Natuurstudie in

en rond de poel

2

Natuurstudie in en rond de poelEr zijn verschillende mogelijkheden om een natuurstudieactiviteit te doen in en rond de poel. In deze brochure vind je enkele goeie voorbeelden gemaakt door leden van de Jeugdbond voor Natuur en Milieu. Neem snel een kijkje en je zal merken dat je makkelijk leuke activiteiten kan doen met je afdeling. Of je de voorbeeldactiviteiten nu apart doet, samen, of gecombineerd met een wandeling en spelletjes.

Inhoudsopgave

Welke activiteit wanneer? 3Paddenoverzet 4

Amfibieën vangen met de fuik 5Amfibieën met een schepnet 7Amfibieën zijn nachtactief! 8Bestuderen van amfibieën 8Waterbeestjes vangen 9Waterbeestjes bestuderen 10Zelf een netje maken 11Libellen vangen 11Libellen bestuderen 12Waterplanten 13Poelenactiviteit 14Waarnemingen.be 15

Onder: heikikkers parend (foto: Bert Willaert)Kaft: kikkerdril (Jonas Dreesen)

3

Welke activiteit wanneer?De periode van het jaar is bepalend voor het voorkomen van fauna en flora in de poel.

Een paddenoverzet kan je enkel op een specifiek moment in het vroege voorjaar doen. Wanneer juist staat verder uitgelegd. Maar dé beste periode om een natuurstudieactiviteit te doen rond amfibieën is het voorjaar. De dieren zitten dan in de poel voor de voortplanting en zijn dan op hun mooist.

Feb Maa Apr Mei Jun Jul Aug Sep

Amfi bieën in de poel

Waterbeestjes

Waterplanten

Padd

enov

erze

tacti

e

Zomercongres! 25-29/7

Koers & AV 17/3

Natuurstudiecongres 14-15/04

Februari Knotmaand Dag van de Natuur

AlgemeenNatuurstudie

Natuurbeheer

Lege

nde

Amfi bieën in de poel

(de jonkies)

Libellen

In de zomer is het echter ook nog mogelijk. In de poelen krioelt het dan vaak van de larven en op de oevers kan je de kleine kikkertjes aantreffen. Onder dood hout kun je ook rustende dieren terugvinden, die overdag de koelte opzoeken.

Waterbeesten bestuderen kan je al redelijk vroeg in de lente tot aan het begin van de herfst doen. De ideale periode voor libellen loopt van begin juli tot eind augustus, ook al heb je ook enkele soorten die vroeger of later vliegen.

Voor planten hoe later in het voorjaar, hoe interessanter het wordt om die te gaan ontdekken. Want dan staan veel meer planten in bloei, wat het determineren er een stuk makkelijker op maakt.

Onder: heikikkers parend (foto: Bert Willaert)Kaft: kikkerdril (Jonas Dreesen)

4

PaddenoverzetDe paddenoverzet gebeurt in het vroege voorjaar. Van zodra de temperatuur terug wat oploopt en het wat regent, trekken de amfibieën immers massaal naar hun voortplantingspoel. Om te vermijden dat de dieren worden platgereden, worden op veel plaatsen in Vlaanderen overzetacties georganiseerd.

Je kan met je afdeling gaan helpen bij een plaatselijke overzetactie, of er zelf een organiseren. Deze links helpen je verder:

Overzicht van alle paddenoverzetacties in Vlaanderen (links in het menu; per jaar): http://www.hylawerkgroep.be/index.php?id=105

Contactgegevens van de verantwoordelijken per locatie: http://www.hylawerkgroep.be/index.php?id=144

Aarzel ook niet de Amfibieën- en ReptielenWerkGroep van JNM (ARWG) te contacteren voor hulp of tips arwg@jnm.be.

