17-05-17 22:07Lijstjes maken in tijden van culturele crisis

Pagina 1 van 4https://www.nwo.nl/onderzoek-en-resultaten/cases/lijstjes-maken-in-tijden-van-culturele-crisis.html

In tijden van culturele crisis leggen Nederlanders lijstjes aan metvaderlandse toppers. En stellen ze literaire canons samen. Datdoen we nu, tijdens de huidige crisis. Neerlandica Lieke vanDeinsen (Radboud Universiteit) keerde de achttiende eeuwbinnenstebuiten en deed de opmerkelijke ontdekking dat ‘we’dat toen ook al deden. ‘Lijstjes maken met de beste literairewerken is een veel oudere gewoonte dan gedacht.’

De achttiende eeuw in Nederland draagt steevast het verder in onbruikgeraakte adjectief ‘verwekelijkt’ met zich mee. Slappe hap troef in dezompige delta. Politieke onrust en teruglopende economischeperspectieven waren de norm. De indrukwekkende prestaties uit degouden eeuw, die de Republiek opstuwde tot grote mogendheid inEuropa, lagen ver in het verleden. De Republiek zakte door zijn eigenlemen voeten, onder het gewicht van Franse barok en rococo. Stoerezeemannen en gewiekste kooplieden hadden plaatsgemaakt voorbepoederde pruikendragers van verfranste snit. Door en doorverwekelijkt, toch?

Van Deinsen: ‘Kenmerken voor die tijd waren angst voor buitenlandseinvloeden en gebrek aan interesse voor het eigen Nederlandstaligeliteraire verleden, zo wil de clichématige overlevering. Juist zo’nperiode van culturele crisis gaf echter aanleiding tot pittige discussiesover het vaderlandse literaire erfgoed, zo bleek uit mijn onderzoek.’

Computervisualisatie van het Panpoëticon in een achttiende-eeuwsherenhuis, door Timothy De Paepe & Lieke van Deinsen, 2016.

Case

Lijstjes maken intijden vanculturele crisis300 schrijvers uit het PanpoëticonBatavûm zwierven de wereld over

https://www.nwo.nl/

17-05-17 22:07Lijstjes maken in tijden van culturele crisis

Pagina 2 van 4https://www.nwo.nl/onderzoek-en-resultaten/cases/lijstjes-maken-in-tijden-van-culturele-crisis.html

Mythische ‘gouden’ eeuw

Lijstjes met literaire meesterwerken

Europese boekenmarkt

De Nederlandse literaire canon – literaire meesterwerken en hunauteurs – is hoofdzakelijk beschreven als een product van denegentiende eeuw. Pas toen werd de zeventiende eeuw uitgeroepentot mythische ‘gouden’ eeuw en plaatsten literatuurliefhebbers Joostvan den Vondel definitief op een voetstuk.

Als tegenwicht voor het dominante beeld van slaafse navolging encultureel verval in de achttiende eeuw, presenteerden onder anderenhistorici Wijnand Mijnhardt en Willem Frijhoff zo’n vijfendertig jaargeleden een alternatieve visie: juist in de periode waarin de Franseinvloed op de Republiek zijn hoogtepunt bereikte, noteerden zij eenander geluid. Onder dreiging van het Franse cultuurimperialismeontstond juist een tegencultuur waarbinnen een gedeeldeNederlandstalige culturele identiteit tot uiting kwam.

Wist u dat?Rond 1800 organiseerdenliteratuurliefhebbersverkiezingen voor de besteNederlandse dichter. In dehuiselijke omgeving vanboekenverzamelingen enprivébibliotheken gingen zijop zoek naar dehoogtepunten van deNederlandstalige literatuur.

Van Deinsen concludeert dat lang voor 1800 er al mechanismen vancanonisering in werking waren, die door de sterke focus op denegentiende eeuw nagenoeg onbesproken zijn gebleven. Hoeprobeerde men al in de achttiende eeuw tot een definitie van de eigen,Nederlandstalige literaire smaak te komen? Een ogenschijnlijkmoderne aanpak, zoals het aanleggen van lijstjes met de besteliteraire werken of het uitroepen van de beste schrijver, blijkt veelouder dan vaak gedacht.

Van Deinsen: ‘Literatuurliefhebbers organiseerden toen verkiezingenvoor de beste Nederlandse dichter. In de huiselijke omgeving vanboekenverzamelingen en privébibliotheken gingen zij op zoek naar dehoogtepunten van de Nederlandstalige literatuur . Een ideaaltypischvoorbeeld van een achttiende-eeuwse verzamelaar die zich actiefinzette om literair erfgoed voor het nageslacht veilig te stellen wasGerard van Papenbroek. Zijn omvangrijke letterkundige verzameling,waarin onder andere unieke autografen van P.C. Hooft, stond openvoor een geïnteresseerd publiek.’

Achttiende-eeuwse literatoren zetten zich actief in voor deNederlandstalige letteren, onder meer omdat de Republiek het veldmoest ruimen als centrum van de Europese boekenmarkt. Er wasgroeiende concurrentie van drukkers en uitgevers uit omringendelanden én de afzetmarkt voor de stroom Latijnse en Franse werken dievan oudsher in de Republiek werden gedrukt kromp danig. Hetintellectuele debat in Europa werd immers in toenemende mategevoerd in de verschillende volkstalen. Noodgedwongen gingenNederlandse uitgevers zich richten op een veelal Nederlandstalig, endaarmee kleinschaliger publiek.

