Monumentale boerderijen in Westeraam - Marithaime boerderijen in westeraam frits...koeien bij een...

WERKDOCUMENT 02 boek WESTERAAM 8 januari 2009

1

Monumentale boerderijen in Westeraam

Inleiding door F.J.G. Hoogveld

op de Westeraam-avond op 15 januari 2007

(geactualiseerd 6 janauri 2009)

Historische Vereniging Marithaime


2

Inleiding

In de 2de

wereldoorlog is er in Aam hevig gevochten, waardoor er veel vernield

is. De snelweg, de defensiedijk, de defensiekolk en de industrieterreinen hebben

de rest van het oorspronkelijke Aam daarna bijna onherkenbaar verminkt. Toch

zijn er nog een viertal oude boerderijen bewaard gebleven, Zij staan op de

monumentenlijst en ze zijn het onderwerp van mijn praatje.

Eerst een kleine inleiding:

Totdat er met de bouw van de grote woonwijk Westeraam werd begonnen was

het Aam overwegend agrarisch gebied. Vanaf de ontginning van dit gebied tot

aan WO II had deze grond uitsluitend een agrarische bestemming en hielden de

bewoners zich bijna alleen bezig met landbouw, tabaksteelt of veehouderij. Het

aantal bewoners was niet groot, rond 1900 stonden er een 12tal huizen op dit

moment ca 20.

Het gebied, waar het merendeel van de nieuwe woningen in de nieuwe wijk

Westeraam gebouwd wordt, was leeg en onbewoond. Er zijn maar een paar

woning gesloopt voor deze en dat nog voornamelijk voor de reconstructie van de

Aamse straat.

De voornaamste bebouwing vinden wij in het "centrum" van Aam een rond

lopend weggetje het Landaspad, een stukje Aamsepad en een stukje Lingestraat.

Dit ligt achter het complex van Intratuin. Oorspronkelijk was dit een brede

strook, “gemene grond” genaamd, eigendom van de gezamenlijke boeren. Op

deze strook stonden vroeger nog enkele schamele hutjes van dagloners, zij

hadden met toestemming van de boeren waarvoor zij werkten een “getimmerte”

op die grond gebouwd.

De twee grote boerderijen die buiten dit gebiedje liggen zijn “Rijzenburg” ten


3

noorden en “Westeraam” ten westen.

Rijsenburg ten noorden, Westeraam ten zuiden en Landasoord in het centrum,

drie grote boerderijen en de “Ronde Burg een kleine boerderij ofwel hofstede

genoemd in de Betuwe.

Wij zullen hier deze vier monumentale panden nader bekijken maar eerst enige

informatie geven over de Betuwse boerderij, een type waartoe alle vier de

behuizingen behoren .

Op onderstaande kaart zijn de locaties van de vier beschreven monumentale

boerderijen aangegeven.

Afb.1 kaart met situering van de panden


4

Het hallehuis

De Betuwse boerderijen behoren tot het hallehuistype.

Afb.2 Hallehuis voorkant


5

Afb. 3 Hallehuis achterkant

Vroeger, in de middeleeuwen vond men dit type in heel Nederland maar

geleidelijk bleven ze alleen bestaan in het midden van het land, in de

Achterhoek, op de Veluwe en in het Rivierengebied. Dit type boerderij ontleent

zijn naam aan het feit dat de vier belangrijkste hoofdfuncties van het

boerenbedrijf te weten: het wonen, de stalling van de dieren, de opslag van de

oogst, en de ruimte voor het dagelijkse werk allemaal onder één dak en in één

ruimte te vinden was. Het hallehuis is een grote ruimte, in zijn oorspronkelijke

vorm zonder binnenmuren, helemaal van hout en met ankerbalkgebinten als

dragende constructie. Mensen en dieren leefden vroeger samen in een ruimte,

het los hoes, later kwam er een brandmuur tussen het woongedeelte en de stal.