Eenmaal de weersomstandigheden goed zijn, wordt iedereen verwittigd, meestal via mail. Vermits het moeilijk te voorspellen is wanneer de amfibieëntrek op gang komt, zullen de activiteiten ook last minute georganiseerd worden. Op de eerste warme (ongeveer 7°), vochtige (regenachtige) avond komt de paddentrek op gang. Eens de trek op gang is, duurt deze zo’n 2-4 weken, altijd tussen 19u en 22u.

Wanneer je dus aan de plaatselijke verantwoordelijke hebt laten weten dat je wilt meehelpen, en je krijgt van hem/haar een seintje, kan je je leden bellen of mailen dat er zeer binnenkort een avondactiviteit georganiseerd worden. Een belboom is ook een optie.

Bruine kikker (foto: Bert Willaert)

5

amfibieen vangen met fuikenUiteraard wil je op een excursie al wel eens een beest vangen om te kunnen tonen aan je publiek. De beste manier daarvoor is door gebruik te maken van fuiken. De dieren lopen binnen via de trechter, waarna ze gevangen zitten in een opvangkamer. Het gebruik van fuiken vraagt wel de nodige verantwoordelijkheid, ze moeten immers op regelmatige tijdstippen geleegd worden.

Zelf een fuik maken

Voor watersalamanders kan je ook makkelijk zelf een fuik maken met behulp van een lege fles. Dit soort fuiken kan je makkelijk samen met piepers of ini’s maken.

Hoe groter de fles en de flessenhals, hoe beter, dus zo’n 5L fles zal het meest succes geven.

- Snij de hals van de fles - Steek de hals omgekeerd terug op de fles - Resultaat: een gelijkaardige trechter zoals een professionele fuik.

Boor je nog enkele gaten in de fles. Enerzijds om die met een stok in de oever te kunnen bevestigen. Anderzijds om het water en de lucht in en uit de fuik te laten.

Tip! Zorg ervoor dat de fles proper is en dat er zeker geen restanten van toxische stoffen inzitten

Tip! Eventueel kan je het mes waarmee je de fles in twee snijdt verwarmen, zo krijg je minder scherpe randen die eventuele beschadiging bij de dieren kunnen veroorzaken.

6

Plaatsen van de fuik

Tijdens het plaatsen van de fuik moet je er voor zorgen dat de opening van de fuik volledig onder water zit en naar het midden van de poel gericht is. Het uiteinde van de fuik met enkele gaatjes, moet boven water zitten, zodat er voldoende zuurstof in de fles kan komen voor de amfibieën eenmaal ze gevangen zijn.

Zorg er ook steeds voor dat de fuik goed aan de oever bevestigd is. We willen immers geen plastiek flessen in onze poelen verliezen…

Hoe meer je er zet, hoe groter de slaagkans! Dieren zitten niet graag lang gevangen, leeg de fuik dus minstens één maal per dag. Amfibieën zijn vooral nachtactief, dus best ’s ochtends. Maar dat kan ook meerdere keren per dag, ‘s ochtends en ’s avonds bijvoorbeeld.

Tip! Opgelet! Hou er rekening mee dat alle amfibieënsoorten in België bij wet beschermd zijn. Daarom is het best om ze zo weinig mogelijk te verstoren.

Tip! De JNM heeft één professionele fuik zoals op onderstaande afbeelding. Je kan ze altijd ontlenen om voor een weekend in je poel te zetten. Mail daarvoor naar winkel@jnm.be.

Alpenwatersalamander mannetje (foto: Bert Willaert)

7

Amfibieen met een schepnet?Amfibieën kan je ook vangen met een schepnet, maar je vermijdt het best zo veel mogelijk. De dieren zijn namelijk schuw en bewegen zich in het water snel voort. Bovendien verstoor je het leven in de poel door te scheppen vrij hard. Indien je dit toch doet, sla dan geregeld een stukje oever over, zodat sommige stukken met rust gelaten worden. Op die manier kan het weinig kwaad.

