. MUHAMMED IKBAL

KiTABI ULUSLARARASI MUHAMMED iKBAL

SEMPOZYUMU BiLDiRiLERi

1-2 Arahk '95, istanbul

iKBAL, iSLAMI DiRiLi~ VE iSLAM DUNYASI

Rafiuddin A. H~imi·

Allame Muhammed ikbal buytik bir filozof, ~air, islam dunyasmm, dini ve siyasi, i.inlu bir di.i~uni.ir ve lideridir. 1877 ytltnda Sialkot'da dogdu.

1938 yrlmda oldi.igunde Lahor'un tarihi buytik camisinin haziresine gomi.il­di.i. Onun hayau ve ~ah~malan ideal bir muminin buytik isteklerini ve mu­kaddes ama~larm1 sembolize eder. ikbal, Hindistan'da ve butiin mi.isltiman di.inyasmda politik, kulti.irel, edebi ve sosyal hayatta silinmez etkiler bua­kan buyuk musltimanlardan biridir. Belki, ikbal kadar hi~bir ~air-filozof, insan zihnini nitelik olarak ve yogun bir §ekilde etkilemedi. (Allah'm bir ltitfu olan) Pakistan onun karizmatik ki~iliginin bir~ok sonu~lanndan biri ve onun rtiyalartntn tahakkukudur. Aynyeten mtisluman dtinyastnm farkh bolgelerinde devam eden geli~melerde de onun ele§tirel di.i§tincelerinin ve heyecan verici ~iirlerinin etkilerini inkar etmek mumki.in degildir. Bu, di.inyanm mevcut somurge gu~lerine ka~r reaksiyoner bir tav1r niteligmde­dir.

Ben bu tebligde, ~e§itli §ekillerde ve bir~ok dtizeyde ytikselmekte olan musli.imanlann bilin~lenmesine ve islam! dirili§e ikbal'in yapttgt katktyr kl­saca anlatmaya ~ah§acagim. Ozelde, islam di.inyasr emperyalizmin bir he­defiydi. Osmanlt imparatorlugu gortinti§te bagunsrz olmasma ragmen ger­<;ekte Avrupa'run oltirnle cedelle§en hasta adamryd1. 1916'da Mekke ~eri­fi'nin ayaklanmastyla Ttir!derin mevcut prestijleri tamamen sarstld1. Musta­fa Kemal Atati.irk haiifelige son verdi. Vaadlerine ve deme~lerine aykm olarak Britanyaltlar bir<;ok Turk topragm1 i§gal etti. Bu ahlakstz ve kanun­suz durum i~in de <;e§itli iddialar ve mazeretler buldular. 1917'de yaymla­nan Balforous Deklerasyonu ile Filistin'de siyonist bir devletin temelleri

• Prof. Dr., Pencap Oriental College Urdu Dill Bolumu Ogretim Oyesi

82/MUHAMMllD 1KBAL Ki'f'AOI

attldt. Bu, Ortadogu'9a durumu gittik<;e daha karma§tk bir hale getirm~lir. I

Hindistan'daki durum bundan daha farkh degildir. ingilizlerin politik he-gemonyalanrun yantstra Hindistanhlar zihnl ve sosyal olarak da somi.iti.i ktskacmdadtr. Bengal'in idari olarak bolUnmesinin ertelenmesi (1911), Kanpur Cami ve Jalianuala Bagh (1913) ile Amritsar (1919) felaketleri ve diger bazt sebepler Hindistan musli.imanlan arasmda tam bir pan;alaruna­ya neden oldu.

Allah, ikbal'e bi.iyi.ik bir basiret ve sezgi kabiliyeti bagt§lamt§tlr. 0, bir hayli olumsuz gori.inen durumlarda bile umudunu yitirmerni§, mi.isli.imanlar i<;in hep aydmllk bir gelecek hayal etmi§tir. Bang-t Dara (The Caravans Bell) donetnindeki §iirlerine bakttgllTilzda, onun emperyalizmin yakla§an oli.imu ve islam! degerlerin gu<;lerune ve ilerlemesinde muhtemel bir yi.ikselmeden (iyile§meden) emin oldugunu, hi<; ku§kusu olrnadtgtru goruyoruz. Bang-t Dara'da (The Caravans Bell) zaferden emin bir §ekilde ve gi.iven a§tlayan bir tonda musli.imanlann aydmhk gelecegini (yarmlanm) terennum eder.

