Commando DienstenCentraMinisterie van Defensie

Jaarschrift 2017D

ienst Protestantse Geestelijke Verzorging bij de Krijgsm

acht

Jaarschrift 2017Dienst Protestantse Geestelijke Verzorging bij de Krijgsmacht

Mensen helpen mens te blijvenBack to basics

Mensen helpen mens te blijven

Thema: Back to basics

Inhoud

Missie Dienst Protestantse Geestelijke Verzorging

Van de redactie - Back to basics

I Voorbij kerkmuren (Klaas Henk Ubels)

II Basics in camouflage (Freek Schipper)

III Patrouilleren in de West (Hannah Nováková)

IV “Fijn dat u er bent, dominee!” (Teun de Ridder)

V Back to basics on the base (Alex Hoorn)

VI Geestelijke verzorging op de grens van twee rijken (André de Oude)

VII Morele verantwoordelijkheid van militairen in onze tijd (Jan Peter van Bruggen)

VIII Geworteld (Jan Tom Schneider)

IX Mens tussen de mensen (Corine Sloots)

X Die straatjongen uit Rotterdam… (Dick Pranger)

XI Missie naar Koerdisch Irak: Trainen om hoop te brengen (Gerard van Driesten)

XII De Koninklijke Marechaussee waakt over de veiligheid van de Staat (Alfred Lubbinge)

XIII Een bezoek aan Auschwitz - Symbool van ontmenselijking (Erik Huiting)

XIV Met het Woord onder de wapenen (Wilco Veltkamp)

XV Blijven leren - Over geestelijke verzorging als vak (Ids Smedema)

XVI Jaarverslag Contact in Overheidszaken Militair (CIO-M) 2016 (Chris van den Berg)

XVII Plaatsingen van de predikanten per 1 januari 2017

Colofon Jaarschrift 2017

Het Jaarschrift 2017 van de Dienst Protestantse Geestelijke Verzorging is een uitgave van het Bureau HoofdkrijgsmachtpredikantFrederikkazerneGebouw 101Van Alkemadelaan 7862597 BC Den HaagPostadres: Postbus 907012509 LS Den HaagTelefoon: 0889 53 00 25Email: ProtestantseGeestelijkeVerzorging@mindef.nl Website: www.dgv.nl/pgv

In samenwerking met de Commissie Militairen van het Interkerkelijk Contact in Overheidszakenp/a de secretaris van het CIO-MMr.drs. H.F. van den BergEikenlaan 473925 VH ScherpenzeelTelefoon: 06 - 12 75 25 01 Email: hcfvandenberg@hotmail.nl

EindredactieStefan Dijkhuizen en Erik Huiting

HoofdredactieKlaas Henk Ubels

OntwerpRuud Baas Grafische Vormgeving

DrukREPRO Den Haag

Foto op de voorkant: ds Freek Schipper in gesprek tijdens zonsondergang in Jordanië

Missie Dienst Protestantse Geestelijke Verzorging

De dienst Protestantse Geestelijke Verzorging bij de krijgsmacht helpt militairen, burgermedewerkers, veteranen en hun relaties in te gaan op vragen die worden opgeroepen in en door het werken in de krijgsmacht.Krijgsmachtpredikanten maken deel uit van het militaire leven op kazernes en velden, tijdens vaarperioden of oefeningen en tijdens uitzendingen.

De Protestantse Geestelijke Verzorging laat zich leiden door het verhaal van Jezus Christus.Haar kernwaarden zijn• de overtuiging dat mensen kostbaar en kwetsbaar zijn,• de hoop op duurzame vrede en recht en• het vertrouwen dat de kracht van liefde sterker is dan die van wapens.

SE

D IN SPIRITU MEO

NO

N IN

EXERCITU • NEC IN R

OB

OR

E

Logo van de PGV. De duif is het symbool van de Geest van God en van de vrede.

De tekst is uit Zach. 4: 6 – ‘Niet door kracht of geweld, maar door mijn Geest’.

U heeft zojuist het Jaarschrift van de Protes-tantse Geestelijke Verzorging opengeslagen. Back to basics – dat is het thema in 2017, in het kader van 500 jaar Reformatie. Om maar meteen met de deur in huis te vallen, erg ‘basic’ is het niet geworden. Natuurlijk gaat het over het werk van predikanten bij de verschillende onderdelen van de krijgs-macht. Maar deze keer staat het Jaarschrift wel heel erg vol met mooie en inspirerende verhalen van collega’s zowel op uitzending als hier in Nederland. Of is dat juist ‘basic’ voor ons werk...?

Gerard van Driesten (Irak, landmacht), Alex Hoorn (Mali, landmacht) en Freek Schip-per (Jordanië, luchtmacht) vertellen over hun ervaringen tijdens hun missie. Namens de marechaussee doen André de Oude en Alfred Lubbinge verslag van belangrijk en actueel werk aan de grenzen van respec-tievelijk Europa en van ons eigen land. En we varen mee met twee collega’s van de marine, de een voor het eerst (Hannah Nováková, Caribisch gebied), de ander hoogstwaarschijnlijk voor het laatst (Dick Pranger, Somalië).

Teun de Ridder reflecteert op zijn eerste jaar als krijgsmachtpredikant (landmacht) in zijn plaatsing op Oirschot en op oefening, Corine Sloots neemt ons mee naar luchtmachtba-sis Gilze-Rijen en naar Mali. Jan Peter van Bruggen laat ons iets zien van zijn onderzoek naar de morele verantwoordelijkheid van de militair, Wilco Veltkamp schreef mee aan het boek ‘Met het Woord onder de wapenen’, over de protestantse geestelijke verzorging bij de krijgsmacht vanaf 1914.

Erik Huiting doet verslag van een indrukwek-kende reis met Duitse en Nederlandse mili-tairen naar Auschwitz en Jan Tom Schneider zoekt naar een geworteld bestaan in het veteranenwerk. Hoofdkrijgsmachtpredikant Klaas Henk Ubels en Predikant-secetaris Ids Smedema zorgen voor de omlijsting bij het thema van dit Jaarschrift. En tot slot ontbreekt ook de bijdrage van het CIO-M natuurlijk niet.

Back to basics – om mensen helpen mens te blijven, maar wel zo wijd de wereld strekt! Veel leesplezier gewenst!

Stefan Dijkhuizen & Erik Huiting

Van de redactie – Back to basics

7

I

Voorbij kerkmuren

Van de Hoofdkrijgsmacht-predikant

2017 is met 500 jaar Reformatie een

bijzonder jubileumjaar voor de

protestantse kerken, ook bij de

krijgsmacht. De 95 stellingen die

Maarten Luther in 1517 in het Duitse

Wittenberg poneerde tegen bepaalde

praktijken in de Rooms-Katholieke

kerk worden beschouwd als het begin

van het protestantisme. Dit had

verstrekkende gevolgen voor zowel het

8

9

kerkelijk als het maatschappelijk

leven, gevolgen die overwegend

positief te noemen zijn (zeg ik als

dominee). Maar het protestantisme

kent ook een ontluisterende kant: de

vele kerkscheuringen.

Dertien kerkenDeze kerkscheuringen zijn goed zichtbaar in verband met de krijgsmacht, want het CIO-M, dat is het interkerkelijk contact in overheidszaken betreffende militairen, bestaat uit dertien verschillende kerken. Dat is veel. Alleen, het mooie is nu wel weer dat de vertegenwoordigers uit deze kerken in het CIO-M volstrekt eendrachtig samenwerken met als gezamenlijk doel de optimale ondersteuning van de Protestantse Geestelijke Verzorging (PGV) bij Defensie. Ik ben daar als hoofdkrijgsmachtpredikant niet alleen dankbaar voor, maar beschouw het ook als een bemoediging. Want het laat zien dat kerken uitstekend kunnen samen-werken vanuit een gezamenlijke focus, zoals goede geestelijke verzorging voor militai-ren, thuisfront en veteranen. Daarbij kom je de kerkmuren in het CIO-M alleen tegen in de speelse grappen die over elkaar gemaakt kunnen worden! Het is niet zo gek dat bij Defensie kerkmu-ren er minder toedoen, want als het er echt op aankomt – en dat wil nog weleens ge-beuren in de krijgsmacht – dan doet je ker-kelijke kleur er niet toe. Of, zoals kapitein Wiersinga zijn oorlogservaring beschrijft: “Aan de Grebbelinie heb ik duidelijk kunnen ervaren dat er in wezen geen verschil bestaat tussen katholieken en protestanten. Ik moet

soms lachen om al die richtingen en kerkjes in ons geloof.” Dit citaat geeft te denken over 500 jaar Reformatie, het is afkomstig uit het in december uitgebrachte boek ‘Met het Woord onder de wapenen – Protes-tantse geestelijke verzorging in de krijgs-macht vanaf 1914’ (Uitgeverij Meinema, ISBN 978 90 211 7023 7).

Back to basicsHet herdenken van 500 jaar Reformatie betekent ook een bezinning op onze wortels en op hoe wij ons daartoe verhouden. In de PKN wordt gesproken over ‘back to basics’. Binnen de krijgsmacht versta ik hieronder: als kerk de militairen opzoeken en present zijn in hun leven met compassie en persoonlijke aandacht. In de hoop dat daarin iets van Gods concrete betrokken-heid bij zijn mensen mag doorschemeren. ‘Back to basics’, terug naar aanwezigheid onder de mensen en hen impliciet of expli-ciet verblijden met de Goede Boodschap. Tijdens persoonlijke ontmoetingen, in het vormingswerk of bij een bezinningsdienst. Daar gaat het volgens mij om. En in de krijgsmacht mogen wij dat al meer dan een eeuw doen. ‘Back to basics’ roept ook de – typisch protestantse – vraag op waar we voor staan, wat wij als onze missie beschouwen. Daar kan ik kort over zijn: Wij laten ons leiden door het verhaal van Jezus Christus. Met als kernwaarden de overtuiging dat mensen kostbaar en kwetsbaar zijn, de hoop op duurzame vrede en recht en het vertrouwen dat de kracht van liefde sterker is dan die van wapens. Dit laatste is ook terug te vin-den in het logo van onze dienst (zie blz.5). Over het logo gesproken, dit staat promi-nent op de kaft van de serie krijgsmachtbij-bels die wij de laatste jaren hebben laten drukken. Na uitgaven in de Herziene Staten-vertaling en in de Nieuwe Bijbelvertaling,

10

hebben we in 2016 (op Goede Vrijdag) ook een krijgsmachtbijbel in Gewone Taal uitge-bracht. Ook dat is ‘back to basics’ als het om protestantisme gaat: Het Woord van God voor iedereen toegankelijk blijven maken, ook op de militaire bases. De bijbels vinden vooral aftrek tijdens missies en langdurige oefeningen waarbij kerkdiensten of bezinningsbijeenkomsten worden gehouden. En waarbij te midden van de menselijke pogingen om desnoods met geweld vrede te bewerkstelligen, de vredesboodschap van Christus mag klinken. Daar staan de krijgsmachtpredikanten voor.

InzetIn 2016 zijn predikanten 4 tot 6 maan-den met militairen uitgezonden naar het Caribisch gebied in het kader van anti-drugsoperaties. Naar Irak waar Koerdische Peshmerga-strijders worden getraind in hun oorlog met de terreurgroep Islamitische Staat. Naar Mali om een breekbare vrede te helpen handhaven. Naar het Griekse eiland Chios vanwege de vluchtelingenstroom. Naar Afghanistan waar politie en militairen getraind worden in hun strijd tegen de taliban. Naar de wateren bij Somalië in het kader van anti-piraterij. En naar de Middel-landse Zee om aan boord van een marine-schip Libiërs te trainen in kustwachttaken. Tijdens uitzendingen komt het er in ons werk echt op aan. Maar eigenlijk geldt dat ook voor het werk van de collega’s in Neder-land en op Curaçao en op het vormingscen-trum Beukbergen. Achterin dit jaarschrift kunt u lezen waar de huidige 45 krijgs-

machtpredikanten in 2016 zoal gelegerd waren en wie er op uitzending zijn geweest. Ons predikantenbestand is ook in 2016 verjongd. Nieuw in onze dienst zijn Helga Knegt-De Boer, Kees Jan Rodenburg en Desirée Scholtens. Maar er was ook een aderlating van ervaring: Kees Smit is na ruim 25 jaar met een grote staat van dienst met functioneel leeftijdsontslag gegaan, hetzelfde geldt na bijna 15 jaar voor Ruurd van der Weg. Met het vertrek van Kees Smit kwam de functie van predikant-secretaris vacant, deze functie wordt nu bekleed door Ids Smedema.

‘Wapenfeiten’Tot slot wil ik nog graag drie ‘wapenfeiten’ noemen die in 2016 hebben plaatsgevonden en die verband houden met het versterken van de band met de zendende kerken en ook met de universitaire wereld. In juni heb ik met vertegenwoordigers uit verschillende kerken en met een universitair docent van de Protestantse Theologische Universiteit (PThU) een werkbezoek gebracht aan de Resolute Support Mission in Mazar-e-Sharif (Afghanistan). De praktijk leert dat werkbe-zoeken aan missiegebieden een vruchtbare inkijk geven in ons werk. En op 22 juni zijn de PThU en de PGV een officiële overeen-komst aangegaan. Doel hiervan is te komen tot een intensivering van de samenwerking met het oog op de bevordering en ver-dieping van de kwaliteit van protestantse geestelijke verzorging bij de krijgsmacht en daarbij de aantrekkelijkheid van de studie tot het ambt van krijgsmachtpredikant te

Bijbels vinden vooral aftrek tijdens missies en langdurige oefeningen waarbij kerkdiensten of bezinningsbijeenkomsten worden gehouden.

11

bevorderen. En, ook heel bijzonder, in no-vember heb ik de 90ste synodevergadering van de Oud-Katholieke Kerk van Nederland mogen toespreken. Kerkmuren doen er dan niet toe! Dit laatste mag ook blijken uit de zeer diverse verhalen van collega’s die u nu met dit jaarschrift in handen heeft of die u op onze website leest (dgv.nl/pgv). Mede namens de collega’s wens ik u veel leesgenoegen toe, indachtig de typisch protestantse overtuiging dat wij ons werk mogen doen Soli Deo Gloria.

Klaas Henk Ubels

Werkbezoek met kerkelijke vertegenwoordigers aan Resolute Support Mission in Afghanistan waar ds. Jan-Derk de Bruin deel uitmaakt van de Nederlandse eenheid.V.l.n.r. Ds. Jan-Derk de Bruin, dhr. Chris van den Berg (namens de Nederlands Gereformeerde Kerk), pastor Harold Münch (namens de Oud-Katholieke Kerk van Nederland), dr. Theo Pleizier (namens de Protestantse Theologische Universiteit), ds. Karin van den Broeke (namens de Protestantse Kerk in Nederland) en ds. Klaas Henk Ubels.

12

II

Basics in camouflage

Twee militairen in een grote tent in de

woestijn. De één zit, de ander danst.

Het bezinningsmoment dat ik die

zondagmorgen in de kapeltent heb

gehouden, is afgelopen. De koffie-

drinkers zijn teruggegaan naar hun

werkzaamheden. Op één na. Hij zocht

de gelegenheid om onder vier ogen

zijn levensverhaal te vertellen. Nu wil

hij er iets van laten zien door te

dansen. Er zijn dingen die hij niet met

woorden tot uitdrukking kan brengen

en wel met een tango. Daarom voert

hij een onzichtbare danspartner op

onhoorbare muziek door de Chapel.

Dienst in de Chapel op de basis.