Om kikkers en padden te vangen, beweeg je best het net onder het dier door. Om salamanders en larven te scheppen steek je het net ver van je uit in het water en trek je het naar de oever toe. Controleer de inhoud van je net goed, want de salamanders zitten soms verborgen in de vegetatie.

Tip! Je kan een complete waterkoffer ontlenen bij JNM. Mail daarvoor naar winkel@jnm.be. Zoek je zo’n koffer liever eerst dichter bij huis, raadpleeg dan http://nme.milieuinfo.be > uitleenbare materialen > koffers.

Fuiken (foto: Frans Geerts)

8

amfibieen zijn nachtactief!Een van de leukste manieren om amfibieën te gaan zoeken is om er gewoon met een zaklamp op uit te trekken. De meeste amfibieën zijn inderdaad ‘s nachts actief, dus door met een lamp in het water te schijnen kun je vaak al veel zien, gaande van de weerkaatsing van de ogen van kikkers aan het wateroppervlak tot baltsende salamanders onder de waterspiegel. Je neemt best een goede zaklamp mee met een krachtige lichtbundel. Bovendien is de avond ook het goede moment om de kikkers en padden te horen roepen.

Bestuderen van amfibieenOver de soorten amfibieën in onze streken vind je al heel wat op het internet:

- http://www.hylawerkgroep.be/index.php?id=75 - http://www.ravon.nl/Soorten/Amfibie%C3%ABn/tabid/116/Default.aspx - http://www.soortenbank.nl/soorten.php?soortengroep=reptielen_en_

amfibieen&menuentry=inleiding

In de JNM-winkel vind je alles wat je kan nodig hebben. Neem maar heel : (www.jnm.be/winkel)

Zoekkaarten zijn u welbekend uit uw piep-tijd. Ze zijn visueel gemakkelijk en is meestal verzorgd met kleurenprentjes. De zoekkaarten zijn voor een freak vrij nutteloos, maar piepers en ini’s vinden ze de max.

Voor met de piepers is ‘Herken paddemanders en slangedissen’ een aanrader (http://www.jnm.be/index.php?a=118&pag=&cat=010100&prod=AMFI001&type=prodpag).

KNNV Veldgids Amfibieën en Reptielen (http://www.jnm.be/index.php?a=118&pag=&cat=010100&prod=AMFI007&type=prodpag).

9

Waterbeestjes vangenHet belangrijkste deel van de poelactiviteit is natuurlijk het zoeken naar de beestjes die echt in de poel of sloot leven. Deze activiteit kan je al redelijk vroeg in de lente tot aan het begin van de herfst doen. Het mooie aan dit soort activiteiten is dat je kan kennismaken met verschillende groepen, gaande van larven van insecten (libellen, eendagsvliegen, muggen,...) tot slakken, bloedzuigers...

Scheppen De bekendste manier om beestjes te vangen is natuurlijk gewoon scheppen met schepnetten. Hiermee kan je de meeste piepers wel een tijdje zoet houden. Een goed waternet is in de JNM-winkel te koop voor 32,16 euro, maar je kan elders ook goedkoper (maar ook minder goed) materiaal vinden. Zorg zeker dat er genoeg netten zijn, dus als de afdelingskas de dure netten niet aankan, kies je beter voor iets mindere kwaliteit.

Patattenzakmethode Naast scheppen is er ook de ‘patattenzakmethode’. Het komt er op neer dat je een maand voor de activiteit een patattenzak, gevuld met een paar bakstenen in de poel gooit en die op activiteit weer bovenhaalt. Als alles goed gaat zitten er nu een hoop waterbeestjes in. Deze ‘luie’ manier om waterdieren te vangen kan je dus naast scheppen ook gebruiken.

Met een geleipot? Verder kan je ook een geleipot aan een touwtje binden en over de bodem schrapen. In de modder zijn ook heel wat beestjes te vinden.

