1

3.7.2 “Middelsee om ’t jaar 1200 hine ôfdamd” Mutasys in road - Ferzy 19-04-2016

Billând 1100 nKr Peter Vos Billând 1400 nKr Peter Vos Inlaiding

De leste tiid hou ik my doende met de lândskapsgekidenis fan ’t Bildt of beter said, fan 't Billând. Deuze naam past hier beter, omdat myn ondersoek fral gaat over de eeuwen foor 't jaar 1505, doe’t de bestaande seumerdyk, de monnikedijk, ferhoogd worde om 't Bildt definityf te bediken. Met de nou Ouwe-Dyk worde 't deur de eeuwen hine opbilde kwelderlând (polder) beter beskermd deur ’n robúste, soanoemde 'natte dijk' die't as basis de 'foorlândkering' (seumerdyk) had.

Jim siene hier twee kaartrekonstruksys fan billând fan Peter Vos. Een fan 't jaar 1100 en de andere fan 1400. Op deuze leste kaart bin ik forig jaar wezen deur Leendert Ferwerda. Met die leste kaart waar ik bra blij, omdat de Sappesloot der in syn hele heer en feer op staat. Dat is de horisontale sloat, die’t midden over de kaart loopt. Hiermet kon ik aindlik myn soektocht naar ’t monnikelând fan 450 morgen en de eerste Westhoekstins ôfrônde. Maar Ferwerda wees my ok op die neskierige 'krul' die’t der fan ’t oasten út weg, in ’t ferlingde fan de kwelderwâl út de 12e eeuw, onder de Sappesloot in diagonale súdwestlike richting deurloopt.

Ik hew der doe feerder gyn andacht an bestede kinnen, maar bin d‘r nou wel achter kommen, wat dat is! Derbij hew ik gebrúk maakt fan ander, fral aigen ondersoek wat hier met te maken het en fan de Algemene Hoogtekaart Nederland. Ik kin fan deuze kaart hier gyn detais in swart-wit sien late.

De hoogteferskillen en de golvende ôfsetting fan de sând- en klaaideeltsys binne in kleur beter te sien. Derom hew ik ’n simulasymodel maakt fan dut meganisme fan opbillen fan 't Billând noord en fral súd fan nou de Middelweg tussen Froubuurtstermôln en de Langeweg.

2

Bij dut ondersoek maak ik fral gebrúk fan ‘t boek “Ontgonnen verleden” - deel 2 (Henk Baas en anderen, 2001) en de kaartrekonstruksys fan Peter Vos. (Origin of the Dutch Coastal Landscape, 2015)

Foor andere plaatsys, bronnen, konklúzzys en rissultaten fan ander aigen ondersoek ferwiis ik na myn site: www.sytsekeizer.nl

Kaart Peter Vos (1100)

Jim siene hier de delta fan de Middelsee tussen de kwelderwâlen. De Middelsee lait hier sels nag middenin. Noordlik is ’t arig breed en lait-y ’n bitsy achterover en gaat dan meanderende wat smâler ’t súdden in. D’r is dan nag gyn spoor fan de monnikedyk of fan andere saken, ontstaan deur mînslik handelen. De kaart laat ok die infloeden op groate skaal sien, soa’t jim aansen bespeure sille.

De doe al anwezige, klainere mottes/stînzen binne op deuze skaal niet op deuze kaart te sien. Ik hew sterke anwizings foor deuze ferdedigingswerken teugen fral de Noormannen. Die forms fan ferdediging stonnen d'r doe ok al op strategise plakken, soa as bij Froubuurtstermôln en Valbrug.

Kaart Peter Vos (1400)

't Siet d‘r in 't jaar 1400 heel âns út. Hoe is dat kommen?

Na 1100 festigen hur de premonstrenzer monniken in Mariëngaarde (1163) en 't Oude Dal (1182), noord fan Lidlum, oastlik fan Oasterbierum. Later ferhúzze die na Lidlum sels, na ‘n storm in 't jaar 1234.

‘t Stroomgat fan de Middelsee is ’n heel eand naar ’t westen opskoven. ‘t Is korter, helendal 'deursakt' en de rest lait horisontaal. Oastlik is alleen de Zwette as waterôffoerkanaal overbleven.

De Sappesloot is dúdlik sichtber.

'n Storm in 't jaar 1196 is de oorsaak fan ’t onstaan fan de Súddersee. 't Deur de Waddensee metfoerde slib sorgde foor feerdere ophoging (opbillen) fan ’t kwelderlând, 't Billând.