Lo§ ytldzzlar aydmltk bir sabahm deliiidir (g6stegesidir). Giine§ ufuk uzerinde yilkseldi, derin bir uykuyla ger;en zaman ger;ti gitti. inanan­lar bir kez daha Allah 'm samymdan Turkmenlerin §antnt, Hindis­tanltlann zekasmt ve Araplann belagatmz almak it;in r;ogalmt§lardtr.

ideal toplum anlammdan bir prensip ortaya r;tkar. Sen Asya ktta­smdaki uluslann gardiyantsm.

Dunyada, itikat sahibi insanlar gune§ gibidir (gune§ gibi ya§ar). Onlat· burada bat1.p orada dogar ve orada battp burada dogarlar.

Sen nehrin akmttsmm gucunu g6rdun. ~imdi de r;alkalanan dalga­larm naszl bir zincir (silsile) te§kil ettiklerini ve mus!Umanlann tam bir 6zgurluk kazanma rii.yalanm ve bunun yorumunu g6rursun.

Daha once de belirtildigi gibi, mi.isli.iman i.ilkelerin <;ogu_....:Battlt somi.irge gi.i<;lerinin boyundurugu alttndaydt. Ku§kusuz, bu §artlarda islam1 dirili§ hakkmda konu§mak deli bir adamm ztrvast!ruyasr olarak gori.indi.i. Fakat ikbal'in yapttgt bi.iyi.ik bir gi.iven ve saglam bir inan<;la evrensel islam dev­rimi hakkmda kehanette bulunmaku.

Bir keresinde, bir ga:leteciyle yapll~ roportaj strasmda §Unlan soylemi§ti: "Kesinlikle, islam universal bir devlet i<;in sabtrsaltkla beklemektedir. Bu devlet etnik farklthklarm uzerinde, ki§isel, bireysel, otokratik, g\.ice daya-

iKBAL'I'I iSLAl"l DONYASLNDAK.i Fi1cRi VE SiYAS1 ETKiLERi / 83

nan ve kapitalist politikalardan tamamen bagunstz olacaktlr. insanoglu kendi evrensel tecri.ibeleri dogrultusunda boyle bir devleti kurma guci.ine sahiptir. Mi.isliiman olmayanlar i~in belki bu bir ruya gibi gori.inebilir. Fa­kat mi.isltimanlar i~in adeta teslim olunmast gereken iman1 bir §arttlr".

Onun islam'm aydmltk gelecegi hususuna derin bir inanc1 ve gi.iveni var­dlf. Bu anlayt§ dogrultusunda islarni dirili§i butiin olarak i~ine alan ~all§­malara devam ettigini goriiyoruz. <;alt§malan kendisinden once gelenlerin <;ah§rnalarmm bir devamt njteligindedir. Bunlar Orner bin Abd\.ilaziz, Ah­met bin Hanbel, imam Gazali, ~eyh Ahmed Serhencl1, ~ah Veliyullah, Sey­yid Ahmet ~ahed, Seyyid Cemaleddin Efgani, Mevlana Mahmud Hasan, Ahbar Allah Abacl1 ve islam dtinyasmm degi§ik bolgelerinde yi.izyillard1r <;ah§an clava adamland1r.

ikbal, musltimanlar arasmda htikiim stiren durgunluk ve cehaletten dolayt buyi.ik bir tzdtrap ve huztin i<;;inde oldugunu ifade etmi§, mtislumanlann §Uurunu ve kendi kendilerine olan guvenlerini arttJrmaya <;;ah§mt§ttr.

Eyvab, keroan butun seroetini kaybetti ve bala ne bir buzun vardtr, ne de buyiik bir kaytptan dolayt tzdtrap.