Waterschorpioen (foto: Willem Proesmans)

10

Waterbeestjes bestuderenEenmaal je de dieren hebt gevangen kan je starten met ze bestuderen. Je kan de dieren tijdens de activiteit in aquaria bewaren. Een glazen pot of een wit bakje van bij de Chinees zijn hiervoor ideaal. Zorg wel dat je geen dieren bij elkaar steekt die elkaar opeten (geelgerande watertorren en libellenlarven eten zo ongeveer alles, dus pas op!). Pas ook op dat de poel niet te hard verstoord wordt (geen kikkerdril scheppen,...).

!!!! Let er uiteraard op dat alle beestjes uiteindelijk terug in de vijver belanden. Bewaar ze niet langer dan nodig!

Materiaal: Voor waterbeestjes bestaan er goede zoekkaarten op piepniveau. Je kan er verschillende online vinden. In de JNM-winkel zijn ook enkele goede, geplastificeerde kaarten te vinden voor maar 1,50 euro per stuk. Met een beetje hulp kunnen piepers zo de meeste dieren op naam brengen.

Voor de echte nerds onder ons zijn er in de JNM-winkel (www.jnm.be/winkel) ook tabellen te vinden voor specifiekere groepen, zoals waterpissebedden, slakken, waterwantsen...

Geelgerande watertor (foto: Willem Proesmans)

11

Zelf een netje maken?Het kan ook leuk zijn om met de piepers zelf materiaal te knutselen voor deze activiteit. Schepnetjes zijn vrij eenvoudig zelf te maken. Je hebt hiervoor per netje nodig: een dikke bamboestok, dikke ijzerdraad (liefst met een laagje plastiek), touw, naald en draad en stevig gaas. Een goed bouwplannetje met figuren kan je vinden op: http://www.fietjewaarom.nl/Fietje_Waarom/seizoen/herfst-2006/knutselpagina/Fietje_schepnet.pdf

Voor vlinder/-libellennetjes ga je ongeveer op dezelfde manier te werk, maar je kiest beter voor een kortere stok en lichter, fijner gaas.

Libellen vangenLibellen zijn meestal snelle vliegers, zeker de echte libellen. Het is dus moeilijk om ze te vangen. Met een zwart vlindernet is het iets eenvoudiger als met een wit omdat ze dit slechter kunnen zien. Piepers kunnen uren achter één libel aanlopen. Ze vinden het de max! Wie meer ervaring heeft kan libellen natuurlijk ook determineren met een goede verrekijker.

!!! Libellen zijn ook heel kwetsbaar. De kans dat je tijdens het vangen eentje doodt of verwond bestaat altijd. Zeg dus duidelijk tegen iedereen dat ze voorzichtig moeten zijn!!!

Geelgerande watertor (foto: Willem Proesmans)

12

Libellen bestuderenOok als je libellen vastpakt moet je voorzichtig zijn. Je neemt ze best voorzichtig bij de vleugels vast. Zorg dat je alle vleugels beet hebt. Ook zeker niet te hard drukken (dit is niet echt gezond voor de dieren). Pas uitgekomen libellen (te herkennen aan hun glinsterende vleugels) pak je best niet bij de vleugels vast. Grotere soorten kan je ook bij het borststuk vastnemen. Als je de libel goed hebt bekeken kan je hem ergens zetten (blad, neus van een pieper,...). Geen paniek als hij niet direct wegvliegt, vaak moet het dier terug even opwarmen.

Goede literatuur voor libellen te vinden in de JNM-winkel:

- Voor piepers en ini’s zijn zoekkaarten optimaal. Niet duur en gemakkelijk in gebruik. - De KNNV veldgids voor libellen, waar alle inheemse soorten

door foto’s en enkele tekeningen worden beschreven - Voor wie iets verder wil gaan: ‘Libellen van Europa’ van Tirion,

waar alle Europese en Noord-Afrikaanse soorten met behulp van duidelijke tekeningen uitgelegd worden.

