Blijf bij de les!

Jezuïetenonderwijs in de Dijlestad

Jürgen VanhoutteSoirée Lamot, 10 maart 2011

Jezuïetenonderwijs in Mechelen

• Jezuïeten en onderwijs• Jezuïeten en de Mechelse onderwijscontext• Op de schoolbanken

Jezuïeten en onderwijs

Jezuïeten als onderwijsorde

• 1540, Ignatius van Loyola: onderwijs niet eerste prioriteit (Formula Instituti, 1539)– Wel: catechisatie van kinderen en ‘onontwikkelden’– Wel: afstaan van jezuïeten voor onderwijs op vraag

• 1547, Gandía: college + universiteit voor jezuïeten in opleiding en leken (Francisco de Borja/Borgia)

• 1548, Messina: college voor niet-jezuïeten (Jeronimo Nadal, Petrus Canisius)= prototype jezuïetencolleges

• 1550: onderwijs aan externi vastgelegd in constituties • 1551, Rome: Collegium Romanum kosteloos onderricht in

‘grammatica, humaniora en christelijke leer’

• groot succes + snelle verspreiding: 33 colleges (1556), 144 (1579), 245 (1600), 372 (1616), 444 (1636), 612 (1717), 669 (1749)• Zuidelijke Nederlanden: 34 gymnasia, waarvan 16 in de Vlaamse en 18 in de Waalse provincie

Reguliere colleges vóór 1773 (augustijnen, jezuïeten, minderbroeders, oratorianen)

Jezuïetenhuizen in de Nederlanden en het prinsbisdom Luik (1640)

Bron: Put, E. en Wynants, M. De jezuïeten in de Nederlanden en het prinsbisdomLuik (1542-1773). Dossier bij de gelijknamige tentoonstelling in het Algemeen Rijksarchief te Brussel. Educatieve Dienst. Dossier. Tweede Reeks 5. Algemeen Rijksarchief en Rijksarchief in de Provinciën. Brussel, 1991

“Ontluiking” reguliere colleges

Bron: Leyder, D. “L’éclosion scolaire. Le développement du réseau des collèges dans les Pays-Bas espagnols et la principauté de Liège au 17ième siècle”. Paedagogica Historica, 36 (2000) 3, p. 1003-1051.

Reguliere én seculiere colleges vóór 1773

Jezuïeten en de Mechelse onderwijscontext

Jezuïetencollege Mechelen

• 1611: opening tweede noviciaat in Mechelen– steun aartshertogen en Franciscus Van der Burch– vestigen zich in voormalig Keizershof

• 1613: aankoop huis Van Wachtendonck• 1615: opening gymnasium• 1623-1629: tertiaat van Lier naar Mechelen• 1624: plannen scheiding noviciaat en college• 1632/1633: bouw Onze-Lieve-Vrouwekapel• 1664-1669: bouw nieuwe kloostervleugel voor paters• 1670-1694/1709: bouw Xaveriuskerk

Jezuïetencollege Mechelen• Meteen 5 klassen: retorica,

poësis, syntaxis, grammatica en figuren

• Gemiddeld 200 à 250 studenten (17e eeuw) externen

• Twee Mariacongregaties of sodaliteiten (Nederlands en Latijn)

Jezuïetencollege Mechelen

Sodaliteitskapel jezuïeten J.B. De Noter, 1710 www.beeldbankmechelen.be

Jezuïetencollege Mechelen

Franciscus-Xaveriuskerk jezuïeten J.B. De Noter www.beeldbankmechelen.be

Evolutie leerlingenaantal jezuïeten Mechelen (1644-1764)

01/01/1

644

01/01/1

654

01/01/1

657

01/01/1

665

01/01/1

675

01/01/1

723

01/01/1

746

01/01/1

754

01/01/1

7640

50

100

150

200

250

300

Series1Axis Title

Gemiddelde leerlingenaantallen jezuïetencolleges (16e-18e eeuw)

Aalst Antwerpen Brugge Brussel Gent Halle Ieper Kortrijk Mechelen Oudenaarde0

100

200

300

400

500

600

Series1

Scoolscape Mechelen• Sporen van augustijnencollege (14e-15e eeuw)??• Standonckcollege/Fraterkeshuys (1500) 1595 seminarie• Grootschool/oratorianencollege