Bireylerin karakter ve davraru§larmda pozitif bir degi§me olmakstzm top­lumda olumlu ve kahct bir devrim ihtimali yoktur. ikbal bu nu §Oyle ifade eder: "Bireyler kendilerini degi§tirmedikleri stirece hi<;bir ulus tslah edile­mez". Buradan yola <;tkarak saglam karakterli ve kabiliyetli insanlann top­lumun ilerlemesinde birinci derecede rot oynadtklan soylenebilir. ikbal "Karakter enerjinin krahdtr" der. Aynca "Karakter uluslann karakterine si­rayet eden gizli bir gii<;;tiir." Karakteri saglamla§tlfmak ve korumak i<;;in di­nin roltinu vurgulayan ikbal'e gore, "Din hayatdaki en onemli §eydir". Din bizi saptkhktan korur. Dinin bu oneminden dolayt ikbal, Goethe'nin i.inlu "Sanat ha.la ger<;ekliktir (truth), onu stgmak yap" sozundeki (dictum) "sa­nat" kelimesinin yerine "din"i koyar. ikbal'e gore din hala hakikattir ve de insanoglunun tek stgma&l hakikattir.

ikbal'in gorii§lerinin ve kullandtgt kavrarnlann bir btitiin olarak geli§mesi bu temele kar§tdtr. Ki§i (nejs), bencil olmamak ve a§k kavrarnlan Cin§a edici bir gi.i<;; olarak) He ideal ve mukemmel insan ve jakr kavramlan (tak­va ehli, adil, mti§ftk, comert, bencil olmayan ve ozguven sahibi bir karak­ter) ve ikbal'in dii§iince ve fiki r cephesinin diger yonleri islam! dirili§ i<;;in onun yapttgt mticadelenin sadece ci.izi bir par<;;asJdlf.

84/ MUHAMM£0 lKBAL KITABI

Onun du~uncelerinin geli§imine bakttguruz zaman "Biz Hindistanllytz, bi­zim evimiz Hindistan'dtr, biz Mi.islUmaruz, bi.iti.in dililya bizimdir" anlayt­~mda buyi.ik bir su;rayt~ oldugunu gori.iyoruz.

ikbal gen~liginde hararetli bir milliyet~idir. Fakat 1905-1908 ytllannda, Av­rupa·~ l?ulundugu ~lire boyunca materyalist milliyet~ilikle mi.icadele et­mi§tir.

Bu stralarda Avrupa'nm btiti.in buyi.ik milletleri bu rnilliyet~i akuru it;ine ~ekilmi§tir/itilmi~tir. Ulus olarak i.isti.in olma kompleksi ve htrs1 onlan top­raga a~ bir hale getirdi. Buna bir tepki olarak ikbal bi.iyi.ik bir i~ devrim yia§adt. Bu tecrtibe hakkmda bir mektubunda §Oyle yazar "Avrupa'daki ha­yat olgun bir mi.islUm.an karakterini ortaya ~tkam" Millet (rnillat) kavrarruru. ke§fi onu islam1 birlik fikrine goti.irdi.i. Oldukt;a romantik bir ~ekilde §Oyle soyler:

. Nil havzasmdan Ka§gar r;ollerine, kutsal uzerinde, Muslumanlar birle§ebilit· mi?

Buradan anla~uacag1 uzere, o din ve politika arasmdaki bir aykmhk, bir ~eli§me oldugu fikrini kabul etmez. Bu yanh~ aruayt§, uzun esaret ytllan boyunca Mi.islUmanlann ruh1 durumlart i.izerinde derin bir ~ekilde etkili ol­du. Ger~ekte, bu durum, dogru din anlayt§mm zihni, siyas1 ve sosyal ola­rak a§agtltk kompleksine sahip mi.isli.iman zihninde buharla§masmdan, u~up gitmesinden dolaytdtr. Mi.isli.iman uluslann ~ogu zihn1 olarak Batl'nm gtidi.imli altmdaydt. ikbal, islanli dirili§in oni.indeki bi.iyi.ik engelin ilm1 ke­~ifler ve icatlarla Batt mede'niyetinin modern sosyal bilimlerdeki ~arp1c1 et­kisi oldugunu soyler. 0 a~1k bir §ekilde Batt'nm sahteligini ortaya koyar. Dogru musli.imanm hedefi ve amac1 Batt'nm smtrlannm otesindedir:

Daha buyii.k adtmlar. at ve uzaya yurit; ula§ttgm nokta asia din/en­me yeri degildir.

Avrupa'da r;ok fazla bilgi ve marifet aydmltgJ vardJr, fakat gerr;ek §Udur ki, karanltk hayatm suyu olmamast gibidir.

