Inzicht  in  het  watersysteem  leidt  tot  doorbraak  in  normdenken

Mar$ne   Beuken-­‐Greben,   Freya   Macke   (gemeente   ’s-­‐Hertogenbosch),   Eugène   Heeremans  (waterschap  Aa  en  Maas),  Johan  Kroes  (Rijkswaterstaat-­‐Waterdienst)

De  gemeente  ’s-­‐Hertogenbosch  hee1  een  uniek  watersysteem  in  en  om  de  stad.  Recent  is  het  gehele   watersysteem   doorgelicht   op   de   effecten   en   risico’s   van   extreem   hoogwater   en  extreme  neerslag.  Dit   hee1   geleid   tot   nieuwe   inzichten   die   vervolgens   zijn   verwerkt   in   een   innovaBef  hemelwaterbeleid,   specifiek   toegespitst   op   de   situaBe   ter   plekke.   Dit   biedt   meer  mogelijkheden  voor  maatwerk  in  het  watertoets  proces.

Het  waterstructuurplan  voor  de  gemeente  ’s-­‐Hertogenbosch  is  eind  2012  vastgesteld  door  de  gemeente  en  waterschap  Aa  en  Maas.  Het  plan  bevat  ook  het  hemelwaterbeleid,  dat  specifiek  is  toegespitst  op  de   lokale  situaAe  van  het  bijzondere  watersysteem.  Verbeterd   inzicht   in  de  werking  van  het  watersysteem  leidde  tot  een  nieuwe  visie  op  het  hemelwaterbeleid.  Opvallend  is  dat  op  specifieke  locaAes,  waar  de  realisaAe  van  nieuwe  hemelwaterberging  zeer  lasAg  in  te  passen   is,  de  wateropgave  buiten  het  plangebied   ingevuld  kan  worden.  Waterberging   kan  op  een   aantal   locaAes   een   aanvulling   zijn   om   verdroging   te   bestrijden   of   ten   behoeve   van  doorspoeling.   Als   dat   niet   haalbaar   blijkt,   mag   in   het   watersysteem   beschikbare   (over)-­‐capaciteit  ingezet  worden  om  water  te  bergen.  Deze  capaciteit   is  in  ’s-­‐Hertogenbosch   in  veel  wijken  beschikbaar.  Het  is  ontstaan  door  decennialange  ophoging  bij  nieuwbouw  en  het  graven  van  plassen  voor  zandwinning.  

Ontwikkeling  van  het  watersysteem  van  ’s-­‐Hertogenbosch’s-­‐Hertogenbosch  heeL  een  uniek  en  complex  watersysteem.  De  stad  ontstond  op  een  relaAef  hooggelegen  posiAe  bij  de  uitmonding  van  de  rivieren  Dommel  en  Aa  in  de  Maas.  Deze  posiAe  was  goed  verdedigbaar  midden  in  de  vochAge  lage  moerassen.  De  stad  ontwikkelde  zicht  met  inachtneming   van   haar   posiAe   in   het   landschap.   De   waterlopen   werden   voorzien   van  kademuren  en  delen  van  de  Binnendieze  werden  overkluisd  voor  de  bouw   van  huizen.   In  de  loop   van   de   Ajd   ging   het   stadswater   steeds   meer   dienen   als   riool.   Om   de   karakterisAeke  waterlopen   te   herstellen   restaureerde  de   gemeente  van   1973   tot   1998   grote   delen   van   de  stedelijke   watergangen.   De   waterkwaliteit   verbeterde   door   het   afsluiten   van   de  rioolwateruitlaten  op  de  Binnendieze.  Tegenwoordig  varen  rondvaartboten  op  de  Binnendieze  en  vormt  dit  een  succesvolle  toerisAsche  beleving.Nieuwe   wijken,   buiten   de   stadsmuren,   werden   ontwikkeld   door   ophoging   met   zand.   De  zandwinning   leidde   tot   meerdere   plassen   rondom   de   stad.   Vrijwel   het   hele   stedelijke  watersysteem  is  peilbeheerst.  Dat  wil  zeggen  dat  de  waterpeilen  gestuurd  worden  door  stuwen  en  gemalen.  Daarmee  funcAoneert  iedere  wijk  in  feite  als  een  poldersysteem  (aVeelding  1).

