Lesmateriaal Periode 1Algemene natuurwetenschappenSt. Bonifatiuscollege, Utrechtbronnenboek: Solar vwo, 2e editieSchooljaar 2010–2011 – 4 vwo en 5 havo

De plaats van ANW Natuurwetenschap en onderzoek

De vijf ANW-vragen: Hoe beïnvloeden natuurwetenschap, techniek en

samenleving elkaar? Hoe pas je natuurwetenschappelijke kennis toe? Hoe ontstaat natuurwetenschappelijke kennis? Hoe weet je wat waar is? Mag alles wat kan? Hoe bepaal je jouw standpunt?

naam:

klas:

Probleem of onderzoeksvraag

Bekende kennis en theorie

HypotheseNieuwe theorie?

ConclusieHypothese fout/goed

Eerdere waarnemingen en resultaten

Experimenten resultaten

Paul Boddeke, Frank Holtslag, Lodewijk Koster, Dinesh Pandayen Anton van Veghel

2

Leswijzer Periode 1 – de plaats van ANW, Natuurwetenschap en onderzoek

datum Presentatie klassikaal Zelfstandig / groep

1Inleiding: Waar gaat ANW over? 1 t/m 4

PO1a

2Inleiding: De vijf ANW-vragen 5 t/m 11

3Natuurwetenschap en de maatschappijIndividuele opdracht (optioneel)

12 t/m 1617 en 18

4Natuurwetenschap en de maatschappijNatuurwetenschap en onderzoek

19 t/m 2223 t/m 27

5 Natuurwetenschap en onderzoek 28 t/m 38

6De natuurwetenschappelijke methode 39 t/m 44

7Zelf een onderzoek uitvoerenBedenken onderzoeksplan

PO 1b voorbereidenSchrijven onderzoeksplan

8 Inzetten van het experiment

9Hoe geloofwaardig is een onderzoek 45 t/m 51

10Bekijken resultatenVoorbereiden presentatieSchrijven verslag

Voorbereiden presentatieSchrijven verslag

11 Presentaties PO1b Inleveren verslag

12 Voorbeeld: kraamvrouwkoorts 52 t/m 58

13Reguliere en alternatieve geneeskunde 59 t/m 71

Manier van werken: Bij ANW werken we steeds uit deze leerlingenbundel. De methode SOLAR is daarbij ons bronnenboek. Deze bestaat uit twee delen. Naast de exemplaren in het lokaal voor gebruik tijdens de les, staan er ook in de mediatheek enkele exemplaren. Actuele artikelen worden verspreid via een krantje Natuurwetenschappen-in-het-nieuws.Deze leerlingenbundel is opgebouwd rond kernvragen. Deze vragen geven de kern en zo het doel van de les aan. Wij raden je aan om deze kernvragen pas te beantwoorden nadat je de betreffende paragraaf hebt gemaakt. Pas na het maken van de ‘gewone’ opdrachten, kun je een antwoord geven op die kernvragen. Bij elkaar geven deze antwoorden een goede samenvatting van de toets stof. Bij de toets mag je deze bundel gebruiken.

Onderdelen PTA Inhoud gewicht

Toetsen T1, T2 en T3 Bundel en de lesinhoud van de betreffende periode

3 x 4

PO1, PO2 en PO3 Elke PO bestaat uit deelopdrachten 3 x 2

PO4 Presentatie over actuele artikelen 2

TOETS: Bij de toets mag je deze bundel gebruiken, met daarin uitsluitend met de hand geschreven antwoorden.

3

Periode 1 – De plaats van ANW 4

De plaats van ANW1 Inleiding: Waar gaat ANW over?

ANW wordt meestal gezien als een combinatievak van natuurkunde, scheikunde en biologie. Maar dat is het niet. Wat is het dan wel?ANW staat voor algemene natuurwetenschappen. De onderwerpen die aan bod komen, zijn afkomstig uit de ‘natuurwetenschappen’ (biologie, natuurkunde en de scheikunde). Het woord ‘algemeen’ betekent dat het gaat over onderwerpen die voor iedereen belangrijk zijn. Natuurwetenschappelijke kennis heeft namelijk een grote invloed op ons (dagelijks) leven. En in een notendop is dát waar ANW over gaat: onderwerpen uit de natuurwetenschappen die invloed hebben op jou als individu en op de maatschappij in het algemeen.

Kernvraag 1 Over welke onderwerpen gaat ANW? Waarom zijn die onderwerpen gekozen?

Kernvraag 2 Om welke 3 redenen is actualiteit bij ANW zo belangrijk?

Natuurwetenschap in bewegingVijfentwintig jaar geleden was je nog niet geboren, maar je ouders zaten waarschijnlijk in de schoolbankjes. De wereld zag er beslist anders uit dan nu, en niet alleen omdat het veel drukker is geworden. In de afgelopen 25 jaar zijn er tal van dingen ontstaan, vaak door toepassing van natuurwetenschappelijke kennis.

1 Noem enkele producten die er 25 jaar geleden niet waren, en waar nu bijna iedereen mee te maken heeft, en die ontstaan zijn dankzij natuurwetenschappelijke kennis.

De vorige vraag laat zien dat door toedoen van natuurwetenschappers in relatief korte tijd veel kan veranderen in de maatschappij. Hiernaast zie je twee voorbeelden van natuurwetenschappelijke ‘doorbraken’ die 25 jaar geleden wereldnieuws werden.

Periode 1 – De plaats van ANW 5

Het jaar 1985

Op 30 oktober 1985 wordt de Amerikaanse Space Shuttle Challenger gelanceerd met aan boord de eerste Nederlandse astronaut Wubbo Ockels (1946).

Maar de natuurwetenschap staat niet stil. Dagelijks worden nieuwe dingen ontdekt, of wordt bestaande kennis omgezet in nieuwe toepassingen. Dagelijks word je geconfronteerd met natuurwetenschappen, of je nu wil of niet. Ook vandaag of morgen kan een nieuwe doorbraak wereldnieuws zijn!!

Onderwerpen bij ANW Een goede indruk van de onderwerpen die bij ANW aan de orde komen, krijg je als je door een recent exemplaar van de ANW-krant NATUURWETENSCHAP IN HET NIEUWS bladert. Alle natuurwetenschappelijke artikelen zijn gerubriceerd in vier hoofdonderwerpen. Deze hoofdonderwerpen zullen ook de onderwerpen zijn die je bij de lessen ANW langs zult zien komen.

2 Noem de natuurwetenschappelijke hoofdonderwerpen die in NATUURWETENSCHAP IN HET NIEUWS aan bod komen.

1.2.3.4.5.

3 Probeer in een aantal zinnen duidelijk uit te leggen waarom juist deze hoofdonderwerpen zijn uitgekozen voor ANW.

4 Probeer van elk van de vier hoofdonderwerpen in één zin duidelijk aan te geven wat de invloed kan zijn op jou of op de maatschappij.

1.

2.

3.

4.

5.

ANW en actualiteitActualiteit speelt een belangrijke rol binnen ANW, en dat is niet alleen omdat de onderwerpen van ANW vaak in het nieuws zijn.

Periode 1 – De plaats van ANW 6Actueel onderwerp: Zenuwcellen gekweekt uit stamcellen

Het Amerikaanse computerbedrijf Intel presenteert de eerste 32-Bit-CPU de 80386. Op basis van deze processor zullen geavanceerde (home-) computersystemen worden ontwikkeld.

De actualiteit laat ook zien dat de wetenschap nog lang niet ‘klaar’ is. Van sommige gebieden, zoals de werking van de hersenen, weten we eigenlijk nog maar heel weinig. Daarnaast kunnen de ontdekkingen van vandaag een grote invloed hebben op jouw toekomst, net zoals de huidige samenleving is gebouwd op eerdere ontdekkingen. Er zijn ook vaak discussies over nieuwe ontwikkelingen, omdat niet iedereen het ermee eens is. Denk daarbij aan voorbeelden als klonen en genetische manipulatie.

PO1aGroepsopdracht2 tot 6 personen Actualiteit

Iedereen selecteer thuis vier artikelen uit ‘NATUURWETENSCHAP IN HET NIEUWS’:

I. Eén artikel over een onderwerp dat volgens jou van grote invloed kan zijn op jouw toekomst.

II. Eén artikel dat gaat over een onderwerp waarbij grote verschillen van mening bestaan.

III. Eén artikel dat gaat over een nieuwe (spraakmakende) ontdekking.

IV. Eén artikel dat het minst past bij ANW.

Print deze artikelen uit en neem ze mee naar school.

Laat elkaar de geselecteerde artikelen lezen en selecteer per groepje:

o het artikel met de grootste invloed op jullie toekomst. o het artikel met de grootste verschillen van mening. o het artikel met de meest spraakmakende nieuwe

ontdekking.o het artikel dat het minst past bij ANW.

Maak in de volgende les deze groepsopdracht af . Dat betekent dat je de 3 geselecteerde artikelen inlevert + de handgeschreven antwoorden op de vragen die je hieronder kunt vinden. Afhankelijk van je docent kan het zijn dat je de opdracht ook via de elo in kunt leveren. Let op: schrijf jullie antwoorden zo uitgebreid mogelijk op, maar houdt het relevant.

Schrijf bij artikel I duidelijk op wat de invloed van de inhoud van het artikel is op het dagelijks leven is, of hoe het je (dagelijks) leven verandert.

Schrijf bij artikel II duidelijk op welke groepen mensen tegenover elkaar staan en welke mening deze groepen mensen hebben. Noteer ook jullie groepsmening.

Schrijf bij artikel III duidelijk op waardoor het onderzoek (of de ontdekking) volgens jullie spraakmakend is. Geef aan hoe het jullie dagelijks leven zal veranderen.

Schrijf bij artikel IV duidelijk op om welke reden het niet goed past bij ANW.

Vermeld tenslotte ook welke artikelen het niet geworden zijn, en geef per artikel kort aan waarom niet.

PO4Groepsopdracht

Periode 1 – De plaats van ANW 7

2 tot 3 personen Nieuwsflits!Iedere leerling maakt in de loop van het jaar drie toetsen en vier PO’s. De PO’s doe je soms alleen, soms met een aantal medeleerlingen.

PO4 heet ‘Nieuwsflits!’ en de opdracht is om in een bepaalde week van dit schooljaar bij te houden wat het belangrijkste natuurwetenschappelijke nieuws is. Zoals gezegd worden iedere dag nieuwe ontdekkingen gedaan of nieuwe toepassingen bedacht. Jullie gaan die belangrijkste doorbraken bijhouden en presenteren aan de klas door middel van een Powerpoint-presentatie.

Waar deze presentatie precies aan moet voldoen, wordt later in dit schooljaar duidelijk gemaakt, maar het is goed om te weten dat deze PO er aan komt!

