A

Monumentenzorgen Archeologie

JAARVERSLAG 2014

1

Voorwoord

Geachte Lezer,

Voor u ligt het Jaarverslag Monumentenzorg en Archeologie Gemeente Rijswijk 2014. Er gebeurt veel binnen monumentenzorg en archeologie, echter dit is niet voor iedereen zichtbaar en dat is een gemiste kans. Schrijven over onze projecten en vondsten zorgen voor draagvlak bij het publiek en organisaties. Want ons cultureel erfgoed laat zien waar we vandaan komen.

Ook in 2014 is er genoeg om over te berichten. Zo heeft de gemeente in het kader van de provinciale Erfgoedlijnenregeling een subsidieaanvraag ingediend om twee jaagbruggen te restaureren en om de parken Hofrust en Cromvliet op te knappen. Hiervoor zijn we inmiddels met participatietrajecten om inwoners en organisaties te betrekken, begon-nen. Aan de Sir Winston Churchilllaan is een klein grafveld uit de Romeinse tijd ontdekt en in het kader van het project RijswijkBuiten werden interessante vondsten gedaan om in dit jaarverslag over te schrij-ven. Kortom voldoende stof om een aantal pagina’s mee te vullen.

Ik wens u veel leesplezier toe.

Marloes BorsboomWethouder Cultureel Erfgoed.

Wethouder Marloes Borsboom

(foto: Najib Nafid)

Jaar

vers

lag

Mon

umen

tenz

org

en A

rche

olog

ie 2

014

2

Impressie archeologisch onderzoek RijswijkBuiten

3

Inhoud

1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

2. Monumentenzorg in Rijswijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

3. Wat heeft Monumentenzorg in 2014 gedaan? . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Subsidies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Restauraties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Monumentendag, monumentenprijs, monumentenborden . . 6

4. Wat heeft Archeologie in 2014 gedaan? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

Plannen beoordelen en erover adviseren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

Opgravingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Publieksactiviteiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

5. Rapporten en publicaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

6. Personele zaken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

7. Waarin, waarmee, waarvoor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Depot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Automatisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

8. Voor 2015 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Contact . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Colofon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Jaar

vers

lag

Mon

umen

tenz

org

en A

rche

olog

ie 2

014

4

1 Inleiding

In de inleiding van het jaarverslag over 2013 stond te lezen dat het vooral een jaar van ‘achter de scher-men’ was: er gebeurde veel maar er waren minder grote projecten dan in voorgaande jaren. Eigenlijk is dit in 2014 niet anders. Ook in 2014 gebeurde heel veel maar waren er weinig werkzaamheden die de krant haalden. Wel werden er enkele bijzondere archeologische vondsten gedaan waaronder twee grafvelden uit de Romeinse tijd (eerste-derde eeuw na Chr.). In dit jaarverslag leest u er meer over.

Een andere vermeldenswaardige gebeurtenis is de verkiezing van de nieuwe gemeenteraad in het voorjaar van 2014, gevolgd door het aantreden van een nieuw college van B en W. Acht jaar lang was Jos Bolte wethouder van onder meer het cultureel erfgoed, dat dankzij zijn inspanningen meer gezicht kreeg. Zo werden in de afgelopen jaren tal van Rijswijkse monumenten en beeldbepalende panden voorzien van een monumentenbord met informa-tieve tekst, en werd in de Herenstraat de oude openbare waterput zichtbaar gemaakt. Jos Bolte werd als wethouder opgevolgd door Marloes Borsboom.

5

2 Monumentenzorg in Rijswijk

Voor Monumentenzorg was 2014 een interessant jaar. In het kader van de provinciale subsidieregeling Erfgoedlijnen heeft de gemeente een aantal projec-ten voorgedragen die kunnen rekenen op cofinancie-ring. Zo zullen de parken van Cromvliet en Hofrust worden aangepakt en twee monumentale jaagbrug-gen worden hersteld. Tevens gaat de gemeente participeren in het project ‘De Groene Loper’, waar-door de landgoederen meer aandacht krijgen. De subsidieaanvraag is in 2014 geregeld, maar over de uitvoering ontstaat pas in 2015 meer duidelijkheid. Verder zijn we ons samen met Archeologie aan het voorbereiden op de Omgevingswet die in 2018 van kracht wordt. Het bestemmingsplan verdwijnt dan en maakt plaats voor één omgevingsplan en een omgevingsvisie. Dit zal ook gevolgen hebben voor de manier waarop wij als gemeente ons cultureel erfgoed gaan beschermen.

Erfgoedlijnen provincie Zuid-Holland

In 2012 voerde de provincie een nieuw beleid voor het cultureel erfgoed in, dat uitgaat van zeven erfgoedlijnen in Zuid-Holland. Een erfgoedlijn is een geografische structuur (kust, trekvaart, oude duinen-

rij, eiland, enzovoort) die meerdere monumentale stippen met een gemeenschappelijk historisch verhaal verbindt tot een lijn op de kaart. Erfgoed-lijnen zijn samenstellingen van erfgoed, landschap en water, die de kwaliteit van de ruimte verhogen en de recreatie en het toerisme kunnen stimuleren. De provincie cofinanciert projecten van partners (overheden, MKB, belangenorganisaties, stichtingen, verenigingen, enzovoort) om deze erfgoedlijnen beter te beschermen en zo de cultuurhistorische en toeristische waarde ervan te versterken. Voor meer informatie: www.zuid-holland.nl.

