Militair erfgoed Hoek van Holland Hergebruik maatschappelijk vastgoed

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland 2

In de duingebieden rond Hoek van Holland bevindt zich een grote hoeveelheid militair erfgoed in de vorm van bunkers, geschutsbatterijen, de Atlanticwall en veel meer. De meeste bunkers zijn niet toegankelijk. De stichting Stelling 33 zet zich in om militair erfgoed te ontsluiten en heeft ideeen om (recreatief) verblijf in bunkers mogelijk te maken. Hun concept Bunkbed is getoetst op haalbaarheid en er is nu een bunker aangewezen om het concept in de praktijk te beproeven. Uit het haalbaarheidsonderzoek is naar voren gekomen dat het concept schaal nodig heeft om kans van slagen te hebben. Met de verschillende eigenaren en stakeholders die actief zijn in het duingebied een zeer geschikte casus om te ontdekken hoe het recept ‘cultuurdragen’ in deze context kan werken.

Introductie

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland

3

4

Ans van de Berg, buurtbewoner Arjan van den Heuvel, ZH Landschap Coos Wernsing, Reddingsmuseum Ellen de Kroon, zelfstandige gebouwikhouvanjou Esther van Dam, provincie Zuid-Holland Floor van de Kemp, zelfstandig bouwkundige Ineke de Vos, gebiedscommissie Hoek van Holland Monique den Hollander, projectmanager Verdedigingspark Norman Wezel, stelling 33 / Bunkbed Olga Limarenko, gemeente Rotterdam Peter de Krom, stelling 33 / Bunkbed Ron Brans, provincie Zuid-Holland Stef Poolman, gemeente Rotterdam Marc van Leent, de Wijkplaats, expert en gangmaker in maatschappelijk vastgoed Maarten van Tuijl, temparchitecture, architect Gerben van Dijk, Bouwstenen voor Sociaal, herbestemmingsdeskundige

Betrokkenen

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland

5

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland 6

Het hele gebied kent meerdere eigenaren met de gemeente Rotterdam als grootste eigenaar. Verder zijn er diverse meerdere partijen die bunkers beheren en meerdere partijen actief op terrein van erfgoed en toerisme. Voorlopig overzicht van eigenaren van grond en opstallen: • Zuidhollands Landschap • Gemeente Rotterdam • Rijksvastgoedbedrijf • Reddingsmuseum • Jagershuis

Het Atlantikmuseum heeft enkele bunkers van gemeente Rotterdam in gebruik en Stelling 33 gaat met Bunkbed als pilot aan de slag in een bunker. Wat verder weg liggen nog: • Fort 1881 als waterwegverdediging • Staelduinsebos als voormalig hoofdkwartier

Omgeving en gebouwen

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland

7

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland 8

Gemeente Rotterdam heeft een concept Toeristisch Recreatief Ontwikkelperspectief opgesteld waar het gebied de naam Verdedigingspark krijgt. Onduidelijk is in hoeverre er handen en voeten gegeven gaat worden aan dit perspectief. In een stakeholdersessie ten behoeve van ons onderzoek zijn de kwaliteiten, wensen en dromen over het gebied gedeeld.

Toeristich Recreatief Ontwikkelperspectief

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland

9

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland 10

Het gebied omvat een uniek ensemble van cultureel / militair erfgoed in een duinomgeving. Elders in de wereld is dit niet of nauwelijks te vinden. Ook bijzonder is de verwevenheid van erfgoed en landschap. Het gebied heeft alle ingredienten van de Atlantikwall bij elkaar: • Luchtverdediging • Kustverdediging • Radar • Commando • Strandverdediging • Tankgracht Tegelijk is de bewoonde wereld dichtbij ‘De bunkers zijn onze buren’, zo vatte een bewoner het kernachtig samen.

Unieke kwaliteiten

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland

11

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland 12

• Erfgoed voor brede doelgroep toegankelijk maken. • Herontwikkeling met draagvlak en met respect voor natuur en historie

• Samenhang erfgoed en landschap behouden. • Zichtbaarheid en beleefbaar maken – natuurwaarden niet verkwanselen

• Niet alleen hergebruiken ook herontdekken • Toegangspoort voor Nationaal Park Hollandse Duinen

(http://hoekvanholland.nl/nationaal-park-hollandse-duinen/ )

• Natuurpark in combinatie met strand • ‘Doe mij een huisje voor een weekend’

• Er is ruimte voor veel ideeen.

Ideëen, wensen, dromen

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland

13

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland 14

Op basis van de inventarisatie in de stakeholdersessie zijn enkele lijnen voor de toekomst te destilleren:

• Zoek goede economische dragers voor herbestemming van erfgoed.

