Lesfasen

LeerinhoudenWerkvormenLeermiddelen

A. Instap

Wetenschappers hebben onderzoek gevoerd naar de betekenis van kleur. Marketeers doen beroep op deze resultaten om hun product beter te verkopen. Zo kozen Quick en Coca Cola voor rood (zie artikel in presentatie).

Tijdens de opdracht wordt aan n van de leerlingen gevraagd om op het bord een huis, een boom en een wolk te tekenen. Op de tafel liggen drie kleuren: rood, blauw en groen. In de meeste gevallen zal het huis in het rood getekend worden, de boom in het groen, en de wolk in het blauw. Hierna worden de leerlingen ervan bewust gemaakt dat dit eigenlijk een conventie is: Waarom tekende je de boom in het groen? Waarom tekende je niet alles in n kleur? Bovendien is geen enkele boom gewoon groen en is een wolk eigenlijk zelfs niet blauw. Deze les gaat ook eerst en vooral over kleur.

Klasgesprek:- Waarom koos Coca Cola voor de kleur rood?

OpdrachtPrezi/PowerPoint

kleurstiften

B. Inleiding Duits expressionisme

Als inleiding kan de Egyptische Revolutie uit 2011 als uitgangspunt dienen. Wie begon deze opstand en welk medium werd vooral gebruikt om nieuws, boodschappen e.d. te verspreiden? De jongeren in Egypte waren niet meer akkoord met de heersende opvattingen van de oudere generatie. Ze waren de onderdrukkingen van de president en het regime beu. Hetzelfde gevoel van afzetten tegen de heersende opvattingen van de oudere generatie kunnen we ook bij de kunstenaars in het begin van de twintigste eeuw terugvinden. Ze zouden zich gaan afzetten tegen de regels van de academie. Wat waren deze regels? Wat moet je allemaal leren als je naar de academie gaat? De academie draaide vooral om vormstudie, het tekenen in het juiste/traditionele perspectief, figuratie Dit is wat deze kunstenaars willen verlaten. Weg van de vaste regels! Weg van de traditie en de scholen! kunstenaars gaan op zoek naar iets nieuws!

Kunstenaars willen een andere manier vinden om de realiteit weer te geven en je ziet dat in het begin van die twintigste eeuw er veel ismen ontstaan, je kan het bekijken als een soort wanhopige zoeken naar een andere stijl. De kunstenaars en hun isme die in deze les worden bestudeerd, werden verzameld onder de naam expressionisme.

In de naam expressionisme herken je het woord expressie. Hieruit kan je al heel wat over de stroming afleiden. Het uitdrukken van gevoelens en ervaringen wordt erg belangrijk voor de kunstenaar. Het expressionisme was voornamelijk een Duitse stroming. Om hun stijl zo goed mogelijk over te brengen, zijn verschillende kunstenaars zich gaan verzamelen en groeperen, wat typisch is voor kunstenaars aan het begin van de twintigste eeuw. Ze werken samen, schrijven manifesten, maken hun eigen tentoonstellingen,

Twee bijzondere kunstenaarsgroepen gaven op een eigen manier vorm aan het expressionisme: Die Brcke en Der Blaue Reiter.

Onderwijsleergesprek, doceren:- Tegen wat reageerden de kunstenaars aan het begin van de 20ste eeuw?Prezi/PowerPoint

C. Bespreking Die Brcke

Een eerste belangrijke expressionistische groep is Die Brcke. Ernst Ludwig Kirchner schilderde in 1926 een groepsportret (Het groepsportret van Die Brcke). Het schilderij toont de figuren van Mueller (helemaal links op een krukje, afzijdig), Schmidt-Rottluff (rechts op de voorgrond), Heckel (in het midden van de compositie, de waarnemer en de organisatorische kracht achter de groep) en Kirchner zelf. Op 7 juni 1905 komen vier Duitse architectuurstudenten de Brug of Die Brcke op. Daarmee werd bedoeld dat ze de overgang vormden tussen oud en nieuw (Die Brcke of de brug had deze metaforische betekenis bij Nietzsche). De kunstenaars waren jong, idealistisch en vervuld van het geloof dat ze door middel van de schilderkunst een betere wereld zouden kunnen creren. Belangrijk is dat deze kunstenaars ook echt samenwerkten en -woonden. En van deze kunstenaars kwam naar voren als leider van de groep: Kirchner. Hij had een oproep voor alle jonge mensen:

Wij roepen alle jonge mensen bij elkaar, en wij als jonge mensen die de toekomst in ons dragen, willen vrijheid voor onze daden en onze levens ontworstelen aan de oude comfortabel gevestigde machten. ( cfr. Facebook-generatie in Egypte).