Drie erfgoedlijnen lopen door Rijswijk of hebben er een verbinding mee: trekvaart (Vliet, Trekvliet), landgoederen en Atlantikwall. In 2014 heeft de gemeente voor drie projecten subsidie aangevraagd:• herstel cultuurhistorische waarden park Cromvliet• herstel cultuurhistorische waarden park Hofrust• herstel van twee jaagbruggen langs het JaagpadIn 2014 heeft de provincie met deze projecten ingestemd. In de loop van 2015 wordt meer bekend over de uitvoering ervan. Via de nieuwsbrief doen wij verslag van de ontwikkelingen.

De Jaagbrug aan het Jaagpad ter hoogte van de Pasgeldlaan is één van de bruggen die hersteld zal worden.

Jaar

vers

lag

Mon

umen

tenz

org

en A

rche

olog

ie 2

014

6

3 Wat heeft Monumentenzorg in 2014 gedaan?

Subsidies

In 2014 hebben vijf eigenaren van gemeentelijke monumenten een subsidie ontvangen voor herstel-werkzaamheden aan hun woning.

Restauraties

De Voorde

In 2014 heeft het college van B en W besloten om met verschillende initiatiefnemers verder te kijken naar de mogelijke verkoop en herbestemming van landhuis De Voorde. Het landhuis verkeert in slechte staat, het moet op korte termijn gerestaureerd worden en een nieuwe functie krijgen. Op dit moment zijn er verschillende herbestemmingsplan-nen die passen bij de bestemming ‘lichte horeca’. De vraag is echter: wat harmonieert met het monumentale gebouw zodat de historische waarde ervan niet wordt aangetast? Zowel de monumenten-commissie als de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is betrokken bij deze herbestemming; zij zullen een advies uitbrengen aan het college, dat uiteindelijk een besluit neemt. In de nieuwsbrief van 2015 komen de ontwikkelingen rondom dit prachtige landhuis weer ter sprake.

De Naald

In 2014 heeft het Rijksvastgoedbedrijf besloten om 34 rijksmonumenten af te stoten die geen rol speel-den in de huisvesting van rijksambtenaren. Hieron-der vallen ook monumenten als het grafmonument van admiraal Tromp in Delft en de Naald in Rijswijk. De Naald is opgericht in de jaren 1792-ca. 1794 door stadhouder Willem V ter nagedachtenis aan de Vrede van Rijswijk die op deze locatie, in het voormalige Huys ter Nieuburch, in 1697 is gesloten. Voordat de Naald werd afgestoten is er overleg met de gemeente geweest. De Nationale Monumentenor-ganisatie (NMO) wordt verantwoordelijk voor het onderhoud van het rijksmonument en krijgt hiervoor een flinke bruidsschat mee.

Monumentendag, monumenten-prijs, monumentenborden

Open Monumentendag 2014

Zaterdag 13 september vond de landelijke Open Monumentendag plaats, die met een miljoen bezoe-kers inmiddels is uitgegroeid tot een van de grootste evenementen van Nederland. Ook Rijswijk doet eraan mee. Zoals altijd was een werkgroep van de Historische Vereniging Rijswijk belast met de organi-satie, in samenwerking met de gemeente. Het thema van 2014 was ‘Op reis’. Dit smeekte om samenwer-king met andere gemeentes en partijen. Samen met Den Haag, Leidschendam-Voorburg, de Ooievaart, de HTM, de Stichting Veteraan Autobussen, het Haags Busmuseum en het Haags Openbaar Vervoer-museum bood Rijswijk het publiek de kans om met mobiel erfgoed in aanraking te komen. Met histori-sche bussen, trekvaartschepen en historische trams kon tussen de drie gemeentes worden gependeld. Hier werd druk gebruik van gemaakt.

7

Monumentenprijs voor Historische Vereniging Rijswijk

Elk jaar wordt de monumentenprijs van de gemeente Rijswijk uitgereikt aan een persoon of instelling die zich sterk heeft gemaakt voor het cultureel erfgoed in de gemeente. In 2014 reikte wethouder Marloes Borsboom de prijs uit aan Hans van Rossum, de voorzitter van de Historische Vereniging Rijswijk. De vereniging ontving de prijs vanwege haar inzet voor het herstel van het monumentale tegeltableau van het voormalige postkantoor aan de Herenstraat 40, en meer in het algemeen voor de manier waarop ze het publiek betrekt bij de cultuurhistorie van de gemeente. De uitreiking vond plaats in landhuis Hofrust.

Wethouder Borsboom reikt de monumentenprijs 2014 uit aan Hans

van Rossum (voorzitter Historische Vereniging Rijswijk).

Eén van de herstelde kilometerpalen die voorzien zal worden van

een monumentenbord.

Monumentenborden

Elk jaar laat de gemeente blauwwit geëmailleerde borden vervaardigen, voorzien van een verklarende tekst over een monument of een ander historisch object. Dit jaar zijn er vijf borden gemaakt voor objecten langs het Jaagpad. Het is namelijk de bedoeling om de recreatieve functie van het Jaagpad te verbeteren en om meer te vertellen over de historie ervan. De hierboven onder ‘erfgoedlijnen’ genoemde restauratie van twee jaagbruggen hoort hier ook bij. Verder komen er borden bij drie historische kilometerpalen om te voorkomen dat ze zomaar worden verwijderd of beschadigd. De vijf borden worden geplaatst bij:• drie provinciale kilometerpalen uit 1897• twee historische jaagbruggen• gemaal, brug en rolpaal bij VlietzichtOmdat de werkzaamheden aan het Jaagpad in 2014 nog niet voltooid waren, is de plaatsing van de monumentenborden uitgesteld tot 2015.