12

13

Verwonderd zie ik hoe een man van

wie het lichaam niet bepaald atletisch

oogt, verandert in iemand van wie de

ziel zichtbaar wordt in bewegingen

vol gratie. Niet voor niets zijn het

verwante woorden: ‘gratie’ en

‘gratia’. Genade.

Google TranslateAls predikant die werkzaam is bij de krijgs-macht ben ik vaak bezig met vertalen. Wat ik waarneem en wat ik zeg gaat door een soort Google Translate. Dat gaat dieper dan het verschil tussen defensie- en kerkjargon. De grotendeels geseculariseerde omgeving is geen vruchtbare voedingsbodem voor zaadjes als: ‘Alleen de heilige Schrift van de Bijbel is leidraad voor ons leven’ en ‘Alleen door het geloof in Christus wordt een mens behouden’. Juist omdat ik de ‘basics’ van de Reformatie waardevol vind, ga ik er in deze omgeving zorgvuldig mee om. Ze komen in aangeklede vorm naar voren. En ik probeer ‘met open ogen, open oren’ door deze wereld te gaan, op zoek naar tekens die de geest van het Evan-gelie ademen, ook als de ademhalers zich daar niet van bewust zijn.

Sola gratia → AanvaardingDe man die al dansend over zichzelf vertelt, heeft dat eerst met woorden gedaan: ‘Het is zo wonderlijk, Freek. We zijn hier verwikkeld in een oorlog, maar ik heb me nog nooit zo veilig gevoeld als op deze plek.’ Daarna heeft hij geschetst hoe hij overal waar hij heeft gewerkt, is getreiterd of achtergesteld. Omdat hij anders is. ‘We moeten je niet’ zei men

telkens weer met of zonder woorden tegen hem. Maar nu, tijdens deze uitzending, is het anders. Zijn collega’s laten hem merken dat hij zichzelf mag zijn. Tot mijn dankbare verbazing zegt hij dat ook ik daaraan bijdraag. In de muziek die ik draai en in mijn toespraak-jes hoort hij dat er ruimte is voor iemand met zo’n bijzondere smaak en gedachtegang als hij. Het is vooral mijn luisteren dat hem laat merken gekend te worden. Daarom schaamt hij zich niet om gracieus voor mij te dansen.‘Hoe krijg ik een genadige God?’ was voor Luther de prangende vraag. ‘Hoe krijg ik het voor elkaar dat mensen mij genadig zijn?’ leeft vandaag de dag veel meer. In de varianten van ‘hoor ik er wel bij?’ en ‘vinden ze me wel aardig?’ Ik ben blij als iemand de bevrijdende kracht van Gods genade ontdekt, maar waar dat niet het geval is, ben ik ook blij met alles waar de genadige God gecamou-fleerd de hand in heeft. Zoals de aanvaarding die iemand ervaart in de oogopslag van medemensen.

Niet door werken der wet → Een ander vloertje onder je bestaanLuther dacht lang dat hij God goedgunstig kon stemmen door zich nauwgezet aan zijn wet te houden en zich uit te sloven in goede werken. Heel wat mensen denken dat uitputtend werk het antwoord is op de vraag ‘Hoe krijg ik anderen zo ver dat ze me erken-nen?’ Ze timmeren driftig aan een vlonder die ze onder hun voeten op het drijfzand kunnen leggen. Hun bestaansrecht staat op hun prestaties. Maar het drijfzand tast het vloertje aan, want wanneer is het goed genoeg wat je hebt gedaan? Het is een terugkerend thema in de gesprekken die ik op mijn kamer voer. Met hard werken is niets mis als het met plezier en hart-voor-de-zaak wordt gedaan, maar wel als het de enige basis is voor het gevoel van eigenwaarde. De maatschappij maakt ons al voortdurend wijs

14

dat we zijn wat we doen. Vaak speelt er meer mee, blijkt als iemands jeugd ter sprake komt. Een man van 45 heeft als kind nooit een bemoe-digend woord gehoord. Hij hoopt eigenlijk nog steeds dat zijn vader hem eens zal laten merken trots te zijn op wat hij bereikt heeft. Samen gaan we na of hij het ooit heeft ervaren dat het ook anders kan. Dan vertelt hij over zijn oma die onvoorwaardelijk van hem hield. Even later vraagt hij of het soms met mijn geloof te maken heeft dat ik hier zo naar vraag. Dan trek ik een lijn tussen wat hij van zijn grootmoeder heeft ontvangen en wat voor mij de grond onder mijn bestaan is: De liefde van God die je niet kunt en hoeft te verdienen.

‘Van de vrijheid van een christenmens’ → Dienend leiderschapBij het bezoek aan het kantoor van een commandant valt mijn oog op een ingelijst gedicht. Hij zegt dat dat verwoordt hoe hij leiding wil geven. De strekking van de lange tekst is: Als je je gedrag laat bepalen door de goed- of afkeuring van de mensen, word

je hun slaaf; pas als je er innerlijk vrij van wordt, kun je hen tegelijk leiden en dienen.

De commandant heeft al eerder verteld dat hij christelijk is opgevoed en daarom ben ik zo vrij op te merken dat het gedicht me doet denken aan een uitspraak van Maarten Luther: Een christen is niemands onderdaan en staat boven alles, maar vanuit de vrijheid die Christus hem geeft, is hij tegelijk iedereen dienstbaar. Het bezoek loopt nogal uit, met volle instemming van ons allebei.

Genade → Cadeautjes van bovenIk voel me genadig gezegend dat ik keer op keer de basics mag ontwaren en doorgeven. In een app-je van een foto van een hert met het onderschrift ‘cadeautje’, of in tranen die loskomen. Samen pratend of stil kijkend naar een zonsondergang in de woestijn. Als in de dans van iemand die zijn camouflagejas heeft afgelegd.

Freek Schipper

In gesprek bij zonsondergang.

15

III

Patrouilleren in de West

Counterdrugsoperaties, kustwacht-

taken en hulp bij natuurrampen

zijn de voornaamste taken van een

Nederlands marineschip dat gesta-

tioneerd is in het Caribische gebied.

Voor de periode van begin juni tot

eind september werd het patrouille-

schip Zr.Ms. Groningen aangewezen

om dit opdracht te vervullen.

Onrust en hectiek tekenden de voor-

bereidingen op deze reis.

Bezoek aan het regenwoud El Yunque tijdens havenbezoek aan Puerto Rico.

16

Veranderingen en loyaliteitHet schip zou namelijk in mei en juni voor twee maanden naar de Middellandse zee gaan. Daarvoor werden voorbereidingen getroffen. Kort voor vertrek werd echter de bestemming veranderd en daarmee de lengte van de vaarperiode en ook de inhoud van de opdracht. In praktisch en in persoon-lijk opzicht bracht deze verandering onrust. Veel mensen hadden al een nieuwe plaat-sing gekregen en moesten eerder terug. Voor hen moesten vervangers worden gevonden. Partners hadden hun vakantie al geregeld op hun werk en konden die niet zo maar veranderen. Sommige kinderen zouden hun papa of mama al de derde

zomer achter elkaar missen, want hij of zij moest weer gaan varen…De loyaliteit van militairen is enorm. Mensen voelen zich verbonden met hun collega’s en met hun schip, willen hen niet in de steek laten. De grootste moeite hebben ze niet eens met het feit dat ze weer lang moeten gaan varen, de grootste moeite hebben ze met het vertellen aan hun partner en kinderen dat ze alweer niet thuis zullen zijn.

Werken en leven op zeeEenmaal op zee begint de dagelijkse routine. Een schip is een klein bedrijf. Het schip moet worden gevaren, de machines en apparaten onderhouden worden, men-sen moeten eten krijgen, de was worden gedaan… Daarnaast wordt er de eerste weken flink geoefend: brandoefening, mo-torstoringen, averijoefening, orkaanoefe-ning… Dit allemaal bovenop de dagelijkse werkzaamheden. Als geestelijk verzorger deed ik mee met de oefeningen en probeerde kennis te maken met de bemanning. Daarnaast was ik deze eerste weken vooral bezig met wennen aan het varen, de misselijkheid en de constante beweging van het schip. Toen de mis-selijkheid na een week min of meer over was, kregen we de time shifts, iedere dag 1 uur terug, totdat wij in de Cariben op het verschil van 6 uur zaten. Voor mij was het mijn eerste lange vaarperiode en samen met mij voor nog een stuk of 10 militairen, matrozen en officieren in opleiding. Aan ons, beginners in het varen, was het duide-lijkst te merken hoe vermoeiend varen kan zijn. De meer ervaren bemanningsleden laten zo iets niet gauw merken. Ook zij kunnen zeeziek worden, ook hun spieren worden moe van het continue corrigeren van de bewegingen van het schip, ook zij missen hun dierbaren thuis. Alleen, zij uiten het niet gauw. Men wordt wat stiller en het accent komt wat meer te liggen op het werk – want werk doet ongemakken vergeten.Het totale aantal bemanningsleden vari-eerde tussen de 85 en 96. De 11 toegevoeg-de bemanningsleden waren verschillende groepen van de Caribische kustwacht en later voor twee maanden van de Ameri-kaanse kustwacht. Eenmaal in de Caribi-sche zee werden we al gauw opgeroepen voor een ‘search and rescue’ actie. Meteen

17

daarna kwam er een drugsactie en konden we al gauw onze eerste drugsvangst vieren. Gelukkig bleven dit soort acties en vol-doende drugsvangst door de hele periode heen plaatsvinden. Ze gaven het gevoel van zinvol bezig te zijn.

HavenbezoekOm de twee weken stond een haven inge-pland. Tijdens het varen mag er aan boord niet gedronken worden, dus voor veel bemanningsleden is een havenbezoek een gelegenheid om even flink de bloemetjes buiten te zetten. Tijdens zo’n havenbezoek slaapt men nauwelijks en overdag wil men ook van alles zien, dus na de gebruikelijke twee of drie vrije dagen is niet alleen de portemonnee leeg maar ook de persoon-lijke energievoorraad behoorlijk uitgeput.

Even wennenHet was even wennen voor mij, een voor-malige gemeentepredikant. Een andere leeftijdscategorie – met mijn 49 jaar was ik de oudste op het schip. Een vrouw – op de bemanning van 96 personen waren er maar 6 vrouwen. En als geestelijk verzorger sowie-so een vreemde eend in de bijt. De enige die niet meedraait met het gewone werkritme en vanzelfsprekend bij een groep hoort. Maar die zo maar een beetje rondloopt, af en toe helpt bij klusjes en graag luistert en praat. Soms kon ik, op een rustig moment, een leuk gesprek aanknopen. Soms was het echter druk en was niemand in de stem-ming of in de gelegenheid om te praten. In die uren kon ik mijn bezinningsdiensten en mindfulness voorbereiden, lezen en na-denken, en ook reflecteren op mijzelf, mijn taak, mijn waarden en idealen.

Teruggeworpen op jezelfEen schip lijkt op een klooster. Het is een afgebakende ruimte waarin je terugge-

worpen wordt op jezelf. Dat maakt het aan de ene kant lastig en aan de andere kant mooi. Het lastige is het anders zijn van jezelf te midden van anderen, die voor jou - zeker in het begin - als vreemden aanvoelen, en jij voor hen. Het vreemd zijn, het anders zijn van de geestelijk verzorger, wordt bij Defensie als waardevol gezien. Anders zijn in de zin van: jezelf, een autonoom mens die ziet, hoort, voelt en waarneemt. En vanuit deze positie, en dat is tegelijkertijd het mooie, een vrijplaats biedt aan mensen die een plek innemen in een hiërarchische organisatie en vooral aangesproken worden op hun functie en verantwoordelijkheid. De mens achter de militair heeft het soms moeilijk, hoe sterk en loyaal hij of zij ook is. Er is de neiging om door te gaan, wach-ten tot het probleem vanzelf ophoudt, tot er vanzelf iets gebeurt wat de druk doet afnemen. Door deze levenshouding wach-ten vele militairen te lang met oplossen van problemen, tot ‘de bom’ barst. Dan moeten ze er iets mee en is het goed dat er een geestelijk verzorger aan boord is bij wie ze meteen terecht kunnen. De hut van de geestelijk verzorger is dan vaak de enige plek waar ze de deur achter zich dicht kun-nen trekken, het stoere masker af kunnen zetten, waar ze mogen ontdooien, hun verhaal vertellen, hun tranen de vrije loop laten. En ook, gaandeweg, een nieuw per-spectief zoeken en vinden, een volgende stap waarin de mens achter de militair er meer mag zijn dan voorheen.

Hannah Nováková

IV

“Fijn dat u er bent, dominee!”

Mijn eerste jaar als dominee bij

Defensie zit erop. In augustus 2015

maakte ik de overstap van de

Hervormde Gemeente Everdingen

(PKN) naar 17 Pantersinfanterieba-

taljon te Oirschot. Heeft het ge-

bracht wat ik verwacht had? Nee,

gelukkig niet.

18

19

VerwachtingenJe probeert je er een voorstelling van te vormen. In de sollicitatieprocedure was ik er herhaaldelijk op gewezen dat een geestelijk verzorger bij Defensie maar een ‘randfiguur’ is. Op allerlei manieren. De ar-beidspositie als half-militair en half-burger en met een dubbele baas, de minister en de zendende kerk, is vreemd en bijna niet uit te leggen op de werkvloer. In de praktijk merk je daarvan inderdaad de negatieve effecten, bijvoorbeeld dat je niet in de ‘mi-litaire lijn’ zit, en dus ook niet automatisch informatievoorziening krijgt. Bovendien was mij verteld dat militairen ook niet zo op een dominee zitten te wachten en dat je vaak met je ziel onder de arm loopt. “Je moet tegen verveling kunnen”, werd mij ge-zegd. Dat begreep ik wel. Wat zou je anders verwachten als dominee in een seculiere organisatie? Tot zover het gezeur.

Hartelijke welkom In het echt is een dominee bij Defensie niet overbodig, maar o zo nodig. Het begon al in bij mijn binnenkomst in november. Iedereen heette mij hartelijk welkom, verschafte mij overal toegang en leidde mij rond. “Eindelijk weer een eigen geestelijk verzorger!” (Ze hadden een half jaar zonder gezeten…). Meteen mocht ik aan het werk om een toespraak te schrijven na de aan-slagen in Parijs waar we in een bijzonder appel bij stil stonden. Na het overlijden van een sergeant van D-compagnie in december begeleidde ik de commandant, was ik aanwezig bij de uitvaart en deed ik een rouwgesprek met zijn peloton. Ik sprak in januari tijdens de verjaardag van het regiment over het ‘wij-gevoel’ dat mij zo positief was opgevallen en in het voorjaar bij het 75-jarig jubileum van de Prinses Irene Brigade in aanwezigheid van Prinses Irene herself.

De maanden daarna trok ik met eenheden langs alle grote oefenterreinen in Nederland en daarbuiten (Oirschotse Heide, Marne-waard, Harskamp, ’t Harde, Budel, Beverlo (België), Bergen, Oberlausitz, Klietz, Güz Altmark (allen in Duitsland)). Geen moment had ik het gevoel dat ik niet gewenst was. Elke keer werd ik enthousiast verwelkomd. Drie keer heb ik tijdens meerweekse oefe-ningen bezinningsdiensten aangeboden in het veld, waarvan gretig gebruik werd ge-maakt. (Dat kan ook door de cake komen…). Zodra ik iets bekender raakte, begonnen de militairen ook mijn spreekkamer binnen te druppelen. Er volgden bijzondere en inten-sieve gesprekken over heel veel persoonlijke sores, maar ook over levensvragen.

