De Gouden eeuw in Amsterdam

Door: Lara van AalstJasmijn FidderWendy LamMarjon van OverveldMaud van der Zande

Docent: Mevrouw Schrauwen

Datum:10-01-2019

1

VoorwoordIn deze scriptie gaat u lezen waar we de afgelopen periode aan hebben gewerkt. Het doel van deze scriptie is om een duidelijk beeld te krijgen van de Nederlandse literatuur in de Gouden eeuw. Daarbij is het afronden van deze scriptie belangrijk want het is een onderdeel van ons schoolexamen en telt voor tien procent mee.

De Gouden eeuw was een belangrijke periode. Steeds meer mensen konden lezen en schrijven. In deze periode werd er gestreefd naar kennis en daarom werd onderwijs steeds belangrijker. Er komt een schoolsysteem en lesmethoden die we hedendaags nog steeds gebruiken.

Wij willen mevrouw Schrauwen bedanken voor haar begeleiding bij het maken van deze scriptie. Met name voor de behulpzame middelen op haar website: iknoemjebloemen.nl Wij hebben hier veel gebruik van gemaakt bij de invulling van onze scriptie.

Wij wensen u veel leesplezier.

Lara van Aalst, Jasmijn Fidder, Wendy Lam, Marjon van Overveld en Maud van der Zande

Roosendaal, Januari 2019

2

SamenvattingDe hoofdvraag die in deze scriptie beantwoord wordt is: ‘Hoe zag de Nederlandse literatuur er uit in de periode van de Gouden Eeuw in Amsterdam?’.

Om deze hoofdvraag te beantwoorden zijn er de volgende zes deelvragen gesteld bij de vier primaire bronnen: ‘Warenar’, ‘Gijsbrecht van Aemstel’, ‘Spaanse Brabander’ en 3 liederen uit de Gouden Eeuw:- Wat is de historische achtergrond?- Wat is de inhoud?- Wie is de auteur en waar komt hij vandaan?- Hoe moet je dit verhaal interpreteren?- Hoe past dit in deze tijd?- Waarom is het een belangrijk werk?

Door de antwoorden op deze deelvragen kan er een beeld worden geschetst van de Nederlandse literatuur in de Gouden in Eeuw in Amsterdam. Zo kunnen de kenmerken van verschillende werken vergeleken worden. Deze deelvragen worden per boek apart uitgewerkt en zijn per boek terug te vinden in onze scriptie.

De samenhang tussen deze deelvragen is dat ze een compleet beeld zullen geven van hoe de literatuur in deze tijd was (per werk) en daardoor ook een compleet antwoord op onze hoofdvraag zal brengen. De antwoorden op de deelvragen laten overzichtelijk zien wat belangrijk is te weten over elk boek en zo over de literatuur in de Gouden Eeuw.

Uit de antwoorden op de deelvragen bleek dat er tussen deze werken een aantal duidelijke verbanden zitten. Naast dat ze in dezelfde periode geschreven zijn, zien we dan ook dat ze allemaal een morele les bevatten en dat ze dus allemaal een doel hebben, namelijk dat mensen er wat van leren. Ook hebben veel werken veel overeenkomsten met een verhaal uit de Oudheid, wat ook typisch is voor de Gouden Eeuw, in verband met de Renaissance. De werken laten ook allemaal doorschemeren hoe de mensen in deze tijd leefden en daarmee ook hoe de mensen reageerden op bepaalde situaties, zoals de 80-jarige oorlog. Ook staat de mens centraal in de werken, omdat het humanisme opkwam.

Hiermee is de hoofdvraag al voor een groot deel beantwoord. We kunnen nog toevoegen dat de schrijfstijl anders is dan nu en dit zagen we vooral terug in de lengte van zinnen, taalgebruik en spelling.

3

Inhoudsopgave PaginaInleiding………………………………………………..5Hoofdstuk 1: Laagland……………………………….6 Hoofdstuk 2: Primaire bronnen……………………...7 §1. Primaire bron 1: Warenar………………………7 §2. Primaire bron 2: Gijsbrecht van Aemstel……..9 §3. Primaire bron 3: Spaanse Brabander………...11 §4. Primaire bron 4: Liederen……………………...13Hoofdstuk 3: Conclusie………………………………17Hoofdstuk 4: Literatuurlijst…………………………...18

4

InleidingHoe dachten de Amsterdammers over de Spanjaarden in de Gouden Eeuw? Wat merkten zij van de hervorming? En hoe herkennen we dit terug in de literatuur uit die tijd? Dit soort vragen kun je je afvragen als je nadenkt over de Gouden Eeuw in Amsterdam en zijn daarom ook de belangrijkste punten die je terug zult vinden in onze scriptie.

Wij hebben deze scriptie geschreven, omdat dit een opdracht was voor onze lessen oudere letterkunde voor Nederlands. Het leek ons een interessante periode om een scriptie te schrijven, omdat het vooral bekend is om de kunst die toen gemaakt is. Neem bijvoorbeeld de Nachtwacht van Rembrandt van Rijn. Maar hoe zit het eigenlijk met de literatuur uit die tijd?

Onze hoofdvraag luidt daarom als volgt: Hoe zag de Nederlandse literatuur eruit in de periode van de Gouden Eeuw in Amsterdam? Wij hebben dit onderzocht met behulp van onze deelvragen. Dit zijn onze deelvragen:-Wat is de historische achtergrond?-Wat is de inhoud?-Wie is de auteur en waar komt hij vandaan?-Hoe moet je dit verhaal interpreteren?-Hoe past dit in deze tijd?-Waarom is het een belangrijk werk?