Jaar

vers

lag

Mon

umen

tenz

org

en A

rche

olog

ie 2

014

8

Evenals in voorgaande jaren vond een flink aantal werkzaamheden plaats. Bij ‘archeologie’ denkt men doorgaans als eerste aan opgravingen. Die trekken veel aandacht en spreken tot de verbeelding. Maar de meeste tijd en aandacht van de gemeentearcheo-logen wordt door bureauwerk in beslag genomen. Dit bestaat vooral uit: uitwerken van veldonderzoek tot rapporten, adviseren over archeologie bij bouwplannen, beheren van het archeologisch depot, toetsen van rapporten van bureaus die archeologisch onderzoek in Rijswijk verrichten en verstrekken van informatie over de historie van Rijswijk.

Plannen beoordelen en erover adviseren

Toen de gemeenteraad in december 2013 de beleidsnota Tussen oud en nieuw. Actualisering nota Cultureel Erfgoed gemeente Rijswijk vaststelde, was

dat een belangrijke stap in de ontwikkeling van het gemeentelijk beleid. In de nota legt de gemeente vast hoe zij wil omgaan met haar archeologische resten, de monumenten en andere historisch waarde-volle zaken. Maar daarmee is het werk niet klaar. Om het beleid goed te kunnen uitvoeren zijn allerlei deelacties nodig, zoals het opstellen van een lokale onderzoeksagenda: welke vragen over het verleden moet het onderzoek proberen te beantwoorden? In 2014 is Rijswijk begonnen zo’n agenda op te stellen.

In Rijswijk vindt veel grondverzet plaats, voor nieuwbouw, voor de herinrichting van wegen en parken (aanleg waterbergingen!) en nog veel meer. Kan daarbij schade kan worden toegebracht aan archeologische resten? In 2014 hebben wij verschil-lende adviezen uitgebracht, meegesproken of op andere wijze nagedacht over plannen als de nieuw-bouw op het Julialaantje (dierenasiel), aan het Jaagpad, de Broekmolenweg, Eikelenburg, de Landtong en RijswijkBuiten.

4 Wat heeft Archeologie in 2014 gedaan?

RijswijkBuiten. Kassen maken plaats voor nieuwbouw.

9

Opgravingen

Er vonden diverse onderzoeken en waarnemingen plaats. Niet overal zijn er archeologische bodem-vondsten te verwachten. Soms gaat het om locaties die in het verleden zodanig zijn verstoord dat archeo-logisch onderzoek er niet meer zinvol is, en soms bereikt het grondwerk de archeologische bodemla-gen niet. Toch worden dergelijke locaties steek-proefsgewijs bezocht om na te gaan of de veronder-stellingen kloppen. Zo werden waarnemingen verricht bij het aanbrengen van een duiker aan de Van Vredenburchweg (Voordecomplex), de bouw van de fietsbrug De Oversteek aan het Jaagpad en de vervanging van hoofdleidingen aan het Jaagpad.

Aan het veldwerk en de uitwerking van het onder-zoek werkten ook leden mee van de Vereniging van Vrijwilligers in de Archeologie (AWN) en de Archeo-logische Werkgroep Rijswijk (AWR).

Sir Winston Churchilllaan-Burgemeester ElsenlaanIn 2005 kwam in een sloot op de hoek van de Sir Winston Churchilllaan en de Huis te Landelaan een groot stuk van een mijlpaal uit de Romeinse tijd tevoorschijn. Zo’n ontdekking is heel bijzonder omdat er in heel Nederland tot op heden maar zeven mijlpalen en enkele kleine brokstukken zijn gevonden. De Romeinen plaatsten mijlpalen langs de hoofdwegen om de afstand aan te geven tot de dichtstbijgelegen stad. De afstand en naam van de stad waren aangebracht met verf of ingebeiteld. Ook de naam van de regerende keizer werd vermeld, waardoor de palen goed dateerbaar zijn. Het in Rijswijk gevonden deel is de bovenste helft van een zandstenen mijlpaal. De ingebeitelde tekst noemt keizer Caracalla en vermeldt zijn titels, waardoor de tijd van plaatsing kon worden vast-gesteld: 212-213 na Chr.Met een kleine opgraving hebben de Rijswijkse archeologen meer gegevens verzameld over de vindplaats. Het bleek dat naast de hoofdweg uit de

Romeinse tijd aan de zuidzijde een waterloop lag. Van de weg werd niet veel meer teruggevonden dan de bermgreppels. De waterloop aan de zuidzijde was minimaal vier à vijf meter breed. De exacte breedte kon niet worden vastgesteld, omdat de rest van de waterloop onder de huidige Sir Winston Churchilllaan ligt. Mogelijk was het een onderdeel van het kanaal van Corbulo, dat in 41 na Chr. door soldaten gegraven werd. Delen van het kanaal zijn in de afgelopen jaren gevonden in Leidschendam, waardoor we nu meer weten over het tracé: het kanaal liep parallel aan de strandwal van Voorscho-ten – Rijswijk-Wateringen, langs de stad Forum Hadriani. Vanaf deze stad lijkt het kanaal in rechte lijn, langs de Sir Winston Churchilllaan, zijn weg verder te vervolgen richting de Maas. De in 2005 gevonden mijlpaal stond langs deze weg en is in de loop van de tijd in het water terechtgekomen.

