1

Nacht van de Duisternis

A c t i v i t e i t e n b o e k j e

2

3

I n h o u d

D u i s t e r n i s ? E s s e n t i e 5N a c h t w a c h t 6N a c h t b e l e v i n g 7V l e e r m u i z e n 8N a c h t v l i n d e r t o c h t 1 2U i l e n t o c h t 1 5S t e r r e n k i j k e n 1 8

Ahoi Duisterling!Zoals beloofd, hier speciaal voor jou het

uitgewerkt activiteitenpakket voor Nacht van de Duisternis, die jaarlijks in oktober

plaatsvindt. Blader het eens rustig door, je vindt vanalles.

Ik wens je alvast die nacht een schitterende sterrenhemel en veel rondgefladder!

Graag zou ik volgende mensen heel erg willen bedanken voor hun expertise: Sander Bruylants, Jan Putteman, Daan Dekeukeleire

en Jelle Van Den Berghe.

Dank Dank*

Voor de layout, vielen dank aan mijn collega Emiel*

Dank aan Vilda voor het gebruik van de foto’s.

Voor vragen of opmerkingen kan je terecht bij veerle@jnm.be

4

Aandachtspunten:• Welke activiteit(en) je ook kiest, het is interessant om de piepers/ini’s eerst een korte

inleiding te geven over Nacht van de Duisternis. Wat is de bedoeling? Waarom is het belangrijk? Daarom heb ik voor jullie een korte powerpointpresentatie (je vindt ze op jnm.be/nachtvandeduisternis) toegevoegd waarin dit alles kort uitgelegd wordt. Gebruiken maar!

• Voor de nachtvlinderactiviteit (pg 12) moet 4 dagen op voorhand een speciaal drankje gebrouwd worden, niet vergeten dus!!

• Indien je bij JNM nationaal een lichtval (voor de nachtvlinderactiviteit) of batdetector (voor de vleermuizenactiviteit) wil ontlenen doe je dit best voldoende op voorhand door een mailtje te sturen naar annelies@jnm.be; 09 223 47 81. Je kan natuurlijk ook langsgaan bij het bondssecretariaat; Kortrijksepoortstraat 192 - Gent.

5

Duisternis??!!!Een essentiële inleiding

Zoals ik in de inleiding suggerreer raad ik aan om aan het begin van de activiteit een klein beetje uitleg te geven bij Nacht van de Duisternis. Kijk hiervoor naar de bijhorende powerpointpresentatie (jnm.be/nachtvandeduisternis) je hoeft het maar af te lezen! Indien die avond het gebruik van een computer onmogelijk is kan je het ook gewoon afprinten natuurlijk.

Wil je nog meer informatie surf dan naar: www.bblv.be/nacht

Een (ini-)AANVULLING op de powerpointpresenatie Vraag de ini’s of ze voorbeelden kennen van lichtvervuilingVb glazen serres, industrieterreinen, winkelverlichting, kerkverlichting of verlichting van andere monumenten, straatverlichting, lichtgevende versieringen,… Vinden ze dit storend?Is er bij hen in de buurt veel lichtvervuiling?Waar in de wereld denken ze dat de meeste lichtvervuiling is?

Toon enkele interessante foto’s Je kunt ze vinden op volgende link: jnm.be/nachtvandeduisternis. Ze zijn van goede kwaliteit, zo kan je ze afdrukken.De foto’s tonen de lichtvervuiling op aarde en in Europa (satelietfoto’s).

Een spelletje: verdeel de ini’s in groepjes (2 of meerdere, afhankelijk van het aantal) en geef ieder groepje de foto’s. Laat ze binnen een beperkte tijd zoveel en zo weinig mogelijk (fel) verlichte steden/landen opschrijven. Wie wint krijgt…….. Afhankelijk van het aantal groepjes moet je de foto’s wel meerdere malen afprinten.

Je kan samen enkele landen overlopen en vergelijken. Bvb De felle verlichting in Japan, Oost-China, Noord-Amerika, Europa en India in vergelijking met Afrika, Zuid-Amerika, Groenland en Australië.

Vanwaar deze grote verschillen in lichtvervuiling denk je? Welke steden kan je duidelijk zien op de foto’s?

Tips om zelf doordacht om te gaan met verlichtingHebben de ini’s tips voor elkaar? Of schenk hen deze.• Gebruik spaarlampen: deze zijn iets duurder maar gaan langer mee en verbruiken minder

energie.• Doof de lichten in ruimtes waar niemand aanwezig is• Doe enkel noodzakelijke verlichting aan

Hierna volgen een aantal activiteiten passend voor een Nacht van Duisternis

6

NachtwachtPiep

Spelverloop

Eén pieper moet ’s nachts de wacht houden (nachtwacht). Deze staat op een vaste plaats in een cirkel in het midden van het terrein. Als begeleiding heb je een terrein afgebakend zodat de piepers niet te ver kunnen lopen in het donker. Iedere pieper krijgt de naam van een dier (je kan hen ook een kaartje geven met de dierennaam op), bijvoorbeeld: aap, koe, schaap, paard, kikker, kat, hond, leeuw, uil, vogel, slang, varken, vlieg… Één voor één maken ze hun geluid. Voor de fun kan je hen ook even opsplitsen in groepjes en één pieper speelt de dirigent. Wanneer de dirigent teken geeft maken ze hun geluid in groep, wat wel voor een kakofonie van geluiden zal zorgen maar wel grappig is.

