Liberalisme en - ISVW.nlLiberalisme en maatschappelijk handelen tingen: het christendom (de...

Liberalisme en maatschappelijk handelen

John Dewey

ISVW UITGEVERS

LIBERALISME.DEWEY.BW.X 11-10-17 15:20 Pagina 3

4

Radicaal-liberaal 5

Voorwoord door Bas de Gaay Fortman

Inleiding 9

Voorwoord bij de eerste druk 15

door John Dewey

Hoofdstuk 1 17

De geschiedenis van het liberalisme

Hoofdstuk 2 43

De teruggang van het liberalisme

Hoofdstuk 3 69

Herlevend liberalisme

Noten 107

Index 111

Inhoud


5

RADICAAL-LIBERAAL

Voorwoord door Bas de Gaay Fortman

Wat een verademing: het liberaal gedachtegoed onvermengdmet individualistisch materialisme, als een soort natuurlijkemenselijke drang, maar wel in het normatieve kader van ‘eensociale economie’! In Liberalisme en maatschappelijk handelenzet John Dewey zijn nogal strakke argumenten om in onver-wacht heldere taal. Hierbij komt de getrouwe maar tegelijksoepele vertaling van Kees Hellingman de leesbaarheid zeerten goede.

Een welkome bijdrage aan de Nederlandse politiek-filo-sofische bibliotheek dus, en een die ook verrassend actueel isin het huidige tijdsgewricht, ontwricht als het zich deze eeuwmanifesteert. Dit geldt allereerst voor het liberale denken zelf.Zo stuiten we in Hoofdstuk 1, over ‘De geschiedenis van hetliberalisme’, op een Amerikaanse politieke pendule met eenslinger die zich beweegt van progressief naar conservatief, metals gevolg dat ‘liberaal’ als persoonlijke typering van mensenvan compliment naar scheldwoord beweegt en weer terug.

Toen Dewey dit traktaat schreef was de slinger op de terug-weg van rechts naar links. Het werd gepubliceerd in 1935, najaren van rampzalige politieke reactie op de Grote Depressievan 1929 en kort na Roosevelts lancering van zijn New Deal.

In het historische eerste deel zet Dewey ‘de tweedeling inhet liberalisme’ uiteen: enerzijds liberaal als puur individua-


6


listisch en tegen welke uitbreiding van het overheidshandelendan ook. Anderzijds de evolutionaire visie op een geordendemaatschappij die voor gelijkheid van kansen de noodzakelijkevoorwaarden wil scheppen. De liberale idealen en methodendie met het streven naar een gelijkmatig speelveld verbondenzijn, komen niet alleen in tijd van oorlog onder druk maarook ‘tijdens een mondiale crisis’. Alweer herkenbaar vandaag.

Opmerkelijk in dit verband is Deweys visie op het alge-meen belang als een natuurlijke maatschappelijke maatstafdie niet een optellen van alle individuele belangen vergt maarafweging in het licht van beginselen zoals sociale rechtvaar-digheid. Een ‘sociale economie’ is in dit traktaat een kernbe-grip: een normatief kader dat vandaag in onze Nederlandsegrondwet herkenbaar is in normen als ‘voldoende werkgele-genheid’, ‘bestaanszekerheid’, ‘spreiding van welvaart’, ‘be-woonbaarheid van het land’, ‘volksgezondheid’, maatschappe-lijke en culturele ontplooiing’ en ‘deugdelijk onderwijs’. Aande grondwetsherziening van 1976-1983 die deze normen om-zette in een positieve rol voor de regering heeft ook de VVDvan harte meegewerkt. Dewey wijst erop dat het in Groot Brit-tannië de Tories waren die een begin maakten met de socialewetgeving. In Nederland komt de naam van de liberaal VanHouten in gedachten die in 1874 met zijn ‘kinderwetje’ be-strijding van een ernstige sociale misstand als publieke ver-antwoordelijkheid benoemde. Diens zetel in de TweedeKamer was niet rechts maar links van de Voorzitter. Grond-rechten, ook wel burgerrechten of mensenrechten genoemd,zijn een liberale uitvinding. Of liever: een gevolg van emanci-patiestrijd die al voor John Stuart Mill ‘absoluut onmisbaarwas voor een goed leven.’

Dewey spreekt ook van ‘het probleem’ of ‘de houdbaar-heid’ van democratie. Daarbij gaat het om meer dan politieke


7

instituties. Bovenal is de mentaliteit van de burger van belangen die is niet alleen een kwestie van intelligentie – een ‘eigen-schap’ die trouwens ook ontwikkeld kan worden – maar ookvan toegang tot ‘door de mensheid vergaarde kennis, ideeënen idealen’. Het heeft geen zin, meent Dewey, ‘over het falenvan de democratie te praten zolang de oorzaak van dit falenniet begrepen is en er nog geen stappen zijn ondernomen omtot het soort maatschappelijke organisatie te komen dat eenruimer en socialer gebruik van intelligentie aanmoedigt.’ Nietonbegrijpelijk in dit licht is zijn sterke pleidooi voor Bildungin de volop Duitse zin van dat woord: geestelijke vorming vanmensen om daarmee ‘tevens de hervorming van de inrichtingvan de maatschappij aan te pakken.’