De kunstenaars roepen om veranderingen in de kunstwereld (weg van de kunstenaar die de wereld moet verbeelden volgens vaste en strikte regels), maar ook in de maatschappij in het algemeen. Men geloofde ook niet meer in de wonderen van de industrie. De mens moet terugkeren naar natuur. Ver van de verderfelijke industrie die ook negatieve gevolgen had. In deze periode (1912) zonk ook n van de belangrijkste schepen van de White Star Line: het Symbool van de industrie was letterlijk gezonken. De leden zochten naar een nieuwe, directe vorm om de werkelijkheid weer te geven. De mens in een niet door industrialisering bedorven maar natuurlijke omgeving plaatsen was n van hun motieven. Men wil terug naar een soort van paradijselijke toestand.

Het naakt was ook een belangrijk motief. Ongekleed zagen ze hun modellen in een oorspronkelijke, paradijselijke toestand. Het wordt zelfs gezegd dat enkele van de schilders van Die Brcke geregeld afspraken om naakt te gaan zwemmen. Het waren dus niet alleen afbeeldingen, het is een echte levensstijl. De verf wordt aangebracht met grove streken die een indruk van de realiteit willen weergeven.

Wanneer Kirchner van het platteland in Dresden verhuist naar de grote stad Berlijn, heeft dit duidelijk een effect. Er komen onregelmatige, geometrische vormen in zijn werk. De lange figuren met puntige voeten en ledematen zijn karakteristiek voor de stijl van Kirchner, en zijn een poging om de hardvochtige, psychologisch intense sfeer van het stadsleven over te brengen. De vrouwen in het schilderij lijken dreigende wezens, aasgieren klaar voor hun prooi. Het schilderij brengt duidelijk het dubbele gevoel van aantrekking en afstoting tot uitdrukking, een gevoel dat veel expressionistische kunstenaars koesterden voor vrouwen en vooral voor prostituees. Er zijn veel groene en gele vlakken met een agressieve lichtsterkte. Zo wordt de uitdrukkingskracht van de hoekige vrouwen nog sterker. Dit is een psychologisering van de ervaring van de kunstenaar. Het is een uitdrukking van zijn geest. Hij was op dit moment labiel en overspannen en raakte zowel sociaal als artistiek in isolement. Hij schildert ook een vervreemde maatschappij.

Tijdens WOI heeft hij een geestelijke en lichamelijke instorting. In Zelfportret als soldaat (1915) schildert hij zichzelf als soldaat. Op de achtergrond staat een naakt zoals in zijn vorige werken, maar hij kijkt er niet naar. Hij kijkt naar de toeschouwer, met holle doodse ogen die het verlies aan lust en creativiteit van de kunstenaar symboliseren. De kleuren gaan dit accentueren.

In 1913 werd Die Brcke al opgedoekt. De groep bestond dus van 1905 tot 1913. Kirchner schreef toen een kroniek, een soort van geschiedenis van de groep, waarin hij bijna op een ziekelijke manier zijn eigen rol benadrukte binnen het ontstaan van de groep. Zo schreef hij onder een pseudoniem lovende kritiek over zijn eigen werk. Hij beweerde dat de anderen hadden geprofiteerd van zijn ideen. Hij ontkende later ook zijn activiteit in die Brucke. Hij ging dan ook zijn schilderijen opnieuw dateren, naar voor het ontstaan van Die Brucke. Kirchner was iemand met erg veel persoonlijke problemen (labiliteit) en pleegde zelfmoord.