Tijdens een herinrichting van de Sir Winston Churchilllaan in 2014 werden enkele nieuwe kolken geplaatst met een afvoerpijp naar de naastgelegen sloot. Eén plek bood daarbij gelegenheid een proef-sleuf te graven, vlakbij het kruispunt met de Burge-meester Elsenlaan. Ook hier vonden wij de water-loop. Net als bij de Huis te Landelaan was niet het mogelijk de breedte vast te stellen, maar deze vondst maakt wel duidelijk dat de waterloop parallel aan de Sir Winston Churchilllaan liep. Zo is binnen Rijswijk het tracé over een lengte van ruim 800 meter bekend.

Sir Winston Churchilllaan - Proefsleuf.

Jaar

vers

lag

Mon

umen

tenz

org

en A

rche

olog

ie 2

014

10

Sir Winston ChurchilllaanAan de Sir Winston Churchilllaan in het westelijk deel van Rijswijk is in de zomer van 2014 een klein grafveld uit de Romeinse tijd ontdekt. De graven dateren uit de tweede en/of derde eeuw na Chr. Het gaat om minimaal vijf crematiegraven en het graf van een kind dat op de rug in gestrekte houding begraven is.

De gecremeerde resten waren in kuilen begraven, sommige vergezeld van meeverbrande grafgiften: voedselresten en eet- en drinkgerei zoals borden, bekers en kruiken, waarvan de archeologen scherven terugvonden. Sommige scherven waren niet verbrand en zijn dus pas na de verbranding van het lichaam met de crematieresten begraven. Een andere vondst bestond uit twee benen haarnaalden.

Onderzoek van het grafveld.

DNA-monsters worden genomen van het skelet.

Door archeologisch onderzoek wordt nu steeds duidelijker dat de huidige Middelbroekweg (Westland), het Oosteinde (Wateringseveld) en de Sir Winston Churchilllaan (Rijswijk) bij elkaar hetzelfde tracé hebben als een hoofdweg uit de Romeinse tijd. Toen was het gebruikelijk om grafplaatsen in te richten langs de wegen, omdat begraven binnen de steden verboden was. Het grafveld in Rijswijk is het derde dat langs deze Romeinse weg is gevonden. Verder zijn er woonplaatsen gevonden en ook resten van de weg zelf, zodat geleidelijk aan een steeds beter beeld ontstaat van het tracé van deze weg en de inrichting van het landschap erlangs.

11

EikelenburglaanVóór de aanleg van een volkstuincomplex vond een proefsleuvenonderzoek plaats op enkele percelen weiland in de hoek van de Eikelenburglaan en de Mgr. Bekkerslaan. Daarbij zijn verschillende verka-velingssloten aangetroffen uit de Romeinse tijd.

Klipperstraat – ondergrondse vuilcontainersprojectHierboven staat het onderzoek beschreven naar een weg en een waterloop (het Kanaal van Corbulo?) uit de Romeinse tijd. Deze twee belangrijke structuren liepen dwars door Rijswijk en volgden ongeveer hetzelfde tracé langs de Sir Winston Churchilllaan. Langs de weg stonden boerderijen en andere gebouwen en lagen er (kleine) grafvelden zoals in de Romeinse tijd gebruikelijk was.

Klipperstraat - Aanleg van een proefsleuf.

Voor de Rijswijkse archeologen was dit een reden temeer om al het grondwerk langs de Sir Winston Churchilllaan nauwlettend te volgen. Het Haven-kwartier had al de aandacht omdat er in 1950 bij de bouw van de wijk nabij de Havenstraat en de Galjoenstraat vondsten zijn gedaan uit de Romeinse tijd. Helaas is daarvan weinig gedocumenteerd en is slechts een deel van het vondstmateriaal bewaard gebleven (een doos potscherven). Wel wijzen deze vondsten erop dat hier in de Romeinse tijd bewoning was.

De plaatsing van ondergrondse vuilcontainers bood gelegenheid voor nieuw onderzoek. Enerzijds om te voorkomen dat bij het plaatsen van de containers weer archeologische vondsten verloren zouden gaan, anderzijds om meer gegevens over de ondergrond van het Havenkwartier te verzamelen. Voor het onderzoek werden twee locaties aan de Klipperstraat geselecteerd om proefsleuven te graven. In beide gevallen bleken de percelen vooraf-gaand aan de bouw fors te zijn opgehoogd. Onder de ophoging lag de oorspronkelijke, natuurlijke kleilaag, waarin zich echter geen archeologische resten bevonden. Het lijkt erop dat de in 1950 gevonden woonplaats zich niet heeft uitgestrekt tot onder de huidige Klipperstraat.

Eikelenburg. Proefsleuvenonderzoek.

Jaar

vers

lag

Mon

umen

tenz

org

en A

rche

olog

ie 2

014

12

Herenstraat Oude KerkIn november 2014 vond graafwerk plaats op het grasveld tussen de Oude Kerk en de Herenstraat. Er werden enkele ondiepe sleuven gegraven om verlichtingselementen langs de kerk te kunnen plaatsen. Geheel onverwachts kwam naast het toegangsportaal van de kerk een ronde, gemetselde koepel tevoorschijn. Zulke koepels worden veel gevonden en vormden de afsluiting van afval- of waterputten. Door de geringe omvang van de sleuf-jes was maar een deel van de koepel zichtbaar, maar werd toch duidelijk dat het een koepel met een diameter van circa 120-130 cm betreft. De licht oranje-gelig gekleurde bakstenen (formaat: lengte onbekend, breedte 13 cm, hoogte 4 cm) wijzen erop dat de koepel dateert uit de 16de-18de eeuw. Welke functie de put had, is onbekend. Het ligt niet voor de hand dat het een drinkwaterput was, omdat het terrein tot in het begin van de 19de eeuw intensief als begraafplaats werd gebruikt. Mogelijk was het een opvangput voor het regenwater dat van het dak van de kerk af stroomde.

