ledmagazine

IKEA LANCEERT SLIMME LED VOOR CONSUMENT

special led expo‘AfzET LED IN 2016 MET 31 pROCENT gESTEgEN’

dooRBRaaK led iN TUiNBoUW‘DOSIS VITAMINE C VERDUbbELT MET LED-VERLIChTINg’

MeNseliJK WelZiJN ceNTRaal ‘AANDEEL hUMAN CENTRIC LIghTINg VERDUbbELT’

editie 13- dec 2016

ledmagazineeditie 13 - dec 2016

VooRWooRdOpnieuw eenhistorisch jaar05

14 coVeRsToRY HUMaN ceNTRic liGHTiNG: ‘Menselijk welzijn bepaalt toekomstige groei vanled-verlichtingsmarkt’

BeURsspecial led expo‘Afzet led-lampenmet 31 procent gestegen in 2016’

18eURopese UNie GRiJpT iNhet nieuwe verbod op halogeenlampen in detail

24led TReNdRappoRT 2017 gebruik lichtplan bijinstallatie led-verlichtingverdrievoudigd

25colUMN RolF HeiJNeNVerlichtingssector alleen koopman?

Wie WiNT de slaG?De oorlog van Internet of Things-standaarden

2425

29 dooRBRaaK led iN TUiNBoUW‘gehalte vitamine C verdubbelt met led-verlichting’

UiTGelicHTNS-treinen voorzien van ledLed voor station holendrechtNederlandse led voor Oude Dame

303032 ‘opBReNGsT VeRHoNdeRdVoUdiGd’

A2 breedste snelweg ter wereld met led

led ReVieWDe nieuwste led-producten in woord en beeld34eiNdHoVeN KRiJGT ledphilips en heijmans van start met verslimmen verlichting37led-JaRGoNLichtexperts pratengeen abracadabra...40iNTeRNaTioNaalgrootste telecombedrijf koopt IoT-provider led41

TWeede ediTie op KoMsTIn november presentatie LED Trend- rapport 2017

NieUWsMeest geklikt, elders inde wereld en ledflitsen07

IP65 LED HIGH BAYS

Sheenly LED Panel Lights ECO II version

Sheenly LED Panel Lights PRO II version

•CRI>80•SDCM<=4•UGR22, UGR19 Optional

•up to 90lm/w •9mm

•10mm•up to 110lm/w

•5 Years Guarantee

115 Lumen/WPower: 100w/160w/200w/230w

Special heat sink

Beam: 60°/90°/120°

PF up to 0.99

Efficiency up to 93%

1-10V dimmable

Color: Black/White

5 years Guarantee

PRIMAlighting levert alleen aan resellers en installateurs. Levering uit eigen voorraad, verzending met GLS, afhalen is mogelijk na bestelling vooraf. Stuur voor toegang tot de online Business-shop uw kvk inschrijving naar info@primalighting.nl prijzen excl. BTW, per stuk af magazijn en onder voorbehoud. Afbeeldingen kunnen afwijken. Alle genoemde merknamen zijn eigendom van hun respectievelijk eigenaren. Primalightingis een handelsnaam van Primacom b.v. kvk 31044270

033 - 299 61 31www.primalighting.nl

• LED PANELS • HIGH BAYS • DOWNLIGHTS • INTERIOR LIGHTING

info@primalighting.nl Duitse Mark 1, 3825 HC Amersfoort

Zij geven aan dit jaar de afzet van led-verlichting met 31 procent te hebben zien groeien, vorig jaar bedroeg dit slechts 21 procent. Met de eerste koude nachten die gepasseerd zijn, is het moment weer daar om het nog lopende kalenderjaar te evalueren. Als de resultaten van de door de redactie van LED Magazine uitgezette enquête onder fabrikanten, importeurs en groothandels van led-verlichting kloppen, hebben zij een goed jaar gehad. Zij geven aan dit jaar de afzet van led-verlichting met 31 procent te hebben zien groeien, vorig jaar bedroeg dit slechts 21 procent.