Periode 1 – De plaats van ANW 8

De plaats van ANW2 Inleiding: De vijf ANW-vragen

Bij ANW gaat het niet zozeer om de natuurwetenschappelijke kennis zelf, als wel om natuurwetenschappelijke kennis in relatie met de maatschappij. Je zou ANW een soort maatschappijleer van de natuurwetenschappen kunnen noemen.Tijdens de lessen ANW wordt dan ook op een andere manier met natuurwetenschappelijke kennis omgegaan dan bij biologie, scheikunde of natuurkunde. Bij deze vakken staat de kennis zelf centraal.ANW gaat wèl uit van natuurwetenschappelijke onderwerpen, maar je leert daarbij bepaalde vragen te stellen. Deze vragen kun je vinden op de voorkant van deze bundel.

Kernvraag 3 Op welke manier geven de vijf ANW-vragen het verschil aan met de vakken biologie, natuurkunde en scheikunde?

Kernvraag 4 Wat heb je aan ANW? En als je het profiel NG/NT hebt? Of het profiel EM/CM?

De vijf ANW-vragen 1. Hoe beïnvloeden natuurwetenschappen, techniek

en samenleving elkaar?De samenleving verandert voortdurend door de invloed van kennis en toepassingen. Een nieuwe ontdekking kan een grote invloed hebben op jouw toekomst. Soms zijn de rollen omgekeerd, en bepaalt de samenleving welk onderzoek gedaan mag worden, of welke techniek verboden wordt.

2. Hoe pas je natuurwetenschappelijke kennis toe?Nieuwe ontdekkingen leiden vaak tot nieuwe producten of toepassingen, maar dat gaat niet altijd vanzelf. Welk probleem wordt ermee opgelost? Wie heeft er belang bij de toepassing?

3. Hoe ontstaat natuurwetenschappelijke kennis? Hierbij gaat het over de onderzoeker en de manier waarop het onderzoek wordt uitgevoerd. Hoe komt een onderzoeker aan zijn idee? Hoe is het onderzoek opgezet? Wie bepaalt welk onderzoek gedaan wordt?

4. Hoe weet je wat waar is? Soms lees je een bericht en twijfel je over de betrouwbaarheid ervan. Wie heeft het onderzoek uitgevoerd? Welk belangen spelen er bij het resultaat?

5. Mag alles wat kan? Hoe bepaal je jouw standpunt?Niet alle nieuwe ontwikkelingen worden met open armen

Periode 1 – De plaats van ANW 9

ontvangen. Soms ondervinden mensen rechtstreeks nadeel van een nieuwe techniek of wetenschappelijke toepassing, en soms hebben mensen ethische en/of morele bezwaren tegen het toepassen van nieuwe mogelijkheden.

De vijf ANW-vragen en de actualiteitJe gaat nu de vijf ANW-vragen toepassen op een actueel natuurwetenschappelijk thema: het gebruik van stamcellen.

Bekijk het filmpje via de volgende link: http://www.biomedisch.nl/film/embryonale_stamcellen.php

Bekijk ook onderstaand blokje informatie over stamcellen.

Periode 1 – De plaats van ANW 10

Periode 1 – De plaats van ANW 11

5 Leg in één heldere zin uit op welke manier heeft dit stamcel-onderzoek invloed op jouw toekomst (ANW-vraag 1)?

6 Bedenk twee verschillende toepassingen van dit stamcel-onderzoek en geef aan welke groep(en) mensen belang hebben bij deze toepassingen (ANW-vraag 2).

7 Noem een aantal zaken die in het kader van het stamcel-onderzoek onderzocht (moeten) worden (ANW-vraag 3)? (in het filmpje worden er een aantal genoemd)

8 Het stamcelonderzoek wordt onder andere uitgevoerd in het Hubrecht-laboratorium.Bezoek de site van dit laboratorium (http://www.niob.knaw.nl/informatie.html).Lijkt je dit een betrouwbare onderzoeksinstelling (ANW-vraag 4)?Geef een aantal argumenten waarom wel of waarom niet.

9 Bij dit type onderzoek spelen allerlei belangen een rol (ANW-vraag 4). Geef aan welke groepen mensen belang hebben bij dit onderzoek en welke belang zij hebben.

10 Noem een ethische bezwaar tegen dit type onderzoek. Geef ook een voordeel van dit type onderzoek. Weeg voor jezelf af of je dit onderzoek de moeite waard vindt (ANW-vraag 5).Periode 1 – De plaats van ANW 12

Wat wordt bedoeld met een ‘ethisch’ bezwaar?

Bezwa(a)r(en):

Voorde(e)l(en):

Eigen afweging:

11 Welke van de vijf ANW-vragen lijkt jou het meest van toepassing op dit voorbeeld van het stamcel-onderzoek? Beargumenteer je antwoord.

Periode 1 – De plaats van ANW 13

De plaats van ANW3 Natuurwetenschap en de maatschappij

De eerste twee ANW-vragen zijn: Hoe beïnvloeden natuurwetenschappen, techniek en

samenleving elkaar? Hoe pas je natuurwetenschappelijke kennis toe?

Deze vragen geven aan dat natuurwetenschappelijk onderzoek niet losgekoppeld kan worden van wat er in de maatschappij gebeurt. Natuurwetenschappers zijn tenslotte ook mensen die onderdeel uitmaken van die maatschappij. Aan de ene kant beïnvloeden resultaten van natuurwetenschappelijk onderzoek de manier waarop wij (kunnen) leven. Aan de andere kant bepaalt de samenleving welke natuurwetenschappelijk onderzoek gedaan wordt (of gedaan MAG worden).

Kernvraag 5 Welke invloed hebben natuurwetenschappen en techniek op de samenleving?

Kernvraag 6 Welke invloed heeft de samenleving op wetenschap en onderzoek?

Invloed van natuurwetenschappen op de samenlevingIn 2007 is er onder leiding van de natuurkundige Robbert Dijkgraaf een zogenaamde bètacanon opgesteld. Het was een reactie op de canon van de Nederlandse Geschiedenis die eind 2006 werd uitgebracht. Deze canon bevatte alle gebeurtenissen uit de vaderlandse geschiedenis die elke Nederlander zou moeten weten omdat ze van groot belang waren voor het ontstaan van ons land zoals we dat nu kennen.

Wetenschappelijk Nederland vond dat het tijd was voor een bètacanon. Hiermee zou moeten worden benadrukt dat ook de natuurwetenschappen een grote invloed hebben gehad op de maatschappij zoals wij die kennen. “Enige kennis van de exacte vakken en hun geschiedenis is ook een kwestie van cultuur”, aldus Robbert Dijkgraaf.

Periode 1 – De plaats van ANW

Ronald Plasterk

14

Bekijk nu het filmpje van Ronald Plasterk (nu minister van Onderwijs en Wetenschappen) en beantwoord vraag 12, 13 en 14. (http://www.vpro.nl/programma/buitenhof/afleveringen/31489289/items/32543766/media/32549379/ )

(Het filmpje is ook te bekijken via het ANW-lokaal 4V en 5H op de elo in de map ‘Periode 1’).

12 Geef in één of enkele zinnen aan wat de bètacanon inhoudt?

13 Wat is de overeenkomst tussen de bètacanon en de canon van de Nederlandse Geschiedenis?

14 Wat zijn de drie belangrijkste verschillen?

Bekijk het filmpje dat gemaakt is over de wc.http://www.youtube.com/watch?v=jf0Q8t9AW2M(Het filmpje is ook te bekijken via het ANW-lokaal 4V en 5H op de elo in de map ‘Periode 1’).

15 Omschrijf in eigen woorden welke natuurwetenschappelijke kennis nodig is geweest voor de ontwikkeling van de wc.

16 Omschrijf in eigen woorden welke invloed de wc heeft gehad op onze huidige maatschappij.

Periode 1 – De plaats van ANW 15

GroepsopdrachtIndividuele opdracht(optioneel) De bètacanon nader bekeken

In onderstaande opdracht ga je de bètacanon nader bestuderen. Vraag aan de docent of je deze opdracht moet uitvoeren en of deze meetelt als onderdeel van je PO-cijfer.

De bètacanon bestaat uit 50 onderwerpen waarvan men vindt dat ze van grote invloed zijn geweest op de maatschappij van tegenwoordig. Op de site http://extra.volkskrant.nl/betacanon/ kun je al deze onderwerpen terugvinden. Door een onderwerp aan te klikken kun je er van alles over lezen. Waarschijnlijk zullen niet alle onderwerpen jou iets zeggen. In de volgende opdracht ga je één zo’n onderwerp nader bestuderen.

Surf naar http://extra.volkskrant.nl/betacanon/ Bekijk de lijst van 50 onderwerpen. Klik er één aan waarvan je echt geen idee hebt wat het inhoudt. Lees de informatie die er over staat. Maak een samenvatting van de gegeven informatie. Noteer in

enkele zinnen:1. de inhoud van het onderwerp (wat?)2. in welke periode het ontdekt is (wanneer?)3. welke onderzoeken met gedaan heeft (hoe?)4. wat het maatschappelijk belang is (waarom?)

Lever de samenvatting in bij je docent. Vraag naar de mogelijkheid de samenvatting digitaal in te leveren via de elo.

Let op: ook bij deze opdracht geldt dat hoe meer je opschrijft, hoe beter het is. Houd het echter wel to the point en relevant!

17 Vergelijk jouw onderwerp-keuze met je tafelgenoten. Zet met je medeleerlingen de verschillende onderwerpen op volgorde van maatschappelijk belang. Zet het onderwerp met het grootste maatschappelijk belang op nummer 1.

1.2.3.4.5.6.

Motivatie nummer 1:

Periode 1 – De plaats van ANW

De 50 natuurwetenschappelijke onderwerpen in de bètacanon

1. 'Nul staat voor niets' 2. Plaattektoniek: wegdrijven zo snel als een vingernagel groeit 3. De WC 4. De Transistor 5. Energie 6. Darwin 7. Algoritmen – wat we (niet) kunnen berekenen 8. Het Brein 9. De Kernbom 10. Cognitie 11. Quantum 12. Fotosynthese 13. Enzymen 14. Symbolen en Formules 15. Klimaat en Weer 16. De Oerknal 17. Ecosysteem 18. Fout 19. Het Standaardmodel 20. Plastic 21. Periodiek Systeem 22. Pavlovreactie 23. Micro-organismen 24. Newton 25. Levensduur 26. GPS 27. Geld 28. Einstein 29. Catastrofen 30. De Normale verdeling 31. Dijken - werken tegen water 32. Entropie 33. DNA 34. Landbouw 35. Seks 36. Oceaanstromingen 37. Elektromagnetisme 38. Voorouders 39. Beri-beri 40. Avogadro 41. Chaos 42. Robots 43. De computer 44. Het Zonnestelsel 45. Telefoon 46. 9.192.631.770 trillingen in een atoom 47. Taal 48. Techniek en stadsontwikkeling 49. De Fiets 50. Nanotechnologie

16

18 Noem nog 2 onderwerpen die volgens jou ook in de lijst opgenomen moeten worden. Leg uit waarom.

Periode 1 – De plaats van ANW 17

Invloed van de samenleving op de natuurwetenschappenDe resultaten van natuurwetenschappelijk onderzoek hebben een grote invloed op onze huidige samenleving. Wie bepaalt echter welk onderzoek gedaan wordt? Of gaan natuurwetenschappers hun eigen gang? En wie bepaalt wat er met de resultaten van het onderzoek gebeurt?Onderstaand artikel geeft een voorbeeld van hoe de maatschappij randvoorwaarden stelt aan wetenschappelijk onderzoek, of het zelfs verbiedt.

