leren omgaan met vragen over bladmuziek voor bibliothecarissen

1

Cursus muziek voor informatiebemiddelaars Copyright 2008 Bibliotheek Rotterdam

• cursus ‘Muziek voor informatiebemiddelaars’

• leren omgaan met vragen over bladmuziek

Door John Valk

Met bijdrage van Cora Mulder (hoofdstuk “Zoeken naar bladmuziek in de collectie)

Herziene versie juni 2008 (oorspronkelijk 1999,2002) Copyright Bibliotheek Rotterdam

2


p 5 - Wat is muziek? p 6 - Gedrukte muziek p 18 - Kenmerken van bladmuziekuitgaven p 19 - De bladmuziekcollectie van Bibliotheek Rotterdam p 22 - Klassieke muziek p 25 - Populaire muziek p 27 - Zoeken naar bladmuziek in de catalogus (door Cora Mulder) p 29 - Bladmuziek op internet, op DVD/CD-Rom p 31 - Vraagbeantwoording bij bladmuziek; enkele vuistregels en tips p 34 - Naslagwerken en weblinks Bijlagen Toonsoorten Sleutels Bereik instrumenten Bewerkingen van het nummer ‘One note samba’

3


Inleiding Deze syllabus is bedoeld om informatiebemiddelaars te voorzien van de benodigde kennis en vaardigheden bij het beantwoorden van vragen over bladmuziek. De syllabus is afzonderlijk te gebruiken, maar maakt tevens deel uit van een interne cursus (zie ook de powerpointpresentatie op http://www.slideshare.net/johnvalk/cursus-bladmuziek-voor-bibliothecarissen-presentation/ ) Om bladmuziekgerichte vragen te kunnen beantwoorden, en om je daarbij te kunnen verplaatsen in de klant is het nodig te weten wat voor de klant belangrijk is. Elementen die belangrijk zijn voor een klant, zijn terug te vinden in de titelbeschrijvingen van bladmuziekuitgaven. Hieronder een voorbeeld van een beschrijving van een bladmuziekuitgave van een fluitkwartet van Mozart: termen als ‘C-dur’, ‘KV’, ‘Studienausgabe’, ‘+ 1 partij’, het vermelden van twee bezettingen, dwz een oorspronkelijke bezetting van fluit,viool, altviool, violoncello tegenover een bezetting in een bewerking voor fluit en piano.

In andere beschrijvingen kunnen termen aangetroffen worden als ‘altsaxofoon in Es’, ‘gitaardiagram’, ‘tabulatuur’. Voor het begrijpen en kunnen plaatsen van deze beschrijvingen is basale kennis van

4


muziektheorie en muziekschrift noodzakelijk. Vanuit klantperspectief is het noodzakelijk te weten hoe de klant de bladmuziek gebruikt bij het muziek maken of muziek bestuderen. De techniek van zoeken naar bladmuziek en aanverwant materiaal ten behoeve van muziekbeoefening, zowel via de ABL als via andere bronnen krijgt uiteraard ook aandacht. De bladmuziekcollectie van bibliotheek Rotterdam is gericht op een breed publiek van gebruikers, dwz zangers en bespelers van elk instrument, vanaf het niveau van beginners tot aan het niveau van gevorderden. De collectie is daarbij zowel gericht op individueel spel als samenspelen in ensemblevorm. Een belangrijk deel van de collectie is daarbij gericht op het aanleren van het spelen op een instrument. Soms wordt bladmuziek louter gebruikt om te bestuderen. Is er sprake van muziek voor meerdere instrumenten dan slaat de term ‘partij’ voor de bladmuziek van de afzonderlijke instrumenten. De term ‘partituur’ wordt dan gebruikt voor het benoemen van de bladmuziek, waarin de partijen van de afzonderlijke instrumenten onder elkaar staan afgebeeld (zie voorbeeld op p.8) In de praktijk van het uitlenen, het controleren van afzonderlijke onderdelen van een uitgave, dwz in vermelding op de banden geplakte etiketten, wordt in Bibliotheek Rottterdam geen onderscheid gemaakt tussen partituur en partij. ‘5 partijen’ als opschrift kan zowel betekenen ‘4 partijen en 1 partituur’ als ‘5 partijen’. Bladmuziek is geen strikte voorwaarde om muziek te kunnen spelen. Zangers hebben soms alleen een tekst nodig om te zingen. DJ’s maken muziek aan de hand van cd’s of digitale samples. Een gitarist heeft soms alleen een opgave van de benodigde gitaarakkoorden nodig. Er zijn klanten die zelf klinkende begeleidingen of composities maken op de computer. Analoge instrumenten kennen digitale equivalenten. Iedere geluidskaart in een computer herbergt een set muziekinstrumenten. Computerprogrammatuur maakt het mogelijk van iedereen een componist te maken van muziek die ook direct hoorbaar is. Fysieke winkels, archieven en bibliotheken zijn sinds de intrede van internet niet meer het exclusieve domein van bladmuziek. Op internet kan de klant ook bladmuziek bestellen of in digitale vorm downloaden al dan niet tegen betaling. Internet is het medium bij uitstek om unieke uitgaven in e-book formaat toegankelijk te maken voor een breed publiek. De bibliotheek leent ook bladmuziek en interactieve lesmethoden uit op DVD-Rom of CD-Rom. Muziek maken is een van de meest populaire vrijetijdsbestedingen. Een onderzoek van het CBS uit 2003 over vrijetijdsbesteding laat zien dat een kwart van de jeugd tot 18 jaar zich bezighoudt met muziekbeoefening. Ongeveer 600.000 Nederlanders besteden meer dan een uur per week aan hun zanghobby - meestal in koorverband. Deze syllabus is gemaakt

5


A-Wat is muziek? Muziek is in de basale betekenis van het woord te beschouwen als een geordend, ritmisch verloop van klanken Deze klanken worden in hun ritmisch verloop gekenmerkt door (een combinatie van): - sterkte/volume - hoogte - kleur/timbre

Het achter elkaar spelen van noten met gelijke of verschillende tijdsduur levert een

bepaald ritme op. Ook is er meestal een onderliggend basisstructuur aanwezig van

beklemtoonde en onbeklemtoonde noten. Dit noemen we metrum, in muzikaal

verband maatsoort genoemd. Ritme en toonhoogte leveren melodie op.

Als we heb hebben over Kleur bij muziek dan is het beter te spreken van timbre. Timbre wordt bepaald door het type instrument of combinatie van instrumenten en het gebruik van gelijktijdig klinkende, gestapelde tonen, oftewel “akkoorden”. Melodieën kennen soms begeleiding. Melodieën kennen structuur, er kunnen spannings- en ontspanningsmomenten aangebracht worden.

Muziek is een vorm van communicatie tussen vertolker en luisteraar Er zijn overeenkomsten met de menselijke taal als niet-willekeurige tekenverzameling: TAAL -letters -woorden -zinnen -verhaal MUZIEK -noten -motieven/accoorden -zinnen/thema's -kompositie

6


B-Gedrukte muziek Muziekschrift is een hulpmiddel voor de muzikant om muziek te reproduceren. Zonder muziekschrift zouden we nauwelijks weten hoe muziek uit de tijd voor de uitvinding van de grammofoon heeft geklonken. Muziekschrift, oftewel muzieknotatie is een op dat reproductieproces gerichte samengestelde verzameling van tekens, van aanduidingen. Het schrift wordt als het ware gedecodeerd en omgezet in de muzikale vertolking. Er zijn twee soorten muziekschrift te onderscheiden:

1-Resultaatnotatie: geeft aan wat er moet klinken

Hieronder valt de:

1.1- Traditionele notatie: Verzameling tekens die het verloop, duur, toonhoogte en timbre van klanken aangeeft

Deze vorm van notatie treffen we in 99% van onze collectie aan!

1.2- Tabulatuur oftewel het grepenschrift:

Deze vorm komt alleen voor bij meerstemmige instrumenten, bijvoorbeeld de gitaar, orgel of piano. Hierin wordt aangegeven op welke positie van de gitaarhals of het toetsenbord de vingers geplaatst moeten worden. Hetzelfde muziekfragment als hierboven maar dan in gitaartabulatuur

7


Klavarskribo is een vorm van tabulatuur bedoeld voor toetsinstrumenten, bijvoorbeeld orgel en piano.

Klavarskribo

Akkoordsymbolen voor begeleiding door (slag) gitaar zijn ook een vorm van

tabulatuur en worden indien aanwezig in de partituur opgenomen in de titelbeschrijving. , in de titelbeschrijvingen soms aangeduid als “(gitaar)diagrammen”,

De aanschaf van uitgaven in klavarskribo behoort niet tot het collectiebeleid van de Bibliotheek Rotterdam vanwege de beperkte gebruikersgroep. Geïnteresseerden kunnen doorverwezen worden naar Openbare Bibliotheek Amsterdam , naar boekhandel Lindenberg (Kipstr.12-16 in Rotterdam (www.lindenberg.nl)) of naar www.klavarskribo.nl.