HoWaBoDoor  de  verandering  van  het  klimaat  vraagt  de  afvoer  van  extreem  hoogwater  op  de  Maas,  Aa  en  Dommel  voortdurend  aandacht.  In  1995  stonden  delen  van  de  A2  rond  ’s-­‐Hertogenbosch  en  het   Bossche   Broek   onder   water.   Om   dit   nu   en   in   de   toekomst   te   voorkomen,   worden  overstromingsgebieden   buiten   de   stad   ingericht.   Deze   Hoogwaterbescherming   Den   Bosch  (HoWaBo,  aVeelding  2)  wordt  in  samenwerking  met  waterschap  Aa  en  Maas  uitgevoerd.

H2O-Online / 24 juni 2013

A"eelding  1.  Het  oppervlaktewatersysteem  in  de  stad  ‘s-­‐Hertogenbosch

Figuur  2.    De  HoWaBo  waterberging  rondom  ‘s-­‐Hertogenbosch

H2O-Online / 24 junil 2013 2

Afgezien   van   de   binnenstad   is   het   stedelijke   gebied   hydrologisch   niet   verbonden   met   het  regionale  watersysteem  van  Dommel  en  Aa.  De   lokale  wijkwateren  hebben  daardoor  niet   te  maken  met  wateroverlast  vanuit  het  regionale  watersysteem.  Om   de  bestendigheid   van   het  

lokale  watersysteem   te   bepalen  heeL   de   gemeente   recent   een  scan  naar  de  effecten  van  hevige  neerslag   uit   laten   voeren.   Met  deze   scan   is   onderzocht   waar  het  hemelwater  naartoe  stroomt  bij   piekbuien,   als   het   riool   al  helemaal   vol   is   en   geen   water  meer   af   kan   voeren.   Deze   scan  bevesAgde   dat   het   watersys-­‐teem  in  de  stad  op  orde  is.  

A"eelding   3.   Uitsnede   van   de  

klimaatscan   hevige   neerslag     De  kaart   toont   de   stroombanen   en  daarmee   de   stromingsrich2ng   van  

het   oppervlakkig   afstromende  hemelwater  over  wegen,  stoepen  en  groenstroken  in  een  woonwijk.

De    wijkwateren  met  gestuurd  peil  voldoen  nagenoeg   allemaal  aan  de  beschermingsnormen  die  worden  gehanteerd  in  het  NaAonaal  Bestuursakkoord  Water  (NBW)  –  maximaal  eens  in  de  100   jaar  wateroverlast   door   overstroming   in   stedelijk   gebied.   Dit   beeld   komt  overeen  met  meAngen,   prakAjkervaring   en   meldingen   van   bewoners.   Echter,   water   op   straat   vanuit   het  rioolstelsel  komt  op  enkele  locaAes  wel  voor.  Als  dat  niet  leidt  tot  ernsAge  schade,  accepteert  de  gemeente  dit,  zoals  gebruikelijk  in  heel  Nederland.

Waterbeleid  opstellenBij  nieuwe  ontwikkelingen   in  zijn  beheergebied  eist  het  waterschap  Aa  en  Maas  dat  40  tot  50  mm  waterberging   per  m2   verhard  oppervlak   wordt   gecreëerd.  De   exacte  opgave  wordt  per  locaAe  bepaald  met  de  HNO-­‐tool  (instrument  voor  hydrologisch  neutraal  ontwikkelen)  van  het  waterschap.   Gemeente  ‘s-­‐Hertogenbosch   hanteert   deze  norm   bij  alle  ontwikkelingen.   Bij  de  vervanging  van  bestaande  verharding  gaat  de  gemeente  uit  van  15  mm  waterberging  per  m2  verhard  oppervlak.  Echter,   in   ’s-­‐Hertogenbosch   brachten   de   specifieke   kenmerken   van   het   watersysteem   de  beleidsmedewerkers   tot   een   vernieuwend   idee.   Uit   de   uitgebreide   inventarisaAes   van   alle  wijkwateren   bleek   namelijk   dat   er   op   veel   plaatsen   capaciteit   voor   lokale   waterberging  beschikbaar  is.  De  meeste  lokale  watersystemen  hebben  helemaal  geen  wateropgave.  Ook  bij  een  veranderend  klimaat  en  na  grootschalig  a`oppelen  van  hemelwater  wordt  geen  tekort  aan  waterberging   in   de   wijkwateren   verwacht.   Dit   betekent   dat   hier   in   principe   nog   capaciteit  beschikbaar  is  voor  berging   van  extra  water.  Deze  capaciteit  in  het  watersysteem  kan  worden  benut   voor   de   noodzakelijke   berging   van   hemelwater   bij   stedelijke   herstructureringen   en  uitbreidingen.  Aangezien   er   in  Nederland  weinig   gebieden  zijn  waar   capaciteit  beschikbaar  is  