Periode 1 – De plaats van ANW 18

Het stamcellentaboe

NRC, 10 maart 2009

Het besluit van de Amerikaanse president Obama om federale financiering van stamcelonderzoek te hervatten, herinnert aan de situatie in Nederland waar wetenschappers op dit gebied om politiek-religieuze redenen met een handicap zijn opgezadeld.

Anders dan in sommige andere landen, waaronder de VS, is in Nederland het per reageerbuis tot stand brengen van embryo’s louter voor wetenschappelijk onderzoek verboden. Het huidige kabinet heeft dit verbod in 2007 in het regeerakkoord bekrachtigd. Daarmee werd een

situatie bestendigd die al ontstond toen Paars (PvdA, VVD en D66) nog regeerde. De Embryowet die in 2002 van kracht werd, bevatte een verbodsbepaling, maar er was aan toegevoegd dat zij op basis van nieuwe wetenschappelijke inzichten en opvattingen snel (via een Koninklijk Besluit) kon worden ingetrokken. De achtereenvolgende kabinetten-Balkenende hebben van die optie helaas geen gebruikgemaakt. Verwonderlijk is dat niet, want de niet-confessionele meerderheid in het parlement wordt op dit punt onder de duim gehouden door CDA en ChristenUnie die, net als de SGP, menen dat handelingen met embryo’s alleen aanvaardbaar zijn wanneer zij gericht zijn op bijdragen aan het welzijn van het nieuwe menselijke leven, zoals het Kamerlid Wiegman-Van Meppelen Scheppink (ChristenUnie) dat in 2007 in een debat uitdrukte.

Toch gloort er hoop voor patiënten. Het wetenschappelijk tijdschrift Science noemde het eind 2008 de doorbraak van het jaar: het genetisch modificeren van menselijke huidcellen die zo embryonale kwaliteiten ontwikkelen. Japanse stamcelonderzoekers hebben deze techniek ontwikkeld. Staatssecretaris Bussemaker (Volksgezondheid, PvdA) heeft eerder voor de zekerheid laten weten dat zij dergelijke volwassen stamcellen niet als embryo’s beschouwt die onder de Embryowet vallen. En zij besloot eind vorig jaar uitvoering te geven aan een ander onderdeel van het regeerakkoord: het krachtig stimuleren van perspectiefrijk onderzoek naar het gebruik van lichaamsstamcellen. Ze stelde 22,4 miljoen euro beschikbaar voor het onderzoeksprogramma Translationeel Adult Stamcel Onderzoek.

Periode 1 – De plaats van ANW 19

19 Obama’s voorganger, president Bush, heeft jarenlang het stamcelonderzoek verboden. Bush’ standpunt was een politieke keus, maar lijkt ingegeven door de mening van kiezersgroepen die vaak hun stem geven aan Republikeinen. Welke achtergrond hebben deze conservatieve kiezers hoogstwaarschijnlijk en welk type argumenten gebruiken deze mensen om stamcelonderzoek te verbieden?

20 Is welk geval is in Nederland onderzoek met embryonale stamcellen niet mogelijk en in welke geval wél?

21 Is het waarschijnlijk dat het huidige kabinet Balkenende de Embryowet van 2002 gaat verruimen? Hoezo wel of hoezo niet?

22 Noem twee verschillende manieren hoe ‘gewone burgers’ zoals jij ervoor kunnen zorgen of er in Nederland wel of niet aan stamcelonderzoek gedaan wordt.

Periode 1 – De plaats van ANW 20

Wetenschappelijk onderzoek4 Natuurwetenschap en onderzoek

De derde ANW-vraag luidt: Hoe ontstaat natuurwetenschappelijke kennis? Om kennis te ontwikkelen doen wetenschappers aan onderzoek. In deze paragraaf komt aan de orde welke soorten natuurwetenschappelijk onderzoek er zijn, waar in Nederland onderzoek plaatsvindt en waar het geld vandaan komt om onderzoek te financieren.

Kernvraag 7 Welke soorten onderzoek zijn er? En waar vindt het plaats?

Kernvraag 8 Door wie wordt het onderzoek betaald?

Verschillende soorten onderzoekEén manier om onderscheid te maken tussen verschillende soorten onderzoek is te kijken naar het doel van het onderzoek.Er zijn dan twee typen onderzoek:

Fundamenteel wetenschappelijk onderzoekOnderzoek dat vrijwel uitsluitend op nieuwe kennis gericht is, zonder dat daarmee direct een probleem kan worden opgelost of een nieuw product kan worden ontwikkeld, wordt fundamenteel wetenschappelijk onderzoek genoemd.

23 Fundamenteel onderzoek lijkt volgens de beschrijving hierboven niet echt ‘nuttig’ te zijn. Bedenk twee mogelijke redenen waarom toch fundamenteel onderzoek gedaan wordt.

1.

2.

Toegepast wetenschappelijk onderzoekNatuurwetenschappelijk onderzoek kan ook gericht zijn op het ontwikkelen van een nieuw product, het verbeteren van bestaande producten of het oplossen van een algemeen maatschappelijk vraagstuk. Het onderzoek is dan gericht op

Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 21

toepassing van kennis. Dit soort onderzoek wordt toegepast wetenschappelijk onderzoek genoemd.

Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 22

De bovenstaande scheiding tussen fundamenteel en toegepast onderzoek is in praktijk niet altijd duidelijk aan te geven. Een bedrijf dat een bepaald product ontwikkelt, kan dat pas doen als er nieuwe kennis beschikbaar is, en voert dan eerst fundamenteel onderzoek uit.Andersom komt ook voor. Microgolven werden bijvoorbeeld in de Tweede Wereldoorlog al gebruikt in radarapparatuur om vliegtuigen op te sporen. Door een toevallige waarneming (een stuk chocola smelt als het in de nabijheid van een radar wordt gehouden) leidde tot de toepassing van microgolven als hittebron in een magnetron: bestaande kennis leidde toevallig tot een nieuwe toepassing

Nog een voorbeeld staat in onderstaand artikel:

Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 23

Uitzaaiingen kanker door te actief genNRC, 26 augustus 2004

Onderzoekers van het Nederlands Kanker Instituut (NKI) hebben een gen ontdekt dat, als het overactief is, uitzaaiingen van een kanker veroorzaakt.De ontdekking is voorlopig alleen van fundamenteel-

wetenschappelijk belang. Maar inzicht in het ontstaan van uitzaaiingen is belangrijk, omdat kanker vooral een dodelijke ziekte is als de oorspronkelijke, lokaal groeiende tumor uitzaait naar andere plaatsen in het lichaam en daar verder groeit.

Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 24

24 Welke fundamenteel-wetenschappelijke ontdekking wordt in dit artikel genoemd?

25 Tot welke toepassing(en) kan deze fundamenteel-wetenschappelijke ontdekking in de toekomst leiden?

26 Leg in eigen woorden uit waarom fundamenteel onderzoek belangrijk is.

27 Leg de grap van onderstaande cartoon uit met behulp van de begrippen fundamenteel onderzoek en toegepast onderzoek.

Waar vindt onderzoek plaats?

UniversiteitenEen groot deel van het wetenschappelijk onderzoek wordt uitgevoerd op de universiteiten. Universiteiten voeren meestal fundamenteel onderzoek uit, gericht op het vergaren van kennis. Tegenwoordig wordt steeds meer toepassingsgericht onderzoek gedaan. Een voorbeeld is het onderzoek naar klimaatsveranderingen of nieuwe medicijnen.

OnderzoeksinstitutenDaarnaast zijn er tal van grote onderzoeksinstituten zoals het KNMI, TNO, RIVM, FOM, het Nederlands Kanker Instituut en vele andere. Het onderzoek dat hier verricht wordt is deels fundamenteel, deels toegepast. Er zijn ook veel kleine, onafhankelijke en vaak commerciële onderzoeksinstellingen, met Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 25

name op het gebied van milieumetingen. Het onderzoek dat bij deze kleine commerciële instellingen verricht wordt, is vrijwel altijd toegepast.

BedrijvenGrote bedrijven zoals Philips, AKZO of DSM hebben eigen aparte afdelingen waar onderzoek gedaan wordt. Dit onderzoek richt zich op mogelijke commerciële toepassingen. Toch wordt op deze afdelingen verrassend veel fundamenteel onderzoek gedaan. Vaak ontwikkelen deze bedrijven nieuwe producten waarvoor het nodig is om nieuwe (natuurwetenschappelijke) kennis te ontwikkelen.

Wie betaalt het onderzoek?Onderzoek doen kost veel geld. Dit geld kan komen van de overheid. Alle universiteiten in Nederland krijgen van de overheid rechtsreeks geld voor onderzoek. Universiteiten kunnen zelf bepalen aan welk onderzoek ze dit geld willen uitgeven.Ook kan de overheid geld geven aan instanties die het vervolgens als subsidie verder kunnen verdelen. Het NWO (Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek) is zo’n instantie. Onderzoekers (meestal verbonden aan een universiteit of onderzoeksinstituut) kunnen dan een aanvraag indienen om geld te krijgen voor hun onderzoek. Ze sturen dan bij hun aanvraag een helder en goed gemotiveerd onderzoeksplan mee. Het NWO bepaalt welke onderzoeken financieel ondersteund worden.Onderzoek kan ook door het bedrijfsleven worden gefinancierd of door de Europese Unie (EU).

Het gevaar van belangenverstrengelingVoor universiteiten wordt geld uit het bedrijfsleven een steeds belangrijkere inkomstenbron voor het uitvoeren van onderzoek. De overheid stimuleert universiteiten zelfs om actief te zoeken naar dit type geldbronnen.

28 Welk belang heeft de overheid dat universiteiten geld proberen binnen te halen vanuit het bedrijfsleven?

Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 26

Het gevaar van geld afkomstig van bedrijven is dat er belangenverstrengeling ontstaat. Bedrijven willen graag resultaat zien van onderzoek en kunnen dan eisen stellen aan de manier waarop resultaten geïnterpreteerd en gebruikt worden.De KNAW, de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen, maakt zich grote zorgen om deze vorm van financiering van onderzoek, en gaat daarom een keurmerk invoeren (zie artikel hieronder).

Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 27

De zuivere waarheid krijgt een keurmerkKNAW wil onderzoekers gaan beschermen tegen toenemende druk van derden om resultaten te verfraaienVolkskrant, 29 oktober 2005

Een iets positievere toon en er komt vervolgonderzoek, zegt de opdrachtgever. Zo raakt de wetenschappelijke integriteit in het geding. Het KNAW stelt daarom een `Verklaring, van wetenschappelijk onafhankelijkheid' voor. Wetenschap op bestelling heet het jongste advies van de KNAW, de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Het gaat over de druk die opdrachtgevers uitoefenen op wetenschappers om onwelgevallige re-sultaten om te buigen tot minder negatieve uitkomsten of onderzoek in de la te laten verdwijnen. Een

fenomeen dat toeneemt doordat publiek gefinancierde onderzoeksinstituten steeds afhankelijker zijn van externe opdrachten.Af en toe komen er excessen naar buiten, maar het gros van de machinaties en manipulaties blijft verborgen. Vaak gaat het om subtiele druk. Zoals de opdrachtgever die het jammer vindt dat er ook geen klein positief punt uit de data te halen valt, omdat hij anders een vervolgonderzoek had willen subsidiëren. Wetenschappelijk onderzoek behoort compromisloos te zijn in methoden, gegevensverzameling en conclusies. Steeds meer tijdschriften vragen auteurs hun financieringsbron te geven en te verklaren dat er geen belangenconflicten zijn. Niet in elk vakgebied is dat gebruikelijk. Daarom stelt de KNAW een 'Verklaring van wetenschappelijke onafhankelijkheid' voor. Voor wie wil dat zijn studie als onafhankelijk, betrouwbaar en wetenschappelijk, wordt aangemerkt.Belangrijk ook is dat opdrachtgevers zich achter de onafhanke-lijkheidsverklaring stellen. Te beginnen

met de overheid.`De door ministeries gehanteerde algemene bepalingen voor onderzoek stellen dat de opdrachtgever bepaalt wat en wanneer wordt gepubliceerd.'Bensing is bezorgd over de toekomst van het gezondheidsonderzoek. `Door de privatisering dreigt veel onderzoek te worden tot kennis in handen van concurrerende zorgverzekeraars. Daardoor komt steeds meer onderzoek onder geheimhoudingsclausules, terwijl het wordt gefinancierd met publiek geld. Dat belemmert de democratische controle op de zorg.'Onderwijsminister Van der Hoeven ondersteunt de `Verklaring van wetenschappelijke onafhankelijkheid', zei ze donderdag bij het in ontvangst nemen van het KNAW-advies. Ze gaat universiteiten en onderzoeksinstellingen vragen de verklaring toe te passen bij al hun contractonderzoek. Ze verklaarde de verklaring ook van toepassing op al het contractonderzoek in opdracht van haar ministerie. En ze gaat haar collega's van andere ministeries overhalen om ook met de verklaring te werken.

Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 28

29 Wat houdt de ‘Verklaring van wetenschappelijke onafhankelijkheid’ in?

30 Geldt deze verklaring alleen voor bedrijven of ook voor de overheid?

31 Wat zou er volgens het artikel kunnen gebeuren met resultaten die slecht zijn voor het bedrijf dat het onderzoek heeft laten uitvoeren?

De KNAW maakt zich niet voor niets zorgen. In de media verschijnen de laatste tijd steeds vaker berichten over onderzoeksfraude, bijvoorbeeld vanuit de farmaceutische industrie waar met medicijnen veel geld wordt verdiend. Het is ook niet zo verwonderlijk dat een farmaceutisch bedrijf graag zijn ontwikkelingskosten (van soms wel één miljard euro!) van een medicijn snel wil terugverdienen.

Het artikel op de volgende bladzijde is daar een voorbeeld van.

Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 29

`Merck knoeide met studie Vioxx'NRC, 9 december 2006

ROTTERDAM, 9 DEC.  Het Amerikaanse farmaceutische bedrijf Merck heeft vijf jaar geleden bewust gegevens over hartaanvallen weggelaten uit een omvangrijke studie naar bijwerkingen van het reumamedicijn Vioxx. Dat schreef het invloedrijke medische tijdschrift The New England Journal of Medicine gisteren in een officiële alarmmededeling.

Volgens het blad leidde de weglating tot onjuiste conclusies, waarbij het risico van Vioxx werd onderschat. Het tijdschrift publiceert dit type mededelingen alleen als er sprake is van ,,aanzienlijke twijfel over de oprechtheid of integriteit'' van een wetenschappelijke studie die eerder in het tijdschrift verscheen. Dit is een zeer uitzonderlijke maatregel.Merck haalde het reumamedicijn Vioxx in oktober vorig jaar van de markt, omdat uit onderzoek bleek dat het een verhoogde kans gaf op een hartaanval. Wetenschappers uitten een maand later in het medische tijdschrift The Lancet al scherpe

kritiek op het onderzoek naar bijwerkingen dat Merck had uitgevoerd, omdat het bedrijf al in 2000 over de hartaanvallen had kunnen weten.De redactie van The New England Journal of Medicine meent dat gegevens over 3 van 12 hartaanvallen bij patiënten die Vioxx slikten, uit een oorspronkelijk artikel zijn gewist. Dat gebeurde vlak voordat de publicatie bij het blad werd ingediend, zo zou blijken uit onderzoek van een computerdiskette. Merck zegt dat de gegevens over de 3 hartaanvallen weggelaten zijn, omdat ze buiten de afgesproken duur van de studie vielen.

Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 30

32 Op welke manier heeft het bedrijf Merck het onderzoek naar het reumamedicijn beïnvloed?

33 Op welke manier verdedigt het bedrijf haar handelswijze?

34 Waarom heeft het bedrijf dan toch het medicijn van de markt gehaald?

NobelprijsDe Nobelprijs is een jaarlijkse geldprijs voor wetenschappers die een opmerkelijke prestatie hebben geleverd op het gebied van de Natuurkunde, Scheikunde, Fysiologie of Geneeskunde, Letterkunde, Economie en bevordering en behoud van de Vrede. Het gaat meestal om ontdekkingen of theorieën die geleid hebben tot nieuwe inzichten. De prijs geldt in de hele wereld als de grootste wetenschappelijke onderscheiding. De prijs is bij testamentaire beschikking ingesteld door de schatrijke Zweedse industrieel Alfred Nobel. De prijs, tegenwoordig 10 miljoen Zweedse kronen (ca. 1,1 miljoen euro), is bedoeld ter ondersteuning van verder onderzoek, zonder dat de prijswinnaar zich met de financiering daarvan hoeft bezig te houden.

De laatste Nederlandse Nobelprijswinnaars waren de natuurkundigen Gerardus ‘t Hooft (rechtsboven) en Martinus Veltman (linksonder), die in 1999 de prijs kregen voor een theoretische ontdekking die zij in 1971 gedaan hadden.

35 Uit de tekst hierboven kun je afleiden dat de Nobelprijs meestal uitgereikt wordt voor fundamenteel onderzoek. Citeer de woorden uit de tekst waaruit dit blijkt en leg dit uit.

Het geld dat met het verkrijgen van de Nobelprijs verdiend wordt, is helemaal niet zo veel vergeleken met het geld dat bedrijven vaak in een onderzoek steken.

36 Welk belangrijk voordeel heeft het dan voor een wetenschapper om geld via de Nobelprijs te krijgen in plaats van geld via een bedrijf?

Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 31

37 Voor welke ontdekking zou jij een Nobelprijs geven? Licht je antwoord toe.

38 Ontwerp hieronder een postzegel over jouw winnende ontdekking. Duidelijk moet zijn waardoor deze ontdekking de

Nobelprijs heeft verdiend.

Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 32

Wetenschappelijk onderzoek5 De natuurwetenschappelijke methode

Om kennis te ontwikkelen doen wetenschappers dus aan onderzoek. Er bestaan internationaal afspraken over de manier waarop onderzoek gedaan moet worden. Daarbij staan drie begrippen centraal: theorie, hypothese en experiment.

Kernvraag 9 Hoe werkt natuurwetenschappelijk onderzoek?

Kernvraag 10 Waarom zijn theorie én experiment zo belangrijk voor goed onderzoek?

Kernvraag 11 Waarom is een goede hypothese belangrijk voor goed onderzoek?

Theorie en experimentBij goed natuurwetenschappelijk onderzoek zoals dat tegenwoordig wordt uitgevoerd, spelen theorie én experiment een belangrijke rol. Je zou kunnen zeggen dat een experiment bewijst dát iets op een bepaalde manier werkt. Een theorie geeft de achterliggende verklaring waaróm het op een bepaalde manier werkt. Goed wetenschappelijk onderzoek dat in vaktijdschriften wordt gepubliceerd, voldoet vaak aan deze twee voorwaarden: ze zijn theoretisch goed onderbouwd én ze worden ondersteund door middel van goed opgezette experimenten.

In reclames wordt tegenwoordig vaak geschermd met opmerkingen als ‘wetenschappelijk onderzoek heeft uitgewezen dat…’. Voor een leek is vaak slecht te beoordelen in hoeverre het om ‘goed’ wetenschappelijk onderzoek gaat. Lees als voorbeeld het hiernaast afgebeeld stukje tekst. Het is afkomstig van de website van l’Oréal, een bedrijf dat zich gespecialiseerd heeft in allerlei lichaamsverzorgingsproducten.

39 Leg in enkele zinnen uit in hoeverre het onderzoek van Biotherm jou overtuigt van de werking van het product? Gebruik daarbij de informatie uit de tekst hiernaast.

Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 33

BIOTHERM

Biotherm werd in 1950 opgericht en biedt een uitgebreide lijn lichaamsverzorgingsproducten.Biotherm is ontstaan na de ontdekking van een verbazingwekkend actief ingrediënt dat werd gevonden in de thermaalbronnen diep in het hart van de Franse bergen: Puur Plankton Thermaal Extract, een natuurlijke substantie die essentiële sporenelementen, mineraalzouten en vitamines bevat. Na 20 jaar onderzoek heeft Biotherm een exclusieve biologische productietechniek gepatenteerd om dit echte bronwaterconcentraat te distilleren in zijn puurste, meest actieve vorm.

Biotherm-producten combineren de uitzonderlijke kalmerende, herstellende en stimulerende eigenschappen van Puur Plankton Thermaal Extract, met pure, natuurlijke, bioactieve ingrediënten, voor op maat gemaakte schoonheidsresultaten.Biotherm is het voorkeursmerk geworden voor vrouwen en mannen die behalve een zichtbaar zuivere huid die straalt van vitaliteit, ook innovatieve cosmetica willen die past bij hun gemoedstoestand en hun leefwijze.

De natuurwetenschappelijke methodeDe vraag of het onderzoek naar de Biotherm-producten op de juiste wijze is uitgevoerd, is eigenlijk niet te beantwoorden. Daarover worden op de website geen gegevens gepubliceerd.