8


Muziekschrift wordt aangetroffen in handschriften en bladmuziekuitgaven:

Beethoven: begin 5e symfonie

handschrift,

eventueel

uitgegeven in

facsimile

druk

Songbooks bevatten vaak een combinatie van traditionele notatie en tabulatuur: De rubriek gitaar populair bevat van een en dezelfde titel soms aparte uitgaven voor traditionele notatie en tabulatuur

9


2- Actienotatie: aangegeven wordt de handeling, welke verricht moet worden om tot

een klankresultaat te komen. 2.1- Werkbeschrijvingen: komt voor in elektronische partituren 2.2- Actietekens: grafische symbolen, per componist verschillend 2.3- Improvisatieopdrachten: Deze vorm van notatie vinden we bijna uitsluitend bij partituren van moderne klassieke muziek. Grafische partituur is een gangbare term. Voorbeeld van grafische partituur (John Cage: Fontana)

In de klassieke bladmuziekcollectie vinden we deze vorm van noteren nauwelijks terug. Het aandeel moderne klassieke muziek is relatief klein. Improvisatieopdrachten zijn ook nog wel eens opgenomen in uitgaven van jazzmuziek.

10


Notenbalk:

Bouwstenen muziekschrift

sleutel maatsoort

toonsoort

notenbalk

p ffVolume

aanduiding

noot

Als we het traditionele muziekschrift nader gaan bekijken, dan vinden we daarin

de volgende elementen:

notenbalk, de drager, de kapstok van aanwijzingen voor tijdsverloop, ritmisch

verloop en toonhoogte.

11


Voor elke instrument wordt minstens één notenbalk uitgetrokken Bij de invulling van de notenbalk wordt vertikaal de toonhoogte uitgezet, horizontaal de tijdsduur. Accolades/verbindingsstrepen in partituren geven van welke notenbalken tegelijkertijd door de verschillende instrumenten bespeeld moet worden. Bij de notenbalk(en) of op de titelpagina wordt aangegeven door welk instrument of zangstem de muziek gespeeld of gezongen moet worden. Gangbare afkorting voor vocale stemmen zijn: S= Sopraan A=Alt T=Tenor B=Bas of bariton

- maatstrepen geven de metrische onderverdeling weer en verdelen de balk in

maten:

- noten zijn tekens, die afhankelijk van hun plaats binnen de notenbalk het

tijdsmoment en toonhoogte aangeven en die afhankelijk van de uiterlijke vorm de relatieve tijdsduur van de toon aangeven: In onderstaand voorbeeld zien we noten met toonhoogte d met verschillende duur, hele noten(4 tellen), halve noten( 2 tellen) en kwart noten(1 tel):

De tijdsafstand tussen de inzetten van de achter elkaar klinkende tonen levert een

bepaald ritme op, in bovenstaand voorbeeld duurt de eerste (hele) noot 4 tellen, de

daarop volgende (halve) noot 2 tellen, de daarop volgende twee (kwart) noten elk 1 tel, en de laatste 8 (kwart) noten elk een halve tel. Noten staan op de lijnen van de notenbalk of er tussen, naast elkaar. Horizontaal

4 tellen 2 tellen 1 tel

tijdsverloop

toonhoogte

12


gezien geeft dat in onderstaande toonladder een opeenvolging van noten met afstanden in hele en halve toonhoogten. In de westerse muziek wordt gebruik gemaakt van een basisset van 7 toonhoogten (de laatste toon in het voorbeeld hieronder is gelijk aan de eerste maar klinkt hoger.)

Staan noten boven elkaar in de notenbalk dan klinken ze gelijktijdig:

Als tonen tegelijkertijd klinken spreken we van een toonstapeling of een akkoord.

De afzonderlijke tonen van een melodie kunnen “aangekleed” worden door een dergelijk akkoord. Op deze manier wordt er kleur gegeven aan de melodie. Akkoorden in de traditionele zin bestaan meestal uit zogenaamde tertsstapelingen, dwz er is uitgaande van de eerder besproken toonladder steeds sprake van een tussenafstand van 3 tonen. In bovenstaand voorbeeld is de basis- of grondtoon C en spreken we van een C akkoord.

De opeenvolging van akkoorden bepalen het harmonische verloop. De

onderliggende verhouding is er een van spanning en ontspanning.

Aan noten toegevoegde kruisen (#) en mollen (b) zijn aanwijzingen om de

toonhoogte te verhogen of te verlagen met een halve toon. De bovengenoemde basisset van 7 tonen kan hiermee uitgebreid worden tot 13 tonhoogten. Letters worden gebruikt om de toonhoogte aan te geven: c,d,e,f,g,a,b,c. De exacte toonhoogte van de “a” is bepaald op 440 Hz . In Franse uitgaven zien we ook nog wel eens het bekende "do re mi fa sol la ti do" Alle tekens op of tussen de lijnen, zijnde niet rond of niet # of b, zijn meestal rusttekens, die aangeven dat er op dat moment niets klinkt.

- maatsoort, In de muziek is meestal een vast terugkerend patroon van

beklemtoonde en onbeklemtoonde pulsen waar te nemen. Deze bepalen het metrum, c.q. de maatsoorten (4/4= 4 kwartnoten in maat),(3/4=3 kwartnoten in een

13


maat :

vierkwartsmaat driekwartsmaat

- sleutels leggen vast op welke plaats in de notenbalk zich een bepaalde

toonhoogte bevindt. Zonder sleutel zou de notenbalk te smal zijn om de omvang van alle produceerbare toonhoogtes van alle mogelijke instrumenten te herbergen en overzichtelijk te houden. Voor instrumenten met een laag toonhoogtebereik, bijvoorbeeld de contrabas is er een andere sleutel dan voor een instrument, dat alleen maar hoge tonen kan weergeven, bijvoorbeeld de piccolo. De meest gebruikte sleutels zijn de vioolsleutel die de absolute toonhoogte G op de notenbalk aangeeft, en de bassleutel, die de absolute lage toonhoogte F op de notenbalk aangeeft.

G sleutel Fsleutel

Voor altviool wordt de zogenaamde C sleutel gehanteerd. Deze is gecentreerd rond het middelste streepje van de notenbalk. Daar is dan de absolute toonhoogte C vastgelegd.

C sleutel

Muzikanten zijn gewend aan instrumentgebonden sleutels: Toetsenisten spelen alleen stukken met de G en F sleutel, violisten alleen de G sleutel. Altviolisten kunnen alleen met een C sleutel overweg.

- voortekens aan het begin van de balk geven aan in welke toonsoort het stuk

staat. (Zie bijlage “overzicht toonsoorten” voor een volledig overzicht) De drie kruizen vooraan de balk geven aan dat het stuk in A grote terts staat. De grondtoon, of eindtoon is dan toonhoogte A (440Hz):

14


Twee ‘b’(“mollen”) vooraan de balk geeft aan dat het stuk in Bes grote terts staat. De grondtoon, of eindtoon is dan toonhoogte Bes:

Een toonladder bestaat uit een reeks van acht in toonhoogte op (- of af)lopende

noten met een vast patroon van hele en halve toonhoogteafstanden..

Met wat voor een toonsoort we te maken hebben wordt bepaald door

de grondtoon, oftewel de (gevoelsmatige) eindtoon.

Deze vormt meestal de basis van een muziekstuk en sluit het muziekstuk ook af. In titelbeschrijvingen zie je dan “in A…” of “in C…” De toonhoogteafstand tussen de eerste en derde toon bepaalt of we te maken

hebben met een “grote terts” (1,1) of “kleine terts”(1,1/2) toonsoort.

Het toonhoogtebereik van een instrument of een menselijke stem bepaalt in belangrijke mate de toonsoorttoekenning tijdens het componeren.

Een melodie is opgebouwd uit de tonen, die binnen een toonladder vallen. Een melodie als bouwsteen van een compositie noemen we thema. Deze is soms zo kort dat we daarom spreken van en motief.

Als voorbeeld zien we hieronder de beginmelodie van het Wilhelmus. De eindtoon C van dit fragment is in dit geval ook de grondtoon, deze versie staat in “C grote terts”

15


Hieronder zien we hetzelfde begin, maar nu beginnend en dus ook eindigend op een lagere toon. De eindtoon en de grondtoon heeft de toonhoogte G. In de titelbeschrijving zou nu staan “in G grote terts”.

Nu is de derde toon vanaf de grondtoon G met een halve toon verlaagd via het “b” teken. De toonsoort is nu G kleine terts.

In bladmuziekuitgaven en titelbeschrijvingen wordt de toonsoort aangeduid in de taal van het land van herkomst. (zie bijlage voor een complete lijst)

- aanduidingen voor onderliggende begeleidende akkoorden worden weergegeven

door cijfers (basso continuo) in uitgaven van barokmuziek, en letters of tabulatuur of diagrammen bij uitgaven van populaire muziek. Zie http://www.ontdekdemuziek.nl/instrumenten/piano/virtueel/virtuelepiano.htm voor een volledig overzicht met geluid

In de zangrubriek van de klassieke bladmuziekafdeling treffen we van een en hetzelfde

muziekstuk soms qua toonsoort meerdere versies. Dat komt omdat het lied zowel door

mannen (tenor, bariton, bas) als vrouwen (sopraan, mezzosopraan, alt)moet kunnen

worden gezongen. In de versies voor vrouwenstemmen ligt de begintoon en dus ook de

daarop volgende tonen hoger dan in de versies voor mannenstemmen .

16


- tempo aanduidingen geven aan hoe snel en met welke intentie een stuk gespeeld

moet worden . Dit kan in termen als allegro (snel), andante (langzaam), largo (breed en gedragen) of in metronoomaanduidingen. Een metronoom werkt met standaardcijfers, die het tempo aangeven. Soms staat boven een stuk hoelang een noot moet klinken.