Met de inwerkingtreding van het eerste gedeelte van het verbod op halogeenspots (red. per 1 september jongstleden), zal de markt-penetratie van led-verlichting alleen maar verder toenemen in de komende jaren. Zeker met de wetenschap dat er in 2018 een alge-heel verbod op halogeenlampen in de Europese Unie van kracht wordt. Bovendien doet ook de overheid een duit in het zakje bij de marktgroei. Zo gaat men controleren of bedrijven energiebespa-ringsmaatregelen die zich binnen 5 jaar terugverdienen wel uitvoe-ren. In veel gevallen is led voor bedrijven en instellingen verplicht, mits zij jaarlijks meer dan 50.000 kilowattuur aan elektriciteit of meer dan 25.000 kubieke meter gas verbruiken. Het een en ander is wettelijk vastgelegd in het kader van de Wet milieubeheer.

Bovendien werd per 1 januari jongstleden de Energie Investerings-aftrek (EIA) voor ondernemers verhoogd van 41,5 procent naar 58

procent. Welke effecten dit zal hebben wordt natuurlijk pas volgend jaar bekend bij de presentatie van de resultaten over 2016, maar wel werd alvast duidelijk dat led-verlichting de meest populaire maatregel binnen de EIA-regeling was in 2015.

Dat led grote belangstelling geniet van zowel leveranciers en installateurs als eindgebruikers blijkt wel uit de grote hoeveel-heid nieuwsberichten en bezoekers die wij dit jaar op onze website hebben mogen verzorgen en verwelkomen. Onze weblog LEDMa-gazine.nl heeft dit jaar een gezonde groei doorgemaakt. Begin ok-tober werd al het punt bereikt dat er in 2016 net zo veel bezoekers verwelkomd zijn als in heel 2016. Ondertussen is het aantal lezers van de wekelijkse nieuwsbrief, gegroeid tot bijna 6.500 abonnees. Dat er dit jaar veel gebeurd is blijkt ook wel uit het jaaroverzicht met de 10 meest gelezen berichten van de website van LED Maga-zine (red. vanaf half december te raadplegen via LEDMagazine.nl).

Ten slotte wens ik u nu de december alweer begonnen is fijne feestdagen toe! En, niet te vergeten: speciale aanrader in deze editie is de special over de vakbeurs LED Expo (vanaf pagina 18).

Edwin van GastelHoofdredacteur LED Magazine

OpNIEUW EEN hISTORISCh jAAR…

VooRWooRd

Met de eerste koude nachten die gepasseerd zijn, is het moment weer daar om het nog lopende kalenderjaar te evalueren. Als de resultaten van de door de redactie van LED Magazine uitgezette enquête onder fabrikanten, importeurs en groothandels van led-verlichting kloppen, hebben zij een goed jaar gehad.

aGeNdaAmsterdam Light Festival | 1 december 2016-22 januari 2017 www.amsterdamlightfestival.com

IoT Tech Expo Global 23-24 januari 2017 www.iottechexpo.com/europe

Vakbeurs Facilitair | 25-27 januari 2017 www.vakbeursfacilitair.nl

NSVV Lichtcongres Outdoor 26 januari 2017 | www.nsvv.nl

LED Expo | 8-9 februari 2017 www.ledexpo.nl

Wij adviseren u graag | E sales@tronix.nl | T +31 (0)413 33 03 80

Bekijk ons volledige assortiment LED verlichting op www.tronixlighting.nl

Tronix Industriële LED Lichtlijnen• Energiebesparingen tot 60%• Snelle terugverdientijd met EIA• Gereedschaploze koppeling

ENERGIEINVESTERINGS-

AFTREK

EIA INPUT

1-10V30°60°90°

25°

MEEST gEKLIKT IN DE LEDfLITS

Verbod halogeenspots van

kracht: ‘75 procent bevolking

niet op de hoogte’

Driekwart van de Europese bevol-king is zich er niet van bewust dat de verkoop van halogeenspots vanaf 1 september 2016 (red. te weten de GU10-halogeenspots en de PAR30-halogeenspots) verboden is in heel Europa; dit blijkt uit onderzoek van Philips Lighting. Philips liet het on-derzoek afgelopen juni uitvoeren.