6

Afb.4 Ankerbalkgebinten detail


7

Afb. 5 Ankerbalkgebinten totaal

Het oorspronkelijke type heeft een rechthoekige plattegrond, een strooien of

rieten dak, lage zijmuren en binnenin een dragende houtconstructie. Het had

relatief lage muren, een groot dak meestal van riet of stro met twee afgeplatte

einden: wolfseinden genoemd.

Het achterhuis: de deel had twee grote inrijdeuren.

Toen de boerderijen in de 18de

en vooral de 19de

eeuw meer gingen opleveren

werd het hallehuis steeds vaker uitgebreid met er naast geplaatste schuren om

het ruimtetekort op te heffen.


8

De T-boerderij

Om meer woonruimte te verkrijgen werd het voorhuis er soms dwars voor de

deel gezet, het grondvlak krijgt dan een T-vorm en men spreekt wel van een

T-boerderij.

De zolder van het voorhuis wordt nog steeds gebruikt als opslagruimte voor de

oogst:

Afb. 6 T-boerderij


9

Herenboerderij

Rijkere boeren bouwden nog later herenhuizen als dwarshuis. Meestal in laatste

helft van de 19de

eeuw. De schuren hebben nog steeds het model van het

hallehuis. Van alle hierboven genoemde typen is er in Aam een voorbeeld

bewaard gebleven.

Ouderdom

Geen enkele van de deze boerderijcomplexen en het hallehuis stamt geheel uit

de zelfde tijd. Zoals bijna altijd het geval is, zijn de verschillende delen van een

boerderijcomplex op verschillende tijdstippen gebouwd of is een pand in de loop

van de tijd vaak ingrijpend verbouwd. Behalve uit gevelstenen of sluitstenen in

de korfboog boven de grote inrijdeuren waarin vaak het bouwjaar stond

gebeiteld is de ouderdom van de verschillende delen van het woon- en

bedrijfsgedeelte vaak te herleiden uit sommige details

Met een aantal afbeeldingen zal dit worden geïllustreerd.


10

Hofstede de Ronde Burg, Landaspad 1

Dit boerderijtje is een goed voorbeeld van het eenvoudigste type van een

hallehuis, waarbij zich alles onder een dak bevindt. Het is oorspronkelijk

gebouwd in het begin van de 18de

eeuw.

Afb.7 de Ronde Burg


11

Afb. 8 de Ronde Burg


12

Afb. 9 Schuur/achterkant De Ronde Brug

Er lag oorspronkelijk ongeveer een hectare grond bij en men leefde van de

tabaksteelt, de moestuin en wat los werk bij de boeren in de buurt. In de eerste

helft van de twintigste eeuw woonde daar de familie Otters. Zij weidden twee

koeien bij een boer in de buurt en in ruil daarvoor deden zij los werk op het land

of hielpen met het dorsen en zo. Ook hadden ze wat varkens en klein fruit zoals

bessen en dergelijke.

De woning was zeer eenvoudig, je viel met de deur in huis, tegen de achtermuur

was de stookplaats met een paar stoelen daarom heen, voor het raam stond een


13

hoog tafeltje ook met een paar stoelen. Zoals alle oude behuizingen in

Westeraam staat het op een lage terp, zodat bij een eventuele overstroming de

ramp minder groot was. De muren zijn grijs gepleisterd, de ankers in de

voorgevel vormen het jaartal 1706, maar in de loop van de jaren is er wel het een

en ander aan veranderd. Het uiterlijk stamt uit het midden van de 19e eeuw. De

voordeur zit opzij van het midden. Het middenraam is een keer gewijzigd het is

kleiner dan het oorspronkelijk was. De kelder, die maar voor de helft in de grond

zit, bevindt zich onder de hogere opkamer, rechts in de voorgevel zit daarvan het

wat hoger geplaatste kleine schuifraam. Onder het wolfseind zien wij het

zolderraam. De zolder werd alleen gebruikt voor de opslag van de oogst en niet

voor bewoning. In de zijgevels vinden wij de gietijzeren stalramen.

Aan de achterkant had de deel grote inrijdeuren met daarboven het houten

hooiluik. De lage zijmuren en de grote wolfseinden wijzen op een grote

ouderdom.

Het huis is later volledig verbouwd tot een burgerwoning, daarbij zijn op het

voor- en achterhuis dakkapellen aangebracht.