Wij hebben deze vragen toegepast op vier verschillende werken. We hebben een aantal toneelstukken en liederen van vooral Bredero en Hooft. Dit zijn twee bekende schrijvers uit de Gouden Eeuw. De informatie komt uit liedboeken van Bredero en Hooft, uit Laagland en ook uit boekjes uit de serie ‘Tekst in context’.

Alle vier de hoofdstukken zijn hetzelfde opgebouwd, zodat we ze eerlijk kunnen vergelijken. De eerste drie gaan over de toneelstukken Warenar, Gijsbrecht van Aemstel en Spaanse Brabander. Het zijn gewone toneelstukken uit die tijd, maar als je je erin verdiept zie je dat het goed laat zien hoe het gewone volk toen leefde en hoe zij, misschien onbewust, reageerde op bijvoorbeeld de Tachtigjarige Oorlog. Daarnaast hebben we drie liederen uitgewerkt. Ook hierin herken je een aantal gebeurtenissen uit de Gouden Eeuw en ook de soort liederen zijn typerend voor deze periode. Alle bronnen geven samen een duidelijk beeld over de Gouden Eeuw in Amsterdam. Denk aan hoe de reformatie de bevolking beïnvloedde en hoe ze keken naar de Spanjaarden.

5

Hoofdstuk 1: Laagland In de 16e en 17e eeuw werd de vraag naar de methode om ware kennis te funderen op twee verschillende manieren beantwoord:- Empiristen: betrouwbare kennis is gebaseerd op zintuiglijke ervaring en waarneming- Rationalisten: kennis ontstaat daar waar niet getwijfeld kan worden. de basis daarvoor lag in het verstand

Vanaf de veertiende eeuw kwam het humanisme op. Het middeleeuwse theocentrische - op godgerichte - wereldbeeld werd vervangen door een antropocentrisch - op mens gericht - wereldbeeld. Dit werd bevorderd door de menswetenschappen. een van de bekendste humanisten was Erasmus (ca. 1466-1536). hij was tegen de kerkelijke rituelen en gebruikte de klassieke literatuur bijvoorbeeld bij de studie van de Bijbel. Hij sloot zich echter niet aan bij de hervormers. Hij sloot zich echter niet aan bij de hervormers.

Kunst en literatuur waren onder andere bedoeld om de normen en waarden van burgers te laten zien. bijvoorbeeld door exempla contraria. hierbij werd verkeerd en onbeschaafd gedrag weergegeven. Kenmerkend voor de burgerlijke schilderkunst was het schuttersstuk. Schutters waren getrainde en bewapende burgers die de stad verdedigden en ze hielpen ook bij het handhaven van de openbare orde. een voorbeeld van een schuttersstuk is de Nachtwacht. genreschilderijen hadden vaak een didactische functie door foutief gedrag te tonen.

In de 16e en 17e eeuw waren er twee soorten muziek: kerkelijke muziek en wereldlijke muziek. vanaf de 16e en 17e eeuw veranderde er meer in de muziek zoals meer verschillende instrumenten. Een belangrijke vernieuwing was de opera vanaf 1600.

6

Hoofdstuk 2: Primaire bronnen§1. Primaire bron 1: WarenarWat is de historische achtergrond?Hooft heeft dit toneelstuk in eerste instantie geschreven om geld te verdienen voor het treurspel Baeto. Treurspelen waren in die tijd erg duur en kostten geld, terwijl blijspelen juist vooral geld opleverde. Het is een bewerking van Aulularia, een komedie geschreven rond 200 v.C. De verhaallijn is exact hetzelfde, maar de personages worden een beetje aangepast en speelt het zich nu af in Amsterdam. Zo heeft Hooft Mildheid en Gierigheid geïntroduceerd op de plek waar in het oorspronkelijke verhaal haard goden voorkwamen. Het einde heeft Hooft wel zelf bedacht, want het einde van Aulularia is verloren gegaan. In 1617 werd dit stuk voor het eerst opgevoerd ter ere van de opening van de Duytsche Academie.

Wat is de inhoud?In Warenar draait het eigenlijk maar om twee hoofdzaken. De pot goud van Warenar en het trouwen en zwanger zijn van zijn dochter Klaartje. Warenar heeft namelijk een pot met goud die hij zorgvuldig bewaart en verstopt en dit gaat soms erg ver. Hij denkt vaak dat mensen het op zijn pot gemunt hebben, terwijl zij helemaal niks afweten van het bestaan van de pot. Dit zorgt voor heel veel misverstanden die komisch bedoeld zijn. Aan het einde van het verhaal is Warenar zijn pot goud aan het begraven op een kerkhof en daar ziet Lekker hem. Lekker vraagt zich af wat Warenar aan het doen is en vindt zo de pot goud. Hij kan dit goud zelf goed gebruiken dus besluit het mee te nemen. Dan ontmoet Ritsert Lekker en hij vindt dat (door het huwelijk) Lekker het geld terug moet geven aan Warenar. Uiteindelijk doet hij dit en geeft hij het geld terug, waar Warenar heel erg blij mee is. Toch heeft hij hier wel wat van geleerd en geeft de pot met goud aan Ritsert als huwelijksgeschenk. Het trouwen van Klaartje is de andere gebeurtenis in het verhaal. Klaartje is namelijk zwanger en ze probeert dit te verbergen. Ze moet nu wel trouwen omdat je in die tijd anders niet geaccepteerd werd door je medemens. Rijckert, de buurman van Klaartje en Warenar, wil wel met haar trouwen en het wordt ook tijd dat hij eens gaat trouwen. Het verhaal neemt een andere wending als blijkt dat Klaartje ‘verkracht’ is door Ritsert het neefje van Rijckert. Uiteindelijk trouwen Ritsert en Klaartje en krijgt Klaartje een zoon.