Hierna begint het spel echt. Alle dieren verstoppen zich en de nachtwacht mag niet toekijken. Daarna staat de nachtwacht in zijn cirkel en telt af van 20 naar 0. In die tijd moeten alle dieren zich komen melden door tot in de cirkel te lopen en hun geluid te maken. De begeleiders controleren ondertussen of iedereen naar voren gekomen is. Daarna spurten de dieren weer het bos in en verstoppen zich voor de nachtwacht.

Als de nachtwacht bij nul zijn ogen opent en iemand kan bespeuren met zijn zaklamp, moet het dier dat gespot is in de cirkel komen staan. De nachtwacht blijft steeds in de cirkel staan. De volgende ronde telt de nachtwacht van 19-O, de volgende keer van 18-0 zodat het steeds moeilijker wordt voor de dieren om zich op korte tijd allemaal te melden bij de nachtwacht.

Als een dier gevangen genomen is kan die toch vrijgemaakt worden doordat een ander dier twee rondjes hurkt rond de gevangene, in zijn eigen dierentaal. De koe kan dus bijvoorbeeld een aap bevrijden door twee rondjes te hurken rond de aap en tegelijkertijd moe-hoeeee te roepen. Let op, want dit moet steeds binnen een kleinere tijdspanne!

Benodigdheden: • Touw dat lang genoeg is om het terrein af te bakenen• Zaklamp

Aantal piepers: minimum 4Aantal begeleiders: minimum 2Duur: kies je zelfPlaats: ergens buiten maar waar voldoende mogelijkheden zijn om je te verstoppen

7

NachtbelevingPiep

VerloopIedere deelnemer doet een blinddoek aan en neemt het touw vast. Je spreekt af dat het een (nacht)wandeling wordt waarbij iedereen stil is en luistert naar de geluiden om zich heen. Als begeleiders leidt je de groep, let er op dat je niet te snel gaat! Op het einde van de wandeling kan je overlopen welke geluiden waargenomen werden.

Je kan ook even een gesprekje houden en enkele vraagjes stellen:• Wie vond het wandelen in het donker leuk? Wie niet? En waarom?• Wat hoorde je?

Daarna kan je samen misschien nog even genieten van de sterrenhemel. (Op pagina 19 vind je een sterrenkijkactiviteit) Zie je veel sterren? Hoe zou dit komen? Heb je elders al meer sterren gezien? Zie je de melkweg?

Benodigdheden: • Touw (lang genoeg in verhouding tot het aantal piepers)• Een blinddoek voor iedere pieper

Aantal piepers: minimum 3Aantal begeleiders: minimum 2Duur: lengte van het parcours kies je zelfPlaats: buiten en ergens waar je wel wat hindernissen kan doen

8

VleermuizentochtPiep en Ini

Vleermuizen herkennen met BatdetectorWat is een batdetector?

Een batdetector is een elektronisch toestel dat ultrasone geluidstrillingen opvangt en omvormt zodat het waarneembaar wordt voor het menselijk oor. De frequentie kan hier met een draaiknop ingesteld worden. Een nadeel is dat je maar één frequentie tegelijk kan beluisteren.

Als er een vleermuis op een andere frequentie roept, mis je hem dus! Door altijd te draaien aan de frequentieknop tussen bijvoorbeeld 25-45 kHz kan je dit probleem gemakkelijk oplossen. Als je dit even beu bent laat je de detector best staan op 45 kHz (hierop hoor je de meest algemene soort, nl. de gewone dwergvleermuis).

Benodigdheden• Batdetector (uitleenbaar bij JNM nationaal)• Sterke zaklamp• Eventueel (maar niet noodzakelijk): veldgids “Zoogdieren van West-Europa” (KNNV)• Handleiding batdetector (jnm.be/nachtvandeduisternis)

Startuur Op zich kan je vleermuizen heel de nacht/avond tegenkomen, maar in het begin van de avond is de activiteit van de beestjes het hoogste. Bovendien is het ook leuker om in de schemering vleermuizen te zoeken, want dan kan je ze vaak nog zien fladderen. Begin je tocht dus op tijd!

Waar De beste plaats voor een vleermuizentocht is een bos- of boomrijk gebied met lanen, oude bomen, open plekken en water (vijvers). Een bosgebied of een groot park zijn ideaal. Een volledig open landschap is niet geschikt voor een vleermuizentocht. Doorkruis ook verschillende habitats. De ene soort vind je in het bos, de andere aan de bosrand of boven een vijver...

Weer en temperatuur De vleermuizenactiviteit is afhankelijk van de temperatuur, de wind en de regen. Bij regen zul je weinig vleermuizen vinden. Bij koud en/of winderig weer zal je ook weinig succes hebben, maar dan kan je toch nog vleermuizen vinden op beschutte plekjes in of langs het bos.

