbondenis,wordendanweergevormddoor

................................................................................................................................................................................................................

3 a Misschienweldebelangrijksteorganellenindespiercelzijndemitochondrin.Waaromzijnzijzobelangrijk?

.............................................................................................................................................................................

b Tekeneenmitochondrionenduiddedelenaan.

4 Driebelangrijkeeiwitten inde spiercelzijnactine,myosineenmyoglobine.Wat ishunfunctie?

....................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................

5 Hoewordthetdwarsestreepjespatroonopeenskeletspiergevormd?

....................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................

6 a Eenspiertrektsamendoordevormveranderingvansommigeeiwittendiezebevat.Leguit.

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

inkijk

exem

plaar

30

b Verduidelijkmeteenfiguur.

7 DesamentrekkingvaneenspierhangtafvaneenmoleculedieATPheet.a WaarvanisATPdeafkorting?

.............................................................................................................................................................................

b Watiserbijzonderaandezemolecule?

.............................................................................................................................................................................

c Hoelaatzedespiersamentrekken?

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

8 a OpwelkedriemanierenkaneenspiercelhaarvoorraadATPaanvullen?Geeftelkenseenkorteomschrijving,engeefaanofhetaerobeofanaerobeprocessenzijn.

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

b Welksysteemishetsnelstaanspreekbaar?

.............................................................................................................................................................................

c Welksysteemleverthetgrootstevermogen?

.............................................................................................................................................................................

d Welksysteemheeftdegrootstecapaciteit?

.............................................................................................................................................................................

9 Noteervooronderstaandedisciplineshoejeaanjeenergiekomt.

a gewichtheffen:..................................................................................................................................................................

b 110mhorden:....................................................................................................................................................................

c 400m:......................................................................................................................................................................................

d 3000m:...................................................................................................................................................................................

e marathon:..............................................................................................................................................................................

inkijk

exem

plaar

31

10 Watishetverschiltussenrodeenwittespiervezelswatbetrefthunsnelheid,ontwikkeldekracht,uithoudingenmaniervanenergieopwekking?

....................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................

11 a Wittespiervezelszijnwitomdatzeveel ..........................................bevatten.Waaromisdatnuttig?

.............................................................................................................................................................................

b Rodespiervezelszijnrooddoorhunhogegehalteaan...............................................Waaromisdatnuttig?

.............................................................................................................................................................................

c Rodespiervezelszijnbeterdoorbloeddanwitte.Waaromisdatnuttig?

.............................................................................................................................................................................

d Welkespiervezelszijnhetmeestgevoeligvoorvormingvanmelkzuur:rodeofwitte?Verklaarjeantwoord.

.............................................................................................................................................................................

e EensprinterheeftvooralWITTE/RODEspiervezelsinzijnbeenspieren,eenmarathon-lopervooralWITTE/RODE.Schrapwatnietpastenverklaarjeredenering.

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

12 Waaromisdevormingvanmelkzuurindespierennadeligvoorhunwerking?

....................................................................................................................................................................................

13 a Watisdeaeroob-anaerobedrempel?

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

b Watishetafbuigpunt?

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

c WatontdektedeItaliaansebiochemicusConconiinverbandmetdezetweegegevens?

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

inkijk

exem

plaar

32

14 a Een langeafstandsloper heeft belang bij een hoge anaerobe drempel of een grootaeroobvermogen.Watbetekentdat?

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

b Heefteenkogelstoterbelangbijeenhogeanaerobedrempel?Waarom(niet)?

.............................................................................................................................................................................

15 Alsjejegewichtondercontrolewilhoudendoortesporten,kanjebetereenlichteinspan-ningdoengedurendelangetijd,daneenzwareinspanninggedurendekortetijd.Leguit.

....................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................

16 a Watisheteffectvantestosteronofandereanabolesteroden?

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

b Watzijnderisicos?

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

17 a Watisheteffectvanepo?

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

b Watzijnderisicos?

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

18 a Heefteenhonderdmeterloperbelangbijhetnemenvanepo?Waarom(niet)?

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

b Bestaanervormenvandopingdieeenhonderdmeterlopernogbetereprestatieskun-nenopleveren?Verklaarjeantwoord.

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

c Heefteenmarathonloperbelangbijhetnemenvanepo?Waarom(niet)?

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

inkijk

exem

plaar

33

19 a Watishetverschiltussenepovandeeerste,tweedeenderdegeneratie?

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

b Watishetvoordeelvandemeestrecentevorm?

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

20 Judokasnemensomsdiuretica.Waarom?

....................................................................................................................................................................................