Wie is de auteur of waar komt het vandaan?Pieter Corneliszoon Hooft werd geboren in Amsterdam in 1581 en overleed in Den Haag in 1647. Hij was Nederlands dichter, toneelschrijver en historicus. Ook maakte hij deel uit van een aantal groepen die betrekking hadden met zijn werk. Hooft heeft als eerste weer renaissancistische vormen geïntroduceerd in de Nederlandse literatuur.

7

Hoe moet je dit verhaal interpreteren?Het verhaal is eigenlijk vooral een morele les. Hieruit kun je halen dat gierigheid een slechte eigenschap is en dat je van delen gelukkiger wordt. De meeste schrijvers uit deze tijd verdedigden christelijke en humanistische levensidealen, dit komt vooral terug in het stukje dat ze de zwangerschap van Klaartje verbergen voor haar vader.

Hoe past dit in deze tijd?Het is een komisch blijspel geïnspireerd op een verhaal van de Grieken en dus typisch voor de renaissance. Ook merk je dat het taalgebruik en de spelling verschilt van nu. De Griekse ‘regel’ is ook van toepassing: het speelt zich af in 24 uur en op één plek. Ook zit er een morele les in het boek, namelijk dat vrijgevigheid gelukkiger maakt dan gierigheid. Deze waarde werd dus naar de burgers overgedragen via de literatuur (in dit geval uitgewerkt tot toneelstuk). De mensen hadden genoeg geld om naar dit toneelstuk te komen kijken, omdat de mensen op dat moment midden in de Gouden Eeuw zitten en een kenmerk daarvan is dat de meeste Nederlanders welvarend waren en dus over voldoende geld beschikte. Het verhaal past ook in deze tijd omdat het belerend en humanistisch is.

Waarom is dit een belangrijk werk?Warenar is een belangrijk werk geweest, omdat dit bijgedragen heeft aan de ontwikkelingen van de Nederlandse literatuur in de Renaissance. Ook heeft dit thema’s weergegeven die in de tijd belangrijk waren en omdat het zich in Amsterdam afspeelde was het voor de inwoners in die tijd erg herkenbaar. Daarnaast heeft het ook ervoor gezorgd dat andere toneelschrijvers hier weer een voorbeeld aan konden nemen.

8

§2. Primaire bron 2:Gijsbrecht van AemstelWat is de historische achtergrond?Joost van Vondel heeft dit toneelstuk geschreven als openingsstuk voor de eerste stenen schouwburg van Amsterdam. Het is het meest gespeelde toneelstuk in de nederlandse literatuurgeschiedenis. Het stuk is van 1641 tot 1968 jaarlijks opgevoerd in Amsterdam. Het is gebaseerd op de belegering van Amsterdam om wraak te nemen op Gijsbrecht, omdat werd gedacht dat hij was betrokken bij de dood van Floris de Vijfde.Floris was ontvoerd en vermoord nadat hij Machteld van Woerden verkracht had, de nicht van Gijsbrecht van Aemstel. Bij de ontvoering waren drie mannen betrokken:Geeraerdt van Velsen, de man van Machteld, Herman van Woerden, de vader van Machteld en Gijsbrecht van Aemstel, de oom van Machteld. Na de dood van Jan de Eerste, de zoon en opvolger van Floris de Vijfde, keerde Gijsbrecht weer terug naar Amsterdam. Wat is de inhoud?Het gaat over de stad Amsterdam die al bijna een jaar belegerd wordt door troepen van de Waterlanders en de Kennemers. Dit doen zij omdat ze de moord op Floris V willen wreken. De mensen vermoeden dat Gijsbrecht van Aemstel in het complot van deze moord zat. In het eerste deel van het toneelstuk hoort Gijsbrecht dat de vijandelijke troepen eindelijk vertrokken zijn en zijn broer Arend gaat dit vervolgens controleren. Abt Willebrord zei dat er ruzie was geweest tussen de twee aanvoerders en dat ze daarom vertrokken zijn. Arend heeft een vand de vluchtende gevangen, Vosmeer. Vosmeer vertelt hen dat de vijanden een schip zijn vergeten. Gijsbrecht laat daarom dit schip binnenhalen, maar hij weet niet dat het schip vol zit met vijandelijke soldaten. Dit blijkt uit de het tweede deel van het treurspel. In het derde deel van het verhaal vertelt Badeloch, de vrouw van Gijsbrecht, dat ze haar overleden nicht in een droom had gezien en dat zij aan haar vertelde dat de vijand helemaal nog niet weg was. Machteld, de nicht van Badeloch, zei dat bisschop Gozewijn en haar dochter Klaeris samen met Badeloch moeten vluchten. Badeloch haar droom wordt bewezen als Broeder Peter aan komt rennen en verteld dat Gijsbrecht ten strijde moet trekken. In het vierde bedrijf lezen we dat Gozewijn en Klaeris niet willen vluchten en zich liever bij God willen voegen. Badeloch krijgt slechte bericht van Arend en denkt hierdoor dat Gijsbrecht is gesneuveld in de strijd. In het laatste deel blijkt dat Gijsbrecht nog in leven is, hij komt vertellen dat de stad verloren is. Vervolgens komt een bode bericht dat Gozewijn en Klaeris op een gruwelijke manier zijn gestorven. Arend komt even later het kasteel binnen, hij is alleen zwaargewond en sterft aan zijn verwondingen. Badeloch en de kinder vluchten op aandringen van Gijsbrecht. Hierna verschijnt de engel Rafaël en zegt dat iedereen moet vluchten en Gijsbrecht een Nieuw Holland in Pruisen moet stichten. Gijsbrecht volgt deze raad vervolgens vol vertrouwen op.