- dynamische tekens, volumeaanduidingen geven aan, op welke momenten er hard

of zacht gespeeld moet worden

Songbooks bevatten vaak akkoorddiagrammen (boven de notenbalk) voor (begeleidende slag)gitaar.

In jazzuitgaven bepalen akkoordsymbolen (hier boven de notenbalk) mede de muzikale speelruimte waarbinnen de improvisatie zich afspeelt

17


Evergreens / For Eb alto-saxophone

De Haske play along series

T. Mashima

Bevat: Take the "A" train" . - I left my heart in San Francisco . - Hello Dolly . -

A trumpeter's lullaby . - Stardust

Voor saxofoon. - Moeilijkheidsgraad: 3SerieDe Haske play along series

Om het voor blazers

eenvoudig te maken, is er vroeger voor

gekozen om bij

instrumentenfamilies

de grepen ten opzichte van een

genoteerde toon

gelijk te houden

Bij blaasinstrumenten bepalen lengte en dikte van de buis mede de toonhoogte.

Door het aanbrengen van gaatjes en het dichtdrukken van bepaalde gaatjes verandert de lengte van de buis en dus ook de voortgebrachte toonhoogte. Van bepaalde instrumenten bestaan er zogenaamde families. Een bekend voorbeeld is de familie van de saxofoon, variërend van de kleine sopraansax met een hoog toonbereik tot de grote baritonsax met een laag toonbereik. Om een bepaalde toonhoogte voort te brengen moet er een patroon van gaatjes dichtgedrukt worden in de buis van het instrument. Bij elk familielid van dit instrument moet voor het laten klinken van tonen met eenzelfde toonhoogte steeds een andere greep genomen worden. Eenzelfde greep bij de instrumenten van de familie van de sax veroorzaakt, vanwege verschillende buislengte, tonen met steeds andere toonhoogte. Om de muzikant tegemoet te komen is ervoor gekozen de grepen ten opzichte van een genoteerde toon gelijk te houden. Dit kan alleen door de notatie van de afzonderlijke tonen aan te passen (zie onderstaand schema).

18


Hier een overzicht van notatie en werkelijke klank (of beter gezegd werkelijke toonhoogte) bij de familie van de saxofoons:

Behalve het materiaal, de omvang van de buis wordt het klankkarakter van een blaasinstrument ook bepaald door de manier van aanblazen via het mondstuk. Saxofoon en de klarinet zijn qua materiaal verschillend gebouwd, metaal en hout, maar bevatten een vrijwel identiek mondstuk voorzien van een riet. Hobo en fagot kennen een mondstuk met dubbelriet.

De meest voorkomende blaasinstrumenten in de bladmuziekcollectie zijn:

- de trompet (rubriek 76/77) , die meestal in Bes genoteerd staat.

- de saxofoon(rubriek 70/71) , die in Bes(Tenor- of sopraansax) of Es genoteerd (Alt- of

baritonsax)

- de klarinet (rubriek 68/69), die in A, Bes of Es genoteerd is

19


C- Kenmerken van bladmuziekuitgaven Om bladmuziek in breder perspectief te plaatsen hier wat vergelijkingen met andere media:

Waarin onderscheidt zich een uitgave van het ene boek van een andere

uitgave? • auteur titel • taal • Inhoud, bewerking • Illustraties

Waarin kan de ene bladmuziekuitgave van een muziekstuk zich onderscheiden

van een andere uitgave? • Auteur, titel en titel als “soort”naam • Instrument of combinatie van instrumenten • Toonsoort (bij gelijke soortnaam) • Nummer (KV, BWV nr) • Arrangement, (Urtext (oorspronkelijk), of pianouittreksel, moeilijkheidsgraad) • Partituur en/of losse partijen • Met cd of zonder cd

Behalve bladmuziek is er ook nog de cd collectie van de centrale discotheek, die je tegenkomt als je in de webcatalogus zoekt.

De vertolker als hoofdverantwoordelijke in de titelbeschrijving, dat gaat bij

bladmuziek niet helemaal op. Songbooks zijn soms opgehangen aan bekende zangers zoals Frank Sinatra, of Jamie Cullum, terwijl ze de muziek niet zelf geschreven hebben . In het verleden werd nog wel eens gevraagd naar bladmuziek van Lee Towers. Die uitgaven bestaan niet. Maar wel van Frank Sinatra, waar nummers instaan, die Lee Towers ook zong. De Cduitgave kent een vertolker, die zie je niet zo terug in de bladmuziek. (tenzij het gaat om letterlijke muzikale interpretaties)

Wat is het wezenlijke verschil tussen een cd en bladmuziek? • Bladmuziek kun je niet beluisteren • Cd kun je niet “lezen” • Bladmuziek kent geen “vertolker” (die hoor je niet) maar een componist.

Soms, bij bijzondere interpretaties vormt de bladmuziekuitgave een letterlijke weergave van de vertolking van de muzikant Soms is de vertolker ook de componist.

• Cd wordt vertolkt door iemand, de muziek kent daarnaast ook een componist

20


D-De bladmuziekcollectie van Bibliotheek Rotterdam Vóór de uitvinding van de grammofoon was live-spel of het luisteren naar een muziek via een muziekdoos of pianola, draaiorgel de enige mogelijkheid om kennis te nemen van muziek. In menig huishouden stond dan ook een muziekdoos, piano of een pianola. Het uitgeven van bladmuziek toen was ongeveer even winstgevend als het uitgeven van cd's nu. Om een symfonie te leren kennen werden speciale bewerkingen voor piano of andere instrumenten op bladmuziek uitgegeven. Niet iedereen had de mogelijkheid een concert door een orkest bij te wonen. Componisten als Liszt en Beethoven waren in hun tijd net zo bedreven in het improviseren op de piano als de jazzmusici van nu. Bladmuziek was voor hen het enige medium om hun muziek te verspreiden. Tin Pan Alley was voor de tweede wereldoorlog een begrip in de wereld van de Amerikaanse populaire muziek. Die straat bestond alleen maar uit kleine uitgeverijen waar aan de lopende band succesvolle populaire liedjes op bladmuziek werden uitgebracht.

Tot uitgaven die meer bedoeld zijn voor studie behoren de facsimile uitgaven van

muziekhandschriften, study-scores en Gesamtausgaben. Dat zijn

wetenschappelijke uitgaven met kritisch commentaar van het volledige werk van bekende componisten. Deze staan nog gedeeltelijk in het magazijn en zijn nog maar gedeeltelijk ontsloten.

Grote formaten staan fysiek in het magazijn. De dummy’s staan geïntegreerd in

open opstelling. Een groot deel van de gebruikers heeft niet meer dan 2 jaar les gehad in een bepaald instrument. Om de collectie voor deze groep toegankelijk te maken is een

rubriek beginners in het leven geroepen.

De bibliotheek bezit geen:

• uitgaven voor klavarskribo (www.klavarskribo.nl of doorverwijzen naar

boekhandel Lindenberg of het Klavarskribo-instituut, zie telefoonklapper),

• facsimile-uitgaven van oorspronkelijke handschriften en

De collectie van de GBR is breed van opzet, zowel naar genre als naar moeilijkheidsgraad, bestemd voor bijna elk instrument of combinatie van instrumenten. De collectie bevat ongeveer 50.000 uitgaven en trekt daarbij niet alleen belangstellenden uit Rotterdam, maar ook uit de regio rond Rotterdam. Het accent ligt op speelmuziek en oefeningen, dit in tegenstelling tot uitgaven die meer bedoeld zijn voor studie dan voor uitvoering. De collectie populaire bladmuziek behoort tot een van de uitgebreidste in de wereld.

21


• compleet orkest/koormateriaal, dat wil zeggen losse partijen voor de diverse

instrumenten of zangstemmen. Voor orkestmateriaal kunnen leners terecht bij de FASO-bibliotheek (Federatie Amateur Symfonie Orkesten, http://www.esp.ele.tue.nl/faso/fasobib/biblicol/index.htm ). Voor koormateriaal kun je doorverwijzen naar Toonkunst of De Koninklijke Christelijke zangersbond. Compleet orkestmateriaal voor klassieke muziek en ook musicals is vaak niet te koop, maar alleen te huur bij de uitgever. Hier kunnen auteursrechtelijke oorzaken aan ten grondslag liggen.