Mi.isli.iman zihnini etkileyen Batt felsefe ve bilimlerinin sihri azalmaya ba§­ladt. Hukuk alanmda ve diger sosyal Uimlerde Batl'run meydan okuyu§u­nun tesirlerini tesbit etmek i\=in ikbal ictihat kurumunu yeniden canlandtr­mayi istedi. islam 'da Dinf Dii.§Uncenin Yeniden in§ast adt altmda verdigi konferanslan Hindistan'm di.i§i.ince hayauna ~ok bi.iyi.ik katk.tlarda bulun­tnU§tur. ikbal'in aynca fooh ve tasavvuf hakkmda da daha fazla yazmayt

' .

iKBAL'IN ISLAM 00NYASINDAKl FiKRi VE SlYASi ETK.IU:Ri /85 . ·'

istedigini biliyoruz. Fakat saghk durumu ve diger ba§ka nedenler ama~la-rmt gec;ekle§tirmesine musaade etmemi§tir. Akademik projelerini gozo­nunde 'tutarak ikbal'in islam'i bir ara§ttrma enstiti.isil kurmayt tasarladtgt!is­tedigi sonucu ~lkanlabilir. Pencaph dindar bir toprak sahibi olan Ch. Niaz Ali, Pathankot yakmmda dint bir enstitl.i kurdugu zaman, enstit\.inlin ba§t­na kirnin ge~ebilecegi hakkmda ikbal'e dam§ffil§, ikbal, Haydarabad, Dec­can'da ya§amakta olan Seyyid Ebul A'la MevdOdi'yi onerir. MevdOdi o stra­da mesajmt Tecumanu'l-Kuran adh bir mecmua vasttastyla duyuruyordu. ikbal, Seyyid Mevdudi'den ~ok derin bir §ekilde etkilenmi§tir. Onu Dec­can'dan aynltp Pencap'a yerle§mesi ic;;in davet eder. Mevdudi de ikbal'in dti§tincelerini, samimiyetini ve islam ic;;in olan mucadelesini ve c;;ah§malan­m bilmektedir. Bundan dolayt 1938 ytlmm Mart aymda Pathankot'a hare­ket eder. Daru's-selam adh enstitunun kurulmastyla bir.likte, Allame ikbal hayallerinin ger~ekle§tigini hisseder ve burayt her ay ziyaret etmeyi plan­tar. Fakat artlk ~ok uzun ya§amayacakttr. 21 Nisan 1938 tarihinde vefat eder. Sonuc;; olarak onun akademik planlan tamamlanmamt§ olarak kahr.

Ancak Mevlana Seyyid Ebul A'Hi Mevd0d1 tarafmdan ba§lattlan Dava ve Hareket, Allame ikbal'in isteklerini, amacmt ve hayallerini canlandtrmak ic;;in giri§ilen, surekliligi olan bir mucadele niteligi ta§li.

ikbal buyilk bir bagunstzhk taraftan ve na§iridir. Fttratl ve sagllk durumu­nun elveri§sizligi dolaytstyla politikada hayati ve aktif bir rol ustlenmesi mumkUn olmann§tli. Mamafih, o saglam ki§iligi ve etkileyici §iirleriyle isla­mi hareketlere devamh olarak oncullik etmi§tir. ikbal, Muslilman Cemiye­ti'ne uye olur ve 1930'da Allahabad'da Muslilman ittifakmm bir beyanna­mesini ve Pakistan olu§umunun ba§langtct olan ba§kanltga ait teklifini ve­rir. Hindistan'tn kuzey battSmda islam ign bir merkez olarak kullamlabile­cek, bu hayati rolil ustlenecek, bagtmstz bir devlet fikrini onerir. Kaaid-i A'zam Muhammed Ali Cinnah'a yazd1g1 bir mektupta, Hindistan mtisl\.i­manlarmm problernlerine ancak bagunstz bir Musluman devlette c;;oztim bulunabilecegini soyler. 14 Agustos 1947'de Pakistan islam Curnhuriye­ti'nin kurulmastyla ikbal'in ~ayallerinden biri daha ger~ekle~mi§ olur.