RijswijkBuitenIn het zuiden van Rijswijk, tussen rijksweg A4, het Wilhelminapark en het Elsenburgerbos enerzijds en de grens met Delft anderzijds, wordt een woonwijk gebouwd, RijswijkBuiten. In 2010 begon het eerste voorbereidende grondwerk. Inmiddels zijn de eerste delen van de wijk al bewoond en uiteindelijk zullen er ruim 3500 woningen worden gebouwd. Oorspronkelijk was een groot deel van het gebied in gebruik voor tuinbouw. Het andere deel bestond uit weilanden, woningen en bedrijven.

RijswijkBuiten ligt in een zone waar archeologische resten vanaf de Nieuwe Steentijd te verwachten zijn. Tot 2010 was weinig bekend over de archeologie van dit gebied. Daarom heeft het Programmabureau RijswijkBuiten van de gemeente Rijswijk opdracht gegeven voor een onderzoek om archeologische

vindplaatsen op te sporen. Het doel is het behoud van (waardevolle) vindplaatsen door ze in te passen in het ontwerp van RijswijkBuiten. Als dit niet mogelijk is, vinden opgravingen plaats.

De oudste sporen van menselijke bewoning die te verwachten zijn, dateren van de Nieuwe Steentijd. Uit archeologische vondsten in de directe omgeving (Harnaschpolder, Ypenburg) is bekend dat in periode 3800-3400 voor Chr. mensen in het gebied verble-ven. Het landschap zag er toen geheel anders uit. De kustlijn lag veel meer landinwaarts en het gebied bestond aanvankelijk uit een vlak kwelderlandschap met lage duinen, waarop mensen woonden. Zij leefden van de landbouw en wat ze in de omgeving konden verzamelen (knollen, vruchten). Ook jaagden ze op dieren als eenden en herten. Geleide-lijk veranderde het landschap in een veenmoeras. De duinen staken als hogere delen boven het veen uit, tot ook zij geheel werden overgroeid. Door latere overstromingen is het meeste veen verdwenen en werden de restanten van het oude landschap met een dik pakket klei en zand bedekt. Daardoor ligt het oude landschap nu zo’n drie meter onder het maaiveld. Om eventuele oude woonplaatsen op te sporen voert RAAP Archeologisch Adviesbureau een booronderzoek uit. Bij het onderzoek zijn tot nu toe nog geen duinen gevonden en daarmee ook geen prehistorische woonplaatsen.

RijswijkBuiten - Archeologen aan het werk.

Het onderzoek vindt zorgvuldig plaats.

13

Het onderzoek door de archeologen van de gemeente Rijswijk richt zich vooral op de jongere tijdperken: de Romeinse tijd (eerste-derde eeuw na Chr.) en de Late Middeleeuwen/Nieuwe tijd (vanaf ca. 1000 na Chr.). Voor deze periodes is de kans dat wij bewoningssporen vinden in RijswijkBuiten het grootst. Dat heeft vooral te maken met de ontwikke-ling van het landschap. Niet in alle tijdvakken was RijswijkBuiten geschikt voor bewoning (denk aan perioden van overstromingen waardoor het gebied tijdelijk niet bewoonbaar was).

In de Romeinse tijd was het gebied waarin Rijswijk-Buiten ligt, intensief bewoond. Eromheen liggen vindplaatsen als Rijswijk-De Bult en de Harnasch-polder/Midden-Delfland. Het archeologisch onder-zoek bestaat vooral uit het graven van proefsleuven, met veel aandacht voor de verkaveling van het landschap. Daarover heeft u in de vorige jaarversla-gen al kunnen lezen.

In 2014 vond in het westelijk deel van ’t Haantje een proefsleuvenonderzoek plaats waarbij greppels uit de Romeinse tijd werden aangetroffen. Die greppels verdeelden het landschap in grote percelen voor de landbouw. Ze liggen niet willekeurig in het landschap: er is een systeem dat in ’t Haantje een zuidwest-noordoostoriëntatie heeft. Op de grens van ’t Haantje en Sion, ongeveer waar nu de Prinses Beatrixlaan ligt, is een knik in het systeem, waardoor

het dan min of meer een noord-zuidoriëntatie krijgt. Het verkavelingssysteem strekt zich over een groot gebied uit: ook in de Muziekbuurt zijn er resten van gevonden en aan de andere kant van RijswijkBuiten strekt het zich uit tot diep in de gemeentes Delft en Midden-Delfland.

De ontdekking van een klein grafveld uit de Romeinse tijd is bijzonder. In de zuidwesthoek van Sion was een opgraving noodzakelijk. Daarbij zijn twee crematiegraven gevonden, beide naast een kringgreppel met een buitendiameter van zeventien meter. Binnen de greppel werden diverse vondsten gedaan als verbrand bot, houtskool en potscherven van vooral borden en kruiken. Ze duiden op een grafheuvel maar zolang het verbrande bot niet is gedetermineerd – menselijk of dierlijk? – is dit nog niet geheel zeker.