9

Wie is de auteur?De auteur van het toneelstuk is Joost van den Vondel. Hij is geboren in Keulen op 17 november 1587, maar hij heeft het grootste gedeelte van zijn leven in Amsterdam doorgebracht. Het Amsterdamse Vondelpark is dan ook naar hem vernoemt.Joost van den Vondel was een dichter en toneelschrijver, voorderest heeft hij geen ander beroep uitgeoefend. In zijn leven heeft van den Vondel ontzettend veel in verschillende soorten genres geschreven. Toch staat hij vooral bekend om zijn treurspelen zoals Gijsbrecht van Aemstel of Lucifer. Hij is ook bekend geworden door zijn politieke betrokkenheid. Hoe moet je dit interpreteren? Wat betekent dit?De bedoeling van Joost van den Vondel was om een duidelijke link te leggen tussen de gebeurtenis met het paard van Troje en de gebeurtenissen die gebeurde na de dood van Floris V. Zijn bedoeling was dat de lezers van zijn verhaal meteen zouden gaan denken aan het verhaal van de Aeneas. Het was kenmerkend voor de periode waarin Joost van den Vondel leefde om dingen over te nemen van de Grieken en Romeinen, hij leefde namelijk in de periode van de renaissance. Het stuk waarin Gijsbrecht na aandringen van Vosmeer het vergeten schip van de vijand binnenhaalt, niet wetend dat er vijandelijke soldaten in zitten verborgen, is te interpreteren als de belangrijkst overeenkomst tussen het treurspel Gijsbrecht van Aemstel en de Aeneas. In de Aeneas wordt namelijk het houten paard binnengehaald, het volk denkt dan dat dit een teken van vrede is van de vertrokken vijand, maar zij weten dan ook nog niet dat hier vijandelijke soldaten in zitten verstopt. Bij beide verhalen leidt het binnenhalen van de vijandelijke voorwerpen tot een nederlaag voor de stad. Zo zijn er nog meer overeenkomsten, zo dachten beide volken dat de vijand het had opgegeven terwijl ze eigenlijk de vijand binnen lieten. Hoe past dit in deze tijd?Het toneelstuk is een tragedie met een goed einde. Het is geschreven naar de regels van een klassieke tragedie. Het bestaat uit vijf bedrijven en afgewisseld met lyrische reien (gedichten). Het verhaal van de Aeneas is een verhaal uit de Oudheid. Het was kenmerkend in de Renaissance om klassieke werken over te nemen en te herschrijven. In het verhaal komen verwijzingen naar christelijke elementen voor. De les in Gijsbrecht is dat je altijd op God moet vertrouwen. Waarom is dit een belangrijk werk?Gijsbrecht is een belangrijk werk omdat het gaat om de belegering van Amsterdam en een destijds belangrijke gebeurtenis namelijk de dood van Floris de Vijfde. Het toneelstuk heeft religieuze elementen, wat een goed beeld gaf hoe de Amsterdammers in die tijd dachten over God. De morele les is dan ook je moet altijd in God vertrouwen.

§3. Primaire bron 3:Spaanse Brabander10

Wat is de historische achtergrond?Spaanse Brabander is een toneelstuk geschreven door Gerbrand Adriaenszoon Bredero in 1617.1 Een deel van zijn toneelstuk heeft Bredero uit de Nederlandse vertaling van de Spaanse schelmenroman gehaald.2 Het verhaal speelt zich af in 1577, dit deed Bredero om te voorkomen dat mensen zich persoonlijk aangesproken zouden voelen. Dit verhaal heeft Bredero geschreven naar aanleiding van de tachtigjarige oorlog en probeert dan ook de invloed van deze oorlog op het volk in dit toneelstuk te beschrijven. In deze tijd zijn bijvoorbeeld de stereotyperingen ontstaan van Branbanders en Amsterdammers die in dit stuk erg goed omschreven worden.

Wat is de inhoud?De moraal van dit verhaal is: ‘al zie je de mensen, je kent ze daarom nog niet.’ Deze uitspraak is vooral van toepassing op Jerolimo. Hij is een Brabander en heeft in Antwerpen veel van zijn vrienden opgelicht en staat diep in de schulden. Hij vlucht daarom naar Amsterdam waar hij Robbeknol tegen komt. Robbeknol is een bedelaar maar is op zoek naar een meester. Jerolimo wordt zijn meester, maar Robbeknol komt erachter dat hij eigenlijk geen geld heeft ondanks dat hij zich zo deftig voordoet. Hij schept veel op over zijn Brabantse accent. Veel mensen vertrouwen hem hun spullen toe omdat hij er zo rijk uit ziet. Zodra Jerolimo ook in Amsterdam in de schulden raakt, vlucht hij verder.

Wie is de auteur en waar komt hij vandaan?De auteur van het toneelstuk ‘Spaanse Brabander’ is Gerbrand Adriaenszoon Bredero. Hij werd geboren in 1585 in Amsterdam en het is vrijwel zeker dat hij nooit trouwde of kinderen kreeg. Hij overleed plotseling toen hij 33 jaar was, zijn literaire carrière was toen pas 7 jaar bezig. Zijn laatste toneelstuk was ‘Spaanse Brabander’. Bredero was een echte brabander en bezocht de Franse school, hier werd hij opgeleid tot een kunstschilder. Hij kende Cornelis Lodewijckszoon vander Plasse van school en deze jeugdvriend was al vroeg enthousiast over Bredero zijn werken. Hij opende een boekwinkeltje aan de Dam en heeft vrijwel alle werken van Bredero uitgegeven. Toen Bredero overleed vroeg vander Plasse aan andere Amsterdamse schrijvers een lijkdicht te schrijven. 3

De inhoud van zijn liedjes en komische toneelstukken zorgde ervoor dat hij gezien werd als een weinig serieuze vrijbuiter. ‘Als de auteur zich zo goed in dat soort mensen wist te verplaatsen, dan had hij vast langdurig in de kringen verbleven.’ Zo kan hij echter niet geweest zijn aangezien hij in korte tijd ongelooflijk veel schreef zoals een liedboekje, een bundel vol gedichten en liederen, twee lange komedies, een handvol kluchten en nog een flink aantal tragedies.

