60 — AWM 43

StadsrandenIn opdracht van de provincieZuid-Holland heeft LOLA Land-scape Architects de stadsrandenin de provincie onderzocht. De verschillende stadsranden die hetbureau tegenkwam, heeft LOLAin tien typen onderverdeeld.Tekst Michiel van RaaijBeeld LOLA Landscape Architectsd

“De algemene refl ex is om van de stads-

rand een stedelijke voorkant te maken,

die uitkijkt over een parkachtig landschap

dat wordt doorsneden door kronkelende

fi ets- en wandelpaden”, zegt Eric-Jan

Pleijster, partner van LOLA Landscape

Architects. Overal ontstaat zo dezelfde

stadsrand. Pleijster: “Wij denken dat

diversiteit beter zou zijn. Een stad heeft

ook achterkanten en de nabijheid van het

platteland nodig.”

Het afgelopen jaar heeft LOLA

onderzoek gedaan naar de stadsranden

in Zuid-Holland. Dit onderzoek werd

uitgevoerd in opdracht van Eric Luiten,

provinciaal adviseur ruimtelijke kwaliteit

in Zuid-Holland. Van het onderzoek naar

de stadsranden is een atlas gemaakt, die

aan bestuurders en ambtenaren van alle

gemeenten in de provincie is aangebo-

den.

De verhouding tussen de stad en

het platteland is aan het veranderen. De

tijd dat het platteland zo veel mogelijk

gereserveerd moest worden voor land-

bouw ligt inmiddels ver achter ons. Rond

de grote steden heeft het platteland er

een functie bij gekregen: de landschappe-

lijke ruimte dient de leefkwaliteit van de

steden te verbeteren.

De meest letterlijke vorm van benut-

ting van het platteland voor de stad is om

de stadsrand om te toveren tot een bos.

Volgens Pleijster is uit onderzoek geble-

ken dat een bos de hoogste dichtheid

aan recreanten kan opnemen. Het loont

dus om een bos aan te leggen. Aan de

zuidrand van Delft is inmiddels een serie

van bossen aangelegd. Hetzelfde gebeurt

aan de noordrand van Rotterdam. “Het

platteland komt zo overal op afstand van

de stad te liggen”, constateert Pleijster.

ONDERGROND

In heel Zuid-Holland vond LOLA zo’n

370 stadsranden. Een stadsrand is in de

61 — AWM 43Cultuur en Maatschappij

StadsrandenatlasLOLA Landscape Architects CM

defi nitie van het bureau overigens een

gebied: een overgangsgebied tussen het

stedelijk landschap en het ommeland. De

zeer verschillende stadsranden die LOLA

tegenkwam, zijn volgens het bureau

samen te vatten in tien stadsrandtypolo-

gieën (zie ommezijde). Een recreatiebos

aan de rand van de stad is een van die

typologieën en heet in het vocabulaire

van LOLA Groengordel.

Uit het onderzoek van LOLA blijkt

dat er een relatie is tussen de onder-

grond en de stadsrandtypologie. Op

het stevige zand in het westen van de

provincie Zuid-Holland is een fi jnmazige

ontsluiting mogelijk. De overgang tussen

stad en land is hierdoor vaak diff uus.

LOLA noemt deze stadsrandentypologie

Spanningsveld. In deze nog behoorlijk

landelijke stadsrandtypologie zijn allerlei

functies gevestigd: van landwinkel tot au-

tosloperij tot tuincentrum. Die diversiteit

heeft wel als nadeel dat dit stadsrandtype

als rommelig wordt ervaren.

Op de klei- en veenondergrond

kwam LOLA meer stadranden tegen van

het type Groene Grens. Bij deze stads-

rand ligt het stedelijk gebied ‘koud’ tegen

het platteland aan. De enige scheiding is

een sloot of een dijk. Deze stadsrandty-

pologie komt in Zuid-Holland verreweg

het meeste voor. “Dit is de klassieke ba-

sisvorm van de stadsrandgebieden in het

westen van Nederland”, schrijft LOLA

in zijn atlas. Die basisvorm is volgens het

bureau ook niet anders dan de stadsran-

den die ontstonden nadat in de negen-

tiende eeuw de vestingwerken geslecht

werden. Ontworpen als stadsrand is de

Groene Grens vaak niet.

DIVERSITEIT

LOLA constateert dat sommige steden

maar één type stadsrand hebben. Pernis

en Hoogvliet worden beide omringd door

een Groengordel. Hiervoor is een goede

Stadsrandenkaart

Groene Grens

Groengordel

Waterfront

Woonlandschap

Spanningsveld

Stortplaats

Loodsenland

Zichtlocatie

Havenkwartier

Vrijhaven

land

stad

62 — AWM 43

Groene Grens Stortplaats

Groengordel Vrijhaven

Havenkwartier Waterfront

Loodsenland Woonlandschap

Spanningsveld Zichtlocatie

Tien stadsrandtypen

63 — AWM 43

reden. Op die manier wordt afstand

gecreëerd tot de omliggende industriege-

bieden. Sommige andere steden hebben

weer bijna alle stadsrandtypen. Zoeter-

meer is hier een voorbeeld van. Pleijster

zelf prefereert diversiteit boven eenvor-

migheid: “Hoewel niet alle stadsranden

wenselijk of mogelijk zijn, biedt een

diversiteit aan stadsranden de bewoners

keuzevrijheid.”