In Sion werden ook resten gevonden die behoren tot de tuin van buitenplaats Sion en dateren van de zeventiende en de achttiende eeuw. De sporen bestonden vooral uit plantgaten, gedempte sloten en palenrijen. Ook werd een gebouw gevonden. De bakstenen funderingen wezen op een L-vormig complex. Grote delen ervan zijn later verdwenen door het omzetten van grond toen het terrein eerst in gebruik was als tuin van de buitenplaats Sion en daarna als tuinderij. Daardoor is het moeilijk de omvang, indeling en functie van het gebouw te

De kringgreppel.

Jaar

vers

lag

Mon

umen

tenz

org

en A

rche

olog

ie 2

014

14

bepalen. Het komt niet voor op oude kaarten (de oudste dateert van 1712) terwijl potscherven uit de vijftiende en zestiende eeuw dateren (voorlopige determinatie!). Verder onderzoek moet uitmaken of de resten behoren tot een gebouw uit de late

Muurwerk.

Wethouder Borsboom (midden) bezoekt een opgraving.

zestiende of zeventiende eeuw, of mogelijk nog tot het kloostercomplex van Sion. In dit laatste geval moet het behoord hebben tot een van jongste bouw- fasen (midden zestiende eeuw) van het klooster.

15

toen al een boerderij. In 2014 moest ook een strook van de zuidwestelijke rand worden opgegraven, waarbij diverse greppels werden aangetroffen, die erop wijzen dat de omvang van het erf veranderd is. Uit de geringe hoeveelheid afval (zoals potscherven) valt op te maken dat op het naastgelegen gedeelte van het erf geen woonbebouwing was. Een bijzon-dere vondst was een visfuik met een lengte van minimaal 77 cm en een minimale diameter van 24 cm. Hij lag in een greppel en dateert van de tweede helft zeventiende eeuw. Het resterende deel van het terrein bleef behouden en is ingepast in het ontwerp van RijswijkBuiten.

Detail van de fuik.

De fuik

Een andere opgraving was nodig op een terrein aan de Van Rijnweg, waar in de middeleeuwen een uithof van de Abdij van Egmond stond. De abdij had diverse landerijen, waarvan een deel bewerkt werd door kloosterlingen en leken. Wanneer dit land te ver van het klooster lag, verbleven ze op een uithof, een complex van bedrijfsgebouwen. De uithof in Rijswijk heette de Nuwehof en was in elk geval in bedrijf in de veertiende en de vijftiende eeuw. Van de Nuwehof is weinig bekend, maar wel weten we dat er een abtswoning bij hoorde. Op het zuid-oostelijk deel van terrein vond eerder archeologisch onderzoek plaats omdat dat deel niet behouden kon blijven. Daaruit bleek dat de bewoning van het terrein teruggaat tot in de twaalfde eeuw. Er stond

Het vrijleggen van de fuik.

Jaar

vers

lag

Mon

umen

tenz

org

en A

rche

olog

ie 2

014

16

Publieksactiviteiten

Archeologisch onderzoek trekt altijd veel belangstel-ling. Opgravingen mogen zich altijd verheugen in de belangstelling van passanten en publicaties erover worden veel gelezen. Het vertellen van het verhaal van ons verleden is dan ook een belangrijke taak van de archeologen. Dat kan op verschillende manieren, bijvoorbeeld door het houden van lezingen, het geven van rondleidingen, schrijven van boeken, een scholier of student helpen aan informatie of zomaar het beantwoorden van vragen van de belangstel-lende burger. Ook kan het verhaal worden verteld door het zichtbaar maken van archeologie op straat. Zo werd enkele jaren geleden in het Rijswijkse Bos de omtrek van het zeventiende-eeuwse paleis Huys ter Nieuburch zichtbaar gemaakt en van natuurste-nen platen met informatie voorzien.

Lezingen

22 januari 2014:Gezamenlijke lezingenavond Cultureel Erfgoed Rijswijkrondom het thema ‘Tijd voor Tollens’J.M. KootTitel: ‘Graven naast Tollens. Archeologie voor het Museum Rijswijk’ 15 mei 2014:Historische Vereniging RijswijkJ.M. KootTitel: ‘Kerk op het Rijswijkse zand. De vroegste historie van de Oude Kerk’

1 september 2014Probus IIJ.M. KootTitel: ‘Windassen’ (naar aanleiding van de vondst van een windas in de Hoekpolder)

17

Tentoonstelling Cold Cases

Regelmatig komen verzoeken binnen om informatie en om bruikleen van bodemvondsten voor tentoonstellingen. Op initiatief van het Convent van Gemeentelijk Archeologen en het Bureau TGV teksten en presentatie (die ook de uitvoering verzor-gen) wordt gewerkt aan de tentoonstelling ‘Cold Cases in de Haagse archeologie’. Deze wordt in 2015 gehouden in het Museon in Den Haag. Een van de cold cases is skeletmateriaal van het prehisto-rische grafveld van Ypenburg, dat dateert uit de periode 3800-3400 voor Chr. en de resten bevatte van ruim veertig individuen. Deze vondst is uniek voor Nederland en werd in 1998 opgegraven door het Bureau Monumentenzorg en Archeologie van de gemeente Rijswijk.

Bezoekers van de tentoonstelling kunnen op inter-actieve wijze kennismaken met moderne onder-zoekstechnieken als DNA en isotopenonderzoek – methodes die nog niet eerder met succes toegepast konden worden op het skeletmateriaal van Ypenburg. In 2014 werden ze opnieuw toegepast. Ook ditmaal bleek onvoldoende DNA aanwezig te zijn voor een positief resultaat, maar het isotopen-onderzoek leverde meer op. De resultaten worden bij de opening van de tentoonstelling bekend-gemaakt. Rijswijk heeft skeletmateriaal voor het onderzoek beschikbaar gesteld en zal dit het volgend jaar in bruikleen geven voor de tentoonstelling.