9

Voornaamste soorten

Om een vleermuis aan de hand van zijn geluid te determineren zijn de piekfrequentie, de klank en de klankverandering belangrijk. De piekfrequentie is de frequentie waarop je de vleermuis het luidst en best hoort. De verschillende klanken zijn moeilijk te beschrijven. We maken onderscheid tussen nat geluid (als druppels op een plaat, plop plop…) en een droge ratel (trrrrrr…). Heel belangrijk is ook de mogelijke klankverandering als je naar een hogere en een lagere frequentie gaat.

Ook het jachtgedrag en de lichaamsbouw en de grote van de vleermuis zijn zeer belangrijke determinatiekenmerken. Op pagina 10 en 11vind je een handig tabeltje en een afbeelding met de voornaamste kenmerken.

Spotten

Een toffe manier om de vleermuizen te zien die je hoort is spotten met een straffe zaklamp. Het makkelijkste is om hiervoor een vijver op te zoeken. Hier kan je vaak watervleermuizen tegenkomen. Watervleermuizen vliegen altijd op enkele cm boven het water (zie ook de afbeelding bij vlieggedrag), waar ze muggen en schaatsrijders proberen te vangen. Als je je lamp horizontaal houdt boven het water en schijnt als je een geluid hoort kan je de watervleermuizen zien. Let ook op hun witte buik.

Ecologie

Vleermuizen zijn de enige vliegende zoogdieren. In Vlaanderen komen een twintigtal soorten voor, maar de meeste zijn erg zeldzaam en moeilijk te vinden. Toch kun je met behulp van een batdetectortocht vlot 4-5 soorten tegenkomen.

Alle vleermuizen in Vlaanderen zijn insecteneters. Eén dwergvleermuis eet al vlot 300 muggen per nacht! Vleermuizen zijn niet blind, maar om hun weg te vinden ‘s nachts maken ze gebruik van echolocatie (= sonar). Ze roepen héél erg hoge piepjes, veel hoger dan wij kunnen horen (ons gehoor rijkt tot 20 kHz). Aan de hand van de echo kunnen ze een beeld vormen van de omgeving: staat daar een boom, vliegt daar een lekkere mug, enz. Gek he?!

Door hun echolocatie zijn vleermuizen ook afhankelijk van opgaande landschapselementen om zich te orienteren (in een open gebied krijen ze geen echo terug). Daarom vliegen ze langs bomenrijen, houtkanten en hagen als ze zich verplaatsen doorheen het landschap. En net deze bomenrijen, houtkanten en knotwilgen verdwijnen steeds meer uit ons landschap.

Verder hebben vleermuizen ook nood aan duisternis. Voor hun verblijfplaatsen, jachtgebieden en vliegroutes hiertussen zoeken ze donkere plekjes op en vermijden ze straatverlichting. Hier zijn ze immers veel kwetsbaarder voor uilen of andere roofdieren. Maar waar in vlaanderen vind je nog echt duistere plekjes?

10

Bela

ngri

jkst

e ke

nmer

ken

bij b

atde

tect

or o

nder

zoek

11

1. Rosse Vleermuis2. Laatvlieger3. Dwergvleermuis4. Watervleermuis5. Grootoorvleermuis

Afb.: Peter Twiks - Atlas van de Nederlandse vleermuizen (Limpens et al.)

Jachtstrategie, lichaamsbouw en sonar

12

NachtvlindertochtPiep en ini

Nachtvlinders, of motten zoals je zelf wil, zijn fascinerende diertjes die de laatste jaren erg aan aandacht hebben gewonnen. In tegenstelling tot hun neefjes, de dagvlinders, zijn ze minder makkelijk te vinden. Toch mag dit geen reden zijn om ze links te laten liggen. Wist je dat er ook heel wat kleurrijke nachtvlinders rondvliegen die misschien wel nog mooier zijn dan sommige soorten dagvlinders? Met deze korte handleiding kan iedereen aan de slag om samen met piepers en ini’s op een haalbare manier een nachtvlinderinitiatie te organiseren.

Nachtvlinders, waar en wanneer vind ik ze?

Nachtvlinders, zoals de naam al doet vermoeden, zijn voornamelijk ‘s nachts aan te treffen. Daarom is het niet altijd even makkelijk om ze te vinden. Er bestaan gelukkig enkele manieren om de nachtvlinders te lokken zodat we ze niet zelf moeten gaan zoeken.

We voeren ze dronken!

Wist je dat nachtvlinders al wel eens een glaasje wijn lusten? Nachtvlinders zijn tijdens hun leven, wanneer ze niet op zoek zijn naar een partner, bezig met het verzamelen van voedsel. Wanneer je er in slaagt om hun lievelingskostje na te maken kan je er heel wat lokken naar de plaatsen waar jij ze wil. Deze methode, ook wel de smeermethode genoemd, is erg makkelijk uitvoerbaar en bovendien heb je er geen speciale materialen voor nodig.