H2O-Online / 24 junil 2013 3

voor  waterberging,  is  deze  aanpak  uniek  en  innovaAef.  De  gemeente  is  wel  terughoudend  met  het  inzeaen  van  deze  waterberging  gezien  het  feit  dat  de  beschikbare  capaciteit  eindig  is.Met  de  NBW-­‐norm  als  randvoorwaarde  is  berekend  dat  de  meeste  wijkwateren  nog  lang  niet  vol  staan,  zelfs  niet  bij  extreme  neerslag.  Tussen  het  hoogste  berekende  waterpeil  en  overstort-­‐  of   maaiveldhoogtes   (abankelijk   van   welke   het   laagst   gelegen   is)   is  nog   voldoende   hoogte  (ofwel  waterdiepte)  beschikbaar.  Dit  loopt  zelfs  op  tot  80  cenAmeter;  een  duidelijke  indicaAe  dat  er  capaciteit  beschikbaar  is.  Om  de  veiligheid  te  waarborgen  en  overstromingen  tegen  te  gaan,   is   het   aanvullende   uitgangspunt   dat   er   alAjd   nog   een   extra   hoogte   van   minimaal  20  cenAmeter  beschikbaar  moet  blijven.  Als  extra  voorwaarde  is  gesteld  dat  geen  versnelde  afvoer  mag  plaatsvinden  naar  het  regionale  systeem,   om   wateroverlast   vanuit   dat   regionale   systeem   te   voorkomen.   Het   regionale  watersysteem   is   immers   ingericht   om   de   risico’s   op   overstromingen   binnen   aanvaarbare  marges  te  brengen.  Het  mag  daarom  Ajdens  piekafvoeren  niet  extra  belast  worden  met  meer  water  uit  de  stad.Als  bij  een   specifieke   locaAe  voor  nieuwbouw  of   verbouw   geen  geschikte  mogelijkheden  zijn  voor   waterberging   op   eigen   terrein,   dan   kan   gezocht   worden   naar   een   nudge   toepassing  buiten  het  gebied.  Als  ook  dat  niet  haalbaar  is,  kan  de  beschikbare  capaciteit  in  de  wijkwateren  worden  ingezet.

 A"eelding  4.  SchemaGsche  samenvaHng  hemelwaterbeleid  van  gemeente  ‘s-­‐Hertogenbosch

H2O-Online / 24 junil 2013 4

In   het   watertoetsoverleg   kan   worden   besloten   om   de   noodzakelijke   waterberging   voor  regenwater   in   te   zeaen   voor   het   realiseren   van   aanvullende   waterdoelen,   eventueel   zelfs  buiten  het  plangebied.  Het  hemelwater  kan  bijvoorbeeld  naar  oppervlaktewater  geleid  worden  als  daar  behoeLe  is  aan  meer  water.  Het  kan  dan  worden  ingezet  voor  verversing,  hoger  peil,  doorstroming   of   waterkwaliteit.   ’s-­‐Hertogenbosch   heeL   een   aantal  wateren   dat   hiervoor   in  aanmerking  komt.  Op  andere  locaAes  kan  de  waterberging  mogelijk  gerealiseerd  worden  in  de  vorm   van   infiltraAe   in   verdroogde   (natuur)gebieden,   waardoor   het   grondwater   daar   wordt  aangevuld.Dit  biedt  de  waterpartners  meer  mogelijkheden  voor  specifiek  maatwerk,  gericht  op  de  situaAe  van   het  watersysteem   ter   plekke.   Zo   wordt   gewerkt   vanuit   doelmaAgheid   in   plaats   van   de  normen  voor  vierkante  meters  berging  als  star  uitgangspunt  te  nemen.  