Hoe moet je dit interpreteren?

1 Uit: ‘Voor je begint…’ 3a-g-a-bredero-spaanse-brabander-deel1.pdf2 Uit: ‘Een armoedige praatjesmaker stelt zich voor’ 3a-g-a-bredero-spaanse-brabander-deel1.pdf3 Uit: ‘Tekst in context’ 3a-g-a-bredero-spaanse-brabander-deel1.pdf

11

Dit toneelstuk probeert met name de stereotyperingen die er in die tijd bestonden van de Brabanders en de Amsterdammers duidelijk te maken. Zij versterken het motto van dit toneelstuk: ‘al zie je de mensen, je kent ze daarom nog niet’. Dat blijkt uit het volgende citaat: “Hoe groter heer, hoe eerder je ’m gelooft, maar ook hoe groter de dief en hoe eerder die ‘m smeert”. Dit zei de eigenaar van het huis van Jerolimo toen Jerolimo was gevlucht zonder te betalen. Het algemene beeld van Brabanders in deze tijd was dat zij net zo arrogant zijn als de Spanjaarden. Dit blijkt uit het volgende stukje: ‘Bij Jerolimo is dat bijvoorbeeld de hoogmoed. Die eigenschap lijkt Spanjaarden aangeboren. Maar omdat we hier in Amsterdam geen Spanjaard hadden, of liever omdat we geen Spaans begrijpen, hebben we de namen, plaatsen en tijdsomstandigheden vanuit een Spanjaard naar een Brabander overgebracht. Het Brabantse volkje lijkt namelijk nogal op de Spanjaarden.’4 zo schrijft Bredero in de samenvatting voorafgaand aan zijn toneelstuk. Amsterdammers werden vaak gezien als kleinzielig en komen er vaak slecht vanaf. Ondanks dat dit stuk was geschreven door een Amsterdammer konden zijn toeschouwer om de Amsterdammers lachen. Zij wisten immers dat dit van een vroegere generatie was en zij nu natuurlijk niet meer zo waren. Het publiek van de Spaanse Brabander wist welke historische ontwikkelingen zich hadden voltrokken. De neergang van Antwerpen was een feit, net als de opbloei van Amsterdam als wereldstad. Daarmee kreeg de hoogmoed van Jerolimo al vanaf de eerste regels voor hen een extra dimensie.

Hoe past dit in deze tijd?Het stuk is geschreven in 1617 maar speelt zich af in 1577, dit doet Bredero om te voorkomen dat hij de toeschouwers het gevoel gaf dat zij persoonlijk werden aangesproken. Zo kan Bredero eigentijdse toespelingen maken en camoufleren tegelijk.5 Als je goed leest, zie je dat er af en toe toch wordt geïnsinueerd dat het in 1617 afspeelt. Bijvoorbeeld “Ben je Armiaans?”, dit is een stroming die in 1575 nog niet bestond. Spaanse Brabander is een komedisch blijspel en als je het toneelstuk leest merk je duidelijk de verschillen met de hedendaagse taal en spelling. In dit toneelstuk zit een morele les wat kenmerkend is voor literatuur uit deze tijd, namelijk ‘al je zie je de mensen, je kent ze daarom nog niet.’

Waarom is dit een belangrijk werk?Spaanse Brabander is een belangrijk werk omdat het een beeld schetst over de invloed die de tachtigjarige oorlog had op het volk. Zo zijn bijvoorbeeld de stereotyperingen van Brabanders en Amsterdammers ontstaan die in dit verhaal duidelijk omschreven worden. Dit toneelstuk staat op plaats vier in een in 2015 opgestelde canon van honderd beste Nederlandstalige toneelstukken aller tijden. 6

§4. Primaire bron 4: Liederen4 Uit: ‘Tekst in context’ 3a-g-a-bredero-spaanse-brabander-deel1.pdf5 Uit: ‘Tekst in context’ 3b-g-a-bredero-spaanse-brabander-deel2.pdf6 Uit: ‘Tekst in context’ 3b-g-a-bredero-spaanse-brabander-deel2.pdf

12

Galathea siet den dach comt aenWat is de historische achtergrond?Het is erg lastig om informatie over de historische achtergrond van dit lied te vinden. Daarom zijn bij alle liederen de historische achtergrond en de vraag hoe het in de Gouden Eeuw past, bij elkaar genomen. Anders staat er namelijk vaak hetzelfde en het zal ook niet heel veel toevoegen.

Wat is de inhoud?Het lied gaat over een vrouw, Galathea, die iedere nacht met haar minnaar afspreekt. Helaas moet hij zodra het dag is weer weg. Galathea wilt het niet geloven dat hij weg moet en ze zegt dat hij nog wel even kan wachten. Het is volgens haar namelijk nog helemaal geen dag! Toch moet ze eraan geloven als ze de dageraad ziet. Gelukkig zegt haar minnaar dat hij vanavond hoe dan ook weer terug komt. Zelfs haar moeder mag het horen en het maakt niet uit wat ze ervan vindt.

Wie is de auteur?Dit lied is geschreven door Pieter Corneliszoon Hooft. Hij is een bekende Nederlandse schrijver en dichter uit de Gouden Eeuw. Een ander bekend werk van de schrijver is Warenar. Dit verhaal hebben is al eerder behandeld en daar wordt meer over de schrijver uitgelegd.