Met een fles goedkope (of vervallen) rode wijn, een halve kilo suiker en een kluts bier (dus geen heel flesje) kan je een boel soorten lokken. Je mengt de drie ingrediënten in een pot en laat het mengsel vervolgens een dag of 4 staan in een warme ruimte. Hoe warmer de ruimte, hoe beter het gistingsproces verloopt en hoe meer nachtvlinders je zal kunnen lokken. Dat het goedje goed stinkt na 4 dagen wanneer je de pot opnieuw opent is alleen maar positief! En dan kan je op stap.

BenodigdhedenAfhankelijk van de activiteit (zie verder)

StartuurBij valavond

AandachtspuntHet drankje om nachtvlinders te lokken moet 4 dagen op voorhand bereid worden

13

Je neemt een verfborstel en wandelt een parcours af. Op het parcours, dat je bij valavond kan wandelen, strijk je op boomstammen of weidepalen een degelijke hoeveelheid van het smeer uit. Ideaal is om een 15tal plaatsen (je kan er ook minder doen uiteraard) in verschillende biotopen te bestrijken zoals bos, weide, moeras,.... Eens het donker wordt kan je bijvoorbeeld om de 2 uur (kan korter maar wacht minimum een half uur) het parcours opnieuw afstappen en de ingesmeerde plekken controleren op nachtvlinders.

Benodigdheden:• lekker drankje voor de nachtvlinders• potjes om het drankje in te gieten• verfborstels om het drankje uit te smeren• petzls of pillampen om de nachtvlinders te bekijken: wit licht!• een klok om te kunnen timen• een nachtvlindergids: dit is niet noodzakelijk, zie puntje “determineren”

We verblinden ze!

De bekendste manier om nachtvlinders te vangen is met een lichtval. Door een erg fel licht te laten branden kan je op een goede nacht honderden nachtvlinders lokken. Waarom nachtvlinders zo aangetrokken worden door licht is niet met zekerheid geweten. Maar heb je zelf al eens op een zomerse avond op een terras gezeten in je tuin met wat verlichting? Dan zal je wel gemerkt hebben dat het rond de lampen vaak vol vliegt met motten.

Heel wat natuurstudiefreaks en zelfs JNM afdelingen kochten intussen een nachtvlinderval. Bovendien kan je ze uitlenen bij JNM Nationaal. Maar mocht je toch niet aan een echte val geraken kan je met een felle lamp (liefst wit licht) en enkele witte lakens ook al heel wat motten lokken. Laat de lamp op het vrijhangend laken (tussen 2 bomen bijvoorbeeld) schijnen. Na enige tijd zullen er heel wat nachtvlinders op het laken komen zitten.

Benodigdheden:• lichtval (kan je uitlenen JNM Nationaal) of een felle witte lamp en een wit laken• een nachtvlindergids: dit is niet noodzakelijk, zie puntje “determineren”• Indien geen lichtval: touw om het laken op te hangen

Op jacht!

Nachtvlinders kunnen zowel ‘s nacht als overdag ook gewoon gezocht worden met een vlindernetje en wat enthousiasme. In dichte begroeiing houden zich vaak heel wat nachtvlinders schuil die door lichtjes tegen de planten te tikken opvliegen. Met een snelle uithaal met het vlindernet of na een helse achtervolging door bramen en netels kan je ze op deze manier vangen.

14

DeterminerenNachtvlinders determineren is niet gemakkelijk! Alleen al in België heb je om en bij de 800 soorten macro nachtvlinders. Het is dus handig om iemand te vinden met kennis en ervaring die je kan helpen.

Toch hoef je niet steeds te proberen om de soort te bepalen! Vaak zijn nachtvlinders op zich al erg mooi. Zeker met piepers is het belevings- en verwonderingselement van groter belang dan een soortnaam te kunnen plakken op elke mot!

Wil je toch aan het determineren gaan, dan is de “Beknopte veldgids nachtvlinders” van KNNV uitgeverij een niet te missen item! Dit boek is te verkrijgen in de JNM-winkel, Kortrijksepoortstraat 192 - Gent.

Wist-je-datjesOnderstaande wist-je-datjes kan je nog vertellen aan de piepers/ini’s:

• Er heel wat nachtvlinders zijn met prachtige namen? De lieveling, het boterbloempje, de grote beer, de huismoeder en de appeltak zijn enkele voorbeelden.

• Het verschil tussen dagvlinders en motten zit hem in de antennes. Dagvlinders hebben op het einde van hun antennes een knopje staan. Nachtvlinders hebben daarentegen nooit zo een knopje.

• Mannetjes hebben vaak geveerde antennes. Hiermee ruiken ze vrouwtjes soms tot op enkele kilometers afstand!

15

UilentochtPiep en ini

Tijdens de nacht van de duisternis is het natuurlijk de bedoeling om zoveel mogelijk nachtwezens te vinden. Dit kunnen vleermuizen zijn of nachtvlinders of waarom niet eens uilen? Deze mooie grote vogels spreken tot de verbeelding van menig jnm’er. Omdat je misschien niet goed weet waar en hoe je moet zoeken of welke soorten je kan vinden, vind je hier enkele tips en wat uitleg.