E-Rubricering

De bladmuziekcollectie is onderverdeeld in de afdelingen:

- Klassiek,(K) herkenbaar aan de gele rugetiketten

- Populair, (P) herkenbaar aan de witte rugetiketten

- Beginners,(B) herkenbaar aan de groene rugetiketten

- Salon, (S) herkenbaar aan de blauwe rugetiketten

- Kerst, (X) herkenbaar aan de rode rugetiketten

- Groot formaat(G) dummy’s staan in de kast, originelen in het magazijn

Binnen elke afdeling is er een onderverdeling naar bezetting gemaakt, oftewel

naar instrument of combinatie van instrument (duo, trio,kwartet etc). Aan deze onderverdeling zijn rubrieknummers toegekend. Dit indelingsschema is door de Rotterdamse bibliotheek zelf ontwikkeld en in grote lijnen overgenomen door de OB Den Haag. Sinds enkele jaren bestaat er binnen het SISO ook een rubricering voor bladmuziek. Deze wordt binnen de bibliotheek Rotterdam alleen gehanteerd in de filialen, die bladmuziek uitlenen. De rubrieknummers lopen af naar grootte van bezetting, te beginnen bij groot orkest of big band, eindigend bij enkelvoudige instrumenten en zang. De even rubrieknummers zijn vanaf rubriek 54 (viool) toegewezen aan bladmuziek voor solo-

22


instrument, de oneven nummers aan bladmuziek voor solo-instrument met begeleiding. Die begeleiding is dan bestemd voor instrumenten met een breed bereik, zoals piano en orgel of basso continuo, een verzamelnaam voor de begeleidende instrumenten bij muziek uit de Barok. In de kasten, dwz op de rugetiketten is alleen de hoofdrubricering aangebracht, met uitzondering van de ensemblerubrieken. In de webcatalogus vinden we het volledig uitgewerkte schema terug. Binnen deze rubrieken is er eerst een tweedeling gemaakt in speelstukken en oefeningen (de c-rubrieken) (herkenbaar aan de gele of grijze strip), vervolgens in (verzamel)albums, dwz bundels met meerdere muziekstukken van meerdere componisten en bundels van een componist, groep of artiest. Daarbinnen wordt een alfabetische volgorde toegepast respectievelijk op titel van verzamelbundel en op naam van componist, groep of artiest.

Uitzondering

-vormt rubriek 1, waarin algemeen theoretische boeken zijn ondergebracht met een directe link naar de uitvoeringspraktijk. In rubriek 1 populair zijn bijvoorbeeld ook boeken opgenomen over de kunst van het improviseren, zonder dat ze voor een specifiek instrument bedoeld zijn. Ook orkestratieleerboeken zijn hierin opgenomen. -Rubriek 85 is ogenschijnlijk als genre aangeduid: als opera/operette rubriek op de afdeling klassiek en als musical in de afdeling populair. Indirect is echter toch een bezettingsuitgangspunt gehanteerd, namelijk meerstemmig wereldlijk zang plus vocale solisten en begeleiding. Rubriek 82-84 is ingeruimd voor de genres oratoria en cantates, oftewel geestelijk meerstemmig zang plus begeleiding - Ook binnen de klassieke rubriek voor zang met begeleiding (rubriek K94) is een genre onderdeel ingevoegd voor volksmuziek, geordend op taal of volk. Hierin zijn nauwelijks volledig uitgeschreven versies te vinden voor elk instrument. Daar is nog wel eens vraag naar, maar uitgevers leggen zich daar nauwelijks op toe. De gebruiker moet het meestal doen met melodie, eenvoudige begeleiding voor toetsinstrument of gitaar en tekst. - Bladmuziekbundels met kinderliedjes zijn ondergebracht in de SISO, namelijk 788.2, in open opstelling en magazijn. In deze rubriek treffen we dus zowel teksten van kinderliedjes, bladmuziek als kinderspelletjes met een muzikale achtergrond aan. In het magazijn staat nog een grote collectie meest oude uitgaven van kinderliedjes bij rubriek K100,K101 en K102. -Bundels met een ronde gele sticker op de rug worden begeleid door een cd, DVD of een geluidscassette. Ze zijn vaak toegevoegd aan studieboeken en bevatten een muzikale weergave van de gedrukte muziekvoorbeelden of het gaat om louter begeleidingsmuziek bij een gedrukte melodiepartij.

23


F-Klassieke muziek

Bladmuziekuitgaven zijn hier meestal de directe uitkomst van een compositieproces, in tegenstelling tot hedendaagse populaire muziek, waar de compact disk meer het directe aansluitingspunt is van het componeren. De componist is bij uitgaven van klassieke bladmuziek de hoofdverantwoordelijke. Bij uitgaven van muziek uit de barok, en klassieke periode heeft de uitgever vaak tekens toegevoegd voor speelwijze en volume. De oorspronkelijke vorm, zonder die toevoegingen krijgt in uitgaven vaak de aanduiding “Urtext”.

Urtext

Bewerking

De gebruiker vraagt naar stukken, die hij alleen of samen met anderen kan spelen. Bij ensemblestukken staan de partijen van de afzonderlijke partijen soms bijeengebundeld onder elkaar op papier. Dan is er sprake van een partituur. Soms is er voor elk instrument een afzonderlijke partij. Bij meer instrumenten is het vanwege praktische redenen handig als iedere muzikant zijn eigen velletje muziek oftewel partij voor zich heeft liggen. Het aantal partijen, indien meer dan 1, staat altijd vermeld op de kaft van het boek

Deze afdeling bevat uitgaven, zowel voor oorspronkelijke bezetting als

bewerkingen voor andere instrumenten.

24


De naam van de bewerker is, afhankelijk van zijn persoonlijke inbreng, in de catalogus soms verdubbeld onder de "auteurs"ingang. Voornamelijk de rubrieken voor zangstemmen en orkestbegeleiding (opera,oratoria)

bevatten vaak uitgaven zowel in de vorm van een zogenaamde partituur als van

een piano- (of orgel)uittreksel (in de catalogus als pu afgekort). Laatstgenoemde

uitgaven maken het mogelijk in kleine kring muziek ten gehore te brengen, die anders alleen met volledige orkestbezetting uitvoerbaar is. Partituren van orkestwerken worden meestal in zakformaat uitgegeven. Ze zijn niet zozeer bestemd voor de dirigent als wel voor de luisteraar, die mogelijkerwijs met het meelezen meer inzicht krijgt in het muzikale lijnenspel.

Partituur

Piano uittreksel

2 uitgaven van de

opera “Aida” van Verdi

Soortnamen en uniforme titels Hebben titels van verhalen of boeken betrekking op de inhoud, bij instrumentale muziek is die inhoud zo abstract dat er bij de naamgeving vaak verwezen wordt naar de bezetting, de functie of de vorm waarin het betreffende stuk gegoten is: bijvoorbeeld kwartet, kwintet, intrada, concert,wals, symfonie,sonate, cantate etc. Buitenmuzikale verwijzingen vinden plaats in de bijnamen van deze stukken: de 3e symfonie van Beethoven wordt ook wel de "Eroica" genoemd, of een sonate voor piano van dezelfde componist “Mondscheinsonate”. Afhankelijk van het land, of de taal waarin bladmuziek wordt uitgegeven is er sprake van spellingsvarianten in de aanduiding van bijv. concert. Soms staat op de titelpagina Konzert of Concerto. Om het zoeken in de catalogus te vergemakkelijken

25


zijn er in deze gevallen uniforme titels toegevoegd aan de titelbeschrijving. En om in de titelbeschrijving toch nog onderscheid te maken in bijvoorbeeld de meer dan 100 symfonieën van Haydn zijn deze genummerd en ook nog voorzien van toonsoortaanduiding. Voor de nummering wordt vaak de algemene term "opus"(afgekort "op.") gebruikt (bijv. Symfonie opus 15). Bij de nummering van het werk van beroemde componisten wordt vaak de persoon genoemd, die het complete werk van betreffende componist in kaart heeft gebracht. Een bekend voorbeeld is de heer Köchel, die het complete werk van Mozart beschreven en genummerd heeft. Zo treffen we op de titelpagina van een

pianoconcert de aanduiding aan "Konzert KV488 ,A-Dur". De afkorting K.V. staat

voor Köchel Verzeichniss, "A-Dur" is de Duitse vertaling van de toonsoort "A grote terts" (Moll is de Duitse vertaling van kleine terts). Voor de nummering van de

werken van Schubert wordt meestal de afkorting D. genoemd als verwijzing naar de

heer Deutsch, die het werk van Schubert gecatalogiseerd heeft. B.W.V. is een

afkorting van Bach Werke Verzeichniss. Bij Vivaldi zijn er verschillende systemen: de P-, de RV- en de Fanna-nummering. Deze catalogi en ook die van andere bekende componisten zijn terug te vinden in de componistenkast en worden aangeduid als thematische catalogi. Op al deze elementen kan binnen de webcatalogus gezocht worden! In de romantiek worden vaak poëtische titels toegekend aan instrumentale muziekstukken, bijvoorbeeld “pastorale” (6

e symfonie van Beethoven), of

“Schilderijententoonstelling” van Moesorgski. Om het snuffelen in de kasten naar muziek voor specifieke bezetting te vergemakkelijken, zijn bij de ensemblerubrieken klassiek verdere onderverdelingen gemaakt. In de overige rubrieken wordt in de kasten verder alleen de hoofdrubriekaanduiding gebruikt. In de catalogus is voor wat het niet SEC (Short Entry Catalogue) gedeelte betreft een meer verfijnde onderverdeling gebruikt die in de Sisis werkcatalogus via 22 op de personeelsingang toegankelijk is. De blauwe stripjes in de rubrieken voor fluit (rubriek 64,65)geven aan dat deze uitgaven specifiek voor blokfluit bestemd zijn. De bruine stripjes in rubriek 3 staan voor piano-uittreksel (of indien voor 2 piano’s 2 bruine stripjes)

26


G- Populaire muziek

Zoals boven al vermeld is de bladmuziek vooral bij songbooks meer een afgeleide van de uitvoering op compact disk dan omgekeerd. Bladmuziek van nieuwe popcd’s wordt uitgegeven onder dezelfde titel, maar kent meestal een latere verschijningsdatum. In uitgaven van populaire muziek hebben we in het merendeel te maken met naar de

muzikale essentie teruggebrachte bewerkingen oftewel uittreksels.