Hoe moet je dit lied interpreteren? Wat betekent dit?Dit lied kan geïnterpreteerd als een gewoon liefdesverhaal. Dit is iets wat erg vaak voor kwam in de Gouden Eeuw. Het worden ook wel petrarkische liederen genoemd. Meestal gaat dit ook over overspel. Dat is ook bij dit lied van toepassing.

Het lied gaat over een man en een vrouw die ‘s avonds steeds afspreken. De vrouw wil niet dat de man weg gaat als het dag is, maar hij belooft dat hij hoe dan ook weer terug zal komen.

Hoe past het in deze tijd?Zoals ook in de interpretatie duidelijk werd gemaakt, gingen veel liederen in de Gouden Eeuw over de liefde. In de meeste gevallen is er dan sprake van het petrarkisme. Dat is bij dit lied niet helemaal het geval, want de liefde blijft hier niet onvervuld. Wel wordt de liefde op stereotype wijze beschreven.

Waarom is dit een belangrijk werk?Dit lied is samen met de andere liederen van Hooft een belangrijk werk, omdat ze in de Gouden Eeuw heel bekend waren en het ook iets laat zien over hoe literatuur is ontwikkeld en hoe bijvoorbeeld de thema’s die toen vaak werden gebruikt teruggevonden kunnen worden in huidige verhalen. Daarnaast is dit lied een typisch liefdeslied wat ook wel petrarkisch wordt genoemd. Dit soort liederen kwamen vaak voor in de Gouden Eeuw en ook tegenwoordig gaan de meeste liederen nog over de liefde en soms zelfs over overspel.

O God die de gedachten

Wat is de historische achtergrond?

13

Het is lastig om de historische achtergrond van dit lied te achterhalen. Het is wel bekend dat dit lied door Bredero is geschreven, maar verder is het niet duidelijk waarom het juist hierover gaat en wat de achtergrond van dit lied is. Onder het kopje ‘Hoe past het in deze tijd?’ wordt er wel wat meer uitgelegd over de historische achtergrond in het algemeen en hoe dit lied daar misschien wat mee te maken heeft.

Wat is de inhoud?Dit lied gaat over iemand die aan God vraagt of hij hem wil vergeven. Hij is gestraft door God, omdat hij slechte dingen heeft gedaan. Nu hoopt hij dat God hem zal vergeven en iets geweldigs voor hem zal doen. Ook zegt hij dat hij eigenlijk niet van het kwade weg kan blijven en daarom in plaats van Gods genade een straf heeft gekregen.

Wie is de auteur?De schrijver van dit lied is Gerbrand Adriaenszoon Bredero. Bredero was een hele bekende schrijver uit de Gouden Eeuw, maar hij had een hele korte carrière. Ook werd hij door de inhoud van zijn liederen en toneelstukken vaak niet serieus genomen. Zijn bekendste werk is de Spaanse Brabander. Ook hierover is al eerder wat verteld. Er is daar ook meer informatie te vinden over Bredero.

Hoe moet je dit lied interpreteren? Wat betekent dit?Met dit lied zal de schrijver waarschijnlijk willen laten zien dat er aan het begin van de Gouden Eeuw nog heel erg geloofd werd dat God alles voor iedereen bepaalde en dat men daar zelf niet veel aan kon doen. Wat later in de tijd komen de mensen er steeds meer achter dat niet alles om God draait en dat ze zelf ook hun leven kunnen veranderen. In dit lied probeert de man God te vragen hem te vergeven zodat hij misschien toch nog iets van zijn leven kan maken en de kans krijgt de goede kant op te gaan.

Hoe past het in deze tijd?De man in dit lied bidt tot God in de hoop dat hij hem kan vergeven en kan helpen van het kwade weg te blijven. Door de reformatie ontstond steeds meer het idee dat je niet alles moet geloven wat de Rooms-Katholieke kerk en de paus zeggen, maar dat het bij het christendom puur gaat om de oorspronkelijke beginselen en dat alleen bidden zou helpen en belangrijk was. De man neemt niet zomaar aan dat dit nu zijn leven zal zijn en probeert door te bidden aan God te vragen om hem te vergeven. Dit is een verandering binnen het christelijke geloof, omdat voor de reformatie veel mensen geloofden dat je door aflaten te kopen uiteindelijk toch in de hemel terecht zou komen. De verkoop van aflaten was eigenlijk een manier van de kerk om veel geld in te zamelen. Verder is dit lied een voorbeeld van een psalm. Ook dit is een typisch soort lied uit de Gouden Eeuw. Het gaat vaak over het geloof en valt onder kerkelijke muziek.

Waarom is dit een belangrijk werk?Dit is een belangrijk werk, omdat het ook meer informatie geeft over het geloof in God tijdens de Gouden Eeuw en hoe dat steeds meer ging veranderen. In dit lied wordt het best wel duidelijk hoe de mensen toen over het leven dachten en wat voor een rol God daarin speelde.

Het Wilhelmus

14

Wat is de historische achtergrond?Het Wilhelmus gaat over de gebeurtenissen uit 1568 in de Tachtigjarige Oorlog. De Tachtigjarige Oorlog brak uit in 1568, maar was eigenlijk daarvoor al begonnen. Karel V heerste toen over de Nederlanden. De Nederlanden bestonden toen uit een aantal losse gewesten met eigen privileges. Karel V wilde dit niet. Hij wilde graag centraliseren zodat hij een groot rijk had met overal dezelfde regels en hetzelfde geloof. Karel en zijn zoon Filips waren Rooms-Katholiek, maar in de zestiende eeuw kwam de hervorming op gang. Deze beweging wilde het christendom hervormen volgens de oorspronkelijke idealen. Toen ook het Calvinisme opkwam, ontstonden er problemen en Filips ll ging de zogenoemde ‘ketters’ hard aanpakken. Na de Beeldenstorm in 1566 haalde Filips Alva naar de Nederlanden. Aan de andere kant stond Willem van Oranje als leider van het verzet. Dit leidde tot de slag bij Heiligerlee in 1568. In 1648 werd de Vrede van Münster getekend. De Nederlanden werden toen verdeeld in de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden.