Welke soorten vind je in Vlaanderen?In Vlaanderen zijn er 4 soorten uilen gemakkelijk terug te vinden. Hieronder staat kort een omschrijving van de soorten.

Wil je graag meer informatie? Ga dan naar www.waarnemingen.be en zoek daar de uilensoort op: typ rechts vanboven in het venster de naam in van de uil, je krijgt daarna de wetenschappelijke naam te zien. Als je daarop klikt kan je weer rechts vanboven klikken op “informatie”.

STEENUIL

De Steenuil is onze kleinste uil. Deze soort kan je typisch aantreffen in open terrein, zoals weidegebieden waarin knotwilgen staan. Deze knotwilgen worden dikwijls gebruikt als rustplaats, en de boomholten worden gebruikt als broedplaats. Het eten van de Steenuil bestaat uit insecten, regenwormen, vogels en kleine amfibieën.

Dit mooie uiltje kan je het hele jaar door makkelijk waarnemen door met je verrekijker overdag bovenaan de stam van knotwilgen te kijken. Wedden dat je na een paar knotwilgenrijen reeds prijs zal hebben? Ook als de Steenuil toevallig voorbijflitst is hij niet zo moeilijk te herkennen, want zijn formaat en golvende, snelle vlucht zijn kenmerkend.

Zie je hem in een boom zitten, herken je hem aan zijn bleke buik met bruine vlekken en de rugzijde is bruin met aan de kop witte vlekken. De ogen zijn gelig en geven hem een streng uiterlijk.

Benodigdheden• CDspeler: om uilengeluiden af te spelen• Enkele zaklampen• Uilengids kan handig zijn (bijv.: “Uilen van Europa” - T. Mebs - Tirion uitg.)• Geluid van een steenuil: waarnemingen.be/soort/info/34• Geluid van een ransuil: waarnemingen.be/soort/info/310• Geluid van een bosuil: waarnemingen.be/soort/info/77• Geluid van een kerkuil: waarnemingen.be/soort/info/33• CD’s met vogelgeluiden zijn ook te verkrijgen in de JNMwinkel (Kortrijksepoortstraat 192 - Gent)

StartuurStarten wanneer het nog licht is, geluid kan je ook in het donker afspelen.

TipZodra de uil antwoordt stop je best met het geluid af te spelen, zoniet kan de (bos)uil agressief worden.

16

Het roepje van de Steenuil is er eentje om goed in je oren te knopen, want je kan dit makkelijk horen als je ’s avonds tussen de weiden fietst. KIE-ew, een kort en scherp roepje. Dit geluid afspelen in februari-maart en je hebt gegarandeerd succes!

RANSUIL

In ons land, naast de bosuil, de meest voorkomende uilensoort. De Ransuil kan je eveneens in weidegebieden vinden, waar ze graag in kleine bosjes in oude nesten van andere vogels broeden. Het voedsel bestaat vooral uit muizen. Dit wil zeggen dat je in de braakballen van Ransuilen makkelijk botjes van muizen kan terugvinden.

De Ransuil kan je makkelijk jagend waarnemen op een lenteavond in mei of juni. Rustig zwevend zoekt de Ransuil zijn prooi. Een Ransuil naar een muis zien duiken is een waar spektakel!

De ransuil vind je in de winter in kleine groepen bij elkaar in hun ‘roestboom’. Het is dus de kunst om deze roestbomen te vinden. Hiervoor ga je best te raden bij mensen die veel met vogels bezig zijn. Zij kunnen je vast verder helpen. Zie je hem zitten dan herken je hem hieraan. Hij is ongeveer zo groot als een kraai en heeft helder oranje ogen en twee grote oorpluimen. Deze soort is vooral ’s nachts actief.

De roep van het vrouwtje ransuil is een redelijk zwak en nasaal PIEH-ew. Je kan proberen om het geluid in het vroege voorjaar (februari-maart) af te spelen. Makkelijker is het om bedelende jongen, ook wel ‘takkelingen’ genoemd’, te horen roepen. Hiervoor trek je best in mei het veld in. De pas uitgevlogen jongen bedelen dan om de beurt met een hoog gepiep, ‘pieeh’. Let er wel op dat je het nest van deze vogels niet te dicht nadert, zodat je dit jong gezinnetje niet stoort.

BOSUIL

De Bosuil is de grootste van onze Vlaamse uilen. Zoals zijn naam al laat vermoeden broedt deze soort in bossen. Hier broeden ze typisch in boomholten in eiken, of in grote nestkasten. Meer en meer wordt echter het broedgebied van de Ransuil overgenomen, zijnde bosjes aan de rand van weidegebieden. Hier broeden ze in nestkasten die door de mensen werden opgehangen. Leuk zou je denken, maar dat is het niet!