• Zorg voor ontwikkelingsperspectief, bijvoorbeeld voor Reddingsmuseum: nu

donkere bunker op eigen grond met zorg voor (mobiel)erfgoed, gebrek aan ruimte voor wisselexpo’s.

• Zoek de kracht van de verschillende functies en mogelijkheden voor activiteiten in het gebied. ‘Dagje naar het strand en nog even naar het museum.’

• Programmeer zodanig dat het gebied ook buiten het hoogseizoen aantrekkelijk is om te bezoeken.

• Acteer zorgvuldig in relatie tot de aanwezige natuurwaarden (deels Natura2000-gebied)

Richtingen voor de toekomst

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland 15

Het gebied heeft potentie in de combinatie van landschapswaarden, natuurwaarden en erfgoedwaarden. Hoe zou een volgende stap eruit kunnen zien? Identiteit Het gebied wordt nu in de beleidsstukken aangeduid als Verdedigingspark. Geeft dat de gewenste uitstraling en is dat wel de juiste naam? Het gebied leeft in de verbeelding van de mensen in elk geval nog niet als een geheel of als een park. Het onderscheidende vermogen zit hem in het unieke militair cultureel erfgoed in combinatie met groen. Het is voor de hand liggend dat deze Militair Culturele thematiek bepalend is voor de afbakening en identiteit van het park.

Next step gebiedsontwikkeling

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland

16

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland 17

Het gebied moet beter ervaarbaar gemaakt worden. De meningen verschillen over de manier waarop. Vanuit Zuid Holland Landschap moet dit vooral visueel en door ‘storytelling’. Andere partijen denken dat het gebied ook beter betreedbaar moet worden en voor recreatieve doeleinden gebruikt zou kunnen worden. De eerste aanpak heeft voornamelijk als doel het in stand houden van erfgoed en ecologische zones (in natura 2000 gebied is niks anders mogelijk). De andere aanpak is meer gericht op de mens en gaat om het beleefbaar maken van het gebied. Provincie lijkt voorkeur te hebben voor de eerste en gemeente voor de tweede aanpak. Er is al veel, het is vooral de uitdaging om hier een samenhangend geheel van te maken dat ervaarbaar is en behoud van erfgoed en natuurgebieden borgt en duurzaam beheer mogelijk maakt. Schaalgrootte en variatie aan mogelijkheden bieden kansen om van het gebied meer te maken dan een opstapeling van van op zichzelf staande activiteiten.

Beter ervaarbaar

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland

18

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland 19

Beweging op gang brengen kan op verschillende manieren. Partijen zouden gezamenlijk een gebiedsregisseur kunnen aanstellen met als opdracht een gezamenlijk plan te ontwikkelen. Dat is de toepassing van het poldermodel op het Verdedigingspark. Het is belangrijk dat deze regisseur door relevante partijen geaccepteerd wordt. Alternatief zou een tender kunnen zijn waarin de gemeente – als grootste eigenaar - de markt uitdaagt om met plannen te komen voor het gebied met competitie als drijvend mechanisme.

Organisatievorm

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland

20

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland 21

Bij Bunkbed draait het om het waarderen van natuur en militair erfgoed door middel van verhuur van bunkers voor recreatief verblijf. De stakeholdersessie leverde zes praktische adviezen op: • Versterk ondernemerschap • Bouw een community • Vind een launching opdrachtgever • Organiseer crowdfunding • Zet in op zelfwerkzaamheid • Verbreed de markt

Concept Bunkbed

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland

22

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland 23

Versterk ondernemerschap Dat je voor de goede zaak gaat, valt te appreciëren, maar om van BunkBed een succes te maken is vooral ondernemerschap nodig. Er is behoefte aan volhardende mensen die een werkend verdienmodel bouwen. Op die manier kan de specifieke expertise die BunkBed vraagt, opgebouwd en geborgd worden. Subsidie is vooral goed om op gang te komen; daarna moet het initiatief zelfsupporting worden. Wellicht vraagt dit gerichte versterking van het team. Bijvoorbeeld op horeca- of hospitalityvlak.

Bouw een community BunkBed leent zich bij uitstek om vrienden buiten maar vooral binnen Hoek van Holland te vinden. Houd ze op de hoogte, betrek ze en activeer ze. Laat ze proefslapen. De community kan ook als politieke kracht gemobiliseerd worden. Positioneer BunkBed als een potentiële identiteitsdrager van Hoek van Holland met Hoekenezen als beste vrienden.

Praktische adviezen (1)

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland 24

Vind een launching opdrachtgever Wellicht is Gemeente Rotterdam bereid haar nek uit te steken. Met een innovatieve uitvraag kan zij het stroperig aanvoelende proces lostrekken en de ruimte geven aan nieuwe spelers en nieuwe dynamiek. Organiseer crowd funding De 'aaibaarheid' van BunkBed biedt mogelijkheden voor Crowd Funding. Je 'eigen bunker'. Denk goed na over het rendement dat je de financiers wilt bieden (geld, twee weken vakantie, een goed verhaal ....). Crowd Funding is een mes dat aan twee kanten kan snijden. Inmiddels is daar veel ervaring me opgedaan; er zijn uiteenlopende platforms beschikbaar.