‘Sprachkraft’Tijdens alle toespraken en diensten heb ik de Bijbel geopend. Ik kon spreken over mijn geloof in Jezus Christus, ik heb een zegen uitgesproken en het Onze Vader ge-beden. In veel pastorale contacten ontdekte ik nieuwsgierigheid en honger naar mijn levensbeschouwing en mijn motivatie om bij militairen te werken. Als ik vroeg naar iemands ‘wortels’, identiteit en wereldbe-schouwing werd mij vaak gezegd: “Daar heb ik nog nooit over nagedacht. Niemand heeft mij dat ooit gevraagd. Ik moet daar eens over nadenken.” Alleen daaraan is al te merken dat veel militairen afkomstig zijn uit milieus waar niet of nauwelijks meer aan ‘iets’ gedaan wordt. En natuurlijk wa-ren er de vele grapjes als tijdens oefeningen het weer opeens opknapte en de zon ging schijnen. “Fijn dat u er bent, dominee!”Terugkijkend is het een druk en intensief jaar geweest waarin ik de enorme organisa-tie van Defensie, maar vooral veel prachtige mensen heb leren kennen. En ik voelde mij méér dominee dan ooit in de kerk. Ik vraag mij af: “Waar komt de gedachte vandaan

20

dat militairen geen dominee nodig heb-ben?” Misschien komt dat omdat kerk en wereld van elkaar vervreemd zijn geraakt. Ze spreken elkaars taal niet meer. Ze ken-nen elkaars rituelen en gewoonten niet

meer. Eigenlijk net als in de tijd van Luther en Calvijn, 500 jaar geleden. De Reforma-tie bracht het evangelie in de volkstaal en ontkende gewoonweg de gepostuleerde kloof tussen geestelijkheid en leken. Daar is vrijmoedigheid voor nodig en ‘Sprach-kraft’ (Margot Kässmann), die geschonken worden door de Heilige Geest. We hoeven de relevantie van het evangelie van Jezus Christus niet te bewijzen, Hij spreekt dan Zelf. In mijn spreken en handelen als domi-nee, ervaren militairen iets van Hem, van Zijn heilbrengende aanwezigheid.

GenadeZo zullen ze het zelf niet zeggen. Zij kennen die woorden niet. Het zal hen grotendeels zelfs worst zijn of een aalmoezenier,

humanist of dominee met hen mee oploopt. Zij interpreteren het weldadige van de ongedachte aandacht, de ‘gratis’ inspiratie, een luisterend oor, onbevoor-oordeelde medemenselijkheid allemaal op hun eigen manier. En dat is hun goed recht. Ik dring niemand mijn taal en mijn interpretatie van de werkelijkheid op. Maar niemand ontzegt mij het recht om dit alles te duiden vanuit de rijke christelijke traditie, bij een open Bijbel. Dat geeft heel veel vrijheid en ruimte. Ook zonder dat het expliciet gaat over Jezus, over God, over de kerk, gáát het er toch altijd over. De kunst is om dat te blijven zien, te beleven en soms te benoemen.Een klein voorbeeldje daarvan tot slot. In een gesprek met een militair kwam van alles uit zijn verleden boven. Dingen die hij anders had willen doen. Hij had bij het overlijden van zijn opa willen zijn, maar

ging op oefening. Later gaf zijn vrouw aan te willen scheiden, maar hij ging de volgende dag gewoon op oefening. Hij nam het zichzelf achteraf erg kwalijk dat hij deze keuzes had gemaakt. Terecht, constateerden we samen. Maar dan? Hij zat voor zijn gevoel vast. Toen bracht ik het tegenwoordig bijna vergeten woord genade in. Ik legde uit wat het voor mij betekent: Je toevertrouwen aan God en het oordeel aan Hem te laten, wetend van Zijn liefde. Hij nam die taal niet van mij over, maar zei ten slotte in feite hetzelfde: “Bedankt voor het gesprek. Ik kan weer verder.”

Teun de Ridder

Dat geeft heel veel vrijheid en ruimte. Ook zonder dat het expliciet gaat over Jezus, over God, over de kerk.

21

V

Back to basics on the base

Van 23 november 2015 tot en met

7 april 2016 mocht ik als geestelijk

verzorger mee op missie naar Mali.

De Nederlandse deelname aan de VN-

missie MINUSMA bestond toen uit 450

militairen, waarvan de hoofdmacht

op camp Castor in Gao zat.

Graag neem ik u mee naar een aan-

tal ontmoetingen, omdat daarin iets

zichtbaar wordt van de basics van

mijn werk als geestelijk verzorger,

van ‘er zijn’ voor mensen.

22

‘You are a blessed person, sir’ Op camp Castor liep een klein Srilankees manneke rond, die overdag werkzaam was in de keuken als kok en daar verantwoor-delijk was voor de verschillende salades, en die ’s avonds in een scharrig hok wat extra inkomsten genereerde als kapper. Qua model kon je kiezen uit ‘short’ of ‘very short’. Gelukkig heb ik in zo’n warm klimaat niks met een Simsonachtige haardracht – dus doe maar very short. Bovendien was de prijs er ook naar – voor nog geen drie euro geknipt

en geschoren. De uitvoering vond plaats middels een schaar die er zo indrukwekkend groot uitzag dat hij ook met gemak ingezet had kunnen worden voor

het snoeien van heggen. Tijdens het knippen raakten we in gesprek. Hij zat al bijna twee jaar in Mali. Had daarvoor ook in Afghani-stan gezeten. Druk sparen om later terug te keren naar Sri Lanka, en dan hopelijk een eigen huis, een vrouw vinden en een eigen bedrijfje opzetten. Toen hij hoorde wat mijn functie was reageerde hij meerdere malen met bovengenoemde quote. Op diverse momenten tijdens mijn uitzending kwamen zijn woorden in mijn herinnering en in mijn gevoel naar boven.

‘Don’t be afraid’ Tijdens één van de patrouilles waarop ik mee mocht, reden we door Gao waar we o.a. stopten bij een onmiskenbaar pas geverfd geel katholiek kerkje. Iemand zag ons rond-lopen en gebaarde ons dat we even moesten wachten – dan zou hij de priester halen. Vriendelijk en gastvrij nam die ons mee in de kerk. Op een schoolbord stond de liturgie, met krijt opgetekend. Een eenvoudige tafel

en geschoren. De uitvoering vond plaats middels een schaar die er zo indrukwekkend groot uitzag dat hij ook met gemak ingezet had kunnen worden voor

Bezinningsmoment op Camp Castor in Gao, Mali.

23

‘Het gevoel dat jij weet uit te dragen en over te brengen is er een van vertrouwen.’

als altaar. Smalle, simpele zitbankjes zonder rugleuning. Ze vormden weliswaar een kleine christelijke minderheid in een overwegend Islamitische omgeving, maar de kerkdienst op zondagmorgen werd vaak zo goed bezocht dat men de deuren maar open liet staan, zodat de mensen die buiten stonden ook de dienst konden meevieren. Ruim twee jaar geleden was hij getuige geweest van het geweld in de stad afkomstig van Toearegs en Jihadistische groeperingen; wat van waarde was hadden ze geprobeerd zo goed mogelijk te verbergen, het kruis op de kerk echter moest er wel aan geloven. Op mijn vraag of hij niet bang was geweest, voor zijn eigen le-ven of van zijn parochianen, antwoordde hij: ‘ in the light of the Gospel, don’t be afraid’.

‘Koffie met pannenkoek’ Het liep al richting einde van de missie. Graag had ik de mensen van de Special Forces, die voor een groot gedeelte in het noorden in Kidal zaten, willen bezoeken. Helaas zat er weinig rek in de vluchtcapa-citeit per helikopter daar naar toe. Toch kwam er onverwacht nog een mogelijkheid. Met een Chinook transporthelikopter vlo-gen we op een dinsdagmorgen naar Kidal. De ene keer wat lager bij de grond, zodat ik een prachtig uitzicht had op het landschap

via de open laadklep, de andere keer wat hoger, zodat ik wat meer overzicht had. Veel zand, hier en daar een struik, grote donkere rotspartijen, een herder met geiten of wat dromedarissen, het water van de Niger, de groene uiterwaarden, drukte op en bij het water, vissers, vrouwen die kleren en kinderen wassen, mannen die hun auto of brommer schoonmaken. We maakten een vlotte tussenlanding om wat materiaal

en eten en drinken te droppen bij een club die ‘in het veld‘ zat. Een wervelwind van zand vloog door de Chinook heen. Daarna verder naar Kidal. Eenmaal aangekomen op het Nederlandse kampje werd ik hartelijk ontvangen: ‘Doom, ik heb de koffie al ingeschonken en de pannenkoek komt er zo aan’. Met een glimlach moest ik even denken aan de werken van barmhartigheid (Mattheüs 25). Zorg voor de ziel gaat hand in hand met zorg voor het lichaam.

VertrouwenElke zondagmorgen verzorgde ik een dienst in de bar, onder de titel ‘mijmermomenten’. Met kenmerkende elementen als Licht van verbondenheid, een Bijbelverhaal, gebed en zegen. Met muziek om bij weg te mij-meren. Gesproken woorden die aansluiting proberen te vinden bij onze leefwereld, of bij wat er die week gespeeld heeft, en die anderzijds voor hen ook woorden uit een ander taalveld betekenen dan waarmee zij dagelijks op de werkvloer te maken hebben. Woorden waarop ze soms een tijdje kunnen kauwen, wat over na kunnen mijmeren of die ze gewoon over zich heen kunnen laten gaan met een daaraan gekop-peld gevoel dat het zo prima is. Mijn ‘kos-ters’ helpen mij met het klaarzetten, het

geluid regelen, koffie zetten als de dienst naar het einde neigt, en elke zondag voor wat lekkers bij de koffie zorgen. Het kostte me bij tijden veel energie, maar het gaf ook veel energie en voldoening. Dankbaar denk ik terug aan wat iemand vlak voor zijn ver-trek tegen mij zei na een voor hem laatste mijmermoment: ‘Het gevoel dat jij weet uit te dragen en over te brengen is er een van vertrouwen.’

24

‘Dit verhaal lijkt precies over mijn levensverhaal te gaan’ Een paar mensen kwamen bij mij met het verzoek of er naast de mijmermo-menten op zondag ook doordeweeks iets georganiseerd kon worden. Bijbelstudie of een verdiepend gesprek, zoiets. Ik peilde de belangstelling. We begonnen met een groepje van zes; sommigen kerkelijk, voor anderen is kerk en bijbel iets van lang geleden of iets waar ze niks mee hebben (maar waar ze ook niet tegen zijn). Gezamenlijk bespreken we een for-mat: een Bijbelverhaal lezen, ik bedenk wat gespreksvragen, samen zoeken naar verdieping en verbinding met ons leven, woensdagavond, ongeveer twee uur, koffie en stroopwafels. De roeping van Abraham, de verloren zoon, het gevecht

van Jakob bij de Jabbok, de storm op het meer. De gesprekken zijn integer, de verhalen authentiek, er is waardering en respect voor ieders gedachten-goed. Bij-belverhalen en levensverhalen blijken op velerlei wijze in elkaar te grijpen. Iemand zonder kerkelijke achtergrond reageert vol verrassing en herkenning: ‘Hé, dat verhaal over die storm op het meer lijkt precies over mijn leven te gaan.’ Ik voel iets van ‘blessing’.

Zomaar een levensverhaalWij kenschetsen ons werk wel eens als ‘presence by walking around’; belange-loos rondlopen en mensen ontmoeten waar ze aan het werk zijn of waar ze juist aan het ontspannen zijn, tijdens sporten en eten, binnen in een kantoor of buiten

25

als je elkaar toevallig tegenkomt. Het gewone leven delen, alledaagse verhalen, slap ouwehoeren, zorgen over thuis of gezondheid of verleden, spannende vragen rondom relaties en seksualiteit, Feyenoord wel of niet een topclub, de waarheid van bepaalde ge-loofsvoorstellingen en zijn die verhalen uit de bijbel nou echt waar. Vaak wordt er gelachen, soms wordt er een traantje weggepinkt. Ik prijs me gelukkig dat ik op uitzending meestal de tijd aan mijn kant heb. Veel gesprekken draag ik dankbaar in mijn herinnering mee. Ter illustratie: iemand wilde mij even spreken. Oma was onverwacht overleden. Er waren herinneringen, er was tijd en de verhalen regen zich aaneen. Afkomst, plaats in

het gezin, de familie. De soms nare tijd op school. Plannen en ambities. Relatie en samenwonen, zoeken naar ruimte en verbondenheid. Dromen en angsten. Toekomst, kinderen. Om ons heen was er stilte en donkerte van een vallende avond en boven ons een rijk verlichte Malinese sterrenhemel. Bij het weggaan zei ze: ‘Toch wel bijzonder dat ik jou zomaar mijn levensverhaal vertel.’

Alex Hoorn

VI

Geestelijke verzorging op de grens van twee rijken

In 2016 mocht ik voor mijn werk een

vijftal keer naar Chios (een Grieks

eiland). Daar zit een clubje van rond

de 50 mensen dat is samengesteld uit

marechaussees, mariniers, mensen

van de Immigratie- en Naturalisatie-

dienst (IND), tolken en zeehavenpoli-

tie. Zij dragen bij aan het proces van

registratie van de vluchtelingenstro-

men namens Frontex – de organisatie

van de Europese Unie die onze grenzen

bewaakt.

26

Eerste opvang.

27

OversteekplaatsChios is een klein eiland op slechts 5 kilometer van de Turkse kust. In de smalle zeestraat tussen het eiland en Turkije liggen een paar rotseilandjes die in geval van nood letterlijk een vluchtheuvel kunnen zijn. Daarom kiezen veel vluchtelingen voor deze oversteekplaats. De afgelopen winter staken gemiddeld rond de 400 mensen per dag de zeestraat over. Soms niemand, soms 2500 mensen per dag. Vaak in onthutsend slechte omstandigheden bij een tempera-tuur van rond de 5 graden en zeewater dat niet veel warmer was. Of bij windkracht 6. Onze mensen doen daar hun werk bij dag en nacht en in weer en wind.

Mariniers en marechausseesHet is een op het eerste oog wat vreemd sa-mengestelde club: Mariniers en marechaus-sees – met een aantal ‘exoten’ van buiten Defensie. Door een aantal voorvallen in het verleden zijn marechaussees en mariniers niet bij uitstek elkaars beste vrienden. En dan vallen de mariniers ook nog eens onder commando van een marechaussee-majoor. Dat steekt. Geen baretten op, er wordt geen mariniersvlag geplant… De mariniers zijn witheet. Er mag weer wel buiten diensttijd alcohol worden gedronken… dat is nog meer tegen het zere been van de mariniers. Zij drinken 3 maanden geen druppel tijdens de uitzending, want dat is ‘onprofessioneel’! En dan gaan er ook nog marechaussees mee op hun boot, en staat deze onder de leiding van een Griekse politieman. Voor de stoere krijgers is het tenenkrommend. Er wordt binnensmonds wat gescholden en gevloekt.Wat opvalt is dat zowel de marechaus-sees als de mariniers al snel opgaan in hun werk. Ze willen hun werk goed doen. Er is een enorme aanzwellende stroom van vluchtelingen. Het is koud weer. De mensen zijn zeker anderhalf uur bezig om

van Turkije naar Chios te komen. De meeste vluchtelingen zijn vaak zwaar onderkoeld, angstig en onzeker. De bootjes zijn gam-mel en de reddingsvesten vaak gevuld met karton of met plastic. Voor niet-zwemmers is het een enkele reis naar het dodenrijk.