Tegelijkertijd voerden Franseliteratoren de boventoon in dedebatten over het arbitrairekarakter van esthetische smaak. Deaandacht voor ‘smaak’ als nationaalproduct – en dus niet als universeelprincipe, zo luidde de consensus –groeide zeker, maar niet allenationale smaken werdengelijkwaardig geacht. Franseauteurs vonden de Franse literatuuruit het regime van Lodewijk XIV hetabsolute esthetische hoogtepunt.Ook auteurs in de Republiek bogenzich over de vraag wat alskarakteristiek voor de Nederlandseliteraire smaak gold.

'Belle van Zuylen' (IsabellaAgneta Elisabeth van Tuyll vanSerooskerken) leefde van 1740-1805 en geldt als een van degrootste Nederlandse literatoren

17-05-17 22:07Lijstjes maken in tijden van culturele crisis

Pagina 3 van 4https://www.nwo.nl/onderzoek-en-resultaten/cases/lijstjes-maken-in-tijden-van-culturele-crisis.html

Het schrijverskabinet

Het Rijksmuseum

Van Deinsen: ‘Summum vannationaal literair bewustzijn is hetPanpoëticon Batavûm, een houtenverzamelaarskabinet waarin deportretten van ruim driehonderdschrijvers waren samengebracht.Tijdgenoten bezochten de verzameling en waren vol lof over ditmonument voor de Nederlandse literaire canon. Waarin overigensgeen plaats was voor Belle van Zuylen, die wij nu beschouwen als eenvan de grootsten van haar tijd. Zij werd als ‘te Frans’ beschouwd.’

Rond 1700 startte de Amsterdamse schilder en graveur Arnoud vanHalen (1673-1732) dit opmerkelijke project. Anders dan veel van zijntijdgenoten verzamelde hij geen fossielen, stenen, munten of boeken,maar bracht hij portretten bijeen van Nederlandse dichters endichteressen. Hij schilderde ze op metalen plaatjes van ongeveer 9 bij11 centimeter. Van de Friese dichteres Sibylle van Griethuysen tot aande Vlaming Willem Ogier en de Amsterdammer Jeremias de Decker.

De verzameling groeide zo explosief dat Van Halen bij SimonSchijnvoet een houten meubel bestelde waarin de portretten eenplekje kregen. In het kabinet waren tientallen houten plateausgeplaatst, met elk elf portretten, in chronologische volgorde. Telkenswanneer een bezoeker een plateau uit het kabinet lichtte, kreeg hijeen stukje uit de Nederlandse literatuurgeschiedenis te zien. Jaar injaar uit volgden nieuwe portretten, ook na de dood van Van Halen.

- Lieke van Deinsen

Lodewijk Napoleonvond de collectie vanesthetischonvoldoendekwaliteit. Ongelijkkun je hem nietgeven

Bijna anderhalve eeuw bleefde verzameling vandriehonderd portretten intacten overleefde zij zelfs deberuchte buskruitramp teLeiden in 1807. Totdat middennegentiende eeuw de nieuweeigenaar de collectie in delendoorverkocht. Het houtenkabinet werd vermoedelijk alsbrandhout opgestookt. VanDeinsen: ‘Ook koningLodewijk Napoleon zag ergeen brood in, toen men metde verzameling leurde. Hij

vond het een mooie collectie van geschiedkundig belang, maaresthetisch van onvoldoende kwaliteit. Ongelijk kun je hem niet geven.’

uit de periode. Zij kwam niet inhet Panpoëticon omdat ze 'teFrans' was. Portret geschilderddoor Maurice Quentin de La Tour(1766) hangt in Musée d'art etd'histoire de Genève

Computervisualisatie van de geopende kastdeur met aan de binnenzijde deallegorische grisailleschildering door Jacob de Wit, door Timothy De Paepe &Lieke van Deinsen, 2016.

17-05-17 22:07Lijstjes maken in tijden van culturele crisis

Pagina 4 van 4https://www.nwo.nl/onderzoek-en-resultaten/cases/lijstjes-maken-in-tijden-van-culturele-crisis.html

De portretten zwierven vervolgens heel Europa door, in grote of kleinedeelverzamelingen. Inmiddels zijn er zo’n honderd boven water. HetRijksmuseum wist de hand te leggen op enkele tientallen portretten.Tweeëntwintig ervan zijn sinds de heropening van het Rijksmuseum tezien in de openbare opstelling. Een deel wordt in het archief bewaard.‘Jammer dat de portretten verticaal hangen. Ze zijn bedoeld omhorizontaal te liggen, netjes naast elkaar als een ‘episode’ uit deliteratuurgeschiedenis. Maar dat ze in dit pantheon voor deNederlandse cultuur zijn uitgestald is natuurlijk al prachtig.’

Dankzij prachtige digitale reconstructies (www.schrijverskabinet.nl)herleeft het kabinet, zij het in twee dimensies.

Lieke van Deinsen (1987) promoveert vrijdag 12 mei aan de RadboudUniversiteit, binnen het Vidi-project ‘Proud to be Dutch. The role ofwar and propaganda literature in the shaping of an early modernDutch identity, 1648-1815’ van dr. Lotte Jensen. Van Deinsen werktinmiddels bij de afdeling Research Services van het Rijksmuseum.

Project in de projectendatabase

Website Schrijverskabinet

Website van de onderzoeker

Op de foto in de banner: Lieke van Deinsen in het Rijksmuseum bijschrijversportretten uit het Panpoëticon Batavûm.

http://www.schrijverskabinet.nl/https://www.nwo.nl/onderzoek-en-resultaten/onderzoeksprojecten/i/51/6451.htmlhttp://www.schrijverskabinet.nl/http://liekevandeinsen.nl/