Aantal meldingen Europese

Unie over gevaarlijke

led-producten stabiliseert

Het aantal meldingen bij de Euro-pese Unie over led-verlichtingspro-ducten die een gevaar opleveren voor de gezondheid stabiliseert. Wel is er dit kalenderjaar een product van Nederlandse origine teruggeroe-pen. In de zomer van 2015 meldde de redactie van LED Magazine nog dat het aantal meldingen bij de Euro-pese Unie over gevaarlijke Chinese led-strips in de eerste helft van 2015 verdrievoudigde. In heel 2015 werden 60 led-verlichtingsproducten terugge-roepen, dit jaar tot oktober 48 stuks.

fusie fabriek philips Emmen

en Dazzletek

Nederland is een nieuw verlichtingsbedrijf rijker: Sustainder. Sustainder combineert de productie-capaciteit van de voormalige Philips armaturenfabriek in Emmen met Dazzletek, dat gespecialiseerd is in intelligente verlichting. Het nieuwe be-drijf richt zich op de markt voor open-bare verlichting. Sustainder-armaturen hebben openbare verlichting als basis, maar zijn ook uitgerust met sensoren die klanten in staat stelt veiligheid en gezondheid in de publieke ruimte duurzaam te verbeteren. Sustainder is in oktober gestart met de verkoop.

Wilt u zich abonneren op de wekelijkse nieuwsbrief van LED Magazine? Surf naar www.ledmagazine.nl/ledflits en vul het aanmeldformulier in!

01

02

03

Metatronics start in Nederland met AXXIOT: een nieuwe webshop voor de levering van Internet of Things (IoT-)producten. Het assortiment is door het bedrijf zelf ontwik-keld. Metatronics is gespecialiseerd in maatwerk productontwikkelingstrajecten en productie en krijgt naar eigen zeggen steeds vaker de vraag of het mogelijk is om bestaande producten of diensten op een

eenvoudige en kostenefficiënte manier aan te passen naar een IoT-applicatie. Willem Hofland (Metatronics): ‘Met onze producten kunnen bedrijven de IoT-markt ontdekken en kijken wat deze hun te bieden heeft. Daarna kan een keuze gemaakt worden om met de AXXIOT-producten te blijven werken of om de eigen producten en diensten te modificeren naar een IoT-applicatie.’

Metatronics introduceert internet of Things-producten axxioT

eepliant: ‘40 procent led-lampen voldoet niet aan europese regelgeving’ Ten minste 40 procent van de 134 led-lampen die onderzocht worden in het EU-project EEpliant voldoet niet aan de Europese regelgeving. Deze voorlopige conclusie trekken de projectdeelnemers. Aan het EEpliant-project nemen 12 lidsta-ten deel. Namens Nederland participeert de Nederlandse Voedsel- en Warenau-toriteit (NVWA). Het project wordt geco-

ordineerd door Product Safety Forum of Europe (PROSAFE). Nederlandse inspec-tiediensten presenteerden vorig jaar al een eigen onderzoek waaruit bleek dat 35 onderzochte huishoudelijke led-lampen niet aan alle wettelijke eisen voldoen. Het EEpliant-project is een vorm van door de EU gestimuleerd markttoezicht, zodat energielabels correct zijn. Binnen EEP-

pliant is inmiddels voor 134 led-lampen de technische documentatie geïnspecteerd (red. het gaat veelal om lampen die in su-permarkten en elektronicazaken verkrijg-baar zijn), met inbegrip van een ‘screen excercise’ voor 117 van deze modellen. Voor 86 led-lampen zijn volledige laborato-riumtesten opgetuigd, 53 lampen voldoen niet aan de Europese regelgeving.

op de cover: iKea introduceert slimme ledIKEA introduceert een zogenaamde ‘smart lighting’-collectie met led-lampen, lichtpanelen en –deuren. Het woonwarenhuis omschrijft het als een nieuwe ‘home smart’-innovatie. De collectie maakt het huis slimmer als het gaat om het dimmen en scha-kelen van warm naar koud licht. Naar verwachting wordt het in april 2017 in Nederland geïntroduceerd.