Educatie

Op 16 mei 2014 vond in het Christelijk Lyceum Delft de presentatie plaats van de lesbrief ‘Haaglan-den in de Romeinse tijd. De wisselwerking tussen de Romeinen en de Cananefaten’. Het eerste exemplaar werd overhandigd aan onder meer wethouder Dierdorp (gemeente Rijswijk, onderwijs). In deze lesbrief beschrijft de historicus Jacques Moerman Haaglanden in de Romeinse tijd. De lesbrief is bestemd voor het voortgezet onderwijs en gemaakt in opdracht van het Stadsgewest Haaglanden door het Erfgoedhuis Zuid-Holland. Een archeoloog van Rijswijk heeft eraan meegewerkt.

Film

De heer Van Drimmelen heeft een vervolg gemaakt op zijn film van een wandeling door Oud-Rijswijk. Dit vervolg besteedt ook aandacht aan de openbare waterput die in 2005 in de Herenstraat is gevonden. Het archeologisch team van Rijswijk heeft informatie beschikbaar gesteld.

Lesbrief Haaglanden

Jaar

vers

lag

Mon

umen

tenz

org

en A

rche

olog

ie 2

014

18

Have, B. van der, J.M. Koot en E. Rinia, Jaarverslag 2013. Monumentenzorg en Archeologie. Rijswijk, maart 2014.

Have, B. van der, J.M. Koot en E. Rinia, Nieuwsbrief Monumentenzorg en Archeologie, nummer 9. Rijswijk, november 2014.

Raczynski-Henk, Y., Zoektocht naar het kanaal van Corbulo bij de Sir Winston Churchilllaan te Rijswijk. Een bureauonderzoek en karterend booronderzoek. Rijswijkse Archeologische Rapporten 48, mei 2014.

5 Rapporten en publicaties

Koot, H. en Y. Raczynski-Henk, De Landtong in de Plaspoelpolder. Een archeologisch bureauonderzoek en inventariserend booronderzoek. Rijswijkse Arche-ologische Rapporten 49, mei 2014.

Koot, H., ‘Archeologische kroniek van Rijswijk over 2013’. In: Historische Vereniging Rijswijk Jaarboek 2014, p. 176-183.

Meijers, P.C., ‘Haag en Delft-Zigt’, Ruysdaelplein 39 te Rijswijk. Bouwhistorische opname, 2014.

Rijswijkse Archeologische Rapporten

Bureau Monumentenzorg en Archeologie

Bureauonderzoek en karterend booronderzoek

Zoektocht naar het Kanaal van Corbulo bij de Sir Winston Churchilllaan te Rijswijk

Y. Raczynski-Henk

Nr 48 mei 2014

19

In de personele samenstelling van het team waren geen wijzigingen. Het team bestaat uit twee archeo-logen, een archeologisch medewerker-specialist, een beleidsmedewerker Monumentenzorg (deeltijd) en op detacheringsbasis een archeologisch tekenaar (deeltijd). Door de bezuinigingen is het aantal uren verminderd.

In 2014 vonden de veldwerkzaamheden plaats die in hoofdstuk 4 zijn beschreven. In het veldteam werden ook enkele archeologen op tijdelijke basis ingezet. Evenals in 2013 verrichtte ook dit jaar een tijdelijke medewerker enkele werkzaamheden in het gemeentelijk depot. Lisette Kootker en Eveline Altena verrichtte isotopen- en DNA- onderzoek naar het skeletmateriaal van Ypenburg, de firma’s Archeoplan (Delft) en Restaura (Haelen) deden conserverings-werk en BIAX onderzocht pollen- en botanische resten van verschillende monsters.

6 Personele zaken

In het kader van hun maatschappelijk stage volgden in maart twee leerlingen van het Gymnasium Novum (Voorburg), Martijn den Hoed en Jasper Pijnacker,een programma bij cultureel erfgoed. In de stage-week maakten zij kennis met het archeologisch werk en de monumentenzorg.

Naast de beroepskrachten waren verschillende vrijwilligers betrokken bij het archeologisch onder-zoek. Hun werkzaamheden zijn in het vorige jaarverslag beschreven. Hun inzet is een waarde-volle ondersteuning bij het archeologisch onderzoek.

Vrijwilligers aan het werk.

Jaar

vers

lag

Mon

umen

tenz

org

en A

rche

olog

ie 2

014

20

Depot

In het gemeentelijk depot voor bodemvondsten worden de archeologische vondsten opgeslagen die bij opgravingen in Rijswijk zijn aangetroffen. Ze bestaan voor een groot deel uit potscherven, grond-monsters, metalen voorwerpen, enzovoort, maar soms ook uit complete voorwerpen zoals wijnflessen en kookpotten. In het depot blijven ze beschikbaar voor wetenschappelijk onderzoek en educatieve doeleinden. Ze worden zo opgeborgen dat ze snel terug te vinden zijn. Ook in 2014 zijn vondsten van verschillende opgravingen – nadat de resultaten uitgewerkt zijn – in het depot opgenomen.Een deel van het vondstmateriaal, bijvoorbeeld voorwerpen van hout en metaal, is zeer kwetsbaar en gevoelig voor temperatuurschommelingen. Daarom is het depot voorzien van apparaten die de temperatuur contant houden.