Omgaan met informatie1 Zoekophetinterneteenmicrofotovaneenskeletspier(overlangs)enduiddeonderdelen

aan.

2 Zoekophetinternetofineenanatomie-atlaseenfiguurvandeledematenmetdebijbeho-rendespieren.Duiddegrotebuigendespieren(flexoren)enstrekkendespieren(extenso-ren)aan.

a Totwelkegroepbehoortdebiceps?

.............................................................................................................................................................................

b Totwelkegroepbehoortdehamstring?

.............................................................................................................................................................................

c Totwelkegroepbehoortdequadriceps?

.............................................................................................................................................................................

3 Mensenmeteenerfelijkdefectaandemitochondrininhuncellenontwikkelensomseenmelkzuuracidose.Zoekopwatdatinhoudtenhoehetpreciesontstaat.

....................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................

4 a Watiseentachycardie?

.............................................................................................................................................................................

b Watiseenbradycardie?

.............................................................................................................................................................................

inkijk

exem

plaar

34

5 Watiseensporthart?Watishetrisicoalsjeeensportharthebt?

....................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................

6 ZoekophetinternetopwieFrancescoConconiis.Waarvanishij,behalvevandenaarhemgenoemdetest,nogbekend?

....................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................

7 Zoekophetinternetdenamenenfotosvanvijfbetraptedopingzondaarsbuitendewie-lersport.Vermeldtelkenswelkesporttakzebeoefenden,enopwelkevormvandopingzewerdenbetrapt.

....................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................

8 a WatishetWADA?

.............................................................................................................................................................................

b WatishetUCI?

.............................................................................................................................................................................

c WatishetASO?

.............................................................................................................................................................................

inkijk

exem

plaar

35

Practica1 a Neemeenbeetjegekooktehamofeenreepjekippenvleesvan0,5cmlangenenkele

mmbreed.b Leghetopeendraagglaasjeenrafelhetuiteenmetbehulpvantweeprepareernaal-

den.c Laatgedurendeeenminuuteendruppel1%methyleengroenof1%karmijnazijnzuur

ophetstukjevleesinwerken.d Voegeendruppelwatertoeenbedekhetpreparaatmeteendekglaasje.e Onderzoekhetpreparaatmeteenmicroscoopbijeensterkevergroting.

Waarneming Dedunnevezelsdiejezietbijdelaatstestapzijnspiervezels.

Tekenhieronderwatjekanzien.

Geefeenkortebeschrijvingvanhoespiercelleneruitzien.

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................

Duiddekernvaneenspiercelaanopdefotohieronder.

2 Neemjehartslaginrustopennoteerhemindetabel.Rendanzosnelmogelijkdeschool-trapop.Meetennoteeropnieuwjehartritme.Als jeschoolmeerdereverdiepingenteltkanjeopelkeverdiepingjehartritmemeten.Alsermaarnverdiepingisherhaaljedeoefeningnogtweekeer.Jekannatuurlijkookeenandereinspanningsproefkiezen.Nadeinspanningblijfjeomdetweeminutenjehartritmemeten.Jenoteerthoelanghetduurtvoorjehartterugaanhetrustritmeslaat.

inkijk

exem

plaar

36

Inspanning/rust Hartritme

Voordeinspanning

Na1trappenloop

Na2xdetrappen

Na3xdetrappen

Na2minutenrust

Na4minutenrust

Na6minutenrust

Rustritmena .......minuten

Desnelheidwaarmeejehartritmetoeneemtbijdeinspanningendesnelheidwaarmeehetterugvaltophetrustniveauzijneenaanwijzingvoorjeconditie.Vergelijkdegegevensvanleerlingendiegeregeldsportenmetdievanleerlingendiezeldenofnooitaansportdoen.Watvalterop?

....................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................

3 AlsjeovereenatletiekpisteeneenhartslagmeterkanbeschikkenkanjeeenechteConconi-testdoeneventueelinsamenspraakmetdeleerkrachtLO:

Opeenatletiekpistevan400mzetjemerktekensop200en400m.Deteststartnaeenopwarmingvan10-15minuten.Jemeetjehartritmemetbehulpvaneenhartslagmeter.Bijdetestzelfloopjeeenaantalkerennaelkaar200m,telkenseenbeetjesneller,bv.tebeginnenbij70svoor200m,totjenietsnellermeerkan.Bijelkeronderegistreertiemandjehartritme.Zetineengrafiekdehartslagfrequentiesuittegendesnelheid(200m/t)enbepaalhetafbuigpunt.

v

HF

inkijk

exem

plaar