Levensredders Zodra de mariniers hiermee in aanraking ko-men, komt er een bijzonder mechanisme in hen boven. Hier hoeft niet gevochten te wor-den, hier moet geholpen worden. Mensen redden. De grote sterke mannen helpen op een manier die zeer veel indruk maakt op ie-dereen. Eenmaal in Griekse wateren, worden de ontheemde mensen aan boord genomen. Kinderen krijgen dekens en wat chocola en de bootjes worden zo snel mogelijk aan land gebracht – dag en nacht. Bij storm en bij regen. Soms springen de mariniers het water in om drenkelingen te redden.Mariniers zijn opgeleid om bij de zwaarste omstandigheden hun taak uit te voeren en af te zien van emoties. Een kruisvuur afgeven bij 80 kilometer per uur vanuit twee razend-snelle RIB’s (opblaasbare boten) of klimmen tegen een steile rots terwijl ze onder vuur liggen. Maar hier gebeurt iets anders: Hier zijn ze niet alleen dapper, hier worden ze held en zijn mensen hen uiterst dankbaar. De voortdurend op hen afgevuurde emoties van dankbaarheid maken hen zachter. Ze zijn hier levensredders. Daarmee stijgt hun zelfbeeld.

Waarheid boven tafelDe Marechaussees hebben een andere taak. Zodra de mensen aan land zijn, gaan zij als opsporingsambtenaar aan de slag. Zij moe-ten een klinische blik hanteren. Zij luiste-ren naar verhalen en proberen de waarheid boven tafel te krijgen. ‘Ben jij wel een Afghaan, zoals je zegt? Oh ja, welke kleur hebben de taxi’s in zuid Kabul? Wat is het telefoonnummer van je ouders, dan bellen

28

we ze even.’ Ze werken in teams waarin vaak twee tolken, een screener (die de kritische vragen stelt) en een documen-ten-specialist zitten. Zij proberen echt van vals te onderscheiden, ook in verhalen en zelfs bij mensen. Natuurlijk doet het wat met hen: de hulpeloze kin-deren, de oude

mensen, de hartverscheurende verhalen. Zoveel ellende. Niet alleen in woorden, ze zien het voor zich. De beelden spreken boekdelen. De uitzichtloze blik in de ogen van machteloze mensen die net het vege lijf hebben kunnen redden. Een mens moet wel van staal zijn als dat je niets doet. Maar toch wapenen onze marechaussees zich. Als ze dat niet doen, nemen de vluchtelingen een loopje met hen.Als er van de 300 verhalen die je tijdens je dienst hoort tenminste 250 gejokt, tendentieus of zelfs gelogen zijn, gebeurt er iets met je. De marechaussees worden er harder van – pure zelfbescherming. De meesten zag ik tijdens de drie maanden die ze er werkten ‘professioneel’ verkillen. Waar ze aanvankelijk als hulpverlener aan de slag dachten te kunnen gaan, blijken ze voornamelijk als administratieve krachten te mogen functioneren. Want uiteindelijk wordt niemand geweigerd en wordt alleen

maar vastgesteld welke verhalen waar-schijnlijk betrouwbaar zijn.Ik heb een opperwachtmeester - aan het einde van zijn Latijn – na een pittige discussie met een Afghaan emotioneel zien ‘exploderen’. Ik voelde regelmatig de wanhoop, aan beide kanten. En ook ik had daar last van. Traditionele ‘overdracht’. Opmerkelijk was dat er ook marechaussees waren die na hun werk in hun vrije tijd als hulpverlener aan de slag gingen.

OntmaskeringHoe dan ook, of ze er een positieve draai aan gaven of niet, ‘het’ dringt je systeem binnen. Via alle zintuigen; de sterke indrin-gende geur. Nu ik er over schrijf, ruik ik het nog. Het grote verdriet, de onmacht - niet tegen te houden. Ik zag een wachtmees-ter – na de zoveelste leugen – opstaan en zijn stem verheffen: ‘End of discussion! Go away! Go in the line!’ Hij sloot zijn ogen en wendde zijn gezicht af. De ontmaskering van de leugen werd tegelijk ook zijn eigen ontmaskering: Er was iets stuk gegaan in hem. Het politieke systeem van registratie maakt dat de zachte kant van de uitoefenaar van de regels zelf ontmenselijkt raakt.’s Avonds kwam hij emotioneel op mijn hotelkamer: ‘Ik ben een vreselijk mens. Ik moet spelen voor God. Ik ruïneer mensen-levens. Hoe vertel ik dit tegen mijn kinde-ren?’ Later hebben we een kaarsje aange-stoken. Voor hemzelf en de vluchtelingen. Ook hij is gewoon een mens die met vallen en opstaan marechaussee is, in een uiterst ingewikkelde situatie. In een systeem dat zelf ook niet weet wat het met de ellende en de politieke onmacht aan moet. Over vuile handen en vergeving gesproken…

André de Oude

Bootje waarmee vluchtelingen de oversteek naar Europa wagen.

29

VII

Morele verantwoor-delijkheid van militairen in onze tijd

Ik wil graag iets vertellen over het

onderzoek naar de morele verantwoor-

delijkheid van de militair. Vier jaar lang

mag ik de helft van mijn werktijd beste-

den aan dit onderwerp. Daarbij staan

verschillende vragen centraal. Kun je

een militair persoonlijk aanspreken

op wat hij doet tijdens een missie? En

als de missie een mislukking wordt, of

ronduit de verkeerde kant op gaat, mag

je de militairen daar ook persoonlijk op

aanspreken? Wat zeg je als hun geweten

spreekt? Is persoonlijke moraal vooral

iets van het privédomein?

30

Spelen bij een missie persoonlijke

waarden alleen op de achtergrond

mee? Of stelt de militaire inzet

persoonlijke verantwoordelijkheid

juist op scherp en vraagt een recht-

vaardige missie om moreel bewuste

militairen?

AansprakelijkTegenwoordig wordt er sterk aan gehecht dat militairen meer doen dan bevelen opvolgen. Ze moeten handelen vanuit de waarden die uitgewerkt worden in het in-ternationale humanitaire recht. Tenminste, dat wordt van hen verwacht en zo wordt het ook omschreven. Militairen zijn persoon-lijk aansprakelijk. Dat is vastgelegd in het Internationale Recht, waarbij het Tribunaal van Neurenberg een belangrijke rol vervult op de achtergrond. Niemand kan zich ver-schuilen achter opdrachten van hogerhand, iedere militair (en burger) is direct aan te spreken wanneer het erom gaat of hij of zij de waarden van het internationale hu-manitaire recht respecteert. Als de militair aansprakelijk te stellen is, dan betekent het dat hij of zij moreel verantwoordelijk is. In de ethiekeducatie wordt benadrukt dat de Nederlandse militair op basis van de waar-den van de missie zelfstandige keuzes moet kunnen maken, en daarbij soms tegen bevelen en groepsdwang in moet gaan.

Drie missiesIn het onderzoek wordt gekeken naar drie missies. Allereerst naar de inzet in Nederlands-Indië in 1946-1949. Zijn Neder-

31

landse militairen moreel verantwoordelijk wanneer er, zoals dat nu heet, oorlogsmis-daden zijn gepleegd? Maakt het verschil of ze dienstplichtig waren? Maakt het verschil dat de oorlog destijds als een bevrijdings-oorlog werd gezien, en niet, zoals dat nu gebeurt, als een koloniale oorlog? Kun je er wel over oordelen als je er niet bij was? De tweede periode betreft Srebrenica 1995, waar Nederlandse militairen aanwezig waren bij genocide. Kun je moreel ver-antwoordelijk zijn, ook als je machteloos bent? En hoe ligt dat bij een recente missie zoals in Afghanistan; voelen militairen zich daadwerkelijk moreel verantwoordelijk voor hun inzet? Zijn ze het ook? En zijn er spanningen tussen hun morele besef en wat er van hen gevraagd wordt? Hebben ze ruimte om invulling te geven aan hun eigen morele overtuigingen? Waar blijkt die ruimte, en hoever reikt die ruimte?

Het individu centraalDe vragen over de morele verantwoordelijk-heid van soldaten zijn van alle tijden. In het verleden ging het vooral om de machthebbers en regeringen. Zij voerden oorlogen en waren aansprakelijk. Ruwweg kun je zeggen dat de morele verantwoordelijkheid van militairen vooral in de zware schaduw lag van het gezag. Hun persoonlijke morele verantwoordelijk-heid werd niet als een belangrijke factor gezien. Dat dit nu anders ligt is niet los te zien van de ontwikkeling om via het internationale recht oorlogsgeweld en oorlogsmisdaden

te bestrijden. Het past ook bij de moderne westerse maatschappij die het individu centraal stelt, de zichtbare rol van het gezag terugdringt en de eigen verantwoordelijkheid van de mens naar voren schuift.Het lijkt dus logisch dat er meer aandacht is voor de morele verantwoordelijkheid van de militair. Volgens sommige hedendaagse ethi-ci is dat zelfs een uitgesproken goede zaak. Ze menen dat foute oorlogen alleen voorkomen kunnen worden wanneer niet alleen de lei-ders, maar alle betrokken militairen hiervoor verantwoordelijk worden gesteld.

KeuzevrijheidMaar hoe past deze ontwikkeling bij de manier waarop vandaag oorlogen en conflicten worden uitgevochten? In het verleden is benadrukt dat de militair erg weinig ruimte had om iets te maken van zijn morele verantwoordelijkheid. De algemene mening was (en is mogelijk nog steeds) dat de keuzevrijheid van een militair zo gering is dat hoogstens in beperkte zin van morele verantwoordelijkheid te spreken is. Is dat anders in de huidige praktijk? Technologische ontwikkelingen en geauto-matiseerde processen hebben het werk van de westerse militair grondig veranderd. Is er daar-door ook meer ruimte ontstaan om invulling te geven aan morele verantwoordelijkheid?

Op de foto uit de begindagen van de lucht-macht is te zien dat de piloot zelf de keuze maakt. Zal hij de bom gooien?

32

Of toch maar niet? Bedenkt hij zich omdat hij op het laatste moment een kinderfietsje ziet liggen? Een gruwelijk dilemma, maar waarschijnlijk deed zich dat toen nog niet vaak voor. Een eeuw geleden lagen slagveld en speelterrein nog ver uit elkaar.

Onzichtbare vijandVandaag de dag liggen de militaire doelen vaak waar burgers leven. En tegenwoordig worden de beslissingen om een doel te bestoken zelden genomen door de persoon die ‘de trekker overhaalt’. Vijanden komen meestal niet meer in beeld, of hooguit op beeldschermen ver weg. In de oorlog kijken mensen elkaar al lang niet meer in de ogen; In moderne ‘asymetrische’ conflicten vermommen tegenstanders zich als burgers. En in de strijd tegen terroristen worden UAV’s (Unmanned Aerial Vehicles) ingezet. Vijanden zijn onzichtbaar gewor-den, inlichtingendiensten bepalen wat er gebeurt en oorlogsgeweld komt vaak letterlijk in één keer uit het niets.

De onzichtbaarheid van de vijand zorgt op zich al voor grote morele problemen die vaak als dilemma’s worden aangeduid. Technologische ontwikkelingen brengen de vijand, of vermeende vijand, wel in beeld, maar hoe scherp is het beeld? En

wie krijgt het te zien? En wie beschikt over nodige informatie om het beeld te kunnen duiden?

Theorie van de rechtvaardige oorlogDe praktijk waar de militair mee te maken krijgt lijkt niet direct uit te nodigen om de morele verantwoordelijkheid sterker te accentueren. Het inzicht in wat er werkelijk speelt is niet per se verbeterd, de ruimte om zelfstandig keuzes te maken lijkt eerder kleiner, en de kans daarop afgerekend te worden juist groter geworden. Dat maakt de vraag naar ‘wat de morele verantwoor-delijkheid van de militair inhoudt’ vandaag bijzonder spannend. Jeff McMahan neemt hier een duidelijk standpunt in. Hij wil in de traditie staan van de zogenaamde ‘Theorie van de Rechtvaardige Oorlog’; De traditie waaraan ook christelijke denkers uit de Reformatietijd hebben bijgedragen en die in de vorige eeuw door protestantse theologen nieuw leven is ingeblazen. Jeff McMahan ziet de praktische bezwaren, maar hij wil juist de invloed van de per-soonlijke verantwoordelijkheid op de oor-logvoering versterken en daarmee de lijn die het Internationale Recht uitzet verder doortrekken. Een militair is volgens hem ook verantwoordelijk voor de missie waar hij bij ingezet wordt. Zonder militairen bestond de militaire actie immers niet. Tus-sen dit standpunt en de heersende mening dat militairen hoogstens beperkt verant-woordelijk te houden zijn ligt een wereld van verschil. In deze wereld bewegen zich militairen en geestelijk verzorgers. Het lijkt me een goede zaak voor beiden wanneer zo helder mogelijk wordt beschreven hoe het zit met de morele verantwoordelijkheid van de militair tijdens haar of zijn missie.

Jan Peter van Bruggen

33

VIII

Geworteld

Zeer waarschijnlijk ben ik terecht geko-

men in mijn laatste jaren als geestelijk

verzorger bij de krijgsmacht. Wat lonkt

dan nog? Ik hoopte op enige vrijheid bij

de invulling van mijn volgende taak, en

op iets wat te maken heeft met vrijheid.

Ik hoopte op een thema dat dicht bij mijn

eigen wortels, eigen geschiedenis ligt. Dat

lijkt te lukken in de wereld van de zorg

voor veteranen, bij het instituut in Doorn,

waar het dagelijks gaat over strijden voor

vrede en vrijheid, en over oorlogen die

voor velen nog altijd niet voorbij zijn. De

daadwerkelijke inzet is allang ten einde,

maar de strijd binnenin woedt voort,

overdag, ’s nachts. Het verhaal van oorlog

en wat die met ons doet.

34

In de duinen en de dodencelZo overkwam het mijn opa Gerrit dat hij ineens vanaf 1942, in de gevangenis die bin-nen zijn wijk als gemeentepredikant in Den Haag viel, naast criminelen ook politieke gevangenen in hun cel bezocht. In die cel-len, ‘maar twee meter lang en nauw twee meter breed’, dichtte Jan Campert erover, bracht hij menig intiem moment door met

ter dood veroordeelden, in grote spanning en angst. Gerrit zag hen vaak als enige en als laatste. Hij las dan een Bijbeltekst met communisten, bad met katholieken, alles wat maar kon troosten, en liep met hen mee op, van de gevangenis naar de fusil-ladeplaats in de duinen. Van de bezetter kreeg hij dan de trouwring, die hij later bij de -vaak- jonge weduwe bracht, samen met wat laatste woorden. In de hongerwinter studeerde Gerrit psychologie om zijn geest wat te verzetten. Over de duinen, over de gesprekken in de dodencel zweeg hij.

De Birma-spoorwegZo overkwam het mijn andere opa, Jan, in 1942, dat hij, gepassioneerd leraar Duits te Batavia en studiebol, tot luitenant van het KNIL werd gebombardeerd. De Japanse invasiemacht drong zich op, en op zater-dagmiddagen werd Jan van huis opgehaald, nagezwaaid door zijn zoons en wat buren uit de straat, om voorzichtig, in een onwen-nig uniform, wat schietexercities te doen. Hij werd na de inval door de Japanners al snel geïnterneerd en verscheept naar Siam, om aan de Birma-spoorweg te werken. Hij overleefde drieënhalf jaar dwangarbeid ternauwernood en hield er een stijf been aan over, daar was een biels op terecht gekomen. In de avonduren in de barak onderwees hij

fluisterend Duitse literatuur en leerde hij Hebreeuws en oude talen, om geestelijk niet op te drogen, om de geest te verzetten. En na de moeizame hereniging en repatriëring van het gezin, bracht hij zo nu en dan een bezoek aan een weduwe, om te getuigen van laatste dagen en dood van een kameraad, en om diens trouwring achter te laten. “Opa”, vroeg ik hem eens toen ik 16 was,

“hoe was het nou daar in de oorlog bij de spoorweg?” “Wat wil je weten, jongen,” vroeg hij, mij een sigaret aanbiedend. “Nou, gewoon, hoe het daar was, hoe jullie leefden,” probeerde ik. Het was dertig jaar na het einde van de wereldoorlog en ook opa Jan zweeg.