Praktische adviezen (2)

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland

25

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland 26

Zet in op zelfwerkzaamheid Wellicht belangrijker dan geld is de beschikbaarheid van (gratis) werkkrachten. Ook dat laat zich op een community-achtige manier organiseren, maar denk ook aan de markt van actieve familie-en bedrijfsuitjes. Verbreed de markt Denk na over je (te ontwikkelen) kerncompetenties en wat je daar verder mee kan doen op de markt. Wat is er elders mogelijk; waar hangt het fruit het laagst? Op naar Terschelling en Duinkerken.

Praktische adviezen (3)

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland 27

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland 28

Gebied Grote variatie, veel kansen en tegelijk beperkingen door de beschermde natuurwaarden. Veel partijen spelen nu een rol in het gebied. Breed gedragen gevoel is dat de kansen nu nog niet optimaal benut worden. Om dat wel te gaan doen vraagt inspanning. Inspanning om tot een breed gedragen plan te komen. Het kan helpen als een partij van buiten voor wat reuring gaat zorgen. De keuzes zijn – vanuit het perspectief van de gemeente – in beeld gebracht in het navolgende schema. Bunkers De haalbaarheid van Bunkbed is al eerder onderzocht. In de pilot kan worden beproefd of de barrieres die er zijn geslecht kunnen worden.

Conclusies

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland 29

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland 30

Onderzoek Cultuurdrager, placemaking, accomodator, participatie-impuls, hoogste bod, eigenlijk spelen ze alle vijf een rol in deze casus. De natuurlijke driver lijkt het cultureel erfgoed. Doordat het meeste verborgen is, kan het niet zonder placemaking. Het aspect accomodator speelt een rol ook als het gaat om de voortdurende strijd tegen groeiende bebouwing van de kust. Hier is bebouwing die benut zou kunnen worden. Zonder hulp en handjes van anderen lukt het niet, dus participatie is noodzakelijk. En als het gebied een nieuwe impuls krijgt kan dat ook voor de eigenaren en anderen een opbrengst genereren. Mede op basis van afgelopen sessie is onze overtuiging gesterkt dat de exploitatie de achillespees van veel beoogde ontwikkelingen is.

Lessen (1)

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland 31

Exploitatie als kritische succesfactor Ontwerpen en bouwen is wel te doen, maar veel concepten zijn pas succesvol als ze op een zeer adequate manier beheerd en geëxploiteerd worden. Dat komt sterk naar voren bij het (snel) huisvesten van kwetsbare groepen als migranten, asielzoekers, GGZ-patiënten, waar een ‘magix mix’ van bewoners en zorgvuldige communicatie met omwonenden wordt gevraagd. Een succesvol BunkBed vraagt een uitgekiende balans tussen cultuurhistorie, natuur en economie. Daarvoor is een partij nodig die deze balans voortdurend managed, niet alleen tijdens de realisatie maar ook of vooral tijdens de exploitatie. In aansluiting daarop zien we de exploitatie vooral als een rol. Naast die van ontwerper, opdrachtgever en gemeente, blijkt de rol van exploitant cruciaal voor succesvol hergebruik.

Lessen (2)

Hergebruik Maatschappelijk Vastgoed – Militair erfgoed Hoek van Holland 32

Uitgave Bouwstenen voor Sociaal in samenwerking met Herbestemmingsteam, juni 2018 Redactie en fotografie Gerben van Dijk en Stelling 33 Over Bouwstenen voor Sociaal Bouwstenen voor Sociaal is een sectorverbindend platform van en voor bestuurders, managers en professionals in maatschappelijk vastgoed. Op basis van een gemeenschappelijke agenda worden kennis en ervaring uitgewisseld en worden tools gezamenlijk ontwikkeld. Over Herbestemmingsteam Het Herbestemmingsteam, ook wel H-team, is een proactieve groep zelfstandige professionals die elk vanuit hun eigen expertise de leefomgeving in Nederland duurzamer wil maken door kwalitatieve herbestemming te stimuleren. Wij zien herbestemming als oplossing voor maatschappelijke en ruimtelijke opgaven. Dit project is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie Hoewel grote zorgvuldigheid is betracht bij het samenstellen van deze uitgave, aanvaarden betrokkenen geen enkele aansprakelijkheid uit welke hoofde dan ook voor het gebruik van de in deze publicatie vermelde gegevens. Alles uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar worden gemaakt mits de bron wordt vermeld.

Colofon

33