– kapittelschool van Sint-Rombouts (13e eeuw)– 1448 door de stad Mechelen overgenomen aankoop huizen op

Sint-Romboutskerkhof/Lechelstraat– Rector scholarum + 3 ondermeesters (submagistri) 7 klassen– 1559: 4 provisoren van stadswege aangesteld– Ca. 1613: pogingen tot overname door jezuïeten– 1630: overname door oratorianen 1750 nieuw schoolgebouw

Mechelse Grootschool/oratorianencollege

• Sterk gepatroneerd door aartsbisschop• Kweekvijver voor seminarie

J.B. De Noter, 1790 www.beeldbankmechelen.be

Mechelse Grootschool/oratorianencollege

Zicht op voorgevel oratorianencollege, 1750 www.beeldbankmechelen.be

Mechelse Grootschool/oratorianencollege

Bouwaanvraag gevel oratorianencollege, 1782 www.beeldbankmechelen.be

Jezuïeten vs. Grootschool• 1613: na plannen om Grootschool over te nemen, ijveren

jezuïeten voor oprichting eigen college– 9 september 1613: magistraat belooft jaarlijks 1.500 gulden– Brede Raad verzet zich hiertegen

• 5 mei 1615: akkoord met de magistraat voor opening college (1 juli), met jaarlijkse subsidie van 1.000 gulden– Verzet van aartsbisschop Hovius t.v.v. Grootschool– Aartshertogen komen tussen (Willem de Gryspere) akkoord

• ook grootschool krijgt jaarlijkse subsidie van 1.000 gulden• tot 1 januari 1616 kunnen leerlingen vrij van school wisselen

«Die Meesters van beide syden sullen vrintschap, ende correspondentie met elckanderen houden, eenen goede yver inde Jonckheyt verwecken, ende meestelyck gaede slaen, dat diediscipline niet twistich en worden oft met kyven oft met vichten onrust in stadt maecken,ende ingevalle sulcx geschiede, sullen die Autheurs sonder dissimulatie gestraft worden tot exemple van andere» (19 oktober 1615)

Jezuïeten vs. Grootschool• Schoolstrijd blijft constante

– Regelmatig klachten dat jezuïeten akkoord negeren– 1624: pogingen om gymnasium op Leermarkt/Oude Bruul te vestigen veto magistraat beroep Grote Raad + Geheime Raad (1627)

– Relaties met stadsmagistraat vertroebelen intrekking subsidies – Overname Grootschool door oratorianen (1630) bijkomend

twistpunt: jansenisme

• Endspiel– 1773: jezuïeten afgeschaft 20 september alle jezuïetencolleges in

Oostenrijkse Nederlanden gesloten– In Mechelen wordt geen Voorlopig/Koninklijk College ingericht– Oratorianencollege neemt onderwijstaak in Dijlestad over???– 1796/1797: oratorianencollege afgeschaft + oratorianen verdreven

Jan Berchmans: van Diest naar Mechelen

Haymo Timmermans

Frans van Groenendonk

Wouter van Stiphout

• ° 1599, Diest• vader deken schoenmakers• tantes begijnen • 1605: begijnhofschool Diest• 1608: Latijnse school Diest

Frans Boels

Mathias Hovius

DIEST MECHELEN

Jean de Froidmont

• beschermheer grootschool• °1595 (groot)seminarie

• 1615: opening gymnasium• Berchmans naar jezuïeten• 1616: intrede in novicaat• 1618: filosofie > Antwerpen• +1622 Rome

Jezuïeten

Jan Berchmans: van Diest naar Mechelen

Haymo Timmermans

Frans van Groenendonk

Wouter van Stiphout

• ° 1599, Diest• vader deken schoenmakers• tantes begijnen • 1605: begijnhofschool Diest• 1608: Latijnse school Diest

Frans Boels

Mathias Hovius

DIEST MECHELEN

Jean de Froidmont

• beschermheer grootschool• °1595 (groot)seminarie

• 1615: opening gymnasium• Berchmans naar jezuïeten• 1616: intrede in novicaat• 1618: filosofie > Antwerpen• +1621 Rome

Jezuïeten

Op de schoolbanken

Ratio Studiorum (1599)