3

Golfforms om de motte hine

Ofsettings sedimint, Booiem see met golfforms

Detail ’A’ (sien ôfbeelding linksboven ) in ’t lândskap, oast fan de plaats fan Arjen Hoogland,

4

Froubuurtstermôln

En die 'krul' dan? Dut is de dam der't de Middelsee met ôfdamd is! Sien ok de

ôfbeelding feerderop. Anlêg dam in 1200-1250. Deuze dam wort tussen de noemde mottes/stînzen an weerskanten fan de Middelsee anlaid, stapsgewiis. Se skuve ‘m as 't ware foorút. D’r set him slib teugen ôf en fral achter ’t foorútstoken part fan de dam. De matematise haaks opnander staande ferkaveling kin alleen danksij deuze dam soa opboud weze, sien deuze form en pesisy fan ’t opbilde lând. De form fan de ferkaveling sou sonder dam later de onregelmatige blokferkaveling fan de rest fan ‘t wadlândskap worren weze. (kyk hieronder) De monniken waren al in 1200 in staat ‘t opbillen te sturen met dammen, dikys, sloaten en dammen, soadat de ferkaveling ontston, soa as deuze nag altyd sichtber is bij de Middelweg lâns, tussen Froubuurtstermôln en de Langhústerweg (ongefeer 3 km fan de dam), Langstraat, Ouwe-Dyk (eerder Monnikedijk) In 1505 binne kavelgrînzen trokken en ‘t al lang opbilde lând feerder in kultuur brocht deur ’t útgraven en hier en der wat ferlêgen fan sloaten. Ok na 100 jaar ferwaarloazing deur de ‘burgeroorlog’ tussen de Skieringers en de Fetkopers in de hele 15e eeuw.

Middelste kavelform, ontstaan sonder dam in wadlândskap De dam gaat hierna met ’n boog na de Prúlhoek, richting Jakesreed (Wissel) en Valbrug dus. Deuze dam is ’n soanoemde “defînsive dyk “ waarskynlik anlaid na de storm fan 1196, die’t ’t doe nag búttendykse kweldergebied meer beskerme most teugen mooglik nije overstromings. Onder beskerming fan de dam worde noord derfan fan ‘t oasten út de Monnikedyk (nou Ouwe-Dyk) anlaid. De kontoeren fan deuze seumerdyk binne al dúdlik sichtber! Ok op Walcheren, Seeland en in ’t Zwin (Vlaanderen) hewwe monniken al eerder sokke werken

5

útfoerd. In 1300 wort ’t kanaal groeven, nou de Blikfaart, fanút de nij onstane monding fan de Middelsee na de Zwette foor ontwatering bij de súdwestkant fan 't Billând lâns. De intînsy fan de monniken waar wel om de dam an te lêgen maar d'r bleef ' n smâl stroomgat over, richting Valbrug. Dat fâlt droog na anlêg fan nou de Blikfaart, die't anlaid worde om de sterkere stroming om te laiden en de omgeving te ontwateren. Fan de ouwe stroom blyft nag 'n korte sijtak over tussen 't eand fan de dam en Valbrug.

Anlêg dam tussen de motte/stînzen an weerskanten fan de Middelsee bij Froubuurtstermôln en Valbrug, ongefeer 1200-1250

Twee keer twee mottes/stînzen. Hieronder ’n oversicht fan twee keer twee mottes (ant en met 13e eeuw) en stînzen die’t hier froeger staan hewwe, op strategise plakken (krússing fan wegen) Later worden hier boereplaatsen delset. Op de kombineerde kaart fan 800/1100 en 1400 de twee ferskillende pesisys en forms fan de Middelsee. Ik sil na dut artikel andacht bestede an de tweede, westlike Westhoekstîns.

6

Later sil ik ok de twee ouwere mottes/stînzen nag beskrive.

Twee keer twee mottes/stînzen an weerskanten fan de Middelsee, 800/1100, De andere twee an weerskanten fan die fan 1400 (Westhoekstînzen 1 en 2) Ferkaveling na 1505 Na ’t ophogen fan de seumerdyk, de monnikedyk, wort ’t Bildt na 1505 ferdeeld in kavels die’t soafeul mooglik haaks op de Ouwe-Dyk en Middelweg 'trokken' binne. Der wer’t de al deur monniken (en boeren) útfoerde ferkaveling ôfwykt fan deuze strakke linen, binne de perselen hierin met sloaten evenwidig an de kavelgrînzen ôfsneden. In soa’n kavel binne fral in de west-oastrichting ouwe netuurlike forms werom te finen. Dat de froege Middeleeuwen soa nag altyd in ôns Bildtse lândskap sichtber binne is dochs wel besonder! Skielk sil ik ok ’n artikel over de ferkaveling folgens de Bildtrekens publisere in de Bildtse Post. Ant dan. Ouwe-Syl, 19 april 2016 Sytse Keizer regiohistorikus ’t Billând e.o.