In vertrouwen genomenZo vinden militairen of hun achterban vroeg of laat het Veteraneninstituut. Ze we-ten ook de geestelijke verzorging te vinden in Doorn, in het land of aan de telefoon. Soms vraagt iemand om advies, zijn we de laatste hoop bij het maken van een lastige keus en worden we betrokken bij intieme zaken, omdat we vast aan hun kant zullen staan en er fris tegenaan kunnen kijken. Soms belt juist de moeder of een kind van een veteraan, die ooit als dienstplichtige in Libanon of Bosnië is geweest, bezorgd omdat bepaald gedrag van zoon of vader wel eens kan duiden op een oorlog die binnenin doorgaat of opspeelt. En zo nu en dan voelt het of ik tegenover een van mijn opa’s plaats neem. De spreker neemt me in een minuut mee naar de hel van de wereld-oorlog of van een politionele actie, alsof dat gisteren was. Ik verbaas me over hun openheid, over het feit dat ik in vertrouwen word genomen. En ik besef me terdege

“Opa”, vroeg ik hem eens toen ik 16 was, “hoe was het nou daar in de oorlog bij de spoorweg?”

35

hoe kostbaar deze woordenstroom dan is. “Jij loopt ook in een uniform en tegen de geestelijk verzorger kan ik alles zeggen. Jij snapt mij vast wel! Thuis doen ze dat niet en op straat al helemaal niet. Mensen oor-delen, maar ze weten niet half hoe het was.” En hij steekt van wal en zwijgt niet.

Een stukje meelopenIk hoor ze aan, verhalen die soms alleen onder de eigen maten bekend zijn. De één vond een gehalveerde collega na een ont-ploffing. De ander zette een route uit voor een konvooi, met dodelijke afloop voor col-lega’s. Weer een ander weet zeker dat hij per ongeluk een burger doodschoot. Binnenin blijft het onrustig, overdag, ’s nachts. Want de werking van de geschiedenis is krachtig, sommigen spelen die film telkens weer af, zonder het te willen. En wij proberen dich-terbij te komen en een stukje mee te lopen.

En het Veteraneninstituut is daarbij voor hen een warm omhulsel. Het voelt als thuis in dat huis met een ziel. Inderdaad hoop ik dat velen het daar ervaren zoals de zoon van Jan Campert, Remco, het onlangs beschreef, toen hij mijmerde over zíjn huis:

Jan Tom Schneider

HuisIk zie mijn huis niet als een ding, maar als een wezen.Als ik van straat kom, ontvangt het me met een deurmat.In de gang heeft het zijn kapstok klaargezet. Het vergemakkelijkt mijn gang naar boven met een trap.Met zijn dak beschermt het me tegen de neerkletterende regen. Het huis heeft een ziel.

(naar Remco Campert)

Bron Veteraneninstituut.

IX

Mens tussen de mensen

Eind 2016 nam ik na vier jaar

afscheid van mijn werkplek op

vliegbasis Gilze-Rijen. Vanaf het

begin van binnenkomst bij Defensie

en tijdens mijn eerste plaatsing op

Beukbergen ben ik nauw betrokken

geweest bij het werken binnen

de luchtmacht. Het belangrijkste

motief om me vanaf het begin tevens

binnen de luchtmacht te bewegen

was mijn wens op een operatio-

neel veld actief te gaan werken als

dominee.

36

37

Om daar te zijn waar de kerntaken

van defensie worden uitgevoerd,

dicht bij de werkvloer, de staf en de

hogere leiding. Zodat militairen

tijdens hun werk ook mens kunnen

zijn. Zo is de missie van de geeste-

lijke verzorging o.a. verwoord in

de jubileumfilm van de DGV en die

onderschrijf ik ten volle.

Dynamiek bij de luchtmachtIk had het geluk met zowel Paul van der Meulen (destijds hoofdkrijgsmachtpredi-kant), Jan Tom Schneider (hoofd gees-telijke verzorging bij de luchtmacht) en Aline Barnhoorn (werkzaam als geestelijk verzorger op Gilze-Rijen) te mogen optrek-ken. Zo ging ik al snel naar de bakermat van de luchtmacht Soesterberg, bijvoor-beeld tijdens de jaarlijkse 1 juli viering, waar stil wordt gestaan bij de dood van vele luchtmachtcollega’s. Ook ontmoette ik al vlot collega’s die werkzaam waren op de andere velden. Toen ik eind 2012 de overstap maakte naar de vliegbasis Gilze-Rijen wist ik direct: dit was het werk wat ik voor ogen had toen ik in 2009 besloot bij Defensie te gaan wer-ken. Ik was direct betrokken bij de dynami-sche kanten van een vliegbasis zoals Gilze en de vele uiteenlopende werkzaamheden op het veld. Ik leerde de mensen van het veld kennen: de technici en ondersteuners die werkzaam zijn rond de Apachehelicop-ters, de trainers die alles weten van survi-valtechnieken, de brandweerlieden van het

Onderweg in een Chinook-helikopter met de nabestaanden onder escorte van een Apachehelikopter met collega’s als vliegers.

38

veld, de musici van de luchtmachtkapel, de vliegers natuurlijk en vele anderen. Wat een diversiteit. En wat een bedrijvigheid.

Vele liters koffieOnze rol als geestelijk verzorger had al best een duidelijk profiel en toch viel er nog veel meer te ontdekken en toe te voegen aan onze rol op dit veld. Ik vond het zelf prettig om de vele mensen op dit grote veld op te zoeken terwijl ze aan het werk zijn. Er te zijn als de actie plaatsvindt. Ik merkte dat dit gewaardeerd werd en dat men mij en mijn collega’s in lastige situaties dan snel wist te vinden. Zo ging ik naar repetities van het orkest, beleefde ik survivaltraining op het water, sliep ik in tenten in de bossen van Duitsland, liep ik door hangars met sleute-lende technici en dronk ik vele liters koffie in de crewrooms van het vliegend personeel.

Ook hervond ik mijn oude liefde tennis tus-sen de collega’s van de vliegbasis. In aanloop naar de missie in Mali organi-seerde ik met humanistisch collega Luuk van Meijel gesprekken met vliegend personeel over wat het betekent op uitzending te gaan, en wat dit mogelijk voor ervaringen zou kunnen gaan geven in gevechtssituaties tijdens deze VN-missie. De vele oefeningen en trainingen die wij bijwoonden en de bezoeken aan geplaatst personeel in Fort Hood en Fort Rucker (VS), legden een stevige basis van vertrouwen en bekendheid onder het vliegend personeel.Toen ik in 2014 voor de opnames van de jubileumfilm van de Diensten Geestelijke Verzorging een dag een cameraploeg met me meehad om te laten zien wat ik zoal op een gewone dag deed, merkte ik hoezeer ik al snel thuis was geraakt bij de mensen en zij bij mij. Wat ik ook zag, was dat ik er enorm van geniet tussen de mensen te zijn en ik merkte dat ik in korte tijd veel vertrouwen heb gekregen en gegeven. Er zijn waar de actie is, was voor mij de manier om te horen wat er echt speelt bij de mensen en een ver-trouwensband op te bouwen. Hoe cruciaal dat vertrouwen is in ons werk, merkte ik op een dag die ik niet meer zal vergeten.

Overlijden in missiegebiedOp 17 maart 2015 werd ik, al onderweg naar huis, gebeld dat er een helikopter was neergestort in Mali. Ik was direct nodig op het squadron van de Apaches. Ik maakte rechtsomkeert en omdat ik vreselijk in de file stond heb ik collega Luuk gebeld of hij ook alvast naar de basis kon gaan. Die avond zag ik wat het met onze militairen en jezelf doet als twee collega’s overlijden in missiege-bied. Hoe goed onze mannen en vrouwen elkaar kennen door hun opleiding en nauwe samenwerking. Wat het doet met de technici die zich in die eerste uren afvroegen of zij

Onderweg tijdens de reis met collega raadsman Luuk van Meijel op Bamako, Mali.

39

misschien iets fout hadden gedaan. In de crewroom was het een samenkomen van collega’s, in de nabijheid van elkaar konden emoties worden geuit. De basis was in haar hart geraakt. De volgende dag maakte ik kennis met ont-redderde familieleden. Vanaf die dag kreeg ik bij hen en bij vele collega-militairen meer en meer het vertrouwen tussen hen in te mogen staan om hen te steunen. Om naast hen te staan, hen voor te gaan in de herdenkingsdienst en uitvaart en met hen te ontdekken wat zij nodig hebben in verdrie-tige tijden. Intense dagen waarin ik veel heb opgetrokken met mijn collega Luuk, die de andere familie vanaf het begin begeleidde. Samen spraken we met directe collega’s en hun partners, en andere familieden. Toen het detachement dat aanwezig was in Mali tijdens het ongeluk naar huis keerde, orga-niseerden we een terugkeerconferentie op Beukbergen. Zodat iedereen die uitgezon-den was zijn of haar beleving kon bespre-ken. Kon vertellen hoe die dag voor hem of haar was geweest. Het was heilzaam om zo met elkaar het hartver-scheurende verhaal van die 17 maart, die dag die in ieders geheugen gegrift staat, een stem te geven.

Met de nabestaanden naar MaliSinds die 17e maart heb ik op vele plek-ken momenten van herdenken meegemaakt en begeleid. Zo ben ik dit jaar in Mali geweest, samen met Luuk en met de beide families van de omgekomen vliegers.

Terug naar de plekken waar de beide militai-ren hun laatste maanden hadden doorge-bracht. Ik maakte de reis naar Mali zoals zij die maakten en stond stil bij het monument gemaakt speciaal voor hen. Ik zag de rode aarde, en ik voelde de verzengende hitte (bijna 60 graden). Ik was op de plek waar onze vliegers het leven lieten. Heel intens en bijzonder. Juist omdat het zo vanzelfsprekend was dat ik hier met de nabestaanden meereisde. En er mocht zijn. Want al bijna twee jaar mag ik meelopen met deze familie die een dierbare heeft verloren. Ik ben dankbaar voor veel momenten waarop ik heel dicht bij hen mocht staan en iets voor hen heb kunnen betekenen. In gesprekken, tijdens herden-kingen, in het naast de nabestaanden en de collega’s mogen staan, als mens, als collega en als geestelijk verzorger. Mens tussen de mensen.

Corine Sloots

Het monument op Camp Castor (Gao) voor de omgekomen vliegers.

X

Die straatjongen uit Rotterdam…

Tijdens mijn laatste zeemijlen bij de

baas sta ik ’s nachts op de brugvleugel

en kijk mijmerend uit over een einde-

loze zee. De vraag dringt zich op wat

het toch geweest is dat ik mijn werk

bij de Koninklijke marine met zoveel

plezier heb gedaan en het mij zoveel

voldoening heeft gegeven. Kan ik

woorden vinden die de kern van

mijn ‘Sitz im Leben’ bij de marine

raken? De zee geeft het antwoord:

loslaten en way-of-life. Of om het

in de woorden van dit Jaarschrift te

zeggen: back to basics.

Huwelijksviering tijdens een havenbezoek aan de Seychellen.

40

41

LoslatenTijdens de medische keuring in Amsterdam in 1999 ontmoette ik een collega-dominee. Ik was na hem aan de beurt voor het gesprek met de psycholoog en vroeg hem: “waarom wil jij naar defensie?” Hij zei: “ik wil de mensen in het leger nader tot God brengen.” Ik geef het toe, het is niet best, maar ik dacht: ga jij je reiskosten alvast maar ophalen, want dat wordt niks. Ik wilde hem veel succes wensen met zijn be-oogde missie bij defensie. Gelukkig schoot mij net op tijd een psalmregel te binnen: ‘Zet een wacht voor mijn mond, Heer, een post voor de deur van mijn lippen’ (Ps 141: 3). Het gesprek met de psycholoog duurde niet lang. Ongeschikt. Op weg om zijn reis-kosten te declareren zei hij: “ik vertelde de psycholoog dat ik liever niet op uitzending of lange oefeningen ga, want ik kan thuis absoluut niet loslaten.”

Functie-eisNa vijftien jaar moest ik aan dit tafereeltje denken. Loslaten, dat is het woord! Los-laten, je moet het maar kunnen. Loslaten is naar mijn idee een onontbeerlijke competentie voor geestelijk verzorger bij de krijgsmacht .

Tijdens een gemeenteavond hield ik een verhaal over mijn werk bij de marine. Praatje, plaatje. Een mevrouw die bij aanvang al bijzonder kritisch had opgemerkt dat krijgsmachtpredikanten eigenlijk mislukte gemeentepredikanten waren, stelde de eerste vraag. Ik zette mij schrap. “Dominee, hoe zit dat nou met seksuele gevoelens als je zo lang op zee zit?” Ik zei: “Ja, wel goed.” En daarna zette de Heer opnieuw een post voor de deur van mijn lippen.

42

Eén van de functie-eisen voor krijgs-machtpredikanten was: minstens vier jaar gemeente-ervaring. Ik denk dat we nog betere krijgsmachtpredikanten binnenha-len wanneer de functie-eis gewijzigd wordt in: in staat en bereid om minstens vier jaar gemeente-ervaring volkomen los te laten. Wilde ik mijn werk als vlootpredikant goed aanpakken, zo nam ik mij voor, dan moest ik opnieuw mijn positie bepalen, mijn ambtsopvatting en ambtshouding opnieuw gaan invullen. Zoeken naar andere wegen dan de beproefde wegen van de kerk in de wijk. En dat begon met loslaten. Loslaten van wat vanzelfsprekend is in kerk en gemeente. Loslaten van taal, woorden en theologi-sche overbagage. En vooral loslaten van de dominee en de voorganger uit de gemeente met z’n koffers vol ervaring. De wereld van de krijgsmacht is zo anders dan de wereld van de gemeente, dat in de krijgsmacht putten uit de koffer met gemeente-ervaring is als doodgraven in carnavalspak.

Back to basicsEn zo stapte ik onbevangen en bewust niet gehinderd door gemeente-ervaring de wereld in die marine heet. Natuurlijk nam ik mijn ervaring uit de gemeente mee, maar wel in een stevig dichtgeritste rugzak. Want misschien kwam toch dat moment nog wel dat ik die ervaring hard nodig zou hebben. Ik begon aan de klus met mijn geloof als inspiratiebron, oriëntatiepunt en baken in de stormen die misschien zou-den gaan woeden en ik had mijn theologie als gereedschapskist in mijn winkeltje in geestelijk welbevinden. Back to basics!

“Je moet teksten van Huub Oosterhuis en liederen uit Taizé in je diensten laten horen. Dát is pas andere muziek dan in de gemeente; dat vinden ze mooi”, adviseerde een ‘ervaren’ col-lega mij toen ik net bij de marine begon. Mijn gehoor aan boord was met stomheid geslagen, zat wel braaf

In het kombuis van ZrMs Tromp aan de slag tijdens de snackavond.

43

te luisteren, maar keek als een aap in een roestig horloge. Zo, dacht ik, Oosterhuis en Taizé komen er bij mij niet meer in, net zomin als de psalmen en gezangen (die bewaar ik wel voor in de gemeente), en ik ruilde ze in voor Johnny Cash, Leonard Cohen, De Dijk, 3JS en vele anderen.