Niet al het materiaal is op dit moment in huis. Enkele vondsten zijn langdurig uitgeleend aan het Museon in Den Haag (prehistorische vondsten van Ypenburg) en het Museum Rijswijk (diverse aarde-werken potten uit de dorpskern). Ook werd het menselijk skeletmateriaal van het grafveld van Ypenburg (ca. 3800-3400 voor Chr.) beschikbaar gesteld voor DNA- en isotopenonderzoek.

In de winter van 1981-1982 werden bij renovatie-werkzaamheden in de vijver rondom het huis Te Werve, van oorsprong een middeleeuws versterkt huis, verschillende bodemvondsten aangetroffen. De meeste daarvan zijn in het depot terechtgeko-men, maar enkele bleven op Te Werve en stonden er in een vitrine. In 2014 zijn ook deze vondsten (een vogeldrinkbakje, een blaker, een zalfpotje en een kom) overgedragen en verenigd met de andere vondsten in het depot. De voorwerpen dateren van de zeventiende en/of achttiende eeuw.

Een andere bodemvondst die in Rijswijk terugkeerde, was de bodem van een middeleeuwse zandstenen sarcofaag, die in de winter van 1979-1980 was gevonden bij de opgraving van het klooster Sion. Het is tot dusver de enige sarcofaag die in Rijswijk is gevonden. Ze werden in de twaalfde-dertiende eeuw gemaakt en waren destijds kostbaar. Het klooster Sion is echter van jongere datum, 1433-1435, zodat de sarcofaag kennelijk eerst elders dienst heeft gedaan voordat hij werd overgebracht naar het klooster.

7 Waarin, waarmee, waarvoor

21

Een bijzondere overdracht kwam per post binnen: twee zilveren munten. Ze behoorden tot een muntschat die in 1978 in de Hoekpolder in Rijswijk is gevonden. Van een wetenschappelijke opgraving was toen geen sprake: de munten werden bij toeval ontdekt en door een groot aantal mensen meegeno-men. Ruim honderd munten zijn uiteindelijk terecht-gekomen in het depot of in de collectie van het Museum Rijswijk. Gelukkig heeft een van de vinders besloten zijn vondsten over te dragen. Het gaat om een reaal, geslagen in Antwerpen in de periode 1521-1546 op naam van Karel V (regeerde van 1506-1555) en een halve reaal die eveneens op naam van Karel V is geslagen in Sevilla (Spanje).

Automatisering

De opgravingsgegevens van de volgende onderzoe-ken zijn digitaal verwerkt:• Eikelenburg• RijswijkBuiten• Havenkwartier• Sir Winston Churchilllaan

Het depot bevat bodemvondsten van verschillende projecten. De informatie van oude projecten is voor een deel nog analoog. Geleidelijk wordt deze infor-matie gedigitaliseerd; zo ook in 2014.

Onderdeel van het veldwerk is het bijhouden van documentatie: er worden dagrapporten geschreven, lijsten bijgehouden met beschrijvingen van grond-sporen, metingen gedaan en veldtekeningen gemaakt. In vroegere jaren gebeurde dit analoog, nu in belangrijke mate digitaal. De oude, analoge administratie wordt geleidelijk gedigitaliseerd. In 2014 zijn weer oude veldtekeningen gescand en (deels) gedigitaliseerd.

De halve reaal.

De reaal

Jaar

vers

lag

Mon

umen

tenz

org

en A

rche

olog

ie 2

014

22

8 Voor 2015

Wat zijn belangrijke actiepunten voor monumenten-zorg en archeologie in 2015?

Monumentenzorg:

• onderzoek projecten voor de provinciale erfgoedlijn

• uitvoeren ingediende projecten

Archeologie:

• opstellen lokale onderzoeksagenda.• uitwerking van het veldwerk• publiceren over de beide in 2014 gevonden

Romeinse grafveldjes• onderzoek RijswijkBuiten

23

Contact

Wilt u meer weten over het archeologisch onderzoek in Rijswijk of over vondstmeldingen, dan kunt u kijken op de website van de gemeente Rijswijk (www.rijswijk.nl/cultuur-sport-en-vrije-tijd/cultureel-erfgoed/archeologie) of contact opnemen met:

ArcheologieTel: 14 070E-mail: archeologie@rijswijk.nl

Wilt u meer weten over de monumentenzorg en monumentenvergunningen in Rijswijk, dan kunt ukijken op de website van de gemeente Rijswijk (www.rijswijk.nl/cultuur-sport-en-vrije-tijd/cultureel-erfgoed/monumenten) of contact opnemen met:

MonumentenTel: 14 070E-mail: monumentenzorg@rijswijk.nl

CorrespondentieadresGemeente RijswijkAfdeling Stad en SamenlevingSectie Ruimtelijke en Economische OntwikkelingBureau Monumentenzorg en Archeologie (BMA)Postbus 53052280 HH Rijswijk

BezoekadresStadhuis RijswijkBogaardplein 152284 DP Rijswijk

Jaar

vers

lag

Mon

umen

tenz

org

en A

rche

olog

ie 2

014

24

Colofon

Uitgave Gemeente RijswijkTekst B. van der Have (Het Laatste Woord), E. Rinia en J.M. KootRedactie B. van der Have (Het Laatste Woord), E. Rinia en J.M. KootFoto’s Bureau Monumentenzorg en Archeologie van de Gemeente Rijswijk, tenzij anders vermeldLay-out Corps OntwerpersDruk OBT

Oplage 500Datum oktober 2015

Copyright Gemeente Rijswijk

Impressie archeologisch onderzoek RijswijkBuiten

25