Hoe een libel vasthouden zonder ze te beschadigen (foto: Willem Proesmans)

13

WaterplantenNatuurlijk vind je ook heel wat planten in en rond de poel. En hoe later in het voorjaar, hoe interessanter het wordt om die te gaan ontdekken. Want dan staan veel meer planten in bloei, wat het determineren er een stuk makkelijker op maakt.

Uitzonderingen: op een verstoorde oever vind je het klein hoefblad al in februari in bloei.

Wil je planten determineren, dan neem je best mee:

- Een loupe (of verrekijker omgekeerd houden!), - Een veldgids, determinatietabellen en zoekkaarten die je vindt

in de JNM-winkel (www.jnm.be/winkel). Een zoekkaart voor het determineren van enkele veel voorkomende waterplanten vind je ook online: http://www.betavak.nl/biologie/zoekkaartplanten.gif

- Eventueel een plastiekzak om planten mee te nemen om thuis te determineren. Bevochtig de zak dan een beetje aan de binnenkant om te vermijden dat de planten snel verwelken.

14

Poelenactiviteit2

De voorgaande voorbeeldactiviteiten kan je combineren zoals je wil. Hier dus een voorbeeldje hoe je tot in het uiterste kan drijven!

Zaterdagochtend gaat persoon X één of meerdere fuiken gaan plaatsen in de poel. ‘s Avonds spreek je af met de afdeling en iedereen heeft laarzen en een zaklamp bij zich. Rondom de poel schijn je in het water en als er een schepnet aanwezig is kun je enkele keren scheppen. Enkele bokalen kunnen handig zijn om de dieren aan iedereen te laten zien, zonder de dieren te lang in de hand vast te nemen. Je kan dan ook al een eerste keer de fuik legen en de vangst terug vrijlaten.

De volgende morgen spreek je af om samen met de lokale verantwoordelijke de emmers te gaan legen van de plaatselijke paddenoverzet. Daarna ga je naar de poel en kijk je of er nog nieuwe dieren binnengezwommen zijn in de fuik. Je kan hem dan ook direct terug mee nemen naar huis, tenzij je de poel de volgende ochtend opnieuw wil bezoeken.

Drie weken ervoor had je ook al een patattenzoek in de poel gegooid. Dus die trekken we eruit om er het waterleven op te bestuderen.

Natuurlijk zijn er nog veel andere dieren die rond de poel leven. Je kan dus ook terwijl een deel beestjes is aan het scheppen uit de poel met enkele anderen naar bijvoorbeeld vlinders kijken.

15

Waarnemingen.beOp activiteit is er altijd wel iets gezien, daar kun je niet van onderuit! Die gegevens worden echt van nut als je ze deelt met onderzoekers en alle geïnteresseerden. Tegenwoordig kan dit allemaal digitaal. Hoe? Er bestaat zoiets als www.waarnemingen.be waar je zelf waarnemingen kan invoeren. Deze databank wordt aangestuurd door Natuurpunt. Maar ook de JNM draagt hierbij haar steentje bij. Via deze site worden namelijk waarnemingen van over het ganse land bijgehouden. Er wordt dus heel wat in kaart gebracht én er valt nog massa’s in kaart te brengen. Echt alle waarnemingen zijn er welkom!!

Het is dus een kleintje om na de activiteit de waarnemingen in te geven. Je kan er zelf een account van je afdeling op aanmaken.

Kleine watersalamander mannetje (foto: Bert Willaert)

Deze activiteitenfiche werd samengesteld door vrijwilligers van de JNM in kader van het Poelenproject. Speciale dank aan Bert Willaert, Willem Proesmans, Hanne Hendrickx, Klaas Debusschere en de NatuurstudieWerkGroep (NWG)

Foto’s: Bert Willaert, Willem Proesmans, Jonas Dreesen, Frans Geerts

Meer info:

nwg@jnm.be

JNM Nationaal

JNM BondssecretariaatKortrijksepoortstraat 1929000 Genttel: 09/223.47.81 fax: 09/223.28.05info@jnm.be