Deweys conclusie luidt derhalve:

Kort gezegd, het liberalisme moet radicaal worden,radicaal in de betekenis van inzicht in de noodzaakvan verregaande veranderingen in de organisatie vaninstituties en de daarbij passende maatregelen om deveranderingen door te voeren.

Her-vorming dus, in haar letterlijke betekenis. En daarmee,beste lezer, hoeveel meer er ook over dit geschrift nog te zeg-gen valt, zijn wij bij de slotvraag gekomen: de band tussen in-leider en vertaler. Welnu, zij troffen elkaar als leden van de Po-litieke Partij Radikalen die in de zeventiger en tachtiger jarenin de Nederlandse politiek een bevlogen rol speelde en ver-volgens opging in een nieuwe beweging die aan de strijd vooremancipatie en maatschappelijke hervorming de inzet kop-pelde voor ‘bescherming en verbetering van het leefmilieu’(artikel 21 Grondwet). Deze radicalen van de twintigste eeuwhadden hun levensbeschouwelijke wortels in drie hoofdrich-

Voorwoord


8


tingen: het christendom (de ‘christen-radicalen’), het socia-lisme (sociaal-radicalen) en het liberalisme (liberaal-radica-len). In dit door Kees Hellingman zo voortreffelijk vertaaldeboek treft mij – persoonlijk van christen-radicale origine – dehelderheid en actualiteit van John Deweys radicaal-liberaledenken.

Ermelo, maart 2017


9

Inleiding

Over de schrijverDe hedendaagse Amerikaanse filosoof Michael J. Sandel geeftin zijn boek Politiek en moraal een goed overzicht van wieDewey was en zijn betekenis destijds en nu.1 Ik neem het hier-onder over.

‘In de eerste helft van de twintigste eeuw was JohnDewey de beroemdste filosoof van Amerika. Maarhij was meer dan een filosoof, hij was eenvooraanstaand intellectueel die voor een publiek totver buiten de academische kringen over politiek,onderwijs, wetenschap en geloof schreef. Toen hij in1952 op 93-jarige leeftijd stierf, omschreef HenryCommager hem als ‘de gids, de mentor en hetgeweten van het Amerikaanse volk; het is nauwelijksoverdreven om te zeggen dat voor een generatie geenkwestie verhelderd was voordat Dewey hadgesproken.’2

Weinig filosofen zijn zo betrokken bij de publieke zaak alsDewey. Als vooraanstaand pleitbezorger voor progressievehervormingen stichtte hij een experimentele school in Chi-gaco, werkte hij met de sociaal hervormer Jane Addams inHull House, steunde hij de vrouwenbeweging en hielp hij


10


Margaret Sangers in haar strijd voor geboortebeperking. Hijwerd de belangrijkste pleitbezorger in de VS voor wat progres-sief onderwijs genoemd werd en was de held van onderwij-zers. Hij hielp bij de oprichting van de American Associationof University Professors, de New School for Social Research ende American Civil Liberties Union. Hij reisde naar Japan,China, Turkije, Mexico en de Sovjet-Unie om lezingen tegeven en te adviseren over onderwijshervormingen en wasvoorzitter van een mislukte poging om een nieuwe politiekepartij op te richten die op sociaaldemocratische principes wasgebaseerd. Op 78-jarige leeftijd leidde Dewey een commissiedie Leon Trotsky vrijsprak van Stalins beschuldigingen, we-reldkundig gemaakt tijdens de processen van 1936, die inhiel-den dat Trotsky sabotage en verraad had gepleegd tegen hetSovjetregime. Ondanks dit opmerkelijke scala aan activiteitenvond Dewey de tijd om meer dan duizend artikelen en boe-ken te schrijven, waarvan een flink deel voor een algemeenpubliek; niet zo lang geleden zijn ze gebundeld in het zeven-endertig delen tellende verzamelde werk. Toch was zijnenorme prestige bij het publiek enigszins verwonderlijk. Hijwas een verlegen mens en ook geen begenadigd spreker; zijnlezingen placht hij op slaapverwekkende toon voor te dragen.Evenmin was hij een groot stilist; hij schreef in de moeizamestijl van de werken van Kant en Hegel, waar hij goed in thuiswas. Niettemin gaat het om een origineel en revolutionairdenker.

Deweys filosofie behoort tot de Amerikaanse stroming vanhet Pragmatisme.

‘De kern van zijn pragmatisme bestaat uit het ideedat de waarheid van een uitspraak of geloof gelegen


Liberalisme en - ISVW.nlLiberalisme en maatschappelijk handelen tingen: het christendom (de...

Documents

Transcript of Liberalisme en - ISVW.nlLiberalisme en maatschappelijk handelen tingen: het christendom (de...