De Europese koepelvereniging Lighting-Europe heeft een aantal aanbevelingen gedaan bij de Europese Commissie op basis van het voorstel voor het terug-dringen van kwik in verlichtingspro-ducten. De EU heeft zijn voornemens recentelijk verwoord in de ‘Commission Proposal for a Regulation on Mercury’

die gepaard gaat met een juridische overeenkomst: de International Con-vention on Mercury (‘Minamata Conven-tion’). Volgens LightingEurope moeten verlichtingsbedrijven in staat blijven om lampen naar buiten de Europese Unie te exporteren die voldoen aan de eisen van de ‘Minimata Convention’.

lightingeurope kritisch over eU-voorstel minder kwik in lampen

Na ruim 36 jaar te hebben geopereerd onder de naam ‘Lagotronics BV’ heeft het bedrijf bekendgemaakt per direct officieel naar buiten te treden als ‘SLV Nederland’. Vorig jaar werd al bekend dat Lagotronics BV, importeur en leverancier van verlich-ting, werd overgenomen door het Duitse bedrijf SLV GmbH. De Duitse multinational levert in meer dan 100 landen ter wereld zijn verlichtingspakket en heeft inmid-dels in 12 landen dochterondernemingen gevestigd. Als gevolg van de overname zal Lagotronics BV vanaf nu dus als ‘SLV Ne-derland’ bekendstaan. De naamswijziging vormt de afsluiting van het overnametra-ject en markeert volgens de betrokkenen een nieuwe stap voor het Venlose bedrijf.

lagotronics verandert bedrijfsnaam in slV Nederland

Medicinale cannabis: hogere medicinale inhoudsstoffen onder led Medicinale cannabis kan prima geteeld kan worden in kassen met led-belichting. Sommige rassen presteren zelfs beter. Dat blijkt uit onderzoek van Wageningen University & Research. Als de cannabis-planten met led belicht worden dan produ-ceren ze meer medicinaal actieve stof dan met net zo intensieve belichting met SON-T-lampen. Uit het onderzoek blijkt verder

dat de medicinale cannabis goed onder hoge lichtniveaus geteeld kan worden. Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van Lemnis Oreon en PB Techniek (red. toele-verancier voor de internationale tuinbouw). De vraag naar medicinale cannabis neemt wereldwijd sterk toe. Daarmee neemt ook de vraag naar veilige, betrouwbare en ef-ficiënte productiemethoden toe.

6 ledmagazine 7ledmagazine

Arcadis heeft samen met Fokkema & Part-ners Architecten de Europese aanbeste-ding gewonnen die was uitgeschreven voor de renovatie en het interieurontwerp van het NS-kantoor aan de Laan van Punten-burg in Utrecht. Arcadis is verantwoordelijk voor het installatieadvies en ontwerpcoör-dinatie. Fokkema & Partners Architecten is verantwoordelijk voor het ontwerp. Het ge-renoveerde kantoor zal straks onder meer over led-verlichting, zonnepanelen en een groene daktuin beschikken. De renovatie start in 2018. De start van de vernieuwing staat voor begin 2018 gepland. De werk-zaamheden worden in fases uitgevoerd en de verwachting is dat de totale renovatie uiterlijk begin 2020 is afgerond.

arcadis gaat Ns-kantoor renoveren en van led voorzien

Intelligente led-verlichting voor berlijn TRILUX en Tvilight hebben in Berlijn een intelligente ‘smart city’-oplossing gerealiseerd voor de straatverlichting. Het project is gerealiseerd op de Bun-desplatz in Berlijn. Tvilight is markt-leider op het gebied van sensoren en intelligente technologie voor straatver-lichting die kan worden gebruikt voor ‘smart city’-toepassingen. De intel-ligente sensorgestuurde verlichting is ingezet op de Bundesplatz en biedt ‘light on demand’. De nieuwe led-ar-maturen in combinatie met de senso-ren realiseren een kostenbesparing van 80 procent op de energierekening en de onderhoudskosten zijn gehalveerd.

Osram voltooit acquisitie Novità Technologies

Osram heeft de overname van de Ame-rikaanse led-fabrikant Novità Tech-nologies afgerond. De led-verlichting van het Amerikaanse bedrijf wordt gebruikt in achterlichten, mistlampen en dagrijverlichting. Met de acquisitie wil Osram zijn positie op de Ameri-kaanse automobielmarkt versterken. Marktanalisten verwachten ondertus-sen dat de wereldwijde afzetmarkt voor automotive led-modules ten bate van voor- en achterlichten jaarlijks met 20 procent zal groeien tot het jaar 2020.