Voor consumenten is dit waarschijnlijk ook niet heel erg belangrijk. Voor hen geldt wellicht dat de uitstraling of de reputatie van het bedrijf veel belangrijker is bij de aanschaf van dergelijke producten.

Toch is het goed om te weten dat je in natuurwetenschappelijke kringen alléén ‘geloofd’ wordt als je op een goede manier gebruik maakt van theorie en experiment om je beweringen te ondersteunen. Wetenschappers maken daarbij vaak gebruik van de zogenaamde ‘natuurwetenschappelijke methode’, een begrip dat je ook in veel schoolboeken zult tegenkomen. Het lijkt dan alsof alle natuurwetenschappers op dezelfde manier werken, en dat kennis alleen op die manier tot stand komt. Dat blijkt absoluut niet het geval te zijn. Toch is het wel handig om eens naar een schema van de natuurwetenschappelijke methode te kijken.

De wetenschappelijke methode houdt in dat de volgende stappen worden doorlopen bij het vergaren van kennis: Formuleer een probleem of een vraag over een fenomeen dat je

wilt beschrijven (onderzoeksvraag). Verzamel gegevens (uit boeken of eerder gedane

waarnemingen), en doe eventueel een aantal proefmetingen. Denk na over de verzamelde gegevens en metingen en verzin

een hypothese die de metingen en andere gegevens kan verklaren.

Voorspel op basis van de hypothese iets dat je nog niet eerder hebt gemeten (voorspelling: “Als… , dan…”).

Controleer of test dat de voorspellingen uitkomen door de juiste nieuwe metingen uit te voeren (experiment).

Evalueer of de hypothese juist kan zijn (conclusie). Als niet alle voorspellingen uitkomen, dan was de hypothese onjuist. Vorm in zo'n geval een nieuwe hypothese (pijl A). Als de voorspellingen juist waren, maak dan meer voorspellingen en test de hypothese nog meer. Als die ook kloppen, mag je aannemen dat de theorie klopt (pijl B).

40 Om welke reden is een goede hypothese belangrijk voor goed onderzoek?

41 Omschrijf het verschil tussen een ‘voorspelling’ en een ‘hypothese’.

Het schema hiernaast is een model; een vereenvoudiging van de werkelijkheid. Vaak gaat de ontwikkeling van theorie en

Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 34

Probleem of onderzoeksvraag

Bekende kennis en theorie

HypotheseNieuwe theorie?

ConclusieHypothese fout/goed

Eerdere waarnemingen en resultaten

Experimenten resultatenNieuwe theorie?

A

B

experiment tegelijkertijd door verschillende onderzoeksgroepen over de wereld. Of ontdekt de onderzoeker tijdens het experiment iets nieuws, en past daarop zijn onderzoek aan. Soms ontstaat een ontdekking ‘toevallig’ tijdens een experiment (zo is bijvoorbeeld penicilline ontdekt, zie kader hiernaast).

Lees het stuk over Fleming en beantwoord dan vraag 43, 44 en 45.

Zo'n 75 jaar geleden, in 1928, stuitte de Schotse Sir Alexander Fleming (zie foto) bij toeval op een stof die de groei van bepaalde bacteriestammen verhindert. Voor deze revolutionaire ontdekking van penicilline, het antibioticum waarmee de mens de biologische strijd tegen de bacterie opende en sindsdien miljarden infecties de kop indrukte, kreeg Fleming - samen met twee collega-onderzoekers - in 1945 de Nobelprijs.

Sir Alexander Fleming, professor aan St. Mary's Hospital Medical School van London University, was al vroeg in zijn medische leven geïnteresseerd in bacteriën en antiseptische (bacteriedodende) middelen. In de nazomer van 1928 deed hij tijdens onderzoek aan stafylokokken - bacteriën die huidinfecties kunnen veroorzaken - een vreemde ontdekking. In een van de petrischalen op zijn werktafel waarin hij stafylokokken kweekte, was een schimmel gegroeid. Rond die schimmel, zag Fleming, was een bacterievrije zone gevormd en hij concludeerde dat de bacteriën waren opgelost door de druppels gele vloeistof die de schimmel had uitgescheiden. 

Tijdens vervolgexperimenten constateerde de Schotse bacterioloog dat de schimmelcultuur de groei van de bacteriën verhinderde, zelfs als het concentraat achthonderd keer was verdund. Fleming doopte de bacteriedodende substantie 'penicilline', naar de naam van de schimmel: Penicillium chrysogenum.  Pas in 1944 slaagden scheikundigen van Amerikaanse farmaceutische bedrijven erin penicilline in grote hoeveelheden te produceren, zodat het bruikbaar werd als geneesmiddel. Dat dit zo lang duurde, kwam omdat penicilline nogal labiel is en goed oplosbaar in water - en daardoor moeilijk chemisch te zuiveren of te concentreren. Tegen het eind van de Tweede Wereldoorlog werd penicilline op grote schaal ingezet voor de behandeling van gewonde soldaten. In 1945 kregen Sir Fleming en zijn collega's Sir Howard Florey (arts) en Ernst B. Chain (chemicus) de Nobelprijs voor hun revolutionaire ontdekking van het 'eerste' antibioticum.  

42 Formuleer de onderzoeksvraag die hoort bij de vervolgexperimenten van Fleming.

43 Formuleer een hypothese als antwoord op de onderzoeksvraag van Fleming.

Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 35Foto van een kweekschaal van Fleming. Bovenin zie je duidelijk een grote schimmel. Daar omheen groeien geen bacteriekolonies (de kleinere witte cirkeltjes).

44 Formuleer een voorspelling die volgt uit de hypothese van Fleming (een voorspelling heeft altijd de structuur “Als……, dan……”!!)

Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 36

Wetenschappelijk onderzoek6 Hoe geloofwaardig is een onderzoek?

De vierde ANW-vraag is: Hoe weet je wat waar is? Deze vraag gaat over de geloofwaardigheid van de uitkomsten van een onderzoek. Soms lees je een bericht over de uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek en twijfel je over de betrouwbaarheid ervan. Misschien verwacht je dat de kennis die voortkomt uit wetenschappelijk onderzoek goed in elkaar steekt, dat het wel waar moet zijn, maar dat is niet altijd het geval. Het is niet eenvoudig om te beoordelen wat waar is.

Kernvraag 12 Hoe kun je beoordelen of een onderzoek goed is opgezet? Wanneer ‘geloof’ je het resultaat van een onderzoek?

Kernvraag 13 Wanneer ‘geloof’ je een onderzoeker?

Betrouwbare onderzoeksopzetAls een onderzoeker de resultaten van zijn onderzoek in een wetenschappelijk tijdschrift publiceert dan beschrijft hij ook in details hoe het onderzoek is opgezet en uitgevoerd. Dat is belangrijk omdat wetenschappers elkaar controleren. Elke andere wetenschapper (die in hetzelfde vakgebied werkzaam is) mag proberen de conclusie van het onderzoek onderuit te halen, door bijv. het tegendeel te bewijzen. Of aan te tonen dat het onderzoek onzorgvuldig of niet valide is uitgevoerd.Een betrouwbare opzet van het onderzoek is dus erg belangrijk, en dat gaat veel verder dan de natuurwetenschappelijke methode. Uiteraard hoort bij een goed onderzoek een hypothese die toetsbaar is. Daarnaast zijn er nog wel enkele andere factoren te noemen waaraan je kunt beoordelen of een onderzoek goed is opgezet:

Het experiment is zo beschreven dat het door onderzoekers over de hele wereld herhaald kan worden.

Het onderzoek is gebaseerd op een groot aantal metingen, zo mogelijk met een controlegroep (ook wel blanco of blancogroep genoemd). De metingen zijn gedaan over een groot meetgebied.

Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 37

Bij het onderzoek is geïnventariseerd welke andere factoren of omstandigheden van invloed kunnen zijn op datgene wat onderzocht wordt.

De omstandigheden waaronder het onderzoek gedaan is zijn tijdens het onderzoek constant gebleven, of er is gecontroleerd of die omstandigheden invloed zouden kunnen hebben.

45 Leg uit dat het belangrijk is dat het experiment zo beschreven is dat het door andere onderzoekers herhaald kan worden.

46 Waarom is het belangrijk dat een experiment gebaseerd is op een groot aantal metingen?

47 Leg uit wat een controlegroep is en wat het belang hiervan is?

48 Waarom is het belangrijk dat de omstandigheden waaronder het onderzoek gedaan is, constant zijn gebleven?

Geloofwaardig onderzoekspublicatieAls een onderzoeksinstelling de resultaten van een onderzoek publiceert in een (wetenschappelijk) tijdschrift dan wil dat nog niet zeggen dat iedereen de uitkomst gelooft. Dat geldt ook voor artikelen in de krant waarin staat dat ‘uit wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat ….’. Hoe kun je nu beoordelen of de resultaten betrouwbaar zijn? Bij een wetenschappelijk tijdschrift zijn er altijd ook andere wetenschappers die het onderzoek beoordelen, maar ook dat is geen garantie. Als het onderzoek goed is opgezet dan wil dat nog niet zeggen dat anderen de conclusie van het onderzoek zullen geloven. Omgekeerd zul je ook vaak merken dat slordig of onzorgvuldig onderzoek toch door een grote groep mensen geaccepteerd wordt. En daarvoor geldt dat zolang iedereen het gelooft, dan is het ook de waarheid. Totdat iemand het tegendeel bewijst.Kennelijk spelen bij het beoordelen van de betrouwbaarheid meerdere factoren een rol. Zo zal een artikel in een heel serieus wetenschappelijk blad (zie afbeeldingen hiernaast) eerder geloofd worden dan een artikel in de Story of de Privé. Enkele factoren die in elk geval een rol spelen:

Wie heeft het onderzoek uitgevoerd? Wat is de reputatie van de onderzoeker?

Welke instelling heeft het onderzoek uitgevoerd? Een universiteit of een (semi-)commercieel bedrijf? Wat is de reputatie van de instelling?

Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 38

Waar zijn de resultaten gepubliceerd? In een serieus wetenschappelijk blad of op een website?

Wie hebben aan het onderzoek betaald? Wie hebben er belang bij de uitkomst van het onderzoek?

Daarnaast worden de resultaten van onderzoek sneller geaccepteerd als ze aansluiten bij wat algemeen aangenomen of verwacht wordt.

49 Waarom is het belangrijk om te kijken in welk tijdschrift de resultaten gepubliceerd zijn?

Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 39

Zelf een onderzoekspublicatie beoordelenAls het goed is het je nu een lijstje met factoren waarmee je de betrouwbaarheid van een onderzoekspublicatie kunt beoordelen. Dit lijstje testen we aan de hand van een voorbeeld. Het onderstaande artikel beschrijft de resultaten van een onderzoek. Lees eerst het artikel zorgvuldig door.

Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 40

Valse voedingNRC, 8 mei 2004

De beschuldigingen tegen emeritus voedingshoogleraar dr. Ranjit Kumar Chandra verscherpen. De vraag is of hij zijn laatste grote onderzoek wel echt heeft uitgevoerd. Hij suggereerde daarin dat een voed-selsupplement 65-plussers beschermt tegen de ziekte van Alzheimer. Chandra heeft een patent op het supplement. Zijn dochter brengt het op de markt als het supplement Javaan50 (www.javaan50.com). Chandra verklaart dat hij er zelf financieel niet beter van wordt en dat hij

de opbrengst van het patent voor onderwijsdoeleinden ge-bruikt. Hij was hoogleraar im-munologie aan de Memorial University in St John's in New Foundland, Canada. In 2002 ging hij met pensioen en vestigde zich in India. Alle ruwe meetgegevens (de scores van afgenomen tests, de gegevens van de deelnemers van zijn voedselsupplementen onderzoek zijn weg. De univer-siteit heeft ze kwijt gemaakt bij een verhuizing van zijn kan-toor, was Chandra's laatste verklaring, tegen de New York Times (6 mei). Eerder zei hij dat ze bij een `ongeauthoriseerde inval' door de universiteit

waren verdwenen. Of dat ze opgeslagen en onbereikbaar waren. Chandra's onderzoek bij 96 gezonde 65-plussers verscheen in het wetenschappelijke tijd-schrift Nutrition, (sept. 2001) met Chandra als enige auteur. Een auteur bij zo'n studie is eigenlijk al verdacht. Chandra rapporteerde dat na een jaar de cognitieve vaardigheden van de supplementgebruikers significant waren verbeterd.Hoofdredacteur Richard Smith van de British Medical Journal liet zijn collega van Nutrition daarop weten zeer verbaasd to zijn over de publicatie, omdat de re-ferees van de BMJ het manuscript hadden

afgewezen. De statistiek was te onwaarschijnlijk om waar te kunnen zijn. De redactie van Nutrition kwam er in december vorig op terug en sindsdien rumoeren verdachtmakingen en reacties van Chandra in de nieuwssecties van me-disch-wetenschappelijke bladen (bijvoorbeeld British Medical Journal, 10 jan, 21 febr).

Periode 1 – Wetenschappelijk onderzoek 41

50 Hoe geloofwaardig is dit onderzoek? Noteer zoveel mogelijk argumenten uit de tekst waarom het onderzoek wél, en waarom het niet geloofwaardig is.

Argumenten waarom het onderzoek wel geloofwaardig is:

Argumenten waarom het onderzoek niet geloofwaardig is:

Kort jouw mening/afweging:

51 Leg de ‘grap’ van bovenstaande cartoon in het kort uit.

President Bush doet de wetenschappelijke onderzoeken naar het broeikaseffect af als onzin. Exxon Mobil is één van de grootste oliemaatschappijen van de Verenigde Staten…

Wetenschappelijk onderzoek7 Zelf een onderzoek uitvoeren

Kernvraag 14 Via welke stappen verloopt de weg van onderzoeksvraag (of probleem) tot geaccepteerde theorie?

Kernvraag 15 Uit welke werkzaamheden bestaat het werk van een wetenschappelijk onderzoeker?

Om het belang van theorie, experiment en hypothese te onderzoeken ga je zelf een onderzoek uitvoeren. Over het onderzoek schrijf je een kort verslag en je houd een korte presentatie voor de klas waarbij theorie, experiment en hypothese aan bod komen. Net als een echte wetenschapper moet je niet alleen een onderzoek uitvoeren, maar je moet de uitkomst ook presenteren en daarbij je publiek overtuigen. Er zijn drie belangrijke doelen:

Je moet laten zien dat je een goed onderzoek kunt opzetten. Je moet je klasgenoten kunnen overtuigen van de

betrouwbaarheid van de uitkomst van het onderzoek. Je moet de presentaties van de andere onderzoekgroepen

kritisch kunnen volgen en van commentaar kunnen voorzien.

Onderstaand artikel geeft aan dat ook onderzoekers zich goed moeten kunnen presenteren om daarmee voldoende geld binnen te halen om hun onderzoeken ook daadwerkelijk uit te voeren (zie onderstreepte tekst).

Presenteer die wetenschap!NRC, 5 juni 2007

Ellen de Bruin

Goed onderzoek goed presenteren wordt in de wetenschap steeds belangrijker. In de VS kunnen krantenstukken leiden tot extra onderzoeksgeld.Kunnen goede wetenschappers hun onderzoek óók goed vertalen voor het grote publiek? Dat denk ik wel, zegt biochemicus en arts Piet Borst, werkzaam bij het Nederlands Kanker Instituut-Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis in Amsterdam. Hij is al jaren vaste

columnist in de bijlage W&O van NRC Handelsblad. Net als vorig jaar is Borst jurylid van de Academische Jaarprijs, voor het populariseren van wetenschappelijk onderzoek. Deze prijs, een geldbedrag van 100.000 euro, wordt morgen voor de tweede keer uitgereikt aan de universitaire onderzoeksgroep (wetenschappers én studenten) die het beste voorstel heeft ingediend om het eigen wetenschappelijke onderzoek onder de aandacht te brengen van een groot publiek, met films, websites, computergames of tentoonstellingen. De prijs is een initiatief van NRC Handelsblad. Borst: “Het idee dat hoe slimmer de onderzoeker is, hoe moeilijker de presentatie van zijn onderzoek te volgen zou zijn, dat is echt achterhaald. Mensen die

heel goed onderzoek doen zijn heel slim. Zij hebben in het algemeen ook inzicht in wat er nodig is om hun onderzoek over het voetlicht te krijgen. De echte nerds vallen vaak binnen de universiteit al af. Jezelf marketen wordt in de wetenschap steeds belangrijker gevonden. Ik spendeer zelf ook veel tijd om van de mensen in mijn lab goede sprekers te maken.”De jury van de Academische Jaarprijs kijkt naar de kwaliteit van het onderzoek én van de communicatieplannen. Wij willen een groep belonen die internationaal toonaangevend onderzoek heeft gedaan, dat is belangrijk. Maar uiteindelijk is de aantrekkelijkheid van de presentatie voor het publiek de doorslaggevende factor, aldus Borst.

PO1bGroepsopdracht3 personen Bacteriën zijn overal…………………………………… op

het Boni

Bacteriën zijn overal. Ieder persoon draagt ongeveer een kilo bacteriën met zich mee. Er vindt in de wetenschap veel onderzoek naar bacteriën plaats.

Formuleer met je groepsgenoten een goede onderzoeksvraag. Deze vraag moet voldoen aan een aantal criteria:

o De onderzoeksvraag is helder en eenduidig.o De onderzoeksvraag moet op school te onderzoeken

zijn.o De onderzoeksvraag moet je theoretisch onderbouwd

zijn.(dat kan je doen door gebruik te maken van de artikelen op bladzijde 27 of van bronnen die je zelf hebt gevonden in boeken of op internet).

Stel vervolgens een hypothese op. Dit is een antwoord op jullie onderzoeksvraag en is vaak gebaseerd op de door jullie gevonden theorie.

Formuleer vervolgens een voorspelling (als... dan...). De volgende stap is dat je bedenkt hoe je de vraag en

hypothese zo kunt onderzoeken dat de resultaten bestrouwbaar zijn (valide onderzoek). Je bedenkt dus een goed onderzoeksplan waarmee je je hypothese kunt testen. De criteria voor een goed onderzoeksplan staan genoemd op bladzijde 22.

Lever bij je docent je onderzoeksvraag, hypothese, voorspelling en onderzoeksplan in (waarschijnlijk via de elo). Hij of zij fungeert als het ware als het NWO en keurt de onderzoeksplannen goed voordat je middelen krijgt om te beginnen met je experiment.......

Loop je onderzoeksvraag, hypothese en onderzoeksplan vóór dat je het inlevert goed door en let er op dat ze voldoen aan de gestelde criteria! Als dat niet zo is, dan kost het je veel punten.

Nog enkele tips vooraf...

Je kunt een bacterie niet zien met het blote oog. Dat is het lastige van dit onderzoek. Je kunt de materialen ongezien besmetten. Je zult zorgvuldig en steriel moeten werken. Steriel werken is werken zonder besmetting van andere micro-organismen (die je niet wilt onderzoeken). Voor het onderzoek heb je een steriele voedingsbodem, steriele watten staafjes, lucifers, een stift en een stoof nodig. Vraag aan je docent als je meer materialen nodig hebt.

Op de voedingsbodem verzamel je met een vochtig wattenstaafje materiaal van de plekken die je wilt onderzoeken. De voedingsbodem wordt vervolgens enkele

Het kweken van micro-organismen Voor onderzoek worden micro-organismen gekweekt in petrischalen met een gelei als voedingsbodem. De micro-organismen groeien binnen enkele dagen uit tot zichtbare kolonies. Op de foto hiernaast zie je een groot aantal bacterie-kolonies, en onderaan een grote schimmelvlek.

dagen in een broedstoof gelegd waar de bacteriën zich kunnen vermenigvuldigen. Elke bacterie groeit daarbij uit tot een kolonie (een stipje op de bodem). Tel het aantal kolonies én het aantal verschillende soorten.

Om met één experiment meerdere situaties te kunnen vergelijken wordt de voedingsbodem verdeeld in verschillende gebieden. Elk gebiedje kun je voor één situatie gebruiken, maar er moet ook één gebiedje gebruikt worden als controlegebied. Er zitten ook bacteriën in de lucht die op de voedingsbodem kunnen komen. Hoe kun je daar voor corrigeren?

De vieze plekken op kantoorNRC, 21-04-2007

Op een toetsenbord zitten meer bacteriën dan op een gemiddelde wc-bril. Onderzoeksbureaus meten de kwaliteit van het binnenmilieu op kantoor.De huisstofmijt nestelt zich in de bureaustoel. De airco blaast miljoenen bacteriën regelrecht het gezicht in. En schimmels aan de binnenkant van het koffieapparaat verspreiden zich ongestoord. Ondertussen typen miljoenen werknemers op een toetsenbord dat het aantal micro-organismen van de gemiddelde toiletbril ruimschoots overstijgt. Nadat onderzoekers constateerden dat gebrek aan hygiëne van invloed kan zijn op de productiviteit en het ziekteverzuim is een groeimarkt ontstaan voor particuliere onderzoeksbureaus die op kantoren de kwaliteit van het binnenmilieu meten. Als veel werknemers op een bepaalde afdeling ziek thuis zitten, is de kans groot dat een extern bedrijf wordt ingeschakeld om metingen van het kantoorklimaat te verrichten. Een van die bedrijven, Intersafe-Groeneveld, constateerde vorig jaar dat op meer dan 40 procent van de onderzochte werkplekken meer bacteriën in de lucht zitten dan wenselijk is. Dat kan leiden tot allergische klachten, irritatie aan de luchtwegen of verkoudheid, zegt teamleider laboratorium Jan-Paul Monster. Het is de vraag of een schonere werkplek ook daadwerkelijk tot een lager ziekteverzuim kan leiden. Dat is onzin, denkt dr. Rijkelt Beumer, levensmiddelenmicrobioloog aan de Wageningen Universiteit: Op één gram menselijke huid zitten 1 tot 10 miljoen bacteriën. Die stuiven constant op uit onze jaszakken, broekspijpen en decolletés en komen overal terecht. Soms zitten er wat meer, soms wat minder. Maar bijna allemaal zijn het goedaardige beestjes die ons beschermen tegen kwaadwillende indringers.Juist op vieze plekken zitten volgens Beumer doorgaans de meest vriendelijke bacteriën. Er zitten zo nu en dan inderdaad ook wel wat lastpakken tussen, waar je doodziek van wordt, maar ook die hou je te vriend en ga je niet onnodig bestrijden.