Wat is de inhoud?Willem van Oranje zegt dat hij altijd al respect heeft gehad voor de Spaanse koning en dat hij verbannen is doordat hij geleefd heeft in ontzag voor God. Hij zegt dat zijn onderdanen geduld moeten hebben en veel moeten bidden. Willem van Oranje en zijn broers hebben hun leven en hun bezit voor hen op het spel gezet en hiermee hun adellijke leven gewaagd. Van Oranje vraagt God hem te beschermen en te helpen zoals toen David voor de tiran Saül vluchtte. David werd toen door god gered en kreeg een groot rijk. Willem van Oranje voelt zich slecht dat de Spanjaarden de Nederlanden kapot maken en hij wilt dat god hem vergeeft, omdat hij heel veel heeft opgeofferd. Tot slot zegt hij nog een keer dat hij de koning altijd heeft gerespecteerd, maar dat hij God moet gehoorzamen.

Wie is de auteur?Het is niet bekend wie Het Wilhelmus heeft geschreven. Het blijft ook lastig om te bepalen wie het heeft geschreven, omdat er nog geen documenten uit die tijd zijn opgedoken. Wel is het bekend dat Het Wilhelmus tussen 1578 en 1572 is geschreven.

Hoe moet je dit lied interpreteren? Wat betekent dit?Dit lied wil vooral de situatie van het begin van de Tachtigjarige Oorlog schetsen vanuit Willem van Oranje. Het lijkt alsof hij zich een soort van verontschuldigt tegenover zijn onderdanen en ook wordt Willem van Oranje hier duidelijk als held getoond en de tiran, waarschijnlijk Alva, als de slechte. Willem van Oranje heeft echt iets goeds gedaan voor zijn vaderland en dat is iets waar de Nederlanden trots op mogen zijn. Het Wilhelmus is daarom bedoeld om een nationalistisch gevoel te geven.

Hoe past het in deze tijd?Dit lied gaat heel duidelijk over een gebeurtenis ergens in het begin van de Tachtigjarige Oorlog. Dit speelde zich voor een groot deel af in de Gouden Eeuw. Ook gaat het over Willem van Oranje. Hij heeft veel gedaan voor de Nederlanden en was dus een heel

15

belangrijk persoon. Daarnaast zijn er veel contrafacten gemaakt van het Wilhelmus. In de Gouden Eeuw zag je veel contrafacten. Het zijn muziekteksten die gemaakt zijn op bestaande melodieën. Een bekend contrafact van het Wilhelmus is ‘Hoe die Spaanse hoeren komen klagen’ uit 1577.

Waarom is dit een belangrijk werk?Het Wilhelmus is een belangrijk werk, omdat het een gebeurtenis, de Tachtigjarige Oorlog, beschrijft die veel invloed heeft gehad op het huidige Nederland. Het gaat over Willem van Oranje en hij heeft een belangrijke rol gespeeld tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Hij kwam op voor zijn geloof en zijn vaderland en heeft hier veel voor opgeofferd. Daarom is hij heel belangrijk en dat is nog altijd te merken, onder andere door het Wilhelmus. Het lied geeft een trots gevoel en is daarom nog altijd ons volkslied.

Hoofdstuk 3: ConclusieDe hoofdvraag die we in deze scriptie willen beantwoorden is: ‘Hoe zag de Nederlandse literatuur er uit in de periode van de Gouden Eeuw in Amsterdam?’. Met behulp van de zes

16

deelvragen (zie hieronder) zijn we tot een antwoord gekomen. We hebben deze deelvragen toegepast op de vier primaire bronnen: ‘Warenar’, ‘Gijsbrecht van Aemstel’, ‘Spaanse Brabander’ en 3 liederen uit de Gouden Eeuw. De deelvragen:- Wat is de historische achtergrond?- Wat is de inhoud?- Wie is de auteur en waar komt hij vandaan?- Hoe moet je dit verhaal interpreteren?- Hoe past dit in deze tijd?- Waarom is het een belangrijk werk? Het belangrijkste kenmerk die we vaak terugzagen in de werken was dat het verhaal een morele les bevat. Een verhaal waar de mensen iets aan hadden en ervan konden leren. De morele les in de bron ‘Warenar’ is dat je gelukkiger bent door vrijgevigheid dan gierigheid. De morele les in de bron ‘Spaanse Brabander’ is ‘al zie je de mensen, je kent ze daarom nog niet’. En de les die in ‘Gijsbrecht van Aemstel’ wordt overgebracht is om altijd in God te blijven geloven.De volgende kenmerk is dat het verhaal veel overeenkomsten had met de Oudheid. Zo is ‘Warenar’ geïnspireerd op een verhaal van de Grieken. ‘Gijsbrecht van Aemstel’ is gebaseerd op een waargebeurde gebeurtenis uit de Oudheid. In ‘Spaanse Brabander’ gaat het over de tachtigjarige oorlog die destijds zich afspeelde.De volgende kenmerk is dat de verhalen goed beschrijven hoe mensen in die tijd leefden. ‘Warenar speelde zich af in Amsterdam. In ‘Gijsbrecht van Aemstel’ wordt een beeld geschetst hoe mensen leefden tijdens belegeringen. En in ‘Spaanse Brabander’ gaat het over de stereotypering die in die tijd zich afspeelde.Ook zie je in de werken dat geloof en de opkomst van het humanisme vaak terugkomt. De liederen in de Gouden Eeuw zijn vaak kerkelijke muziek en petrarkische liederen (gaat over liefde). Ook komt het geloof in de liederen vaak voor.