Een tweede kunstenaar, veel minder in the spotlight dan Kirchner, Karl Schmidt-Rottluff was lid van Die Brcke maar nam minder deel aan het groepsgebeuren. Hij schilderde liever alleen op zijn kamer. In Portret van Rosa Schapire (1920) is Rosa Schapire te zien, een verzamelaarster van zijn werk. Hij zou vier portretten van haar schilderen. Het eerste van de vier portretten is het meest bekend. Het toont als borstbeeld de in een fauteuil zittende Rosa Schapire. Ze leunt met haar hoofd op haar linkerhand, haar houding is rustig en bedachtzaam. De penseelstreken zijn krachtig. De kleuren en de lijnen die de kunstenaar gebruikt, zeggen iets over het gevoel dat kunstenaar heeft over de inhoud van het kunstwerk. Hij wil dus los komen van de traditionele vormleer van de academie.

Hij gebruikt eenvoudige lijnen, overdreven vormen en gedurfde contrasterende kleuren. Ook benadrukten de leden van die Brcke de vrijheid van de kunstenaar om bronnen in de natuur op een eigen individuele wijze te interpreteren. We laten Kirchner aan het woord:

Schilderen is de kunst van het weergeven van het fenomeen gevoel op een plat vlak. Het medium dat bij schilderen wordt gebruikt, zowel voor achtergrond als voor lijnen, is kleur De moderne fotografie maakt een exacte reproductie van het object. De schilder, die bevrijd is van de dwang om hetzelfde te doen, krijgt daarmee grote vrijheid van handelen. Het kunstwerk wordt geboren doordat persoonlijke ideen compleet worden omgezet in uitvoering.

Het expressionisme kan als volgt worden samengevat:

Afstand nemen van de werkelijkheid en de academische regels (perspectief, realistisch, ) door kleurverandering en vormverandering (vaak vervormd, ruw, fors en direct). Kunstenaars zijn erg gengageerd (die Brcke, de brug naar de toekomst) en willen verandering: ze schudden de hypocriete burgerij wakker met hun expressief lijngebruik, agressieve vervormingen en niet harmonische kleuren combinaties. De vormentaal wordt benvloed door niet-westerse kunsten zoals de Afrikaanse kunst (men wil weg van het academische van het vaste circuit).

Onderwijsleergesprek, doceren:- Hoe zijn de figuren weergegeven? Zijn ze realistisch afgebeeld?- Wat kan je zeggen over de toets en de penseelstreken?- Welke themas herken je in de kunstwerken?

Prezi/PowerPoint

D. Bespreking Der Blaue Reiter

Een tweede belangrijke expressionistische groep is Der Blaue Reiter. De groep werd opgericht en Mnchen en bestond van 1911-1914. De belangrijkste figuur binnen deze groep is n van centrale kunstenaars van de westerse kunstgeschiedenis: Wassily Kandinsky. De naam de blauwe ruiter ontstond toen de twee hoofdrolspelers van Der Blaue Reiter samen een kop koffie dronken. Kandinsky zei hierover: We hielden allebei van blauw, Marc hield van paarden en ik van ruiters. De naam ontstond dus eigenlijk vanzelf. Dat Marc van paarden hield daar kun je bijna niet naast kijken. Het was ook de titel van een kalender die de twee hoofdrolspelers samen ontwikkelden, en waar de omslag bestond uit het schilderij Der Blaue Reiter van Kandinsky.

Voor Franz Marc waren dieren een obsessie. In hen zag hij een zuiverheid en een eenheid met de natuur die de mens was kwijtgeraakt. Door hen (door hun ogen) probeerde hij kunst te creren die zou leiden tot een zuivere relatie met de wereld (hij schreef ook een essay met de titel Hoe ziet een paard de wereld?). Hij maakte gebruik van grote kleurrijke vlakken om zowel conflict als harmonie uit te drukken. In een brief naar zijn vriend Macke geeft hij een beetje uitleg over de kleur:

Blauw is het mannelijk principe, streng en spiritueel. Geel is het vrouwelijk principe, zachtaardig, vrolijk en spiritueel. Rood is materie, meedogenloos en zwaar en altijd de kleur die door de andere twee overwonnen worden. (cfr. wetenschappelijk onderzoek en marketeers)

Hij zegt dat kleur meer is dan gewoon een opvulling, kleur voegt nog iets extras toe. Om een echt schilderij te maken dat iets wezenlijks zegt over de natuur, dat een soort oergevoel laat zien, moeten we loskomen van de natuurlijke kleuren.