Ancak onun hayali sadece Hindistan ve Pakistan'la smuh degildir. 0 umutlanru kuzey battda Afganistan'a da te§rnil eder. Ekim 1934'te ispan­ya'dan donti§tinden hemen bir ytl sonra Afganistan'da birkac;; gun gec;;irme §ansma sahip olmu§tur. Orada yeniden uyant§l hisseder. Ona gore Afganh­lar, talihsiz bir §ekilde disiplinden ve gti<;h.i bir merkezden mahrum, fakat

86/MUHAMMED iKBAL KITABI

ashnda kahraman bir ulustur. Tkbal, Afganistan'm Asya'nm Balkanlan ol­dugunu di.i§tini.ir ve gti~lu bir Afganistan'm Hindistan'da ve Orta Asya'da Mi.islumanlar i<;in gti<; kaynagt olabilecegini di.i§tinur. Cavidname'de §Oyle demektedir:

As:ya sudan ve balt;tktan yaptlan bir insan viicudu gibidir.

Ve Afgan ulusu bu viicudun kalbidir.

Eger Ajganistan 'a bt~ey olursa biitiin Asya 'da olmu§ demektir.

Fakat eger Afganistan refaha eri§irse bu da biitiin kttamn iyiligine delalet eder.

Afganhlar, onun beklentileriyle tam bir uygunluk i<;inde, Arahk 1979'da Rus saldmsma kar§t harekete gec;er. Rusya'yt Amudcrya nehrinin otesine defetmek i<;in benzeri gorulmemi§ <;1g1r ac;tc• bir direni§ gerc;ekle§tirilir. Rusya'da komunizmirt c;okli§i.i, Balttk Devletlerinin Sovyetler "Birligi'nden aynlmast, Dogu Avrupa'mn bagtmstzltgt ve Berlin duvanrun ytktlmasl, Al­manya'nm birle§mesi ve Rusya'nm Afganistan'dan mahcup bir §ekild~ geri c;ekilmesiyle sonu<;lanan degi§meler gerc;ek degil midir? Bucun bu <;tgtr ac;tct geli§melerdir ki Bile§mi§ Milletler uzerinde bask• yaparak ka<;mtlrnaz olarak ycni bir dunya duzenine olan acil ihtiyac1 gOndeme getirir. Butiin bunlar Afgan cihadmm sonuc;landtr. Afganistan ba§arth bir §Ckilde <;alkan­ttll sulan gec;ecek ve asude ktyllara ula~acaktu.

ikbal, bakt§lanru Orta Asya'ya <;evirmekten de geri durmamt§ttr. Komunist i§galden sona bile Semerkant ve Buhara halk1 komOnizme direnmeye de­vam eder. Enver Pa§a bu ozgtirli.ik mucadelesine dahil olmak maksadtyla Turkiye'den yola <;tkar. ikbal de bu konuya yogun bir ilgi gosterir. Enver Pa§a'nm Buhara'ya yeti§tigi ve Tt.lrkistan'm bagtmstzllgma dair dogrulugu onaylanan haberlerin sonucunda ikbal bt.lyi.ik bir mernnuniyet duydugunu ifade eder.

Ashnda, ikbal, Ti.irklere yogun, duygusal bir muhabbet beslemektedir. Ona gore Turkler yigit ve aulgan bir ulustur. ~crefli bir ge<;mi§e sahiptirler ve gelecekte de onlardan (Turklerden) hayat1 vc onemli roller t.lstlenmele­ri beklenmektedir. Turkler, iran, Anadolu, Irak ve muhtelif Orta Asya dev­letlerine yaytldtgt zaman Allame ikbal onlann birligi fikrini benirnsemi§tir. Birc;ok kereler zihnini bu kom.tyla me§gul etmi§tir. Kirk milyon Turk var­dtr, fakat ni<;in aralarmda bir birlik tesis edilemez? Turkistan.'}n Asya'mn kalbi oldugunu dti§tinen tkbal, beklentisini {>oyle ifade etmi§tir:

IKBAI.'IN ISLAM OONYASJNOAK.i FiKRJ VE SiYASi ETKli.ERi /87

"Eger kalp bagzmstzltgtm kazamrsa diger uzuvlan da ted1'ici olarak muhtemel bir silkini~le kurtul~a muktedir olabileceklerdir".

tkbal'in bu umudu Otta Asya'daki mtisluman devletlerin gtinUmtizdeki du­rumlan gozbntine ahndtgmda daha iyi degerlendirilebilir. Oralarda, sokak­larda onun §iirleri slogan olarak terenntim ediliyor. Sovyetler Birligi'nden aynlan bu devletler tam baglffistzhklanm kazanma yolundadtrlar.