Dubai en philips Lighting starten

Dubai Lamp Initiative Het gemeentebestuur van Dubai en Philips Lighting hebben de intro-ductie aangekondigd van de Dubai Lamp, volgens de partijen ’s werelds meest energie-efficiënte commercieel verkrijgbare led-lamp. De introductie is onderdeel van het Dubai Lamp Initiative, een partnerschap tussen Philips Ligh-ting en het gemeentebestuur van Dubai. Het heeft geresulteerd in de ontwikke-ling van ’s werelds eerste commercieel verkrijgbare led-lamp van 200 lumen. Dubai en Philips Lighting bereiden de levering voor van 2 miljoen Dubai Lam-pen aan inwoners en bedrijven overal in de stad in 2017.

Markt smart lighting in 2022

19,47 miljard dollar waard

Uit het onderzoeksrapport ‘Smart Lighting – Global Forecast to 2022’ van

onderzoeksbureau MarketsandMarkets blijkt dat de markt van smart lighting in 2022 een waarde van 19,47 miljard dollar kent. Te zijner tijd zullen er 1,27 miljard ‘units’ verkocht worden. Vol-gens MarketsandMarkets zal de toene-mende vraag vanuit consumenten naar energiezuinige verlichtingssystemen een belangrijke groeifactor zijn voor de smart lighting-markt. Verder zal bin-nenverlichting bij zakelijke eindgebrui-kers ook een forse bijdrage leveren.

Merck neemt nieuwe fabriek

voor oled-materialen in gebruik Met de ingebruikname van een nieuwe fabriek heeft onderzoeks- en techno-logiebedrijf Merck zijn productiecapa-citeit voor oled-materialen vervijfvou-digd. Merck, onder meer bekend van de overname van het Osse farmaciebedrijf Organon, kondigde vorig jaar zomer aan 30 miljoen euro in de fabriek in het Duitse Darmstadt te investeren. Uit de 3.600 vierkante meter grote fabriek rolt sinds oktober oled-materiaal voor toepassing in ‘state-of-the-art’ displays en verlichtingssystemen.

belgische spoorwegen kiezen

op 150 locaties led

De Nationale Maatschappij der Belgi-sche Spoorwegen (NMBS) gaat tot 2020 de perrons van meer dan een kwart van haar 550 stations en stopplaat-sen uitrusten met led-verlichting. De NMBS wil hiermee het energieverbruik met de helft doen dalen. De plaatsing van led-verlichting is onderdeel van een plan waarmee de organisatie haar energie- en onderhoudskosten signi-ficant wil verlagen. Jaarlijks verbruikt de NMBS 1.500 gigawattuur stroom. 3 procent, oftewel 50 gigawattuur is bestemd voor de verlichting.

170.000 led-lampen voor fabrieken bMW

Osram heeft een megaorder van BMW in de wacht gesleept. Het bedrijf gaat maar liefst 170.000 led-lampen plaatsen op productielocaties van de autofabri-kant in Duitsland en Oostenrijk. “Het to-tale vervangingsproject moet eind 2017 afgerond zijn. Osram plaatste in 2015 al 6.000 led-armaturen bij een logistiek centrum van BMW in Dingolfing.

De Albert Heijn XL in Purmerend is na een grondige renovatie de meest duur-zame supermarkt van Europa. De led-verlichting en 700 zonnepanelen zorgen ervoor dat de supermarkt energie levert in plaats van gebruikt. Naast zonnepa-nelen is er een systeem voor koude- en warmteopslag, wordt alle restwarmte hergebruikt en is de winkel dus volledig voorzien van led-verlichting. Bovendien kent de verlichting tal van andere ver-nuftigheden. Zo is er bewegingsdetectie voor de verlichting, dimt de verlichting bij het vullen van de winkel na sluitings-tijd en is ook de reclameverlichting in led uitgevoerd. De energie die overblijft deelt de Albert Heijn XL met andere

winkels, te weten de naastgelegen Etos en Gall & Gall. Voor de consument verandert er ook het een en ander. Vers speelt een hoofdrol in de nieuwe Albert Heijn XL. Klanten zien door de hele winkel vernieuwende versconcepten zoals verse vis op ijs en een sappen- en yoghurtbar. De winkeltrip wordt volgens het supermarktconcern een beleving met de ‘choose it yourself’-concepten zoals kruiden plukken in de kruidentuin, schaal- en schelpdieren scheppen of je favoriete hagelslag samenstellen. Voor klanten zijn er verder laadpunten voor elektrische auto’s die gevoed worden met zonnestroom die opgewekt is door de 700 zonnepanelen op het dak.