Bij Kandinsky wordt het verschil met Die Brcke erg goed duidelijk. De kunstenaars van Die Brcke bleven altijd nog herkenbaar, figuratief werken. De werken van de leden van Der Blaue Reiter zijn veel meer vormen en kleuren. Er wordt een belangrijke stap gezet van figuratie naar abstractie. Kandinsky zei zelf (in het voorwoord van de eerste tentoonstelling van Der Blaue Reiter in 1911):

Ons doel is om, door middel van alle verschillende vormen en kleuren die we afbeelden, te laten zien hoe het innerlijke verlangen van kunstenaars zichzelf op verschillende manieren verwezenlijkt.

De expressie van de kunstenaar is gebaseerd op innerlijke gevoelens en niet op de werkelijkheid! Kunst moet een uiterlijk zichtbaar teken zijn van inwendige gevoelens. Kunst reproduceert niet het zichtbare, kunst maakt het onzichtbare zichtbaar. De kunstenaar moet vrij zijn om zijn eigen passende vorm te vinden. Abstract of realistisch of een combinatie. Vaak begonnen de schilders nog figuratief. Meestal gaat de evolutie van figuratie naar onrealistisch kleurgebruik. De meesten eindigde hun carrire als abstracte schilders (om je echte eigenste emoties te tonen moet je loskomen van figuratie). We moeten ons ervan bewust zijn hoeveel lef dit vroeg. Het was een enorme verandering voor de kunst. Kandinsky durfde deze stap niet te zetten zonder een begeleidende theorie te schrijven over zijn opvattingen: Over het spirituele in de kunst. Uber das Geistige in der Kunst. Die theorie moest zijn handelen voorzien van een motivatie en rechtvaardiging. Dan nog waren de reacties van kunstwereld niet positief bij het bekijken van Kandinskys werken.

Als materiaal voor de abstracte compositie staan vormen en kleuren ter beschikking, die echter geen eigen waarde en eigen kwaliteiten hebben maar alleen dragers zijn van emotionele expressie. Iedere kleur heeft haar eigen effect en dit effect is weer afhankelijk van de andere kleuren eromheen en bovendien van de vorm.

De titels die Kandinsky voor zijn werken koos, zijn veelzeggend. Bv. Compositie 5, Improvisatie 9. Zelf zei hij over de titels: Hoofdzakelijke onbewuste, grotendeels plotseling ontstane uitdrukkingen van innerlijke voorvallen, dus indrukken van de innerlijke natuur. Het directe weergeven van de innerlijke emoties maakte ook dat ze interesse hadden in kunstvormen die ver van de academische kunst stonden: volkskunst, kunst van kinderen, van geesteszieken.

In het totaal stelde Der Blaue Reiter tweemaal tentoon. De kunstenaars van deze periode waren heel erg enthousiast, maar de critici en het publiek waren in verwarring en begrepen er maar weinig van. Vooral Kandinsky was enorm teleurgesteld: n van mijn doelstellingen is nauwelijks bereikt, namelijk om, door voorbeelden, door praktische combinaties en door theoretische demonstratie, te laten zien dat vorm in de kunst van secundair belang is, dat het in de kunst voornamelijk om de inhoud gaat. misschien is de tijd nog niet rijp om op deze manier te horen en te zien. Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog betekende het einde van de groep. Kandinsky was gedwongen om naar Rusland terug te keren. Macke en Marc sneuvelden.

De titels van Kandinsky doen ook denken aan de muziek. Hij wilde dat zijn schilderkunst even direct was als muziek (bij muziek kan je veel directer emoties weergeven) Om te weten hoe een schilderij van Kandinsky zou klinken, kan een stukje muziek (een fragment uit de Peripetie) van Schoenberg worden beluisterd. Er kan ook een blik geworpen worden op/vergeleken worden met de literatuur: Boem Paukeslag van Paul van Ostaijen.

Onderwijsleergesprek, doceren:- Welke kleuren zijn gebruikt?- Welke vormen zijn gebruikt?- Aan wat doen de titels van Kandinsky denken?Prezi/PowerPoint

muziekfragment Peripetie (Schoenberg)

gedicht Boem Paukeslag (Paul van Ostaijen)

E. Afronding

Evaluatiemoment:Wat vinden de leerlingen nu zelf van het (Duits) expressionisme? Welke groep geniet de voorkeur?

Prezi/PowerPoint

Bibliografie

/