Hoofdstuk 4: LiteratuurlijstPrimaire bronnen:

● Bredero: Spaanse Brabander, deel 1. https://iknoemjebloemen.files.wordpress.com/2018/09/3a-g-a-bredero-spaanse-brabander-deel1.pdf, 09-01-2019

17

● Bredero: Spaanse Brabander, deel 2. https://iknoemjebloemen.files.wordpress.com/2018/09/3b-g-a-bredero-spaanse-brabander-deel2.pdf, 09-01-2019

● E.K. Grootes: Het literaire leven in de 17e eeuw, deel 1. https://iknoemjebloemen.files.wordpress.com/2018/09/2a-e-k-grootes_-het-literaire-leven-in-de-17e-eeuw-deel-1.pdf

● E.K. Grootes: Het literaire leven in de 17e eeuw, deel 2. https://iknoemjebloemen.files.wordpress.com/2018/09/2b-e-k-grootes_-het-literaire-leven-in-de-17e-eeuw-deel-2.pdf

● G.A. Bredero: Vijf liederen. https://iknoemjebloemen.files.wordpress.com/2018/09/4a-vijf-liederen-van-g-a-bredero.pdf, 09-01-2019

● Gijsbrecht van Aemstel en de grensoorlog [Video]. (z.d.). Geraadpleegd op 9 januari 2019, van https://iknoemjebloemen.nl/thema-4-gouden-eeuw-in-amsterdam/

● Joost van den Vondel: Gijsbrecht van Aemstel, eerste bedrijf. https://iknoemjebloemen.files.wordpress.com/2018/09/2a-joost-van-den-vondel-gysbreght-van-aemstel-eerste-bedrijf.pdf, 09-01-2019

● Joost van den Vondel: Gijsbrecht van Aemstel, tweede bedrijf. https://iknoemjebloemen.files.wordpress.com/2018/09/2b-joost-van-den-vondel-gysbreght-van-aemstel-tweede-bedrijf.pdf, 09-01-2019

● Joost van den Vondel: Gijsbrecht van Aemstel, derde bedrijf. https://iknoemjebloemen.files.wordpress.com/2018/09/2c-joost-van-den-vondel-gysbreght-van-aemstel-derde-bedrijf.pdf, 09-01-2019

● Joost van den Vondel: Gijsbrecht van Aemstel, vierde bedrijf. https://iknoemjebloemen.files.wordpress.com/2018/09/2d-joost-van-den-vondel-gysbreght-van-aemstel-vierde-bedrijf.pdf, 09-01-2019

● Joost van den Vondel: Gijsbrecht van Aemstel, vijfde bedrijf. https://iknoemjebloemen.files.wordpress.com/2018/09/2e-joost-van-den-vondel-gysbreght-van-aemstel-vijfde-bedrijf.pdf, 09-01-2019

● Lia van Gemert, e.a.: Hoofdstuk 4 Wilhelmus en de anderen. https://iknoemjebloemen.files.wordpress.com/2018/09/4c-hoofdstuk-45-en-6wilhelmus-en-de-anderen.pdf, 09-01-2019

● P.C. Hooft: Twee liederen. https://iknoemjebloemen.files.wordpress.com/2018/09/4b-twee-liederen-van-p-c-hooft.pdf, 09-01-2019

● P.C. Hooft: Warenar, deel 1. https://iknoemjebloemen.files.wordpress.com/2018/09/1a-p-c-hooft-warenar-deel1.pdf, 09-01-2019

● P.C. Hooft: Warenar, deel 2. https://iknoemjebloemen.files.wordpress.com/2018/09/1b-p-c-hooft-warenar-deel-2.pdf, 09-01-2019

● Schooltv: Literatuurgeschiedenis Gouden Eeuw - De wereld een speeltoneel [Video]. (z.d.). Geraadpleegd op 9 januari 2019, van https://www.schooltv.nl/video/literatuurgeschiedenis-gouden-eeuw-afl-5-de-wereld-een-speeltoneel/

● Schooltv: Literatuurgeschiedenis Gouden Eeuw - Rijkdom en jaloezie [Video]. (z.d.). Geraadpleegd op 9 januari 2019, van https://www.schooltv.nl/video/literatuurgeschiedenis-gouden-eeuw-afl-6-rijkdom-en-jaloezie/

18

● Warenar, een komedie (1617) door het Mechels Miniatuur Theater [Video]. (z.d.). Geraadpleegd op 9 januari 2019, van https://iknoemjebloemen.nl/thema-4-gouden-eeuw-in-amsterdam/

Secundaire bronnen:● G. van der Meulen en W. van der Pol: Laagland, litertuur en lezer, Literatuurboek

Nederlands voor de tweede fase, Theorieboek vwo. Amersfoort, 2011, p. 99-122● https://www.literatuurgeschiedenis.nl/goudeneeuw/literatuurgeschiedenis/

lgge012.html ● http://www.abgietelink.nl/Kern/Menu/Docu-scena/Documentairevoorstel

%20Gijsbreght%20van%20Aemstel.pdf ● Schooltv: Bredero en Hooft - Maken samen nieuw theater [Video]. (2012, 2 januari).

Geraadpleegd op 9 januari 2019, van https://www.schooltv.nl/video/bredero-en-hooft-maken-samen-nieuw-theater/

19