• Codex van het jezuïetenonderwijs• Uniform onderwijssysteem voor alle

jezuïetencolleges • Samenhangend pedagogisch geheel

- jaarklassensysteem (modus parisiensis)- regelmatige evaluatie- onderlinge wedijver (aemulatio)- permanent toezicht en straf- mutueel of onderling onderwijs

• Klassieke talen en godsdienstonderricht Homo pius et eloquens

Personeelsbezetting jezuïetengymnasium

Jaarklassensysteem of modus Parisiensis

1. Retorica (eloquentia) + Dialectica2. Poësis (classis humanitates)3. Syntaxis (tertia/suprema classis grammatices)4. Grammatica (secunda/media classis grammatices)5. (Grote) Figuren (prima/infima classis grammatices)6. Kleine figuren (of Rudimenta = voorbereidend jaar)

Een dag op school …

• 7.00 u.: eerste belsignaal– Lessen opzeggen– verbetering huistaken

• 7.15 u.: tweede belsignaal• 7.30 u.: derde belsignaal begin ochtendles• 10.00 u.: eucharistieviering• Middagmaal• 13.00 u.: eerste belsignaal• 13.15 u.: tweede belsignaal• 13.30 u.: derde belsignaal begin namiddagles• 16.30 u.: einde lessen

Vaste jaarcyclus

Kerstverlof

CarnavalToneelvoorstelling

Paasverlof

Halfweg september

Eindexamens (compositiones)

Plechtige prijsuitreiking

Toneelvoorstelling

1 oktoberBegin schooljaar

Jezuïetenpedagogiek• Passieve én actieve kennis van Latijn (Grieks)

– themata en stijloefeningen (schriftelijk), disputatio, declamationes of exercitationes scholasticae, toneelopvoeringen (mondeling)

– Verboden volkstaal te gebruiken

• Stimuleren van de onderlinge wedijver tussen leerlingen– Opdeling klassen in rivaliserende kampen (Romeinen/Byzantijnen)

met eigen hiërarchie (imperator, consul, senator, censor, decurion)– Concertationes

• Regelmatige evaluatie voortgang leerlingen– Dagelijks opvragen huistaken + overhoren lessen door decuriones– Maandelijkse of tweemaandelijkse compositiones pro imperio– Jaarlijkse eindexamens

Jezuïetenpedagogiek• Mutueel of onderling onderwijs• Geraffineerd systeem van permanent toezicht en straf

– Signum linguae vernaculae– Signum moris– Lijfstraffen gematigd, strafstudie kwam praktisch niet voor, strafwerk

(thuis) moest nuttig en leerzaam zijn, vernederingsstraffen– Studieprefect verantwoordelijk voor bepalen en uitvoeren strafmaat

• Permanente godsdienstbeleving en -onderricht– dagelijkse catechismusles, dagelijkse mis, wekelijkse verplichting ter

communie te gaan, minstens 1 keer per maand naar de biecht– Maria-sodaliteiten (extra-curriculair)

Jezuïetenpedagogiek• Collegehoogdagen

– Publieke toneelopvoeringen + plechtige prijsuitreikingen– Tentoonstellingen van werkstukken leerlingen of affixiones– Deelname aan processies, cavalcades, inhaling van primussen,

(kerkelijke) hoogwaardigheidsbekleders enz.

Teloorgang jezuïetenonderwijs

Teloorgang jezuïetenonderwijs (18e eeuw)

• Toenemende kritiek op niet-utilitair karakter van jezuïetenonderwijs– Exclusieve studie klassieke talen = wereldvreemd – Aanpassingen: geschiedenis en aardrijkskunde worden

zelfstandige vakken + groter aandeel mathematica

• Dalende leerlingenaantallen– Grotere concurrentie van Latijnse scholen in kleinere steden

(oratorianen en seculiere colleges)– Opkomst alternatieven voortgezet onderwijs: Franse school

• 20 september 1773: sluiting jezuïetencolleges in Oostenrijkse Nederlanden

Leerlingenaantal jezuïetencollege Antwerpen

Bron: Put, E. en Wynants, M. De jezuïeten in de Nederlanden en het prinsbisdomLuik (1542-1773). Dossier bij de gelijknamige tentoonstelling in het Algemeen Rijksarchief te Brussel. Educatieve Dienst. Dossier. Tweede Reeks 5. Algemeen Rijksarchief en Rijksarchief in de Provinciën. Brussel, 1991