Way-of-lifeIk zoog de wereld van de marine in me op, liet me verrassen, verbazen, verwonderen en werd ontroerd door alle grote en kleine verhalen van mensen in die vreemde wereld

waarin vragen rond leven en dood, recht en onrecht, geweld en vrede, macht en onmacht en zin en onzin zo dicht aan de oppervlakte liggen. Ik ging met de mariniers mee op oefe-ning en op uitzending naar Irak, Afghanistan en Pakistan; ik ging varen soms voor een paar weken, soms voor een paar maanden. En al snel merkte ik dat deze wereld van ‘hello, goodbye’, van missen en gemist worden, gaan en komen, van spanning en verveling mijn wereld was geworden. Mijn manier van leven, mijn way of life.

Na de aardbeving in Pakistan in 2005 ging ik met het FDS (veldhospitaal) en een peloton mariniers naar het ramp-gebied. Op een avond werd een jonge-tje van een jaar of drie binnengebracht. De tent waarin hij lag te slapen was in brand gevlogen. Nadat hij gestabili-seerd was, bleef ik met de chirurg aan het voeteneind van het bed achter. “Ik heb gedaan wat ik moest doen, meer kan ik niet. Nu ben jij aan de beurt”, zei de chirurg. “Hoe bedoel je?”, vroeg ik.

“Bidden”, zei hij, “dat is het enige wat nog overblijft en daar ben jij van.”

Hun wereld was mijn wereld geworden, waarin ik wel een eigen plek had. Ik heb met ze gelachen en gehuild, hun dagen waren mijn dagen, hun zorg mijn zorg. Ik heb met ze gestapt en bier gedronken, gebrald en gebeden, gepraat en gefeest, gescholden en stil geweest. Het was mijn opdracht om de mensen die aan mijn zorg waren toevertrouwd in het licht van de Heer te zien staan, te herkennen, erkennen en te aan-vaarden, omdat hun leven betekenis heeft.

NawoordGelet op de beschikbare ruimte heb ik niet geschreven over (leren) loslaten van geliefden en wat je dierbaar is, een aspect dat onlosmakelijk verbonden is met het militaire leven. Ik heb het geleerd dankzij een sterk thuisfront, dat elke keer weer bij het afduwen zei: “we redden het wel zonder jou. Tabee!” En straks als ik voor de laatste keer de poort uitloop? Een ge-meente? Ik denk het niet. Daarvoor zit de rugzak met gemeente-ervaring al te lang dicht. Hij staat op zolder.

Dick Pranger

Ik heb met ze gestapt en bier gedronken, gebrald en gebeden, gepraat en gefeest, gescholden en stil geweest.

XI

Missie naar Koerdisch Irak: Trainen om hoop te brengen

Van 20 januari tot 22 mei 2016 had

ik het voorrecht om als dominee

mee te gaan op uitzending naar

Noord-Irak. Het doel van deze

Capacity Building Mission Iraq

was om (op verzoek van de Iraakse

regering) Iraakse militairen te

bekwamen in hun strijd tegen IS.

Onze trainers waren afkomstig van

het 45ste bataljon en het Korps der

Mariniers. Zij hebben hun uiterste

best gedaan om de Koerdische

Peshmerga’s gedegen op te leiden.

Hoewel de Koerden in Noord-

Irak officieel onder de regering in

Bagdad vallen, hebben zij overigens

een grote mate van autonomie.

Een ‘Meditatief Momentje met Mekaar’.

44

45

Tussen ontzetting en fascinatieHet verblijf in deze contreien had qua bele-ving wat mij betreft twee uitersten:de ontzetting over de gruweldaden van IS, niet heel ver buiten onze relatief veilige trainingszone. Tegelijkertijd was er ook de fascinatie voor de rijke historie van dit land, waar elk klassiek-geschoold domineeshart sneller van gaat kloppen.In dit deel van Irak hebben vanaf de As-syrische ballingschap (722 v. Chr. val van Samaria) ook Israëlieten gewoond. Tot begin jaren vijftig van de vorige eeuw. Toen vluchtten velen van hen naar de pas gestichte staat Israël. Het nabije Mosul heette in de oudheid Nineve. In Kirkuk is het graf van Daniël. In Qosh het graf van de profeet Nahum. De Koerden gaan er prat op dat zij afstammen van de Meden, be-kend van het Rijk van de Meden en Perzen. En tenslotte bijna 2000 jaar christendom. Een christendom dat binnen Irak in de af-gelopen dertien jaar is gedecimeerd. Velen zijn gevlucht vanwege het aanhoudende geweld in Irak vanaf 2003 en de opkomst van IS. Ik heb een ontmoeting gehad met de Aartsbisschop van de Chaldeeuws-

Katholieke Kerk in Erbil. Ik heb zijn zorg en hoop beluisterd over de situatie van de kerk in Irak en Syrië.

Verbinding met de anderHoewel het doel van de missie was om tegenwicht tegen IS te bieden, heeft ieder-een het als verrijking ervaren om in dit bijzondere gebied te zijn. Anders dan mijn ervaringen bij eerdere uitzendingen was de bevolking ons hier welgezind. Onze veelal jonge trainers heb-ben een vriendelijke band gesmeed met hun Koerdische rekruten. Mooi om te zien

dat onze mensen groeiden in hun rol als instructeur.De trainers verbleven telkens een of meer weken op een van de trainingslocaties. Ik ben geregeld met hen mee geweest. Naast de serieuze taken groeit er dan ook een stevige kameraadschap onderling. Men spendeert (noodgedwongen) veel tijd met elkaar: de Pesh-trainingen, de maaltijden, het slapen, het sporten. Dat sporten noemen ze overigens ‘aan de kast werken’. De dominee werd ook geregeld uitgenodigd om ‘aan je kast te werken’. In mijn geval een bescheiden Ikea kastje waar ik dan vooral aandacht aan het hang en sluitwerk heb besteed.

In de vele gesprekken die je zo met hen hebt gaat het over van alles en nog wat: het oprechte verlangen om de Pesh zo goed mogelijk te bekwamen voor de confronta-tie met IS, je gezinnetje thuis, je familie, perikelen in de groep, toekomstplannen, geloof, enz. Bij kleine missies als deze gaat er geen militair psychloog of maatschappe-lijk werker mee. Voor de GV-er betekent dat een wat grotere rol in de personeelszorg.

Ook in een groep van maar honderd man spelen er altijd wel zaken in het thuisfront die extra aandacht vragen. En bij grotere of kleinere calamiteiten in het uitzendgebied kijkt men naar jou om de mensen goed op te vangen

Mmmm…Wekelijks hadden we ons ‘Meditatieve momentje met mekaar’, zeg maar een hele laagdrempelige dienst, met wat mooie pas-sende muziekjes (met beamer en een flinke geluidsbox), een goed verhaal uit ‘Het Oude Boek’, een moment om een kaarsje aan

Wekelijks hadden we ons ‘Meditatieve momentje met mekaar’.

46

te steken voor iemand (zie het als een stil gebed), en ‘De zegen van Boven’.Omdat het weekend structureel ontbrak, was het mooi dat we deze bijeenkomsten in ieder geval nog hadden. Toch een mijlpaal-tje in de tijd. Even tot rust komen in de voortdurende hectiek. En spannend ook om met mensen die zelden in de kerk ko-men, het stof weer eens van dat Oude Boek te blazen. De veertigdagentijd viel in onze uitzendperiode. Over de graankorrel die in de aarde valt en sterft. Maar ook over nieuw leven uit de dood van die Ene. We hebben geprobeerd dat te verbinden met de met de situatie in de regio.

Voetballen voor vluchteling-kinderenVanwege de relatieve veiligheid bij deze uitzending konden we af en toe ook een bijzonder bezoek afleggen. Zo heb ik

met een kleine delegatie enkele vluch-telingenkampen bezocht. Onder andere een Jezidi-kampje in hartje Erbil. Deze Jezidi’s waren in 2014 halsoverkop voor IS gevlucht uit Sinjar. Onze militairen hebben leren voetballen gekocht voor deze Jezidi kinderen (‘het moet wel goeie kwaliteit zijn dominee!’). Ze waren er dolgelukkig mee. Een militair die een vluchtelingkind een voetbal geeft om te spelen! Hoewel dit soort bezoeken niet tot de kern van onze missie hoorden, staan ze wel symbool voor de hoop op een toekomst waarin kinderen inderdaad weer kunnen spelen. Uiteindelijk ging het in deze missie toch daar om.

Gerard van Driesten

Jezidi kinderen spelen met hun nieuwe voetbal.

47

XII

De Koninklijke Marechaussee waakt over de veiligheid van de Staat

Als krijgsmachtpredikant bij de

Koninklijke Marechaussee Zuid

vallen de provincies Limburg,

Brabant en Zeeland onder mijn

hoede. Sinds enkele jaren is er

binnen Europa in een aantal landen

sprake van vrij grensverkeer. Dat

betekent dat je Nederland in en

uit kunt reizen zonder je paspoort

te hoeven laten zien. Desondanks

vinden er regelmatig langs de grens

op verschillende plaatsen controles

plaats. Het uitvoeren van deze

controles behoort tot een van de

kerntaken van de Marechaussee en

wordt Mobiel Toezicht Veiligheid

genoemd.

48

Werk in uitvoering Mobiel Toezicht VeiligheidHet is op een druilerige vrijdag als ik me meld bij de Brigade Scheldestromen vlak-bij Woensdrecht. In de loop van de dag en in het begin van de avond vindt er een MTV controle plaats bij de grensovergang Hazeldonk, in de buurt van Breda. Ik ga vandaag met ze mee en voordat we ver-trekken vindt er een briefing plaats. Aan-gezien ik nog niet zo lang bij de brigade werkzaam ben als geestelijk verzorger stel ik mezelf aan de groep voor en vervolgens legt de commandant uit wat de bedoeling is, waar ze vandaag op moeten letten en

welke gevaren ze eventueel tegen kunnen komen. Hij onderstreept zijn woorden met een presentatie die veel weg heeft van een uitzending van “Opsporing Verzocht”. Diverse personen, auto’s en kentekenplaten passeren de revue. Het is stil in de zaal en iedereen concentreert zich, want het is mogelijk dat een van de genoemde personen of voertuigen de grens zal passeren tijdens de controle. De stilte wordt doorbroken als er kop-peltjes gevormd moeten worden. Het is namelijk de bedoeling dat je altijd met twee personen een auto benadert. Als er geen nabranders meer zijn en iedereen zijn spullen heeft gepakt vertrekken we in een kleine colonne richting de grens.

Naast diverse auto’s en vier motorrijders wordt het kloppende hart gevormd door een lang en hoog voertuig met daarin een verhoorkamer en een ruimte voor de computers en andere apparatuur. Dit is nodig om gegevens te checken zoals rijbewijs, paspoort, verblijfsvergunning, openstaande boetes en strafbare feiten.

Even een praatjeOp de grote parkeerplaats vlakbij de grensovergang wordt in enkele minuten een stuk van de parkeerplaats ingenomen en gereed gemaakt voor het ontvangen van auto’s en personen. Het zijn de motorrijders die de auto’s, als ze de grens zijn gepasseerd, uitkiezen en meene-men naar de parkeerplaats. Pas wanneer collega’s de personen in de auto hebben aangesproken en er geen agressieve of heftige reacties zijn, vertrekken ze weer om een nieuwe auto mee te nemen. Als ik aan een van de motorrijders vraag op welke gronden hij een auto uitkiest, krijg ik als antwoord: “Ja, dat is een stuk erva-ring, op een gegeven moment weet je op wat voor soort auto’s en personen je moet letten.” Ik sta alles van een afstandje te bekijken en zie en hoor dat de personen in de auto’s die voorbij komen op een vriendelijke, maar duidelijk wijze worden aangesproken. Van een ieder wordt het paspoort of ander reisdocument ingeno-men en gecontroleerd in de grote wagen. Sommigen moeten mee naar de verhoor-kamer. Terwijl de een na vijf minuten de reis weer kan vervolgen staan anderen ruim een uur te wachten. Het checken van personen zonder papieren is een tijdrovende bezigheid en kan betekenen dat men onder begeleiding terug de grens over wordt gezet of wordt overgedragen aan de politie voor verder verhoor. Hoewel er geen rust of pauze is, zijn er

Grenscontroles door de marechaussee.

49

Ik krijg een bak friet en twee grote kip cordonbleus drijvend in de jus waar we thuis met z’n vieren van kunnen eten.

tussen de werkzaamheden door kleine momenten waarop ik even een praatje kan maken. Door met ze mee te gaan naar een grenscontrole toon je niet alleen interesse in het werk dat ze doen, maar leg je vaak ook makkelijker contacten. De stroopwafels die ik heb meegenomen werken daar ongetwijfeld ook aan mee!

EtenstijdAangezien de Marechaussee een defensie-onderdeel is dat 24 uur per dag, zeven dagen in de week, aan het werk is, wordt er in twee ploegen gegeten. Ik ga met de tweede shift en van Rijkswege mogen we warm eten, maar dan wel in het chauf-feursrestaurant en voor een bepaald bedrag. Van alle kanten word ik bestookt met wat je beter wel of niet kan eten. In ieder geval geldt voor alles: het is veel en vet. En inderdaad, ik krijg een bak friet en twee grote kip cordonbleus drijvend in de jus waar we thuis met z’n vieren van kun-

nen eten. Na een welgemeend “succes” vallen we aan en het is erg gezellig door de vele verhalen die worden verteld. Als we na het eten buiten komen is het in-middels donker geworden en tegen negen uur besluit de commandant dat het tijd is om op te breken en worden de laatste au-to’s en personen gecontroleerd. Binnen enkele minuten is alles opgeruimd en de open parkeervakken worden onmiddellijk ingenomen door vrachtwagenchauffeurs die er de nacht doorbrengen.

‘Back to basics’Op weg naar huis moet ik denken aan het antwoord dat ik kreeg op mijn vraag wat Mobiel Toezicht Veiligheid nou eigenlijk

inhield: “Doorzettingsvermogen en de bereidheid om zelfs de grootste risico’s niet uit de weg te gaan voor de veilig-heid van anderen.” Er vindt dan ook geen aflaathandel plaats, want om het Koninkrijk (der Nederlanden) binnen te gaan moet je zelf zorgen voor een geldig document, op jouw naam!

Alfred Lubbinge

XIII

Een bezoek aan Auschwitz

Symbool vanontmenselijking

Als je Auschwitz bezoekt, kun

je in eerste instantie het gevoel

krijgen een toeristische attractie

te bezoeken. De logo’s van onder

andere Carrefour, H&M, Burger

King brengen een licht gevoel van

ongemak en vervreemding.

We gaan hier toch niet shoppen of

een hamburger halen?!

Op de parkeerplaats overal bussen

en vele VIP busjes. Jongelui maken

selfies voor de ingang met ‘Arbeit

macht frei’ op de achtergrond. Wat

gebeurt hier? Wat is hier gebeurd?

50

51

Verbijstering en ongeloofOnder leiding van een gids betreden we het kamp. We zien de gebouwen waar eens duizenden gevangen werden ingepropt. We luisteren zwijgzaam naar de gids die ons vertelt over de nazi-misdaden in het kamp. Over dokter Mengele en zijn experimenten. Over de executieplaats, de eerste experimenten met Zyklon B, het gas waarmee uitein-delijk miljoenen mensen zijn vermoord. Maar ook over pater Maximiliaan Kolbe die vrijwillig de plaats in nam van een ter dood veroordeelde kampgenoot.We lopen door de gebouwen en aan-schouwen foto’s van gevangenen. De meesten leefden niet langer dan een paar maanden in het kamp. Daarna bezweken ze door de dwangarbeid, het gebrek aan voedsel en medicijnen, of door geweld of martelingen. We zien achter glas duizenden brillen, koffers, toiletartike-len, afgeschoren menselijk haar enz. enz. Symbolen van wat de nazi’s de slachtof-fers hebben afgenomen, de menselijk-heid, het recht om mens te zijn. We zijn geschokt.