De Bosuil is immers uiterst agressief, en bijgevolg wordt elke Ransuil of Steenuil die in zijn buurt komt verjaagd. Het gevolg is dus dat Ransuilen uit hun natuurlijke biotoop verdwijnen ... Hun voedsel bestaat vooral uit muizen en insecten. Vanaf een uitkijkpost worden deze beestjes opgespoord, waarna ze na een duikvlucht gevangen worden.

Het zien van een Bosuil kan je makkelijkst doen in zijn broedomgeving. Bijzonder geschikt hiervoor is een nestkast. Zorg er wel voor dat je niet te dicht bij de nestkast nadert. Je mag dit niet doen om de vogels niet te verstoren, maar ook omdat Bosuilen in het broedseizoen zeer agressief zijn en jou dus kunnen aanvallen! Kijk met je verrekijker of telescoop naar de opening in een (zeer) grote nestkast, en de kans is groot dat je recht in het huisje van een Bosuil binnenkijkt!

De zang van de Bosuil is eigenlijk de leukste uilenzang die je bij ons kan horen. Het is immers de meest typische zang die je bij een uil kan voorstellen. Die gaat als volgt: ‘Hoeh hoeh hoeoeoeoh’. Vooral in het najaar zingen de vogels het hevigst, omdat ze reeds in het najaar koppeltjes vormen, en de mannetjes dus de vrouwtjes willen versieren.

17

Je kan bosuilen dus vinden door geluiden af te spelen. Nogmaals, let wel op dat je zodra je antwoord hebt gekregen zelf stopt met geluiden af te spelen. Anders denkt de bosuil misschien wel dat je een concurrent bent en dan wil hij zijn territorium verdedigen! In het slechtste geval kan het zelfs zijn dat hij zijn territorium verlaat en dat is toch wel erg triest.

KERKUIL

Je kan hem herkennen aan zijn hartvorminge, vrijwel witte gezichtssluier die rond de ogen licht tot donkerbruin gekleurd is. De Kerkuil broedt typisch in dorpen, waar ze dikwijls broeden in kerken en schuren. Met deze soort moet je een beetje geluk hebben: in sommige afdelingen komen ze veel voor en zijn ze makkelijk waar te nemen, in andere afdelingen worden ze slechts sporadisch gezien.

De kerkuil is namelijk ‘onkerkelijk’ geworden. Zelden kieze paren een kerktoren als broedplaats. Door stads- en dorpsuitbreidingen komen de voedselgebieden van de kerkuil steeds verder weg van de kerktoren te liggen.

De Kerkuil had het lange tijd moeilijk in Vlaanderen, maar door het plaatsen van nestkasten is de soort zich zeker aan het herstellen! Het voedsel bestaat uit muizen, kikkers en insecten.

Als je Kerkuilen wil zien moet je een beetje weten waar ze zich dikwijls ophouden. Zo kan je proberen te achterhalen waar ze ergens broeden. Een goede hulp hierbij is het zoeken van grote witte vlekken op gebouwen, die veroorzaakt worden door de uitwerpselen van de Kerkuil. Als een Kerkuil vaak op een richel van een gebouw zit, dan zal je op de muur onder de richel sporen van uitwerpselen zien. Deze sporen vallen zeer goed op, hou dus een oogje open!

Eens je weet wat de vaste plekjes van een Kerkuil zijn, kan je ’s avonds op pad gaan om hem te zoeken met je zaklamp. Ook kan je vragen bij een boer of je eens in zijn schuur mag kijken, misschien ontdekt jij daar wel een Kerkuil? In het voorjaar worden de jongen van de Kerkuil dikwijls geringd door mensen van de Kerkuilenwerkgroep. Probeer met een boer of ringer af te spreken of je even mag komen kijken tijdens het ringen van de jonge Kerkuilen. Zelf een nestkast proberen openbreken is uiteraard uit den boze.

De zang van de Kerkuil is een schreeuwend sjrrrieee, en lijkt zo uit een griezelfilm te komen.

18

BenodigdhedenEen verrekijker, al is dit niet noodzakelijk

StartuurAls het volledig donker is

SterrenkijkenIni

Vrijwel iedereen is wel eens verwondert over de sterrenhemel. De gigantische afstand waarop sterren zich bevinden, de grote hoeveelheid energie die de zon uitstraalt en de maan, die op aarde eb en vloed veroorzaakt, geeft veel mensen een onwerkelijk gevoel. Zeggen woorden als grote beer, de pleiaden, de poolster of sterrenbeeld je totaal niets en ben je alleen maar door het horen ervan volledig het noorden kwijt?

Nou, dan is de Nacht van de duisternis het perfecte moment om enkele sterren(beelden) te leren kennen.

“Aaaaaj nee zo een saaie uitleg over sterren!??”

Wees gerust! Dat zal niet gebeuren, jullie gaan het allemaal zelf ontdekken en dat door alle verborgen wegwijzers in al die sterretjes te volgen.

Idee: Het kan grappig zijn om de horoscoopbeschrijvingen voor 16 oktober mee te nemen naar de tocht en ze voor te lezen of om gewoon een gesprekje te houden over horoscopen. Je vindt ze in allerlei melige vrouwentijdschriften en krantjes,… Welk is jouw sterrenbeeld en wat zouden specifieke karaktertrekken zijn? Of je waarde hecht aan de inhoud kies je natuurlijk zelf.