14

Boerderij Landasoord, Aamsepad 1

Deze boerderij is veel groter dan de vorige en er staan ook nog enkele schuren

naast.

Ook dit complex heeft een bewogen bouwgeschiedenis er is veel aan verbouwd

en bijgebouwd. Landasoord was oorspronkelijk een hallehuis van hetzelfde type

als het vorige maar het ging goed met de argrarische sector in de eerste helft van

de 19de

eeuw en het huis werd vergroot, om die reden is in de loop van de 19e

eeuw uitgebreid met een dwarshuis, het bestaande voorhuis werd gedeeltelijk

afgebroken en aan beide zijkanten werden er twee vleugels uitgebouwd waarvan

de nok van het dak haaks op die van de het achterhuis staat. Het dwarshuis heeft

een schilddak dat vroeger waarschijnlijk met riet gedekt was of met

Oudhollandse pannen.

Afb.10 Landasoord


15

Afb. 11 Landasoord


16

Afb.12 Landasoord

In de tweede helft van de 19de

eeuw werd er gewerkt aan verbetering van

landbouwmethoden, stalinrichting etc. Een van de toenmalige verbeteringen was

de ontwikkeling van de vaaltstal. Het bleef een omstreden type stal omdat deze

redelijk kostbaar was. Rijke adellijke grootgrondbezitters die als hobby zich met

de landbouw bemoeide en niet erg economisch dachten waren voornamelijk de

bouwers van dit soort stallen. Het principe van de vaaltstal was als volgt: de stal

had luiken in de zijmuren en een verdiepte vloer, door de luiken of deurtjes werd

de mest uit de aangrenzende stallen in de vaaltstal gegooid. Het jongvee en

ander koeien die niet gemolken werden liepen los rond in deze stal en trapten

hun eigen en de bijgevoegde mest stevig aan. De vloer van de stal kwam steeds

hoger te liggen, in de herfst, als het niveau te hoog werd dan werd de mest er uit

gehaald en op het land gereden. De vaaltstal diende dus een dubbel doel het was

een veestalling en tegelijkertijd een overdekte mestopslag.

De middelste schuur van Landasoord was oorspronkelijk een vaatstal.


17

Afb.13 Schuur Landasoord

De boerderij was lang eigendom van de baronnen Sweerts de Landas vandaar

ook de naam. Het was een pachtboerderij waar veel verschillende pachters

gewoond hebben. Om er een paar te noemen: Holleman, van Empel, van

Beijnum en Lammers. De schilderachtigste bewoner was zonder twijfel Gerrit


18

van Beijnem, hij was vrijgezel en woonde er met zijn zuster Anneke. Zij rookte

sigaren en reed rond op een motorfiets. Gerrit was een tijdje vanwege de

Boerenpartij gemeenteraadslid. Hij had zijn aanhangers voornamelijk onder de

boeren natuurlijk, maar ook onder de bezoekers van de plaatselijke tapperijen

die hij veelvuldig bezocht, zo veelvuldig dat hij tijdens de gemeenteraad

vergadering meestal in slaap viel.


19

Boerderij Westeraam,

Deze veeboerderij ligt zoals alle monumenten in Aam op een terp. Het is een

groot complex met een interessante bouwgeschiedenis. De T-boerderij bestaat

uit een woongedeelte met daaraan een achterhuis en een tweetal bijschuren. Alle

hiergenoemde onderdelen zijn in een verschillende tijd gebouwd. In de 17de

en

18de

eeuw was de opbrengst van de grond aanzienlijk minder dan tegenwoordig.

De gebouwen waren kleiner en er stonden minder schuren bij een boerderij,

enkele hooibergen volstonden meestal om de oogst te bergen. Omdat het land

steeds meer opbracht werden de oude kleinere gebouwen afgebroken en er

steeds meer schuren bijgebouwd.

De middelste schuur is het oudst, deze stamt uit 1807. Het achterhuis aan de

linkerkant ernaast is gebouwd in 1850, het daarbij behorende woongedeelte is in

1907 afgebroken en vervangen door het bestaande voorhuis. Dit woongedeelte is

een villa die aan de Velperweg in Arnhem of de St. Annastraat in Nijmegen niet

zou misstaan.