Zulke types heb je in elke vriendengroep.Helemaal onzin is de bewering dat je ziek kunt worden van viezigheid echter niet. Zo zorgt het noro-virus jaarlijks bij een half miljoen Nederlanders voor een flinke buikgriep. Beumer: Als je met dit virus bent besmet, poep je enorme aantallen van deze bacteriën uit. Die komen vervolgens tussen je vingernagels of op de deurklink terecht, waardoor een ander onherroepelijk zal worden besmet.Een beetje toilethygiëne op kantoor kan dus zeker geen kwaad. Beumer: Handen wassen met koud water is al voldoende. Toch blijkt uit onderzoek dat 30 procent van de mensen na het toiletbezoek hun handen niet wast - overigens is ook aangetoond dat mannen hun handen minder vaak wassen dan vrouwen, en daarover tevens vaker liegen.Op de werkplek bevinden de meeste bacteriën zich op plaatsen met een ruw oppervlak: dus niet op de toiletbril, maar wel op de bureaustoel of de vloerbedekking. Schimmels kom je vooral tegen op plaatsen die langdurig vochtig blijven, zoals in onbereikbare onderdelen van het koffiezetapparaat. Beumer: In een Utrechts bedrijf gooiden werknemers ooit water in de luchtroosters omdat ze de kantoorlucht te droog vonden. Daar kun je aardig ziek van worden.Desondanks denkt Beumer dat het gebrek aan productiviteit op de werkvloer niet gebaat zal zijn bij extra aandacht aan het kantoorklimaat. Moet je dan voortaan je handen wassen na het gebruik van andermans toetsenbord? Daar word je

gestoord van. Nee, als de productiviteit tegenvalt, ligt dat meestal aan een ander klimaat..

Leraren onder de bacteriën Telegraaf, 31 augustus 2005 

Er zijn veel vieze beroepen, maar het beroep van leraar spant de kroon. De leraar wordt omringd, bekropen en besnuffeld door maar liefst 110.000 micro-organismen per vierkante centimeter. Aangever van dit onsmakelijke nieuws is de universiteit van Arizona, die onderzoek deed naar de reinheid van werkplekken van diverse beroepsbeoefenaars. Het ministerie van Onderwijs, altijd in voor nieuws over de eigen beroepsgroep, gaf het door in het eigen blad O. De E.coli ofwel hamburgerziekte, de staphylococcus aureus, maar ook de salmonellabacterie (afkomstig van verjaarstraktaties) belagen de schooljuf en schoolmeester.In vergelijking met de advocaat en de publicist heeft de leraar de meeste kleine 'vrienden', hij wordt door twintig keer zo veel bacteriën omringd.Favoriete plekken van de onzichtbare belagers: de hoorn van de telefoon, het bureaublad en het toetsenbord. Na de lunchpauze was er nog een piek

waar te nemen in de toch al respectabele hoeveelheid micro-organismen. De universiteit

rekende hen weliswaar tot nuttige, maar eveneens tot de schadelijke buurtgenoten, waarvan een teveel verontrustende gevolgen zou kunnen hebben.

Wetenschappelijk onderzoek8 Voorbeeld: kraamvrouwkoorts

Een beroemd voorbeeld van een onderzoeker die door zijn wetenschappelijke omgeving niet geloofd werd is Semmelweis, de ontdekker van de oorzaak van kraamvrouwkoorts. In de tijd van Semmelweis was de kraamvrouwkoorts een belangrijke oorzaak van het overlijden van vrouwen vlak na de bevalling.

Kernvraag 16 Wanneer ‘geloof’ je een onderzoeker?

Ignaz SemmelweisIgnaz Semmelweis (zie foto) was een Hongaarse arts. Hij kwam in 1844 als aanstaand arts werken bij het 'Allgemeines Krankenhaus' in Wenen. Het was een nieuw academisch ziekenhuis met twee kraamafdelingen. Op de ene afdeling werden vroedvrouwen opgeleid, op de andere onder leiding van dr Johan Klein werden medisch studenten in de verloskunde bekwaamd.Kraamvrouwenkoorts was een veelvoorkomende ziekte waaraan tot wel 25% van de kraamvrouwen in ziekenhuizen in die tijd overleed. Alleen diegenen die zich geen thuishulp kon veroorloven bevielen in het ziekenhuis. De bestaande theorie schreef kraamvrouwenkoorts toe aan het miasma: een samenloop van “”atmosferische, tellurische, kosmische condities" ofwel door de lucht overgedragen (atmosferische) aardse (tellurische) en jaargetijde afhankelijke (kosmische) condities. Patiënten werden op verschillende dagen tot de beide kraamafdelingen toegelaten. De sterfte op de vroedvrouwenafdeling was een factor 4 lager dan die op de academische opleiding. Semmelweis concludeerde hiermee dat de jaargetijde afhankelijke verklaring niet kon kloppen.Na het testen (toetsen) en verwerpen van een aantal andere hypothesen (o.a. overbezetting, dieet, ventilatie, vuil linnengoed, het belletje van de priester) kwam Semmelweis uiteindelijk op het goede spoor…

Ígnaz Semmelweis – als theatherstukDe videoband bestaat uit een toneelstuk voor twee personen: de nog jonge Semmelweis en directeur Klein van het Algemeines Krankenhaus in Wenen. De video toont hoe Semmelweis op zoek ging naar de oorzaak van kraamvrouwenkoorts. Directeur Klein was aanhanger van de dan geldende theorie over het miasma: de oorzaak van alle infectieziekten.

Lees eerst vraag 52 t/m 58.

Bekijk daarna de film. Probeer tijdens het kijken de antwoorden op de vragen te

noteren.

52 Noem enkele oorzaken uit de video die volgens directeur Klein van invloed zijn op het aantal vrouwen dat overlijdt aan de kraamvrouwenkoorts.

53 Noem enkele mogelijke oorzaken van kraamvrouwenkoorts uit de video die Semmelweis onderzocht heeft.

54 Welke van boven opgeschreven mogelijkheden was de uiteindelijke oorzaak van kraamvrouwenkoorts?

55 Hoe ontdekte Semmelweis de bron van de kraamvrouwenkoorts?

56 Hoe was de kraamvrouwenkoorts volgens Semmelweis te voorkomen?

57 Waarom werd Semmelweis niet geloofd of zelfs tegengewerkt?a. Geef minstens twee oorzaken die blijken uit de video.

b. Markeer de vier oorzaken die in onderstaande tekst genoemd worden.

58 Semmelweis was een betere onderzoeker dan tal van collega’s uit die tijd. Geef 2 argumenten.

Vanwege Semmmelweis' liberaal politieke sympathieën tijdens een revolutiepoging in 1848 werd hij ontslagen, maar in feite vanwege rancune van zijn chefs in het ziekenhuis. Tussen 1850 en 1856 werkte hij in een ander ziekenhuis in Boedapest waar hij met zijn bij studenten en staf impopulaire methode - herhaaldelijk wassen in bleekwater is pijnlijk - het sterftecijfer beneden de 1% wist te krijgen, terwijl dat in zijn vroegere ziekenhuis opliep tot wel 34% in 1860. Tot op dat moment had Semmelweis nooit iets gepubliceerd over zijn bevindingen omdat hij opzag tegen schrijven in wetenschappelijk Duits. Zijn publicatie Die Ätiologie, der Begriff und die Prophylaxis des Kindbettfiebers in 1861 werd door zijn vakgenoten slecht ontvangen. Semmelweis reageerde met persoonlijke aanvallen waarin hij de medici voor moordenaars uitmaakte. Weer later viel hij paartjes op straat lastig door hen te proberen te overreden vooral thuis te bevallen.In 1865 kreeg hij een mentale inzinking en niet lang daarna stierf hij op 47 jarige leeftijd aan bloedvergiftiging van een wond die hij bij een onderzoek opliep. Semmelweis bleek bij lijkschouwing te lijden aan een vorm van meningitis die zijn hersenen ernstig aangetast had.Het duurde echter nog tot rond 1890 voor zijn ideeën over antiseptisch onderzoek ingang vonden. Pas na de ontdekking door Louis Pasteur van de bacterie kreeg zijn methode de nodige theoretische onderbouwing. Het was echter Joseph Lister die Semmelweis postuum de eer gaf die hem toekwam.

Wetenschappelijk onderzoek9 Reguliere en alternatieve geneeskunde

Ondanks gebrek aan wetenschappelijke onderbouwing bij een grote groep patiënten, zijn er individuele patiënten die zich door een alternatieve therapie prettiger voelen. Ongeveer 15% van alle kankerpatiënten heeft ooit een alternatieve behandeling gevolgd. Bijna al deze patiënten kozen deze behandeling naast de reguliere aanpak. Hun motief was dat ze het gevoel hadden zelf iets voor hun gezondheid te doen.Sommige vormen van alternatieve geneeskunde worden vergoed door de verzekering, over andere vormen is grote discussie over de betrouwbaarheid.Dat maakt het voor de consument niet makkelijker. Hoe kun je weten of iets ook echt werkt? Wie kun je vertrouwen?

Kernvraag 17 Welke verschillen zijn er tussen reguliere en alternatieve geneeswijzen?

Kernvraag 18 Hoe worden medicijnen in de reguliere geneeskunde getest?

Kernvraag 19 Wat is het placebo-effect en hoe werkt het?

Alternatieve geneeswijzen: kwakzalvers of goede tweede?Alternatieve behandelingen heten alternatief omdat niet wetenschappelijk is aangetoond dat ze werken. ‘Alternatief' staat in het taalgebruik tegenover 'gewoon' of 'regulier'. Van een reguliere behandeling zijn door verschillende vergelijkende onderzoeken het positieve effect bij een groot aantal patiënten aangetoond. Bij 'alternatieve behandelingen' is het positieve effect niet of in onvoldoende mate wetenschappelijk bewezen. Vaak ontbreekt vergelijkend onderzoek. Uitspraken over het mogelijke resultaat zijn dan ook vaak gebaseerd op persoonlijke ervaringen. Een voorbeeld van een alternatieve behandeling is het volgen van een bepaald dieet, bijvoorbeeld het Houtsmuller-dieet waaraan sommige kankerpatiënten zich houden. Andere alternatieve geneeswijzen zijn: homeopathie, geneeskracht van stenen, haptonomie, ‘Jomanda’.