Monitoring  in  de  waterbalansDe  inzet  van  de  capaciteit  van  de  wijkwateren  voor  een  specifiek  project  moet  alAjd  afgestemd  worden  in  de  formele  procedure  van  de  Watertoets.  Daarbij  zijn  de  iniAaAefnemer,  gemeente  en  waterschap  met  elkaar  in  gesprek.  De  inzet  van  de  capaciteit  wordt  vervolgens  geregistreerd  en   verdeeld   met   behulp   van   een   waterbalans   per   peilgebied.   Daarmee   wordt   conAnu  vastgelegd   hoeveel   capaciteit   beschikbaar   is   en   welke   capaciteit   reeds   toegewezen   is.  Uiteindelijk  kan  immers  nooit  meer  capaciteit  toegewezen  worden  dan  er  beschikbaar  is.Deze  waterbalans  is  niet  alleen  een  boekhoudkundig  systeem.  In  de  Watertoets  moet  duidelijk  aangegeven  worden  hoe  het  water  daadwerkelijk  naar  het  beoogde  oppervlaktewater  geleid  wordt.   Het   hemelwater   moet   er   dus   daadwerkelijk   heen   stromen;   het   is   niet   slechts   een  ficAeve  verdeling.De  naam   ‘waterbalans’  wordt  gebruikt  omdat   er   nadrukkelijk   geen  financiële  transacAes  aan  zijn  gekoppeld.  Uit  een  studie  van  beschikbare  literatuur  en  ervaringen  blijkt  dat  het  realiseren  van  een  aanvullend  financieel  instrument  zeer   lasAg   is  en   juridische  en  financiële  risico’s  met  zich  meebrengt.  Zeker  voor  dit  specifieke  geval,  waar  de  beschikbare  capaciteit  in  het  verleden  is  opgebouwd  en  dus  in  feite  in  het  verleden  is  gefinancierd  –  hoewel  men  toen  andere  doelen  voor  ogen  had,  zoals  zandwinning,  voldoende  doorstroming  of  een  mooie  inrichAng  met  water.  Daardoor  wordt  het  moeilijk  om  een  prijs  per  m3  waterberging  vast  te  stellen.  Vervolgens  zou  de   vraag   rijzen   voor   welke   doelen   de   gemeente   de   ontvangen   vergoeding   legiAem   in   zou  mogen  zeaen.  Om  deze  obstakels  te  vermijden,  wordt  alleen  een  waterbalans  bijgehouden  van  de  beschikbare  en  de  ingezeae  waterberging,  zonder  financiële  instrumenten.  

Proces  naar  maatwerk  en  normenToen  het   idee  naar  voren  kwam,  hadden   de  betrokkenen  wel  oren  naar  de  mogelijkheid  om  water  ook   te  bergen  in  het  huidige  watersysteem.  Alleen  wel  op  een  veilige  manier.  Over  de  implementaAe  was  uitgebreide  discussie  noodzakelijk.  Zowel  bij  waterschap  als  bij  gemeente  worstelden  ambtenaren  er  mee  hoe  ze  het  idee  goed  konden  vastleggen.  Aan  de  ene  kant  is  het   achterliggende  idee  om  maatwerk   te  kunnen  bieden,   aan  de  andere  kant  zijn  duidelijke  regels  nodig   om  vergunningverlening   en   handhaving  werkbaar   te  houden.  Het  doel   is  om   te  zorgen   dat   het   watersysteem   ook   over   vijLig   jaar,   met   een   veranderd   klimaat,   nog   goed  funcAoneert.  Korte  termijn  doelen  mogen  dit  toekomstbeeld  niet  onmogelijk  maken.  Voor   het   hemelwaterbeleid   was   de   formulering   van   de  mogelijkheden   daarom   van   groot  belang.  De  waterpartners  zijn  erop  uitgekomen  dat  het  benuaen  van  de  beschikbare  capaciteit  in  principe  de  laatste  keuze  is,  na  de  andere  mogelijkheden  om  regenwater  te  bergen.  