1970'\erde ba~layan islami dlrili§te ikbal'in §iirinin bariz etkilerini vurgula­mak gerekir. Ayni etki Ke§mir'deki direni§te de kendini a<;tga <;tkanyor. Ke§mir'de ikbal'in ri.iyasmm tahakkuk edeccgi umulabilir. Hindistan Ke§­mir'de asker! mticadelcye sert bir §ekilde dcvam ediyor. Bu dumm millet­ler kadar bireylerin de tarihten hi<; ibret almadtklan ezell bir trajedidir. Hindistan'm gucti Rusya'nm ni.ikleer teknolojiye ve silah ytgmlanna daya­nan asker! gtictine denk degildir. Fakat btiti.in bu silah guctine ragmen Rusya Afganistan'a yapttg1 ihtiyatstz mtidahalelerden dolayt <;ok bi.iyi.ik ka­ytplara ugramt§ttr.

~imdilerde Birle§mi§ Milleder'e uye mtisli.ilnan i.ilke sayiSt 52'ye ula§m.t§ttr. Bu tilkcler yeni dtinya dtizeninin somtirge gi.i<;lerine ka§t potansiyel bir tehlike olarak gori.ilmektedir.

ikbal u:wn zaman once §byle soylemi§tir: Direni§ hareketleri sbmtirge gti<;lerinin zihn'i ve pol itik hegemonyalanna kar§I islam di.inyasmda devam etmektedir. Bu harekctlerin ctkiJeri Ke§mir'de, Filistin'de, Bosna'da, ~e<;e­nistan, Cezayir ve Orta Asya'ntn muhtelif bolgelerinde gortilebilir. Somtir­ge gti<;leri bu i.ilkeleri kendilerine kar§I potansiyel meydan okuyucular olarak degerlendirirler. Acaba bu tilkeler musli.iman ntifusun yogunlugun­dan korkmakta mJdtrlar? Haytr; onlar bizim saytsal gi.ici.imuzden korkma­maktadtrlar. Onlar kendilerine kar§t mtisli.imanlar arasmda gittik<;e artrnak­ta olan mticadele istegi (cihad) ve muhtemel bir uyaru~tan korkmaktadtr­lar. Bu, adeta uzun ve derin bir uykudan uyaru§ gibidir. Tkbal'in <;a lt§mala­n 26 dtinya diline <;evrildi ve bundan dolayt bu mucadelelerde dogrudan dogruya etkili olmaktadtr. Avrupa ve Amcrika i.iniversiteJerindeki gen~ ara§nrmacrlar bu <;eviriler yardtmtyla ikbal'in dti§i.incelerinden etkilendiler.

iran ve Orta Asya tilkelerindeki insanlar ikbal'in §iiriyle dogrudan baglantt halindedirler. tkbal'in islam birligi ri.iyalan (in some forms) Avrupa ve Afri­ka'run bat! smtrlarmdan Asya'mn dogu smtrlanna kadar olan sahaya bir hak olarak sirayet etmi§tir. Sarajevo ve Bosna mi.isli.imanlan Avmpa'yr <;e-

88/MUHAMMED 1KBAL .KiTABt

tin bir §ekilde zorlamaktadtr. OIC, ECO ve mi.isli.iman i.ilkelerin diger bir­c;ok organizasyonlan islam Birligi'ne §ekil veriyor. islam Birligi'ne giden yol birc;ok zorluklarla ku§atllmt§ttr, fakat ikbal'in §iirinin etkisi mi.isli.iman­lar i.izerinde bir katalizor etkisi gostererek "Devrim, Devrim! Ah Devrim" ~iirinin yan~Cistyla onlann kollektif duygulanna hitap ediyor.

Turk insanlarmm ikbal'e gosterdikleri ilgi, onun t;;ah§malannm, Ti.irkc;e'ye c;evrilmesi ve milletlerarast sempozyum, ikbal'in mi.isli.iman di.inyasmm ki.ilti.irel, literal ve entellekti.iel cephelerde gittikc;e artmakta olan etkisini kamtlamaktad!f. Biz hala onun gi.ic;li.i Hudi'sini duyuyoruz.

)""