Er bestaat in Nederland een groot aantal alternatieve geneeswijzen. De belangrijkste zijn acupunctuur en homeopathie. Daarnaast zijn er gebedsgenezers, handopleggers, macrobioten, edelstenen, winti, magnetiseur, natuurgeneeskunde, esoterie, healing, paranormale genezers, reïncarnatietherapeuten, sjamanisme en nog vele anderen.

59 Noem minimaal twee verschillende redenen waarom mensen een alternatieve arts zouden bezoeken.

60 Aan welke alternatieve genezers zou jij eventueel een bezoek brengen als de reguliere geneeskunst geen oplossing biedt? En welke alternatieve geneeswijze zou jij nooit toepassen? Licht je beide keuzes toe met argumenten.

Onderzoek naar reguliere geneesmiddelenDe gouden standaard van de reguliere geneeskunst is het dubbelblind onderzoek. Elk regulier medicijn moet, nadat het ontwikkeld is en uitvoerig op dieren is getest, aan een dubbelblind onderzoek onderworpen worden.

Dubbelblind onderzoek betekent dat zowel de deelnemende patiënten als de deelnemende artsen niet weten welk middel wordt voorgeschreven. Onderzoekers coderen de medicijnen en de nepmiddelen op een bepaalde manier. Alleen de onderzoekers weten welke code staat voor een medicijn of een nepmiddel. Deze nepmiddelen zien er precies hetzelfde uit als het medicijn (dezelfde pil, hetzelfde drankje, dezelfde smaak, dezelfde kleur etc.). Zo’n nepmiddel wordt een placebo genoemd.

61 Noem 2 zaken waarop je een medicijn zou moeten testen voordat je het op de markt brengt?

62 Waarom zouden de patiënten niet mogen weten of zij een medicijn of een nepmiddel krijgen toegediend?

63 Waarom zouden de artsen niet mogen weten of zij een medicijn of een nepmiddel toedienen?

Het onderzoek wordt dan als volgt uitgevoerd. Er wordt een grote groep patiënten gezocht. Deelnemende artsen krijgen van de onderzoekers de gecodeerde pillen (of een andere medicijnvorm). Sommige patiënten krijgen op deze manier het te testen medicijn toegediend en de andere het nepmiddel. De patiënten worden om de zoveel tijd medisch gecontroleerd. Sommige patiënten zullen beter worden, andere niet (zie Solar, bladzijde 20 voor een duidelijke afbeelding).

64 Formuleer de vraagstelling van een dergelijk onderzoek naar de werking van een nieuw medicijn.

65 Formuleer een hypothese die bij bovenstaande vraagstelling hoort.

66 Formuleer een bijbehorende voorspelling.

67 Welk resultaat zou er uit het experiment moeten komen, wil je de conclusie kunnen trekken dat het medicijn werkt?

Soms blijken patiënten uit de groep die het nepmiddel kregen zich beter te voelen dan patiënten die geen medicijnen kregen toegediend. Dit verschijnsel noemen we het placebo-effect.Patiënten worden dus beter omdat ze denken dat ze een medicijn krijgen. De ziekte ‘zit dus tussen de oren’.Onlangs is ontdekt dat dit placebo-effect ook echt door mensen ervaren kan worden. Onze hersenen blijken op een bepaalde manier voor deze ervaring te zorgen.

Neppil werkt door gebied diep in breinNRC, 19 juli 2007

Of een neppil of nepinjectie werkt, wordt duidelijk door activiteit in een hersengebied dat verantwoordelijk is voor beloningsgevoelens. Het is ook actief bij verslaving en als ergens geld te verdienen valt. Dit schrijven Jon-Kar Zubieta en zijn collegas van de University of Michigan in Ann Arbor, de Verenigde Staten vandaag in het vooraanstaande vakblad Neuron.Iemand bij wie een beloningsgebied in de hersenen sterk reageert als er geld te winnen valt, is ook gevoelig voor het placebo-effect: zijn (of haar) klachten verbeteren terwijl er geen geneesmiddel is toegediend, maar een neppil. Niet bij iedereen werkt deze placebo-reactie in de hersenen even goed, maar ze valt nu wel te onderzoeken, en wellicht te sturen.Het gaat om de nucleus accumbens (NAC), een

hersengebiedje diep in het brein, dat belangrijk is bij het verwachten van een beloning, zoals bij verslaving. Het verband van dit gebied met het placebo-effect was al gelegd, maar hoe het precies zat was nog niet duidelijk.Veertien mensen die aan de studie meededen kregen te horen dat het om een onderzoek ging naar de werking van een nieuwe pijnstiller. De onderzoekers vertelden hen dat zij ofwel het middel, ofwel een nepmiddel zouden krijgen via een infuus, zonder te weten wat het was. In werkelijkheid kregen ze allemaal een nepmiddel. De pijn kwam van een twintig minuten lang durende injectie met een 5% zoutoplossing in de grootste wangspier. Dit leverde een pijnintensiteit van ongeveer 40, op een schaal van 1 tot 100. Ter controle kregen de deelnemers eerst ook een dergelijke injectie met een zoutoplossing die geen pijn gaf. En dit alles terwijl ze in een PET-hersenscanner zaten, nog het best te vergelijken met een ongemakkelijk logge versie van de droogkap van de kapper.

Zubieta en de zijnen zagen dat de NAC sterker geactiveerd werd (door het signaalmolecuul dopamine) bij mensen die aangaven dat de pijnstiller werkte tijdens de pijnlijke injectie. Bovendien bleek dat bij de deelnemers die tevoren hadden aangegeven dat zij veel vertrouwen in het nieuwe middel hadden, de NAC meer actief werd dan bij de ongelovigen. Voor een ander onderdeel van de studie deden de deelnemers een spelletje waarbij geld te winnen was, in een fMRI hersenscanner. Wie een zeer actieve NAC had bij het verwachten van winst tijdens het spel, had ook een actievere NAC na toediening van de zogenaamde pijnstiller tijdens pijn, en zei ook minder pijn te voelen.Het onderzoek legt een hersencircuit bloot dat - bij sommigen - voor het verwachte (placebo) effect lijkt te zorgen. Zenuwen in die NAC maken contact met allerlei andere hersengebieden die ook met het placebo-effect in verbinding zijn gebracht. De Amerikanen zien mogelijkheden om het fop-effect te meten, of om het te stimuleren met een werkende placebopil.

68 Is het bovenstaande onderzoek een voorbeeld van fundamenteel of toegepast onderzoek?

De kleur van een pil heeft ook een heilzaam effectNRC, 4 januari 1997

De kleur van een geneesmiddel draagt waarschijnlijk bij aan de werkzaamheid, waarbij werkzaamheid de som is van het effect van de werkzame stof en het placebo-effect. Het placebo-effect is alles wat rond het middel wordt gecreëerd om aan de werkzaamheid bij te dragen: een dokter die zegt dat het wel zal helpen, de serieuze blik van de apothekersassistent, de smaak, een familielid die zegt dat het hem ook zo goed heeft geholpen en dus ook de kleur.Anton de Craen, als epidemioloog verbonden aan het Academisch Medisch Centrum (AMC) in Amsterdam, ging met twee collega-epidemiologen en een ziekenhuisapotheker na wat er in de medische literatuur bekend is over de invloed van de kleur van medicijnen op het genezingsproces (British Medical Journal, 21-28 december). De Craen spoorde de bestaande wetenschappelijke artikelen op en beoordeelde de kwaliteit van

het onderzoek. Rode, gele en oranje pillen ervaart een patiënt als stimulerend, en blauwe en groen als kalmerend, is zijn conclusie. De beschikbare literatuur was beperkt van omvang en kwaliteit en laat ruimte voor meer en beter onderzoek. Kleur doet er waarschijnlijk meer toe dan tot nu toe vermoed.De farmaceutische industrieën voeren geen werkingversterkend kleurbeleid, zo leerde De Craen bij een rondgang langs fabrikanten van in Nederland voorgeschreven kalmerende en anti-depressieve middelen. Toch zijn kalmerende geneesmiddelen in Nederland vaker groen, blauw of paars dan medicijnen tegen depressies. Kleur gebruikt de fabrikant nu vooral om tabletten van elkaar te onderscheiden. De kleur is bijna altijd toegevoegd en is niet de kleur van de actieve stof in het geneesmiddel.Bij het literatuuronderzoek trof De Craen een aantal grappige studies aan. Uit een onderzoek uit 1974 naar rood, blauw, groen en geel gekleurde lichte pijnstillers onder reumapatiënten waarbij drie verschillende actieve stoffen werden vergeleken met een neppil, bleek dat een rode neppil net zo veel pijnverlichting gaf als de anders gekleurde pillen waarin wel een

pijnstillend medicijn was verwerkt. Dat rode tabletten werkzamer tegen pijn zijn dan minder alarmerend gekleurde pillen bleek ook uit een ander onderzoek waarbij mensen die een pijnstiller meekregen na een tandheelkundige operatie in 79% van de gevallen van de pijn af waren als ze een rode pil slikten, tegenover 73% van de patiënten die witte pillen meekregen.Rood helpt kennelijk goed tegen pijn, maar om ervan in slaap te komen kan een pil beter minder alarmerend gekleurd zijn. Patiënten die een tijdje blauwe of oranje slaappillen kregen, meldden betere resultaten van de blauwe pillen, zowel bij het inslapen als voor de duur van de slaap.Ook mooi was een onderzoek, ruim 25 jaar geleden uitgevoerd, onder 100 student-proefpersonen die te horen kregen dat ze ofwel een stimulerend ofwel een rustgevend middel zouden krijgen. In werkelijkheid kregen de studenten pillen zonder actieve stof, maar ze waren blauw of roze. Mensen die blauwe pillen hadden geslikt voelden zich duidelijk minder alert dan mensen die een roze pil kregen. 66% Van de blauwe-pilslikkers voelde zich versuft, tegen 26% van de roze-pilslikkers.

69 Welke kleur(en) kan een pil het beste hebben als het doel is iemand van de pijn af te helpen?

70 Welke kleur(en) kan een pil het beste hebben als het doel is iemand in slaap te helpen?

71 Is het bovenstaande onderzoek naar de bijdrage van kleur van een geneesmiddel aan de werkzaamheid betrouwbaar?Geef je mening, een argument voor, een tegenargument en maak een afweging van die twee argumenten.

58

Ruimte voor eigen aantekeningen

59

Ruimte voor eigen aantekeningen

60

Ruimte voor eigen aantekeningen

61