Ik begin met tien interessante weetjes op te sommen:

• De maan draait om de aarde en da aarde draait, net zoals de andere planeten uit ons zonnestelsel, rond de zon.

• De zon is slechts één van de vele sterren van ons melkwegstelsel. De melkweg is een sterrenstelsel, een gigantische groep sterren bij elkaar.

• Aan de hemel staan de sterren op een min of meer vaste plaats, daarom staan dezelfde sterren steeds bij elkaar.

• De sterrenhemel bestaat uit verschillende sterrengroepen en deze noemen we sterrenbeelden. Er zijn 88 sterrenbeelden en vanuit het noordelijk halfrond, op onze breedtegraad, is ruim driekwart van de sterrenhemel te zien en zijn zo’n 52 sterrenbeelden zichtbaar. Een deel van de zuidelijke hemel is van hieruit nooit zichtbaar en daar liggen de andere sterrenbeelden.

• Het lijkt alsof de sterren zich toch verplaatsen maar dit komt door de draaiing van de aarde rond haar eigen as. In één dag draait de aarde rond haar as waardoor telkens een ander deel van de sterrenhemel waargenomen wordt. Het zou zelfs mogelijk zijn in 24 uur alle sterren van het noordelijk en zelfs een deel van het zuidelijk halfrond te bekijken, ware het niet dat de zon overdag schijnt waardoor het sterrenkijken onmogelijk wordt.

19

• Moest de aarde enkel om zijn eigen as draaien zouden we iedere nacht dezelfde sterren kunnen zien op hetzelfde tijdstip en dezelfde plaats. Dit is echter niet het geval aangezien de aarde in één jaar tijd ook rond de zon draait . Hierdoor verandert iedere nacht het zichtbare deel van de hemel enigszins.

• Afstanden in de ruimte worden meestal uitgedrukt in lichtjaren (lj). Een lichtjaar is dus geen tijdsaanduiding maar een afstand. Een lichtjaar is de afstand die het licht aflegt in één jaar tijd met een snelheid van ongeveer 300 000km per seconde! Dit komt overeen met 9,5 biljoen kilometer. Niet alle objecten in de ruimte liggen vele lichtjaren weg, sommigen liggen “slechts” enkele miljoenen of miljarden kilometers ver. Deze objecten liggen dan in ons zonnestelsel, zoals bijvoorbeeld de planeten, de maan en vallende sterren.

• Net zoals de aarde draaien ook onze andere planeten rond de zon. Planeten zijn grote brokken materie of samengeklonterd gas. Planeten geven geen licht en daarom zijn ze enkel zichtbaar als de zon erop schijnt. Ten opzichte van de sterren verplaatsen planeten zich langzaam. In het Grieks betekent planeet dan ook “zwerver” en ze onderscheiden zich van de sterren doordat ze niet flikkeren.

• De zon is het helderste object aan onze hemel en staat 150 miljoen kilometer van ons vandaan en heeft een diameter van 1,4 miljoen kilometer. In ongeveer 26 dagen draait ze rond haar eigen as. Waarom is de zon zo geel? Omdat de temperatuur aan de oppervlakte 5500°C bedraagt! Bij andere temperaturen hebben sterren andere kleuren zoals blauwwit, wit of oranje.

• Vallende sterren of meteoren zijn kleine steentjes of ander ruimtegruis die de dampkring van de aarde binnenkomen met heel grote snelheid. Wrijving met de lucht maakt het steentje heet waardoor het verdampt en zo de omringende lucht tot lichten brengt. Indien een grotere steen niet geheel verdampt en het aardoppervlak bereikt spreken we van een meteoriet.

Nu gaan we naar buiten!Als het niet bewolkt is tenminste moet je enkel en alleen maar je hoofd achteruit kantelen en een sterrenhemel zal zich aan jou openbaren! Daarvoor sta je ook best op een open plaats.

De zoektocht begint bij de Grote Beer, ook wel het steelpannetje genoemd. Hij staat in het noorden en niet al te hoog. Dit is een van de makkelijkst te herkennen sterrenbeelden, hieronder vind je een tekeningetje van hoe hij er uit ziet. vind je ook nog een volledige kaart van de hemel waarop je de Grote Beer kan vinden.

LET OP: de zwarte punten zijn de zichtbare sterren, de lijnen trekken we enkel denkbeeldig.

Hiernaast de gehele grote beer want de steelpan is eigenlijk maar een deeltje.

20

Als je de Grote Beer eenmaal gevonden hebt kunnen we echt beginnen. De wegwijzers zijn de twee buitenste sterren van het pannetje van de Grote Beer: als je de lijn tussen nr 1 en 2 naar boven volgt en de afstand tussen die twee 5 keer neemt kom je bij de Poolster, dit is niet zo een heldere ster maar valt wel op want er staan geen heldere sterren rond.