Afb. 14 Voorhuis Westeraam


20

Rond 1900 werd er goed verdiend door de grote boeren en in die tijd zijn er

meer van dit soort villa-achtige voorhuizen neergezet. Lang niet iedereen was

het hiermee eens, puristen vonden dat eenvoud en soberheid de landman sierden

en dat op het platteland zo een zo protserige behuizing met een verhoogd

middenstuk, een balkon of veranda, een hardstenen stoep en dubbele voordeur

niet thuishoorde.

De bewoner van deze boerderij was eigenaar en heeft zich van dit soort kritiek

niets aangetrokken. Vele generaties lang was dat het geslacht Breunissen.

Afb. 15 Westeraam


21

Afb.16 Westeraam

De derde schuur is nog later en in de 20ste

eeuw gebouwd. Duidelijk is aan

allerlei details de verschillende leeftijd van de gebouwen af te lezen. Het oudste

stuk: de middenschuur, heeft de laagste zijmuren en een oudere constructie van

de deeldeur, vooral de rechter 20 eeuwse schuur heeft hoge zijmuren en een

rechte geveltop in plaats van een wolfseind zoals de rest.


22

Toen de grond onteigend werd, een deel van de nieuwe wijk is op die grond

gebouwd, vertrok de laatste Breunisse en is zijn de gebouwen verbouwd tot de

“Thermen de Lingetuin”.

Er is eigenlijk niet veel veranderd, vroeger, de hele winter, moesten de arbeiders

met dorsvlegels op de deel van de schuren het koren dorsen en werkten zij zich

daarbij in het zweet, en gezweet wordt er nog steeds, zij het dan onder wat luxer

omstandigheden.


23

Afb. 17 Westeraam

Afb. 18 Westeraam


24

Boerderij Rijzenburg, Rijksweg Noord 86 – 88

De huidige boerderij stamt uit ca. 1900, de oorspronkelijk boerderij werd door

brand verwoest.

De vrijstaande schuur op enige afstand van het hoofdgebouw maakte deel uit

van de eerdere boerderij en is rond 1850 gebouwd. Het huis heeft een mansarde

dak ook wel “gebroken kap” genoemd, een dakvorm die in de eerste helft van de

20ste eeuw zeer populair was. Er zijn in de Betuwe talloos vele boerderijen,

hofsteden en huizen met een dergelijk dak te vinden.

Oorspronkelijk stonden er voor het huis een drietal hooibergen die pas rond

1980 zijn afgebroken.

Afb. 19 Rijzenburg


25

Afb. 20 Rijzenburg

Het woongedeelte is groot en werd in 1933 gesplitst en er kwamen twee

zwagers te wonen. De rechter bijschuur stamt waarschijnlijk uit die tijd en

diende als veestalling voor Mocking die de rechterhelft bewoonde, het bestaande

achterhuis was de stalling van Ebskamp die de linkerzijde bewoonde. Voor het

huis staan een aantal grote en oude bomen.

Daarvoor heeft er lang de familie Erdkamp gewoond die in het ruime voorhuis

ook een logement hielden. Toen het Tolhuis niet meer als herberg dienst deed

stopte hier in de eerste helft van de 19de

eeuw ook de postkoetsen die reden van

Arnhem naar Nijmegen.

Het kapitale boerderij complex was goed bewaard gebleven. Strubbelingen met

de projectontwikkelaar hebben er toe geleid dat het gebouw in kwaliteit wel is

achteruitgegaan maar het is tot de dag van vandaag restauratie meer dan waard.

Het kan een mooie entree van Elst vormen in een omgeving die vanwege

verwoestingen in WO II toch al niet rijk is aan oudere bebouwing.

Monumentale boerderijen in Westeraam - Marithaime boerderijen in westeraam frits...koeien bij een...

Documents

Transcript of Monumentale boerderijen in Westeraam - Marithaime boerderijen in westeraam frits...koeien bij een...