De laatste jaren zijn er echter steeds meer uitgaven verschenen, die qua muzikale notatie een exacte weergave vormen van het origineel . De muziek is voor elk instrument volledig uitgeschreven met verwijzing naar de naam van de betreffende cd-uitvoering. Zo zijn alle liedjes van de Beatles, zoals ze op plaat staan volledig omgezet in notenschrift.

Dit geldt voor 94, waarin deze boeken de aanduiding "partituur" op de rug

meekrijgen, maar ook voor de rubrieken van afzonderlijke instrumenten waar alleen de partij van het betreffende instrument is uitgeschreven.

Gitaarpartijen zijn vaak in tabulatuurschrift uitgegeven. Van een titel kan er zowel

een uitgave in tabulatuur als traditioneel notenschrift bestaan. De titelbeschrijving geeft dit aan. Het publiek vraagt naar ofwel volledig uitgeschreven versies of neemt genoegen met zogenaamde piano-uittreksels, dwz uitgaven voor zang plus een bewerkte pianobegeleiding in combinatie met akkoordsymbolen voor (slag)gitaar. Ook zijn er uitgaven waar complete jazzsolos in zijn vastgelegd met een bepaalde cd-uitvoering als referentiepunt.

In rubriek 2 treffen we zogenaamde fake-books aan, waarin alleen sprake is van

een rudimentaire aanduiding in de vorm van melodie, tekst en akkoordaanduiding: Hieronder het begin van het nummer “One Note Samba”, zonder intro, bestaande uit liedtekst, melodielijn, gitaaraccooorden voor de begeleiding.

27


De inleiding en ook een uitgewerkt einde ontbreken. Het is de taak van de muzikant aan de hand van akkoordaanduidingen de begeleiding, intro en slot zelf uit te werken. Niet elke muzikant is daartoe in staat. Het vergt ook de nodige theoretische kennis. Daarom vragen minder ervaren of onderlegde instrumentalisten, voor zangers is dit niet van toepassing, vaak om een uitgebreidere meer uitgeschreven versie. Een versie van One Note Samba, nu met intro (eerste balk), daarna het begin bestaande uit liedtekst melodielijn, gitaaraccooorden en ook pianopartij voor de begeleiding ,

In tegenstelling tot klassieke muziek is de hoofdverantwoordelijke vaak de

uitvoerende en niet de componist. Voornamelijk bij de songbooks is dit het geval, in

die gevallen waar een cd-uitgave als uitgangspunt genomen is voor een bladmuziekuitgave.

In rubriek 46 treffen we ook bladmuziek met MIDI files aan, of alleen CD-Rom’s of

28


DVD-Rom’s met digitaal vastgelegde bladmuziek . Ze sturen vanuit een speciaal daarvoor bestemd computerprogramma computergeluidskaarten of synthesizers aan. En dat resulteert in muziek uit de geluidsboxen. Het voordeel is dat de muziek op deze manier gemakkelijk te bewerken is. De files zijn gemakkelijk te importeren in notenopmaakprogramma’s, die ze omzetten in op beeldscherm zichtbare bladmuziek. Andere formaten zijn bijvoorbeeld Finale, Sibelius. Bladmuziek in PDF formaat biedt geen mogelijkheid tot geluidsweergave en bewerking.

J-Zoeken naar bladmuziek in de catalogus: De collectie bladmuziek is ontsloten via de werkcatalogus van SISIS en de webcatalogus (Aquabrowser Library) met de daarin geïntegreerde songtitelcatalogus. De webcatalogus biedt ten opzichte van de werkcatalogus uitgebreidere zoekmogelijkheden. Ook kan iedereen aanwinstenlijsten genereren of uitdraaien maken op basis van diverse kenmerken. . Alle informatie over het zoeken naar bladmuziek via de ABL kun je vinden op de website van bibliotheek Rottterdam: http://www.bibliotheek.rotterdam.nl/NL/Collecties/Over%20de%20catalogus/Pages/Zoektip5Zoekenindemuziekcollectie.aspx. Behalve gedrukte tekst vindt je hier ook demofilmpjes. Het zoeken naar bladmuziek in onze catalogus is niet zo eenvoudig, vooral omdat we nog heel veel titels hebben die niet zijn gecatalogiseerd volgens de PICA-regels. We noemen dit SEC-titels (short entry catalogue) en ze zijn evt. herkenbaar aan de hoofdletters die vaak gebruikt werden en het staat ook vaak onderaan de titelbeschrijving (ALSkortetitel). Ongeveer de helft van de collectie is alleen via SECtitelbeschrijvingen toegankelijk. Wat deze SECtitels vooral níet hebben is: een gethesaureerde auteursnaam, een uniforme titel en een bezetting (de instrumenten/zangers waar het muziekstuk voor geschreven is). Een gethesaureerde auteursnaam is belangrijk, omdat je anders moet zoeken op verschillende spellingsvormen van een naam, zoals b.v. Sostakovic, Sjostakovitsj, Shostakovich, Schostakowitsch, enz. Een uniforme titel zorgt er voor dat je alle concerten onder de naam ‘concert’ of ‘concerten’ kunt vinden. Bij SEC-titels kun je alle (buitenlandse) spellingsvormen

29


tegenkomen, zoals: konzert, concerto, enz. Let ook op woorden, zoals: sonate/sonata, ricercare/recercare, praeludium/preludium, toccata/tokkata, kwartet/quartet/quatuor, enz. Als je dus alle spellingsvarianten wilt vinden, kun je het beste trunceren of met vraagtekens werken. Vraagtekens vervangen één letter waar je over twijfelt (gebruik

dit b.v. in ?on?ert of i.p.v. de ‘w’ of ‘v’ in Russische namen) en trunceren is handig

bij b.v. sonat* (let dan echter wel op dat je dan ook sonatinen krijgt).

Helaas kun je niet trunceren en vraagtekens plaatsen in één woord. Probeer evt. dus ook nog concert*, konzert*, enz.

Zoeken op bezetting

Sommige klanten zoeken iets voor een bepaald instrument of combinatie van instrument zonder op zoek te zijn naar een bepaalde titel. In de ABL kun je dan zoeken op bezetting. Via “standaard zoeken” kan dat door een of meerdere instrumenten als zoekterm in te toetsen en na het verschijnen van de resultaatlijst eventueel te verfijnen op andere kenmerken. Via uitgebreid zoeken kun je bij het

zoekveld ‘bezetting’ zelf instrumenten of stemsoorten intypen. In beide

zoekmodules moet je dan wel precies weten wat voor termen gangbaar zijn. Je krijgt dan alle muziekstukken te zien waar die instrumenten/stemsoorten in voorkomen. Stel: je zoekt iets voor viool en piano, dan krijg je ook stukken voor viool, altviool, cello en piano.

Als je dat niet wilt, kun je beter op ‘indeling’ zoeken. Klik hiervoor op ‘kiezen’ en

kies stapsgewijs voor een bepaalde categorie.

In Sisis kun je het evt. ook doen. Vul dan bij ‘kastplaatsing’ b.v. K 55 in of K 55

Dvor als het muziek voor viool en piano van Dvorak moet zijn. Je kunt ook zoeken op bepaalde genres, vooral bij rubriek P 94. Daar is b.v. een speciale rubriek voor klezmermuziek, soul, blues, folk, reli, enz. Ook K 94 is vrij uitgebreid. Loop er maar eens door heen. N.B. Bij de SEC-titels is geen bezetting ingevuld. Indien je zoekt naar een muziekstuk waarvan je de componist en titel al kent , vermijd dan zoveel mogelijk te zoeken op bezetting omdat je je dan relevante SEC titels niet in het resultaatscherm tegenkomt. Wijs de klant daar op! Evt. kun je in Sisis op kastplaatsing zoeken (zie hier boven).

(Niet)-identificeerbare titels.