De poolster is ster van de Kleine Beer en is de laatste ster van het pannetje.

Als je nu een lijn trekt tussen nummer zes uit de Grote Beer richting de poolster en je neemt de afstand hiertussen nog een keer verder dan kom je bij 6 heldere sterren uit. Deze hebben -als je goed kijkt- de vorm van en W (of een M). Je hebt nu het sterrenbeeld Cassiopeia gevonden.

Goed, nu jullie opgewarmd zijn gaan we eens een goed zichtbaar sterrenbeeld opsporen. We reizen naar de stier. Daarvoor moet je de lijn tussen ster 1 en 4 van de Grote Beer naar rechts volgen en dit 9 maal de afstand ertussen. Nu moet je ongeveer op een heldere rode ster uitkomen en dit is het oog van de Stier. Ook wel Aldebaran genoemd.

21

Je hebt het misschien gezien of niet maar boven dat oog zit er toch iets raar, het lijkt wel een klein wolkje sterren (twee keer de afstand die je juist negen keer genomen hebt). Dit zijn de Pleiaden, ook wel het Zevengesternte genoemd. Ze stellen 7 zussen voor. Hieronder heb je een foto van hoe ze er uit zien door een verrekijker. De pleiaden zijn perfect met het bote oog te zien, zelf al weet je niet goed op wat te letten.

Later op het jaar zijn de Stier (Aldebaran) en de Pleiaden wel nóg beter zichtbaar.

Ziezo, dit was een basispakketje sterrenkijken.

Als je dit allemaal gevonden hebt mag je jezelf gerust een schouderklopje geven, goed bezig!

Hieronder vind je nog een kaart van de hemel:

22

Ons vogeltje fluit dag en nachtJasmin Lauwaert

Opmerkzame voorbijgangers hebben het misschien al gehoord. Als je in Gent op het Frankrijkplein - aan het Zuid – wandelt, hoor je een vogeltje fluiten. Weinig bijzonder ware het niet dat dit vogeltje ook ’s nachts van geen ophouden weet. Het vogeltje weet niet meer wanneer het slapen moet en is bijgevolg volkomen in de war. Op het plein is het immers niet donker ’s nachts. Is al dat licht wel nodig vroeg het GMF (Gents Milieu Front)zich af.

Overbodige verlichting zorgt voor lichthinder en -vervuiling. Lichthinder staat voor de overlast die kunstlicht veroorzaakt door (direct) te verblinden, zoals uplighters (verlichting van onder naar boven) in het voetpad. Lichtvervuiling is de globaal verhoogde helderheid tijdens de nacht door kunstlicht.

Kunstenaar Philippe Tonnard en GMF willen met de installatie van ‘het vogeltje’ de lichtvervuiling in Gent aankaarten. Het vogeltje krijgt voor haar fluitconcerten energie van een zonnepaneeltje. Enkel als er voldoende licht is fluit het. Dat het zowat de gehele tijd door blijft fluiten, bewijst dat het er ’s nachts niet donker wordt.

Op ‘Nacht van de Duisternis’ gunnen we ons vogeltje definitief rust. Het mag dan gaan slapen. Die avond (16/10/2010) organiseert GMF een debat over het Lichtplan II. Stad Gent heeft alvast haar komst bevestigd. Hou onze activiteitenkalender in het oog voor meer details.

En onthoud: onnodige verlichting is energieverspilling. Verlicht enkel wat nodig is, wanneer het nodig is, en met zo weinig mogelijk hinder.

Meer informatie over het vogeltje vind je op www.hetvogeltje.be. Dit is een project met steun van Stad Gent.

Kunstenaar Philippe Tonnard in de schijnwerpersEen fundamenteel kunstenaar noemt Philippe Tonnard zichzelf. Hij zit ruim twee decennia in het vak, waarbinnen hij van allerlei facetten geproefd heeft: “Ik heb geschilderd, sculpturen en videofilms gemaakt, een toneelstuk geschreven. Ik was vrij productief, totdat ik erachter kwam dat dat eigenlijk heel bourgeois, heel bekrompen was. Ik wilde geen productiemaatschappij meer zijn. Bovendien, wat is nog de waarde van kunst als schilderijen in stapels van tien verkrijgbaar zijn en door machines honderd keer sneller gemaakt kunnen worden? Onze wereld is veranderd en de rol van de kunstenaar daarin ook. Ik wilde er daarom achter komen hoe productief je als kunstenaar kunt zijn zonder daadwerkelijk iets te máken. Mijn motto is dan ook: art is for the spirit”.

Zo ook bij het vogeltje. Naast Philippe zijn artistieke motieven speelt in deze installatie ook de zorg voor een beter milieubeleid en in dit specifieke geval de lichtvervuiling, waardoor planten en dieren een verstoorde dag en nacht cyclus krijgen en wij als Gentenaars de oneindige pracht van de kosmos niet meer te zien krijgen.

Uit Frontaal, driemaandelijks tijdschrift van het GMF www.gentsmilieufront.be

23

De eeuwige sterren schijnen

zodra het donker

genoeg is

24