Nederlandse en Duitse militai-ren samen naar AuschwitzIn het bijzonder voor de Duitse militairen is het confronterend om Auschwitz te bezoeken. “Wat me daar te wachten stond”, schrijft een Duitse militair, “kon ik me van tevoren niet indenken. Hoe kunnen men-sen dit doen en hoe kunnen ze toelaten dat het gebeurt? Het bezoek aan het concen-tratiekamp en het vernietigingskamp trof me zo hard, dat ik me zelfs schuldig voelde Duitser te zijn”.In Münster werken bij 1 (German/Nether-lands) Corps (1GNC) twaalf nationaliteiten onder één dak in een NAVO hoofdkwartier, vooral Duitsers en Nederlanders. Het motto van 1GNC is ‘Communitate Valemus’ oftewel ‘Samen zijn we sterk’. De militairen werkzaam in Münster dienen hun land vaak al vele jaren. De meesten hebben meerdere uitzendingen meegemaakt en daar vaak van alles gezien of gedaan. Met een reis naar Auschwitz wil ik als dominee van 1 GNC een reflectiemoment aanbieden. Reflectie op wat geweld met mensen doet. Het ontmenselijkt. Zowel bij degene die het toepast als bij degene die het ondergaat.

52

Meer dan geschiedenisAuschwitz gaat je onder de huid zitten. Er is bij ons allemaal vooral ongeloof over wat er daar en toen gebeurd is. Gevoelens van af-schuw, boosheid en verdriet bevangen ons. Auschwitz is het symbool van systematische en industriële vernietiging van mensen; van Joden, zigeuners, homo’s etc. Er gaat een rilling door je heen als je op dezelfde plek staat als Mengele die daar naast de trein be-sliste of je direct naar de gaskamer ging of eerst nog kon werken en daarna dood ging. Ik besefte: “Het is echt gebeurd!”. Je wilt en kunt het bijna niet geloven.

Macht en geweld doen wat met een mensEen uniform en een wapen dragen, dat geeft gevoel van macht, power. Zelfs voor mij als geestelijk verzorger betekent dat uniform wat. In uniform ben ik sterker, di-recter en ook trots om mijn land te dienen. Terwijl ik ten diepste God wil dienen en de militair die op mijn pad komt.Militairen komen door hun werk in positie dat het ‘normaal’ wordt de ander, de vijand te ontmenselijken. Het is een soort coping-

gedrag, dat bijvoorbeeld helpt om te gaan met gevaar, dreiging en met in onze ogen onbetrouwbare locals in een land als Afghanistan. Zeker als een maatje gewond of zelfs gesneuveld is. Of zelfs als die ander je alleen maar afwijst. Dan krijg je vanzelf een hekel aan mensen, aan die ander.Ik weet nog dat ik een keer op patrouille mee was in Afghanistan en in het veld naast ons liep een Afghaan, die zijn voet omhoog hield en ons zijn voetzool toonde. Een blijk van minachting of afkeuring. “Verdorie”, dacht ik, “we zijn hier om jou en jouw land te helpen! En dan krijgen we dit?” De Afghaan dacht er blijkbaar heel anders over. Omgaan met situaties van geweld, ingrij-pen of juist niet kunnen of mogen hande-len doet wat mensen. Dat gaat ook onder je huid zitten. Een reis naar Auschwitz helpt om te beseffen dat ik de ander, de collega nodig heb om zelf niet uit de bocht te vliegen. Om professioneel te blijven als militair. Om te blijven nadenken. Om de ander als mens te blijven zien en niet als een ‘soepjurk met een plakbaard’, zoals ik in Afghanistan wel eens hoorde.

Kranslegging door Nederlandse en Duitse militairen bij het monument in Auschwitz.

53

Gedenken om niet te vergeten en te leren voor de toekomstOp Auschwitz-Birkenau leggen we bij het grote monument een krans namens 1GNC. Stil liggen de twee linten met Duitse en Nederlandse kleuren bij elkaar. Wat rest is, zwijgen en gedenken. Ik lees een gedicht en spreek een gebed uit. Hier vlakbij de verwoeste gaskamers zijn we voorbij de ra-tionaliteit, in de pure haat en het zwartste kwaad. De schoorstenen van de vergane houten barakken staan als waarschu-wingstekens nog steeds overeind. Wat hier gebeurd is, mogen we niet vergeten. Mili-tairen zijn nodig om een grens te stellen en vrede te brengen, te bewaren en soms af te dwingen, maar met alleen militaire macht of kracht gaat het niet. Tijdens de oefe-ningen en uitzendingen van 1GNC wordt daarom nauw samengewerkt met organisa-ties die zich inspannen voor verbeteringen op politiek, economische of sociaal vlak (denk aan Rode Kruis, Cordaid enz). In mijn taal als dominee zou ik zeggen: “Niet door kracht of geweld, maar door mijn Geest” (Zacharia 4:6)

Een witte steenBij de ingang van het kamp heb ik alle collega’s een witte steen gegeven en ze uitgenodigd om deze steen daar neer te leggen, waar ze zelf geraakt worden. Na het bezoek delen we met elkaar wat ieder geraakt heeft. Het delen in het Engels is niet zo eenvoudig. Hoe leg je uit wat je raakt in een andere taal? Maar met enkele woorden over kinderen, gaskamers, mo-nument, executieplaats, pater Kolbe, de aankomstplek van de trein begrijpen we elkaar. Door zo samen aan de afgrond van de menselijkheid te staan, beseffen we samen hoe belangrijk het is dat er militai-ren zijn, maar ook dat we onze grenzen en moraliteit bewaren.

Kaaskoppen en worsthappersIk zie het als mijn werk om de collega’s te helpen eigen gelijk of cultuur niet te verab-soluteren, maar onszelf en onze manieren te relativeren. De Nederlandse militair is vaak flexibel en houdt niet zo van regels. De Duitser is echter juist van de procedures en van de ‘Pünktlichkeit’. Een goede combi. Ook wij hebben zo onze vooroordelen over de ander. Door gesprekken met mensen en kerkdien-sten probeer ik mee te helpen de ander als mens te blijven zien. De ander is dan een (internationale) collega, maar ook de gevangengenomen IS strijder. Daarvoor heb ik een moreel baken nodig, een levensvisie, geloof. Misschien niet zo zeer om de juiste antwoorden te geven, maar om de juiste vragen te stellen en zo mens te blijven voor Gods aangezicht.

Erik Huiting

Een kiezelsteen als gedachtenis.

XIV

Met het Woord onder de wapenen

Eind 2016 is er een boek verschenen

over de protestantse geestelijke

verzorging bij de krijgsmacht vanaf

1914. Met deze verschijning is er

voor mij een eind gekomen aan een

periode van enkele jaren waarin ik

veel tijd heb mogen steken in het tot

54

ds Wilco Veltkamp bij de boekpresentatie ‘Met het woord onder de wapenen’.ds Wilco Veltkamp bij de boekpresentatie ‘Met het woord

55

stand komen van Met het Woord

onder de wapenen. Vooral het

onderzoek dat aan het schrijven van

artikelen vooraf ging, heeft me veel

plezier gegeven. Maar ook de

gesprekken met de andere eindre-

dacteuren: Jan Hoffenaar en Els

Boon. Als het aan mij ligt, is dit het

begin van meer onderzoek naar ons

werk. Dat doe je niet alleen. Je hebt

er niet alleen archieven voor nodig,

maar ook mensen die het als een

taak zien daar iets mee te doen.

Daarom volgt nu de toespraak dat ik

gehouden heb bij de presentatie van

het boek op 8 december 2016. Het

heeft als titel Slow science. Pleidooi

voor een evenwichtige bronnen- en

literatuurstudie in de PGV.

Slow Science‘Slow science’, zo karakteriseert Jeroen van Zanten aan het slot van zijn biogra-fie over koning Willem II het onderzoek dat hij voor zijn boek verrichtte. Slow science, ‘trage wetenschap’, een vorm van onderzoek zonder snelle resultaten. Het is de tijdrovende en gedurige literatuur- en bronnenstudie... ‘De artikel- en peer-reviewmanie’ op de universiteiten maakt dat deze variant van de geschiedschrijving nogal bedreigd is, aldus Van Zanten. Voor het onderwerp van de publicatie die vanmiddag in het middelpunt staat, Met het Woord onder wapenen, geldt hetzelfde. Niet dat het onderzoek daarin bedreigd is, maar wel dat speuren naar het werk van de protestantse geestelijke verzorging binnen de Nederlandse krijgs-macht vraagt om tijdrovende en gedurige literatuur- en bronnenstudie. Wie het werk overziet dat de auteurs van dit boek hebben verzet, zal deze bewering stellig beamen. De schrijvers hebben veel onderzoek verricht. Maar waar moesten ze beginnen als er nog zo weinig ouder on-derzoek voor handen is? Dan begin je met je te oriënteren en vervolgens ga je naar de bronnen die direct beschikbaar en het meest toegankelijk zijn. Zo is de bundel onderzoekendeweg tot stand gekomen.

Een duik in de archievenDeze publicatie is een eerste aanzet. Toch is de opbrengst van het onderzoek groter dan een eerste aanzet suggereert. Zo is er veel meer zicht gekomen op welke bron-nen er eigenlijk zijn en ook hoe de staat van archivering van de bronnen en van de staat van de archieven is. Een mooi voor-beeld is het archief hier op Beukbergen (het vormingscentrum van de Diensten Geestelijke Verzorging). Hoezeer verge-makkelijkt dat het onderzoek! Belangrijke

56

bronnen zijn daarnaast in het Nationaal Archief, het archief van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie, beide in Den Haag, en de archieven van het Inter-nationaal Instituut voor Sociale Geschie-denis, in Amsterdam te vinden. Ongenoemd mag zeker niet blijven het voormalig Centrale Archievendepot Defensie, nu Semi-statisch Informatie-beheer genoemd, van het ministerie van Defensie. Men zegt dat dit archief reeds lang in zijn geheel bij het Nationaal Archief had moeten zijn ondergebracht. Maar, zoals u weet, heeft Defensie grotere problemen dan zich bezig te houden met de meest geschikte locatie voor een stel stoffige dozen. De ware historicus echter voelt zich aan tijd noch plaats gebonden en dus is ook dit een waardevolle bron!

Geschriften van dominees als bronEr is een tijd geweest dat predikanten ein-deloos veel schreven. Onder de dominees in de krijgsmacht was dat niet anders. Ze schreven allerlei boekjes voor de militai-ren en over hun werk en belevenissen. Vergeet ook de tijdschriften niet die in of na de Tweede Wereldoorlog voor het eerst werden uitgegeven en vol geschre-ven door mannen als Sillevis Smitt met De Roerganger of De Kluis met Reveil. Bladen waar ook al die andere dominees bij leger en vloot aan meewerkten. Uit deze boeken en bladen bij elkaar rijst een helder beeld op van de wederwaar-digheden van de protestantse geestelijke verzorging onder de militairen. Overigens was het met die boeken en bladen bij de rooms-katholieke geestelijke verzorging niet anders; het was immers de tijd van de verzuilde samenleving.Afzonderlijk wil ik hier het manuscript noemen dat hoofdlegerpredikant ds.

De Kluis schreef na zijn emeritaat in de jaren zestig. Het is geheel gewijd aan de geschiedenis vanaf oude tijden van de geestelijke verzorging in de krijgsmacht. Het omvat meer dan 2000 getypte vel-len papieren. Interessant en van belang vanwege het verhaal, maar veel meer nog vanwege de bronnen die hij daarin noemt. Een geannoteerde publicatie of beschrijving en bespreking van dit ma-nuscript biedt mogelijkheden voor een proefschrift.In dit verband is het door de regering aan-gekondigde onderzoek naar het optreden van de Nederlandse krijgsmacht tijdens de koloniale oorlog eind jaren veertig in het voormalig Nederlands-Indië zeker interessant. Wat bijvoorbeeld vonden de daar bij KNIL, landmacht of Mariniersbri-gade werkende leger- en vlootpredikan-ten en -aalmoezeniers van dat optreden?

De andere kant van het verhaalMaar ook de andere kant: Hoe oor-deelden de militairen eigenlijk over de dominees en de aalmoezeniers en híelp hun aanwezigheid de militairen in Indië? Deze laatste vraag brengt me bij het aandacht vragen voor een onderzoek dat nog helemaal van de grond moet komen. Namelijk hoe het in het algemeen zit het met de ervaringen van soldaten en matro-zen, van onderofficieren en officieren? Wat vonden en vinden zij van de domi-nees en aalmoezeniers, de humanistische raadslieden, de rabbijnen, de pandits en de imams in hun midden? Zijn er bron-nen die daarover uitsluitsel geven? Op dit gebied valt nog veel werk te verzet-ten. Onderzoek in dagboeken, brieven en andere autobiografische documenten van militairen kan daarover hopelijk uitsluitsel geven. En: hoe oordeelde en

57

beoordeelde het ministerie de rol van de geestelijke verzorging? In het algemeen mag je stellen dat de GV een goede naam heeft in de organisatie, maar is dat ook met schriftelijke bronnen te staven? Kortom: ik voer hier een pleidooi voor slow science: tijdrovende en gedurige

literatuur- en bronnenstudie naar vooral de andere kant van het verhaal. Waren soldaten en matrozen, onderofficieren en officieren net zo enthousiast over het werk van de dooms en de vloppen onder hen, als deze dat zelf waren? Wie liever iets anders wil onderzoeken? Schrijf een biografie over een van de drie iconen van de PGV, zoals we ze tijdens ons werk aan dit boek noemden: over Van der Poel, of over De Kluis of over Sillevis Smitt! De vrucht van slow science valt zeer zelden tegen en levert vaak mooie, kleurrijke boeken op.

Wilco Veltkamp

Ik voer hier een pleidooi voor slow science: tijdrovende en gedurige literatuur- en bronnenstudie naar vooral de andere kant van het verhaal.

58

XV

Blijven leren

over geestelijke

verzorging als vak

Het beroep van krijgsmachtpredi-

kant is veelzijdig. Zoveel wordt

duidelijk uit de verschillende

verhalen in dit jaarschrift. Daarom

vereist dit beroep ook een veelzij-

dige toerusting. Als ambtsdrager,

gezonden door je zendende kerk,

mag je rekenen op ondersteuning

en aandacht van die kerk. Je bent

opgeleid als theoloog, maar je kunt

59

geen theoloog zijn zonder te blijven

studeren. Je bent als krijgsmacht-

predikant met je hele persoon in het

geding; daarom volgen we trai-

ningen en doen we aan supervisie,

waarin de relatie tussen werk en

persoon aan de orde komt. We

ondersteunen elkaar met intervisie.

We organiseren voor en met elkaar

studiedagen, en stimuleren elkaar

deel te nemen aan relevante

cursussen en symposia. Als predi-

kant-secretaris mag ik onder

andere aan deze dingen bijdragen:

door collega’s te adviseren op het

gebied van na- en bijscholing en

door te helpen na te denken over

goede studieuze momenten met

elkaar. Dat vind ik een mooie

opdracht.