Titels als sonate, toccata, symfonie, enz. zijn niet-identificeerbare titels, d.w.z. dat je niet genoeg hebt aan dit soort titels. Het zijn eigenlijk meer namen van bepaalde muziekvormen. Componisten hebben meestal meerdere symfonieën, sonates, toccata’s enz. geschreven. Naast deze titel heb je dus meer gegevens nodig. De klant weet die meestal wel, maar niet altijd. Meestal weet een klant wel een volgnummer (b.v. de 5

e symfonie

van Van Beethoven) of een opusnummer (opus betekent werk, b.v. de sonates van

opus 1, afgekort op.1, van Händel)) of een thematisch nummer (b.v. de toccata van

30


Bach, BWV.565). Je kunt deze nummers toevoegen aan je zoekgegevens en bij

thematische nummers hoef je zelfs de componist niet meer in te vullen, want BWV b.v. betekent: Bach’s Werke Verzeichnis. Soms weet een klant dat soort nummers niet, maar wel een toonsoort. Dan vul je dat in bij de titelgevens, b.v. ‘sonat* d gr.t.’ Dan zoekt de computer dus naar alle sonates en sonatines in d grote terts. Eigenlijk moet de d dan met een hoofdletter geschreven worden, maar de computer maakt dat onderscheid toch niet. Als men niet weet of het grote of kleine terts moet zijn, kun je ook alleen op de letter zoeken. Soms weten mensen alleen de bijnaam van een stuk, b.v. de Mondscheinsonate van Van Beethoven. Die zijn soms apart uitgegeven onder die beroemde naam, maar niet altijd. Je kunt dan (op de vierde verdieping van de Centrale) in het boekje van Kaasjager kijken dat bij de balie in het afsluitbare kastje staat. Daar zie je dan dat dit de 14

e pianosonate is van Van Beethoven, ook wel opus 27, nr. 2 genummerd en hij

staat in de toonsoort cis. Als de losse uitgaven van deze sonate uitgeleend zijn, kun je nog in een verzamelband van pianosonates van Van Beethoven kijken of hij daar nog in staat. Ook kun je trouwens op onze weblinks kijken, want daar is hij ook te vinden bij sheetmusicarchive.net en je kunt de klant nog wijzen op onze uitleenbare cd-roms. Van Van Beethoven hebben we b.v. Complete Works for solo piano. De cantates van Bach staan bij ons op numerieke volgorde in de kast bij rubriek K 82. (Het zijn veelal pianouittreksels. Partituren staan meestal in het magazijn bij de Gesamtausgaben en zijn meestal niet ontsloten, dus niet te vinden via onze ABL.) Die numerieke volgorde correspondeert met het BWV-nr. Als mensen dat BWV-nr. weten, kun je dus zo naar de kast lopen. De BWV-nrs. zijn helaas niet altijd ingevoerd in de titelbeschrijvingen, dus het is ook handig om op de titel van de cantate te zoeken als je niets vindt op het BWV-nr. Weet de klant dat niet, kijk dan in de “Thematisch-systematisches Verzeichnis der musikalischen Werke von Johann Sebastian Bach” van de auteur Wolfgang Schmieder. Hij staat tussen de boeken over J.S. Bach. Van verschillende grote componisten hebben we zulke thematische werken. Naast pianouittreksels heb je tegenwoordig ook orgeluittreksels. Dat is handig voor organisten. Het gaat hier vooral om missen, requiems, oratoria, passionen en andere kerkelijke stukken.

(Corporatieve) auteur Ik raad jullie aan om in de ABL te zoeken, omdat je in Sisis nog twee velden hebt voor verantwoordelijken: het auteursveld en het veld voor de corporatieve auteur. Groepen zoals b.v. The Beatles en The Rolling Stones zijn corporatieve auteurs, maar staan soms ook in het gewone auteursveld (bij SEC-titels). Zoek daarom in de ABL, dan hoef je maar 1x hun naam in te vullen, want daar is maar één veld voor de verantwoordelijke componist of artiest. Gebruik alleen de achternaam van de componist of artiest, dan krijg je de meeste treffers.

Niet in onze catalogus?

31


Als je iets niet kunt vinden in onze catalogus, raadpleeg dan altijd ook even Picarta,

de NCC voor de niet-boekmaterialen en de catalogus van de muziekbibliotheek

van de omroep. De laatste zit bij de weblinks onder ‘Kunst, muziek en film’. Kies

dan voor ‘muziek’ en dan voor ‘bladmuziek’. Het komt nl. best vaak voor dat we een bepaalde song toch hebben, hoewel je hem er via onze catalogus niet uit krijgt. Dan zit hij vaak in een verzamelbundel met heel veel liederen, zodat wij die niet allemaal uitgeschreven hebben in de titelbeschrijving. Via de muziekbibliotheek van de omroep kom je er dan vaak achter in welk album hij staat. Als de titels uit een verzamelbundel wel zijn opgenomen in de titelbeschrijving, staat daar soms ook de artiest bij (zie b.v. in Speelklaar). Je vindt deze titel niet als je de artiest in het auteursveld hebt gezet, maar wel als je de artiest weglaat of in het titelveld zet.

J- Bladmuziek op internet, op DVD/CD-Rom

Digitale media kunnen een hulpmiddel zijn bij het maken van muziek Bladmuziek in digitale vorm biedt behalve een notenbeeld (PDF) op het beeldscherm bij formaten als Midi , Finale en Sibelius, ook de mogelijkheid deze te laten weerklinken met behulp van een bijbehorend afspeelcomputerprogramma. Bij voorbeeld de website Choralwiki (http://www.cpdl.org/wiki/index.php/Main_Page), waarbij diverse mogelijkheden worden geboden, maar ook de vele downloads in The New Grove online (Sibeliusfiles). De aard en kwaliteit van de geluidskaart of keyboard bepalen dan de kwaliteit van het geluid en van bewerkingsmogelijkheden, van tempo en toonhoogte. Samenvattend onderscheiden we daarbij dus:

- Formaten die geen mogelijkheid bieden tot geluidsweergave en bewerking: PDF

- Formaten die wel mogelijkheid bieden tot geluidsweergave en bewerking: MIDI (universeel formaat), Finale, Sibelius

Nederlandse bibliotheken stellen zelf nog maar sporadisch bladmuziek digitaal beschikbaar. Dit wil niet zeggen dat er niet via andere (commerciële) kanalen al veel bladmuziek digitaal te vinden is. Het is de taak van bibliotheken deze kanalen publiekelijk aan te bieden. Via het Geheugen van Nederland zijn de Manuscripten van Alphons Diepenbrock (Nederlands Muziek Instituut) in te zien. Het Nederlands Theater Instituut is bezig haar kleinkunstcollectie, dwz foto’s, teksten, bladmuziek, geluidsfragmenten te digitaliseren en via de website beschikbaar te stellen. Buiten Nederland zien we in de Verenigde Staten lopende en

32


afgesloten initiatieven met betrekking tot het digitaal aanbieden van bladmuziek, voorbeelden zijn: Library of Congress b.v. American Treasures: http://memory.loc.gov/ammem/smhtml/smhome.html The British Library met b.v. http://www.bl.uk/onlinegallery/ttp/ttpbooks.html Voor bladmuziek op internet gelden in grote lijnen dezelfde auteursrechtelijke bepalingen als voor gedrukte bladmuziek. Voor het afnemen of aanbieden van deze diensten kan men volgens de wet handelen en/of licenties afsluiten. Zie hiervoor ook o.a. www.musiccopy.nl. Op internet tref je veel van dit soort auteursrechtelijk meestal niet gedekte muziekfiles aan. Bijna elke song in MIDI formaat kun je vinden via www.musicrobot.com.Ook klassieke muziek is steeds meer in midi-formaat te vinden op het internet: “The classical music archives” op http://www.classicalarchives.com/ bevatten inmiddels bijna 20.000 composities van meer dan 1300 componisten. De kwaliteit van de digitale instrumenten op de geluidskaart bepaalt echter de geluidskwaliteit van het uiteindelijke klankresultaat. Als de klant alleen maar klinkende begeleiding nodig heeft kan zo’n midifile uitkomst bieden. De melodiepartij kan er gemakkelijk uitgefilterd worden. In combinatie met speciale programmatuur kan zelfs de toonhoogte aangepast worden op het stemkarakter van de individuele zanger. Een voorbeeld van een commerciële site is de ‘Classical Score Library’ met een aanbod van 8000 muziekwerken: http://alexanderstreet.com/products/shmu.htm. Bladmuziek wordt ook uitgegeven op DVD/CD-Rom. Jammer dat de inhoud van deze uitgaven in Bibliotheek Rotterdam niet op titel van afzonderlijke muziekstuk ontsloten is. Voor de meest populaire muziekinstrumenten bestaan ook interactieve lesmethoden op DVD/CD-Rom.

H-Vraagbeantwoording bij bladmuziek; enkele vuistregels en tips

Algemeen:

• Probeer je te verplaatsen in de klant, en vraag daarop zonodig door: Hoe wil hij de bladmuziek gebruiken? voor welk(e) instrument(en)? Als de muziek voor meerdere instrumenten bestemd is, wil hij daarbij dan losse partijen gebruiken of is een partituur ook goed of is alleen de zangtekst voldoende? kan hij improviseren op bestaande accoorden, is het niet te moeilijk (zoekt hij een makkelijk speelbare versie), bladmuziek voor melodieinstrumenten is nog wel eens uitwisselbaar, mits in dezelfde toonsoort genoteerd, bijvoorbeeld viool en dwarsfluit. Een voorbeeld: bij opera of oratoria is een versie voor zangstem en piano vaker gewenst dan een volledige orkestpartituur, omdat de klant vaak zanger of begeleider is. Een dirigent of een student heeft soms juist de orkestpartituur nodig. Ben je daarvan bewust als informatiebemiddelaar.

• Gebruik de webcatalogus

Indien je de gevraagde bladmuziektitel niet vindt in de

bibliotheekcatalogus, ga naar Picarta of de catalogus van de Omroepen,

vooral als het gaat om het traceren van wat oudere populaire muziek (www.muziekbibliotheekvandeomroep.nl)

33


• Vermijd zoveel mogelijk het gebruik van de bezettingsingang als gevraagd

wordt naar een muziekstuk, waarvan de titel bekend is . De bezetting is namelijk in de afzonderlijke titelbeschrijvingen van SEC-titels niet altijd toegekend.