H2O-Online / 24 junil 2013 5

Aanpassing  beleidsregelTijdens  het  opstellen  van  het  hemelwaterbeleid  van  de  gemeente  bleek  dat  de  beleidsregels  bij  de   keur   van   het   waterschap   formeel   de  maatwerkoplossing   van   hemelwaterberging   in   het  oppervlaktewater   van  de  wijken  niet  toestaan.  Toen  dit  knelpunt   in  beeld  kwam,  besloot  het  waterschap   haar   beleidsregels   zodanig   bij   te   stellen   dat   dit   maatwerk   wel  mogelijk   wordt.  DoelmaAgheid  wordt  zo  leidend.  Het  is  nu  voor  het  waterschap  mogelijk  om  de  noodzakelijke  vergunning   te  verlenen   als  in  de  Watertoets  is   afgesproken   dat  op   een   specifieke   locaAe  de  waterbergingsopgave  wordt  ingevuld  door  regenwater  in  het  oppervlaktewater  te  bergen.

Waterberging  realiserenWaterberging   kan  worden   gerealiseerd  met  groene  daken,   vijvers,  wadi’s  en   andere  vormen  van   a`oppelen.   In   de   gemeente   ’s-­‐Hertogenbosch   wordt   dit   al   op   relaAef   grote   schaal  toegepast.   Zo   zijn  er   in  de   stad   al  meer  dan  derAen   groene  daken   van  bij   elkaar   meer   dan  10.000  m2.  Daarmee  wordt  minimaal  150  m3  hemelwater  vastgehouden.

A"eelding  5.  Groendak  op  het  BasGonder,  het  ondergronds  gelegen  informaGecentrum  over  de  Bossche  vesGngwerken

Een  voorbeeld  van  het  ‘afwijken  van  systeemdenken’  is  de  mogelijkheid  om  het  regenwater  in  de  binnenstad  af   te  koppelen  op  de  Binnendieze.  Dat  draagt  bij  aan  de  doorspoeling  van  het  systeem  en  daarmee  aan  een  betere  waterkwaliteit.Momenteel  onderzoekt  de  gemeente  samen  met  het  waterschap  de  technische  mogelijkheid  om  hemelwater  af   te  koppelen  naar  een  verdroogd  natuurgebied.  Dit  natuurgebied  ligt  aan  de  rand  van  een  wijk  waar  bij  hevige  neerslag  sprake  is  van  water  op  straat.Op   dit  moment   is  de   inzet   van   de  beschikbare  capaciteit   bij  één   project  serieus   ter   sprake  gekomen.   H2O-Online / 24 junil 2013 6

Figuur  6.  Binnendieze    Historisch  water  in  en  onder  de  stad

ConclusiesUit  deze  ervaringen  komt  naar  boven  dat  het  bij  het  watertoetsproces  gaat  om  het  bereiken  van  bepaalde  strategische  (water)doelen.  De  bijbehorende  normen  moeten  gezien  worden  als  een  middel,  niet   als  het  doel.  Het  watertoetsproces  is  er  immers  op  gericht  om  de  afweging  van  de  waterbelangen  in  de  ruimtelijke  ordening  te  borgen.  Kern  is  vroegAjdig  en  transparant  overleg   tussen   de  iniAaAefnemer  van  een   ruimtelijk   plan  en  de  waterbeheerder.  Uitkomsten  van   dit   overleg   zijn   een   wateradvies   van   de  waterbeheerder   en   een   waterparagraaf   in   het  bestemmingsplan.   De   inrichAng   van   het   proces   en   de   inhoudelijke   invulling   zijn   alAjd  maatwerk.  Belangrijk  is  dat  uiteindelijk  alle  parAjen  na  een  gedegen  proces  vanuit  hun  eigen  verantwoordelijkheid   kunnen   instemmen   met   het   plan.   Zo   ontstaat   een   robuust,  klimaatbestendig  en  mooi  watersysteem.  Interessant  om  te  zien  is  dat  in  ’s-­‐Hertogenbosch  de  intensieve  samenwerking   tussen  gemeente  ‘s-­‐Hertogenbosch  en  waterschap  Aa  en  Maas  een  ambiAeus  en  werkbaar  hemelwaterbeleid  is  opgesteld  als  maatwerk  op  de  specifieke  situaAe.  Oog   voor   water,   voor   de   werking   van   het   specifieke   watersysteem   en   innovaAe   hebben  uiteindelijk  meer  ruimte  voor  doelmaAge  stedelijke  ontwikkelingen  opgeleverd.  

H2O-Online / 24 junil 2013 7