Blijven lerenHet was een heel bewuste keuze om ons enkele jaren geleden te laten registeren bij de Stichting Kwaliteitsregister Geeste-lijke Verzorgers (SKGV). Het doel daarvan was en is om de ontwikkeling van onze vakbekwaamheid te borgen. Dat dat nodig is, staat buiten kijf. Bovendien is geestelijk verzorger zijn ook echt de uit-oefening van een vak. Registratie komt niet in plaats van de ambtelijke binding; dat kan niet tegen elkaar worden uitge-speeld. Maar omdat van ons als ambts-dragers kwaliteit mag worden verwacht, een vak dat ook nog eens nadrukkelijk in ontwikkeling is. En dat – zo vertellen onze collega’s in de zorgsector – ook telkens weer op legitimatie is aangewe-zen. Waar bezuinigd wordt, klinkt al snel de vraag: wat doen geestelijk verzorgers nou eigenlijk, wat is het effect van hun aanwezigheid, wat is hun meerwaarde?

Wetenschappelijk onderzoekBij het afscheid van mijn voorganger als predikantsecretaris, ds. Kees Smit, organiseerden we een symposium over het proefschrift van zijn broer, dr. Job Smit, ‘Antwoord geven op het leven zelf ’. In zijn studie zoekt Job Smit naar een me-thodische beschrijving van wat geestelijk verzorgers doen. Daarmee probeert hij onder meer antwoord te geven op die vragen naar legitimatie. Hij laat zien dat op de bodem van ieder mensenbestaan vragen leven die als ‘spiritueel’ kunnen worden geduid, en die naast alle hulpver-lening om een eigen professionele bena-dering vragen: geestelijke verzorging.

En dit jaar zijn enkele protestantse geestelijke verzorgers samen met enkele humanistische collega’s ingestapt in een langlopend wetenschappelijk onderzoek,

60

geleid door dr. Sjaak Körver en dr. Martin Walton. Het is een onderzoek dat zich precies op die vraag richt: wat doen geestelijk verzorgers, en wat is het effect van hun handelen? Het zijn legitieme vragen die we niet uit de weg willen gaan, maar die we juist vanuit onze amb-telijke binding authentiek willen helpen beantwoorden.

In de aandacht die we voor deze thema’s hebben, weerspiegelt zich dus hoe we op allerlei manieren zoeken naar verdieping en verbreding van onze kennis en vaardig-heden. Daartoe hebben we in 2016 meer bijzondere stappen gezet. We zijn met de theologische faculteit van de VU in gesprek over de ontwikkeling van een kennisnetwerk. Dat moet resulteren in een breed platform

waarin we samen met de andere deno-minaties binnen de DGV en vele andere instellingen in het land onze expertise gaan delen over de rol die godsdienst en levensbeschouwing spelen in actuele vraagstellingen in de samenleving. Als geestelijk verzorgers in de krijgsmacht heb-ben we daar natuurlijk bij uitstek ervaring mee: werkend over de grens van de kerk-muren, midden in een complexe werkelijk-heid waarin het er ethisch en existentieel behoorlijk om kan spannen.

Minstens zo belangwekkend is dat we in juni van dit jaar op feestelijke wijze in Groningen een convenant, een samen-werkingsovereenkomst hebben afgeslo-ten met de Protestantse Theologische Universiteit (PThU).

Protestantse Theologische Universiteit in Groningen.

61

Een van de daar werkzame docenten, dr. Theo Pleizier, is voor een dag in de week aangesteld als docent krijgsmacht-pastoraat. Aan de PThU wordt een oplei-dingsspoor ontwikkeld waarin studenten in de richting Predikant / Geestelijk Verzorger intensief kennis kunnen gaan maken met de praktijk van ons werk, inclusief de mogelijkheid van een stage. In dit kader zal het tot de ontwikkeling

van een protestants kenniscentrum komen, dat dienstbaar kan zijn aan ons streven naar verdieping en verbre-ding; anderzijds zullen op deze manier studenten, maar ook predikanten die zich post academisch laten bijscholen, interesse kunnen ontwikkelen voor het werk als krijgsmachtpredikant. Dat is van belang gezien de verwachte uitstroom van collega’s in de komende jaren en de verjonging van het bestand van krijgs-machtpredikanten waar we op hopen.

Dichtbij mensen, geworteld in identiteit Wij gunnen het jonge predikanten namelijk om de ervaring op te mogen doen die we dag aan dag zelf ondergaan: dichtbij mensen te staan in wat het leven als militair van hen en hun thuisfront vraagt. En dat in het spanningsveld van voortgaande secularisatie en heel veel vragen naar betekenis en zingeving. Dat loopt zo door elkaar, zowel in de wereld van de kerk als van de krijgsmacht en die hele wereld nog daarbuiten, dat we ons soms afvragen of je wel kunt spreken van ‘binnen’ en ‘buiten de kerk’. Wij gunnen het onszelf dat we ook in de

komende jaren nieuwe collega’s binnen-krijgen, die stevig geworteld in hun identi-teit, maar ook met humor en relativerings-vermogen, betrokken en betrouwbaar, hun werk zullen doen als krijgsmachtpredikant. Collega’s die eerst en vooral kwaliteit mee-nemen in hun werk.Geestelijk verzorger zijn is een vak. Het is een vak dat we, elk met onze eigen talenten en valkuilen, met plezier uitoe-

fenen. In de vaak beschreven driehoek van ambt, professie en persoon – drie pijlers van ons werk – zoeken we al-lemaal voortdurend naar een evenwicht daartussen. Je kunt in dit vak nooit spreken van een statisch evenwicht. Het is een dynamisch proces, waarin je heen en weer gaat tussen je bronnen, je gezon-den-zijn, je ontmoetingen met mensen, je persoonlijke reflectie en je studieuze activiteiten, tussen aanlopen tegen jezelf en soms ook verwonderd zijn over jezelf. Geestelijk verzorger zijn is een voort-durend leerproces. Dat maakt het mooi.

Ids Smedemapredikant-secretaris

Geestelijk verzorger zijn is een vak. Het is een vak dat we, elk met onze eigen talenten en valkuilen, met plezier uitoefenen.

62

XVI

Jaarverslag Contact in Overheidszaken Militair (CIO-M) 2016

Samenstelling CIO-M 2016Mr. drs. H.C.F. van den Berg Nederlands Gereformeerde Kerken

Ds. J. den Boer Hervormde Kerk in Hersteld Verband

L. Boogerd Christelijke Gereformeerde Kerken in Nederland

Ir. ing. B. Hop Gereformeerde Kerken vrijgemaakt

Mr. R. de Groot Remonstrantse Broederschap

Ds. W. in ’t Hout Protestantse Kerk in Nederland

J. de Kleyn ABC gemeenten

A. Mons Unie van Baptistengemeenten in Nederland

Drs. J.P. van der Steen Oud-Katholieke Kerk van Nederland

Ing. bc. H. Stokking Protestantse Kerk in Nederland & Bond van

Vrije Evangelische Gemeenten in Nederland

M.A. van Ulden Onafhankelijk voorzitter (afkomstig uit PKN)

Ing. A. Vietje Verenigde Pinkster- en Evangeliegemeenten

63

Het CIO-MHet CIO-M is het samenwerkings-orgaan van de Protestantse kerken en de Oud-Katholieke Kerk van Nederland, inzake militaire aangelegenheden. Het CIO-M is een commissie van het Contact in Overheidszaken (CIO) en heeft als opdracht op te treden als onverdeeld intermediair tussen kerken en overheid voor alle zaken de Protestantse Geeste-lijke Verzorging (PGV) betreffende (zie ook www.cioweb.nl). Het CIO-M treedt op als gesprekspartner voor de overheid, in casu het ministerie van Defensie. Het CIO-M adviseert met name over de manier waarop Defensie organisatorisch en personeeltechnisch inhoud geeft aan de Diensten Geestelijke Verzorging (DGV). Het CIO-M overlegt daartoe waar mogelijk en zinvol met andere kerkelijke en levensbeschouwelijke instanties, van Rooms-Katholieke, Joodse, Humanis-tische, Hindoe- en Islamitische huize, waar het gaat over geestelijke verzorging binnen de krijgsmacht. Het CIO-M is zelf geen zendende instantie. Predikanten worden gezonden door hun eigen kerk en aangesteld door Defen-sie. Het CIO-M is wel betrokken bij het selectieproces, onder andere door het vaststellen van de sollicitatieprocedure en doordat CIO-leden deel uitmaken van de respectievelijke sollicitatiecommissies.

Vergaderingen CIO-MHet CIO-M kwam in 2016 zes maal in vergadering bijeen. Dat is een lagere frequentie dan de afgelopen jaren gebrui-kelijk. De reden is voornamelijk gelegen in het feit dat er geen tijd meer besteed behoefde te worden aan het agendapunt dat jarenlang hoog op de agenda stond: organisatorische en personeel-technische veranderingen binnen de DGV.

Vacatures Krijgsmacht-predikantIn 2015 was overeenstemming bereikt met Defensie over de omvang van de PGV binnen de Krijgsmacht. Deze is vastge-steld op 45 fulltime eenheden. Daarmee is de PGV de grootste dienst binnen de Diensten Geestelijke Verzorging van Defensie. Dankzij de verkregen duidelijk-heid rond de omvang van de PGV kon er weer geworven worden voor vacante functies. Uit het zeer ruime aanbod van sollicitanten konden voldoende geschikte kandidaten geselecteerd worden om de vacatures te vervullen. Gezien de leeftijd van veel huidige Krijgsmachtpredikanten, mag de komende jaren gerekend worden op een vrij groot aantal vacatures dat zal ontstaan, op voorwaarde dat de leeftijd voor Functioneel LeeftijdsOntslag (FLO) niet aanmerkelijk verhoogd zal worden.

Bezoek AfghanistanIn juni bezocht, onder leiding van de Hoofdkrijgsmachtpredikant ds. K.H. Ubels, een delegatie van de protestantse kerken en van de Oud-Katholieke Kerk van Nederland de Nato-basis te Masar- e-Sharif in Afghanistan. Op deze basis zijn onder meer circa 100 Nederlandse militairen ge-legerd, die als trainer van Afghaanse mi-litairen en politiemannen actief zijn. De belangstelling vanuit de kerken voor deze “vergeten missie” werd door de aanwezige militairen bijzonder op prijs gesteld.

CIO-M/PGV-conferentieIn april werd de jaarlijkse gezamenlijke tweedaagse CIO-M/PGV-conferentie georganiseerd. Het programma was opgebouwd rond het leven en werk van de bekende Tsjechische reformatorische pedagoog, filosoof en oecumenisch theoloog Jan Amos Comenius (1592-1670).

64

Prof. dr. H.E.S. Woldring verzorgde een inspirerende lezing over het blijvende belang van deze christen-wetenschapper. Het aan Comenius gewijde mausoleum en museum te Naarden werd bezocht, waar de directeur een boeiend referaat hield over het veelbewogen leven van Come-nius.

TenslotteAangezien de voorzitter van het CIO-M te kennen heeft gegeven na twee termij-nen van vijf jaar niet nog een volgende periode als voorzitter te willen fungeren, is het CIO-M op zoek naar een geschikte opvolger.

Chris van den BergSecretaris CIO-M

65

XVII

Kerkgenootschap en plaatsing van de predikanten per 1 januari 2017

K.H. Ubels PKN Hoofdkrijgsmachtpredikant, Den HaagI.J. Smedema PKN Predikant-secretaris, Den Haag

Koninklijke Landmacht

I.P.C. Brouwer UvB Staf OOCL Apeldoorn J.D. de Bruin VPE HQ LMB, SchaarsbergenJ. Cappon-Vogel PKN Den HaagW. van Domselaar PKN KMS, ErmeloG. van Driesten PKN OTCO, AmersfoortH.A. Hoorn PKN 11 Infbat. LMB, SchaarsbergenH.D. Huiting UvB 1 (GE/NL) Corps HQ, MünsterH. Knegt-de Boer PKN 44 Painfbat., DarpJ. Knoop PKN JISTARC, ’t Harde T. de Ridder PKN 17 Painfbat., OirschotC.J. Rodenburg PKN VUSCO, ‘t HardeT. Schutte PKN Supporteenheid LMB, SchaarsbergenJ.C. Sent PKN 45 Painfbat., Darp A.H. van der Velden GKV KMS, ErmeloP.L.D. Visser CGK OTCLOG, Soesterberg

Koninklijke Luchtmacht

E.B. Asscher PKN Vliegbasis LeeuwardenP. van Duijvenboden PKN Vliegbasis VolkelF.J.T. Schipper PKN Vliegbasis WoensdrechtW.J. van Sintmaartensdijk PKN DGLC, Vredepeel P. van der Waal PKN Vliegbasis Gilze-Rijen A.H. Zweers PKN Hoofd GV CLSK, Breda

66

Koninklijke Marechaussee en interservice W. Bos PKN Veteraneninstituut, DoornC.I. Meeuwenoord – Karsten VPE DGOTC, HilversumJ.P. Kromhout van der Meer PKN NLDA/KMA, Breda A. de Oude PKN BSB, Soesterberg en Brigade ZHJ.T. Schneider PKN Veteraneninstituut, DoornC. Sloots PKN KMAR, Schiphol A.W. Lubbinge PKN KMAR, ZuidW. van Wakeren PKN MRC, Doorn / CMH, Utrecht

Koninklijke Marine

J.P. van Bruggen GKV Vliegkamp De Kooy, Den HelderJ.S. Dijkhuizen PKN Onderzeedienst, Den HelderG.J. van der Ende PKN Hoofd GV CZSK, Den HelderH. Nováková PKN Mijnendienst, Den HelderF.R. Omvlee PKN DMI/CZSK, Den HelderT. Oosterhuis GKV NLDA/KIM, Den HelderG.P.R. Pennekamp PKN Mariniers Den Helder / DoornD. Pranger PKN Van Genthkazerne, RotterdamD.A.J. Scholtens PKN Erfprins, Den HelderJ.C. Trouwborst PKN SMD, AmsterdamJ. Wójcik OKK Marinebasis Parera, Curaçao

Vormingswerk J.J. van Eenennaam PKN Vormingscentrum Beukbergen, Huis ter HeideJ.W. Veltkamp GKV Vormingscentrum Beukbergen, Huis ter HeideM.J. Boersma PKN Vormingscentrum Beukbergen, Huis ter Heide In 2016 bij langdurige inzet of uitzending betrokken predikanten

J.D. de Bruin AfghanistanG. van Driesten Irak H.A. Hoorn MaliH. Nováková Caribisch gebied (a/b Zr.Ms. Groningen)F.R. Omvlee Middellandse Zee (a/b Zr.Ms. Rotterdam)T. Oosterhuis Caribisch gebied (a/b Zr.Ms. Zeven Provincien)A.F. de Oude GriekenlandD. Pranger Somalisch Basin (a/b Zr.Ms. Tromp)F. Schipper JordaniëT. Schutte Afghanistan

67

Afscheid van de dienst Protestantse Geestelijke Verzorging namen in 2016

C. Smit NGKR. van der Weg PKN

Betekenis van de afkortingen

CGK Christelijke Gereformeerde Kerken GKV Gereformeerde Kerken vrijgemaaktNGK Nederlands Gereformeerde Kerken OKK Oud-Katholieke Kerk van NederlandPKN Protestantse Kerk in NederlandUvB Unie van Baptistengemeenten in Nederland VPE Verenigde Pinkster- en Evangeliegemeenten

Commando DienstenCentraMinisterie van Defensie

Jaarschrift 2017D

ienst Protestantse Geestelijke Verzorging bij de Krijgsm

acht

Jaarschrift 2017Dienst Protestantse Geestelijke Verzorging bij de Krijgsmacht

Mensen helpen mens te blijvenBack to basics