• Voor orkestmateriaal ga naar

http://www.fasobib.nl/info/index.php?function=show_search_form&table_name=catalogus

• Voor Nederlandse liedjes eventueel de catalogus raadplegen van

-de bibliotheek voor theateramusement gevestigd in het Theater Instituut Nederland: http://www.tin.nl of http://theaterinstituut.adlibsoft.com/search.aspx?database=ChoiceFullCatalogue of -De catalogus van de omroep (www.muziekbibliotheekvandeomroep.nl) of Het Meertensinstituut (www.meertens.knaw.nl) of -Mw. Slager (staat onder de ‘L’ van Liedjes in de rololex van de de 4

e

verdieping

• Als iemand vraagt in welke toonsoort een stuk staat, kijk hoeveel

voortekens, dwz hoeveel kruisen (#) of mollen (b) vooraan de balk staan en raadpleeg de bijlage ‘overzicht toonsoorten op pagina 38.

Bij songtitels, populaire muziek:

• Als je niets vindt via a de ABL, zoek in Picarta of in de catalogus van de

Omroep, http://www.muziekbibliotheekvandeomroep.nl/ , waarin oudere SECtitels beter ontsloten zijn.

• Zeker indien je de gevraagde titel in de catalogus niet kunt vinden, vraag of

het om alleen de tekst of ook de bladmuziek gaat. Vaak hebben de klanten

alleen de tekst nodig. Op internet maak je grote kans via www.lyricsrobot.com of http://music.yahoo.com/lyrics in ieder geval de songtekst te achterhalen. (Van Nederlandstalige liedjes staan er in de 788 rubrieken afzonderlijke verzamelbundels met alleen teksten.)

• Songtitels zijn in bladmuziekuitgaven niet altijd gerelateerd aan

uitvoerenden. Als iemand vraagt naar liedjes van bijvoorbeeld Astrud Gilberto: Van de Braziliaanse zangeres Astrud Gilberto bestaan geen songbooks. De liedjes die zij zingt staan echter in tal van bundels. Kijk zonodig in de collectie van de centrale discotheek via de webcatalogus of bij www.allmusic om de titels

34


van de vertolkte liedjes te achterhalen en daarop vervolgens te zoeken in de bladmuziekcatalogus/songtitelcatalogus. Er zijn ook bladmuziekuitgaven van de componist Carlos Jobim, waar nummers in staan, die door Astrud Gilberto gezongen worden.

• Ook van Trijntje Oosterhuis is geen songbook. Zij zingt bestaande nummers, die in tal van bladmuziekuitgaven te vinden zijn.

• Realiseer je dat het de klant vaak om een specifiek instrument/bezetting

gaat

• Op genre zoeken is lastig, ondanks het feit dat vaak gevraagd wordt naar

bladmuziek in een bepaald genre, bijvoorbeeld tango’s, salsa etc. Binnen Pica is geen veld ingeruimd specifiek voor genre. Binnen de songtitelcatalogus zijn wel genres toegekend aan de afzonderlijke muziekstukken. Het systematiekbestand binnen de bladmuziekmodule van de webcatalogus kan uitkomst bieden. Dan gaat het om rubriek P94 met een onderverdeling naar genre. Soms vind je de genreaanduiding al dan niet verkapt terug in de documenttitel, maar dan vaak in de Engelse vertaling.

• Van Engelstalige musicals bestaan bijna geen uitgaven met Nederlandse

vertaling.

• Musicals zijn alleen beschikbaar in de vorm van een pianouittreksel. Afzonderlijke partijen of een volledige partituur zijn alleen op huurbasis (prijzig!)bij de uitgeverij verkrijgbaar, dit vanwege nog bestaande uitvoeringsrechten. (www.musicopy.nl)

• Musicalmateriaal voor gebruik op scholen is te huur bij Benny Vreden Producties (http://www.bennyvreden.nl/bennyrestyle/index.php)

• Een regelmatig terugkerende vraag is: “ heeft u boeken met akkoorden, ? ”

oftewel akkoordoverzichten voor gitaar of piano. De catalogus biedt op deze vraag geen ingang. De bundels in rubriek 62c en 46c populair zijn daarom op de rug voorzien van stickers met het opschrift “akkoorden”.

Bij klassieke muziek

• Informeer bij vragen naar werken met een grote bezetting met zang, cq

opera’s ,operettes, missen, oratoria’s etc. of een partituur of een

pianouittreksel gewenst is. Vooral zangers geven uit oogpunt van

uitvoeringsgemak de voorkeur aan een pianouittreksel.

• Informeer bij vragen naar werken voor ensembles of het om een

(zak)partituur gaat of om losse partijen

• Realiseer je dat gevraagde muziek soms onderdeel kan uitmaken van een

groter werk , zoals aria’s uit een opera of oratorium/cantate.

35


Gelukkig geeft de titelingang in de webcatalogus zowel toegang tot zowel titels van composities als onderdelen daarvan. Dat geldt niet voor de SECtitels!

• Indien in de vraagstelling alleen de bijnaam van het muziekstuk genoemd

wordt, raadpleeg dan voor volledige gegevens zonodig de gedrukte “Kaasjager/Titels en bijnamen in de muziek” te vinden bij het inlichtingenpunt op de 4e.

• De kaartcatalogus, cq werkcatalogus klassieke bladmuziek geeft (nog

steeds) aanvullende informatie op de SECtitels in SISIS/webcatalogus

Naslagwerken om aanvullende gegevens op te zoeken:

Gedrukt: -Hitdossier,(balie 4e) hitlijsten van afgelopen decennia, o.a.zoeken op

jaartallen

- Oor's eerste Nederlandse pop encyclopedie

Internet:

Algemeen: http://www.bibliotheek.rotterdam.nl/NL/Collecties/Weblinks/Pages/Weblinks.aspx?CatId=54 - www.allmusic.com - www.musica.nl

- www.bibliotheek.nl - www.grovemusic.com hét naslagwerk voor klassieke muziek,

alleen binnen het bibliotheeknetwerk te raadplegen

36


Catalogi - www.muziekbibliotheekvandeomroep.nl

- www.musica.nl catalogi bibliotheken met bladmuziek - http://www.fasobib.nl/info/index.php?function=show_search_form

&table_name=catalogus catalogus orkestmateriaal van de FASO - http://theaterinstituut.adlibsoft.com/search.aspx?database=Choic

eFullCatalogue Catalogus Theater Instituut Nederland, bladmuziek Nederlandse cabaretliedjes

MIDIfiles - www.musicrobot.com dé zoekmachine voor midifiles

- http://www.classicalarchives.com/ 20.000 midifiles van klassieke muziek

Teksten - http://music.yahoo.com/lyrics zoekmachine voor liedteksten

- www.lyricsrobot.com zoekmachine voor liedteksten - www.lyricsheaven.net ook Nederlandstalige liedteksten - http://www.music-lyrics-chord.com/ teksten met bijbehorende accoorden

Bladmuziek in PDFformaat (rechtenvrij), speciale collecties: -

• www.sheetmusicarchive.com alle standaard klassieke pianowerken

• http://imslp.org/wiki/Hoofdpagina ongeveer 25000 partituren van klassieke muziek

• http://www.cpdl.org/wiki/index.php/Main_Page bijna 10.000 partituren van klassieke koorwerken

• http://www.dlib.indiana.edu/variations/scores/scores.html veel operapartituren

• http://www.mutopiaproject.org/browse.html 1338 klassieke stukken

• http://dme.mozarteum.at/DME/nma/start.php?l= alle composities van Mozart

• http://www.bl.uk/onlinegallery/ttp/ttpbooks.html klik op Mozart’s musical diary

• http://memory.loc.gov/ammem/smhtml/smhome.html Amerikaanse bladmuziek uit de archieven van de Library of Congress in e-book formaat

Commerciele aanbieders van digitale bladmuziek:

• http://alexanderstreet.com/products/shmu.htm 8000 partituren van klassieke muziek

Speciale zoekmachines:

• http://www.google.com/coop/cse?cx=003500621501829229797%3Aqxa6kk6d7ly Zoeken in ongeveer 1200 voorgeselecteerde muzieksites, samengesteld door Piet Dekker van Bibliotheek Rotterdam

37


• http://www.songtapper.com/ tik met een knop van het toetsenbord het ritme van de gezochte muziek en de computer zoekt de bijbehorende muziek

• http://www.musipedia.org/# muziek zoeken op basis van muziek ipv metadata

• http://www.last.fm/ zoekt bijpassende muziek

• http://www.ontdekdemuziek.nl/instrumenten/piano/virtueel/virtuelepiano.htm Zoek en beluister hoe accoorden klinken

Samen muziekmaken:

• http://www.klaaseldering.nl/nwc/index_nl.html

• http://www.sharewareplaza.com/SynJam-download_42662.html

• www.digitalmusician.net (community)

Rechten:

• http://www.musiccopy.nl rechten bladmuziek

• http://www.bumastemra.nl/nl-NL/Auteursrecht/WorksSearchEntry.htm

titelcatalogus muziekrecht http://www.musicreader.nl e-book voor bladmuziek

http://www.akkoord.be/links.htm allerlei muzieklinks gericht op het spelen van muziek (vooral op gittaar)

http://www.hrstrategie.nl/jeugd-2003.5680.lynkx?RapportPointer=9-227-3827-175 Jeugd 2003, feiten

en cijfers door het centraal Bureau van Statistiek

http://www.cultuur.nl/files/pdf/vooradvies0508/muziek_3_april.pdf muzikale infrastructuur Nederland in

het kader van Nationaal Muziekbeleid vanuit de overheid

http://www.rrkc.nl/uploads/302.pdf Culturele staalkaart (Rotterdam 2007) door Rotterdamse Raad voor

Kunst & Cultuur

http://www.skvr.nl/overdeskvr/jaarverslag_2006.pdf

http://www.nrc.nl/W2/Lab/Profiel/Zingen/schreeuwen.html

Zingen is de meest beoefende vrijetijdsbesteding in Nederland, meer dan voetballen. Dat heeft NIPO-onderzoek uitgewezen.