Stadsrandtypen waar LOLA zich ook

hard voor wil maken zijn het Spannings-

veld en de Vrijhaven. “Je hebt in de stad

ruimtes nodig die ongeprogrammeerd

en min of meer spontaan zijn”, zegt Ple-

ijster. De rand van de Maasvlakte is een

bekend voorbeeld van zo’n vrije ruimte.

Een ander voorbeeld dat Pleijster noemt

is het nu al jarenlang braakliggende talud

van de toekomstige A4 aan de rand van

Schiedam. “Deze ruimte biedt een hoge

mate van vrijheid en wordt zeer intensief

gebruikt”, zegt Pleijster, “bijvoorbeeld

om te kiten of te motorcrossen.”

Inmiddels is besloten dat de A4 ter

hoogte van Schiedam ondergronds komt

te liggen. “Boven op de tunnel heeft de

gemeente een gewoon stadspark gete-

kend”, zegt Pleijster teleurgesteld. “Zou

het niet interessanter zijn om het zand,

dat er nu toch al ligt, te hergebruiken om

boven op de tunnel een duinlandschap

te creëren en dat vervolgens vrij te geven

voor recreatief gebruik?”

WOONLANDSCHAP

Een stadsrandtype die in Zuid-Holland

relatief weinig voorkomt, is wat LOLA

het Woonlandschap noemt. In deze stads-

rand dringt het platteland diep door in

een ruim opgezet stedelijk gebied. Naar

dergelijke woonmilieus is veel vraag,

denkt Pleijster. Een sterk voorbeeld van

een dergelijke stadsrand is de Haverleij

bij Den Bosch. In Zuid-Holland bestaat

die verweving alleen op kleinere schaal en

alleen incidenteel.

“De stad en het platteland zijn

nog altijd twee gescheiden werelden”,

zegt Pleijster. Een woonmilieu waarin

stad en land daadwerkelijk met elkaar

verweven zijn, is vooralsnog lastig om

te realiseren. Om ruimte te bieden aan

dergelijke woonmilieus heeft Eric Luiten

de provincie Zuid-Holland geadviseerd

minder dogmatisch met de zogenaamde

rode contouren om te gaan. Op sommige

plaatsen kan zo ruimte worden geboden

voor een kwalitatieve ontwikkeling van de

stadsrand.

Van grote stadsuitbreidingen is in

de provincie Zuid-Holland voorlopig

geen sprake meer, stelt Luiten ook. De

stadsranden zullen blijven liggen waar ze

nu liggen. Sommige dorpen hebben nu al

te maken met een krimpende bevolking.

Om de leefkwaliteit van de steden te ver-

beteren zou volgens Luiten ook gekeken

moeten worden naar de mogelijkheden

die de stadsranden daartoe bieden.

ARCHITECTUUR

Verschillende stadsrandtypologieën

hebben betrekking op bedrijventerrei-

nen. “Bewoners beoordelen een bedrij-

venterrein aan een stadsrand vaak als

lelijk”, constateert Pleijster. Volgens de

landschapsarchitect zou het echter een

vergissing zijn om geen bedrijventerrei-

nen meer toe te laten aan de stadsrand.

Het negatieve imago van de bedrijventer-

reinen wijt Pleijster aan het feit dat deze

gebieden vaak nauwelijks architectoni-

sche kwaliteit hebben. Met de functie zelf

is op zich niks mis.

Op vergelijkbare zichtlocaties in

Zuid-Holland vond LOLA soms totaal

verschillende bedrijventerreinen. Op de

ene plek had een bedrijventerrein een

architectonisch kwalitatief front gekre-

gen, op de andere plek domineerden

goedkope materialen en schreeuwerige

billboards. Door binnen een stadsrand-

type gebieden onderling te vergelijken,

kan onderscheid gemaakt worden tussen

goede en slechte voorbeelden. “Alleen zo

kan kwaliteit gedefi nieerd worden”, zegt

Pleijster. “Je moet een bedrijventerrein

niet vergelijken met een woonwijk.”

Volgens Pleijster is er niet eerder

onderzoek gedaan naar de typologie van

de stadsrand. Er is daarom volop ruimte

voor verder onderzoek en ontwerp.

LOLA zelf adviseert inmiddels verschil-

lende gemeenten in de provincie Zuid-

Holland en ontwerpt aan een woonland-

schap in de gemeente Westland. Het

bureau is ook gevraagd om in Drenthe

een vergelijkbaar onderzoek te doen als

het nu in Zuid-Holland heeft gedaan.

Voor een verdere verdieping van het

onderzoek is naast meer landschaps-

onderzoek echter ook input nodig van

stedenbouwers en architecten. Uit een

rondvraag in de Architectenweb-groep

op LinkedIn blijkt dat het architectonisch

ontwerp van de stadsrand als opdracht

nog weinig voorkomt. Als de provincie

Zuid-Holland de opgave serieus neemt,

zou het enkele voorbeeldige stadsrand-

gebieden kunnen laten realiseren. Eén

voorbeeldproject per stadsrandtype

bijvoorbeeld.—

—Diversiteit aan stadsranden biedt keuzevrijheid

Meer weten?Bij de Provincie Zuid-Holland kan een digitale versie van de Stadsrandenatlas van de Zuidvleugel worden aangevraagd.

Cultuur en Maatschappij

StadsrandenatlasLOLA Landscape Architects CM