Ongeveer 600.000 Nederlanders besteden meer dan een uur per week aan hun zanghobby - meestal in koorverband. Er wordt

gezongen in koren maar ook jazz- en popzangers maken furore. NRC Webpagina's 20 JANUARI 2000

Mutsaers, L. (1998)

Muziek en migrantenjongeren in Nederland.

In: Multiculturalisme: werken aan ontwikkelingsvraagstukken, p. 167-181

Boek onder andere aanwezig in Universiteitsbibliotheek Universiteit van Amsterdam.

38


Bijlagen:

Toonsoorte

n

Nederlands -grote terts -kleine terts Duits Engels Frans

C gr.t. C-dur C major ut majeur

c kl.t. C-moll C minor ut mineur

Cis gr.t. Cis-dur C sharp major ut dièse majeur

D gr.t. D-dur D major ré majeur

d kl.t. d-moll D minor ré mineur

Des gr.t. Des-dur D flat major ré bémol majeur

39


E gr.t. E-dur E major mi majeur

e kl.t. e-moll E minor mi mineur

Es gr.t. Es-dur E flat major mi bémol majeur

es kl.t. es-moll E flat minor mi bémol mineur

F gr.t. F-dur F major fa majeur

f kl.t. f-moll F minor fa mineur

Fis gr.t. Fis-dur F sharp major fa dièse majeur

fis kl.t. fis-moll F sharp minor fa dièse mineur

G gr.t. G-dur G major sol majeur

g kl.t. g-moll G minor sol mineur

Ges gr.t. Ges-dur G flat major sol bémol majeur

gis kl.t. gis-moll G sharp minor

sol dièse mineur

A gr.t. A-dur A major la majeur

a kl.t. a-moll A minor la mineur

As gr.t. As-dur A flat major la bémol majeur

as kl.t. as-moll A flat minor la bémol mineur

B gr.t. H-dur B major si majeur

b kl.t. h-moll B minor si mineur

Bes gr.t. B-dur B flat major si bémol majeur

bes kl.t. b-moll B flat minor si bémol mineur

Overzicht toonsoorten: Het aantal kruisen (#) of mollen (b) (binnenste ring) aan het begin van de notenbalk geeft aan in welke toonsoort een muziekstuk staat, in “grote terts” (buitenste ring) of in “kleine terts (binnenste ring) (zie voor verdere uitleg p.12 tm 14) Uit: www.ontdekdemuziek.nl

40


Sleutels aan het begin van de notenbalk voor verschillende instrumenten

Sleutels G

F C 2balken >2 balken instrumentengroep

piccolo X houtblazers

fluit X houtblazers

altfluit X houtblazers

hobo X houtblazers

oboe d'amore X houtblazers

althobo X houtblazers

klarinet X houtblazers

41


bassethoorn X houtblazers

basklarinet X houtblazers

sopraansaxofoon X houtblazers

altsaxofoon X houtblazers

tenorsaxofoon X houtblazers

baritonsaxofoon X houtblazers

fagot X tenor houtblazers

contrafagot X houtblazers

hoorn X X koperblazers

trompet X koperblazers

bastrompet X koperblazers

trombone X koperblazers

bastrombone X koperblazers

tuba X koperblazers

wagnertuba X X koperblazers

pauk X slagwerk

klokken X slagwerk

vibrafoon X slagwerk

marimba X slagwerk

xylorimba X slagwerk

xylofoon X slagwerk

celesta X soms klavierinstrument

klokkenspel X slaginstrument

harp X tokkelinstrument

piano X klavierinstrument

orgel X X klavierinstrument

sopraan X zangstem

alt X zangstem

tenor X zangstem

bas X zangstem

viool X strijkinstrument

altviool X strijkinstrument

cello X strijkinstrument

contrabas X strijkinstrument

gitaar X tokkelinstrument

blokfluit X houtblazers

sopranino X houtblazers

sopraan X houtblazers

alt X houtblazers

tenor X houtblazers

bas X houtblazers

Een schema met het toonhoogtebereik van verschillende instrumenten

gekoppeld aan de toetsen, cq toonhoogte van klaviertonen, de exacte toonhoogte is weergegeven in Herz:

42


Een schema het toonhoogtebereik van verschillende typen saxofoons

gekoppeld aan de toetsen, cq toonhoogte van klaviertonen

43


Stembereik

44


Uitgebreide classificatie van stemmen:

• Coloratuur-sopraan: hoogste vrouwenstem, moet tot de f³ gaan (Königin der Nacht in Die Zauberflöte).

• Coloratuur-soubrette of Soprano lirico leggiero: gaat ongeveer tot d3, veelal jeugdige rollen.

• lyrische sopraan: tot c³, de meest veelzijdige sopraan (Mimi in La Bohème).

• Soprano lirico spinto: dit is de overgang tussen lyrische en dramatische sopraan. Mooie volle stem tot c³.

• Dramatische sopraan: tot c³ of d³ is in het Italiaanse repertoire (Turandot en Aida in gelijknamige opera's) vaak iets donkerder dan in het hoog-romantische Duitse repertoire (Isolde in Tristan und Isolde).

• De hoogste mezzosopranen zijn genoemd naar zangeressen: Dugazon en de Galli-Marié. Tot b²

• Lyrische-coloratuur alt: tot ongeveer bes² en vooral voor alt-rollen van Rossini.

• Dramatische mezzosopraan: een lichte alt-stem tot a², die in sommige gevallen ook dramatische-sopraan rollen kan zingen (Amneris in Aida).

• Dramatische alt: donkerder dan de mezzo, tot as² (Dalila in Samson et Dalila).

• Contralto: zeer donker, komt in opera weinig voor

• Countertenor: bijzondere mannenstem die op een alt-hoogte zingen, door het gebruik van falset-register. (tegenwoordig ook wel voor rollen die eigenlijk waren geschreven voor 18de-eeuwse castraten, maar met een heel ander timbre).

• Lyrische tenor: mannelijke variant van de lyrische sopraan. Gaat tot ongeveer c². Gaat evenals de tenore leggiero en tenore di grazia (Ottavio in Don Giovanni) tot ongeveer c².

• Tenore lirico-spinto: overgang naar de dramatische tenor, tot c². (Lohengrin in gelijknamige opera).

• Tenore drammatico of heldentenor: in Italiaanse opera's beroemd om zijn 'hoge c' (c². In het Duitse repertoire iets donkerder van klank, grenzend aan de bariton (Otello in gelijknamige opera).

• Tenore buffo: buigzame heldere stem, ongeveer tot a¹, bedoeld voor acterende rollen ( Jaquino in Fidelio).

• Baryton-Martin: hoogste bariton-stem, genoemd naar een Franse zanger, komt vrijwel alleen voor in Frans repertoire. Faust in gelijknamige opera en Franse operette-helden.

• Lyrische bariton: tot ongeveer as¹ (Figaro in Il barbiere di Siviglia).

• Bas-bariton of karakterbariton: wat serieuzer en tot g¹ (Figaro in Le Nozze).

• Heldenbariton: zware, brede stem tot g¹ (Boris in Boris Godoenov)

• Baritono brillante of Spielbariton: bariton met 'buffo' karakter (Gianni Schicchi in gelijknamige opera).

• Bas buffo: Ook wel 'speelbas', met een bereik tot f¹ (Mefisto in Faust).

• Basso serioso of basso profundo: gaat ongeveer tot e¹ en moet in de laagte tot de lage E kunnen zingen. (Sarastro in Die Zauberflöte).

45


Verschillende uitgaven, bewerkingen van het nummer One Note Samba: Uit de Songtitelcatalogus:

Uitgave voor zanstem, gitaarakkoorden (diagrammen met gitaargrepen) zonder intro:

One note samba A.C. Jobim, N. Mendonca

Genre: Jazz

Taal: Engels

Album: Real little ultimate jazz fake book.

Notatie: Zangstem (melodielijn) en gitaarakkoorden

Albumnummer: 67

Pagina: 270

Plaatsing:Centrale, 4e verdieping; Niet uitleenbaar

46


Uitgave voor zangstem met pianobegeleiding, diagrammen met gitaargrepen en intro:

Uitgave voor zanstem met gitaarbegeleiding in tabulatuurschrift (andere toonsoort)

47


Uitgave voor saxofoon, met improvisatie over het thema, zoals gespeeld door Stan Getz op de cd …:

48


Soms hebben klanten genoeg aan een tekst met begeleidende (gitaar)accoorden:

• Dbm7 C7

• This is just a little samba,

• B7/4 Bb7/-5

• Built upon a single note

• Dbm7 C7

• Other notes are bound to follow,

• B7/4 Bb7/-5

• But the root is still that note

tekst met alleen gitaaraccoorden

website

leren omgaan met vragen over bladmuziek voor bibliothecarissen

Education

Transcript of leren omgaan met vragen over bladmuziek voor bibliothecarissen