led en zonnepanelen maken albert Heijn xl tot meest duurzame supermarkt

Wecycle: ‘led-producenten zorg voor recycling van producten’Net als bij spaarlampen en tl-buizen, moeten de producenten van led-ver-lichting er zorgen dat hun producten na gebruik gescheiden worden ingeleverd voor recycling. Energiezuinige verlichting is namelijk tot 90 procent recyclebaar. Het (laten) inzamelen en recyclen van je verlichting is dan ook een wettelijke verplichting. Led-producenten en -im-porteurs kunnen aan deze verplichting voldoen door zich aan te melden bij de stichting LightRec. Een Algemeen Ver-bindend Verklaring van de overheid, die sinds 2014 van kracht is, bepaalt dat alle producenten zich moeten aanmelden bij dezenon-profitorganisatie. De reden hier-voor is, dat als alle producenten en im-porteurs zich aanmelden, de kosten voor

de inzameling en recycling van verlichting eerlijk worden verdeeld. Het inzamelen en recyclen van verlichting kost namelijk geld. Deelnemers van het inzamelsys-teem betalen daarom een klein bedrag per lamp en armatuur. Op deze manier kan LightRec garanderen dat verlichting nu én in de toekomst kan worden gerecy-cled. Producenten en importeurs die nog niet zijn aangesloten bij LightRec, voldoen niet aan hun wettelijke verplichting om de inzameling en recycling van hun pro-ducten te regelen. LightRec roept deze ‘freeriders’ dan ook op om zich alsnog aan te melden. Gied van Hoorn, direc-teur van LightRec: ‘Door verlichting te recyclen, krijgen de materialen een nieuw leven en sparen we het milieu.’

led Kinderopvang Haarlem

Kinderopvang Haarlem gaat al zijn locaties van led-verlichting voorzien. Kinderopvang Haarlem exploiteert 14 kinderdagverblijven en 22 bui-tenschoolse opvanglocaties. Met 36 locaties is er een grote variatie aan lichtbronnen aanwezig. GreenFacility levert led-panelen van 60 bij 60 of 30 bij 120 ter vervanging van de traditionele tl-armaturen, maar ook led-downligh-ters ter vervanging van PL-lampen.

ELDERS IN DE WERELD...

lightscout gelanceerd voor signaleren defect licht

Luminext introduceert de LightS-cout-technologie. Met deze op LoRa-gebaseerde oplossing is het tijdrovende live schouwen van conventionele openbare verlichting volgens Luminext verleden tijd. LoRa, dat staat voor ‘Long Range Low Power’, maakt het mogelijk kleine hoeveelheden informatie uit te wisselen tussen objecten en systemen bij een ultralaag stroom-verbruik. Met LightScout krijgt de beheerder van de openbare verlich-ting dankzij LoRa op zijn computer automatisch bericht van de defecte lamp en kan de reparatie snel in gang gezet worden.

Tvilight, spin-off van de TU Delft en naar eigen zeggen marktleider in intelligente straatverlichtingssystemen voor Smart Cities en het Internet of Things, heeft OS-RAM als investeerder binnen weten te ha-len. Tvilight heeft succesvol een investe-ringsronde afgerond. OSRAM heeft daarbij in Tvilight een minderheidsaandeel van 47,5 procent genomen. De huidige inves-teerder Ponooc blijft ook deelnemen.

osRaM investeert Tvilight

De Grote Markt in Groningen wordt ieder jaar in de maand december opgeluisterd met een grote kerstboom. Dit jaar wordt de kerstboom voorzien van led-lampen die geprogrammeerd worden door basisschoolkinderen. Groningen City Club meldt dat tot en met kerst elke dag een andere groep kinderen de verlich-ting van de boom programmeert. Om de schoolkinderen te leren programmeren hebben ze een Arduino Kit ontvangen. Het Groningse idee is gebaseerd op het Amerikaanse ‘Made with Code’ waar-bij meisjes uit het hele land ieder jaar in het bijzijn van president Obama de kerstboom voor het Witte Huis program-meerden en optuigden.

Basisschoolkinderen programmeren led in kerstboom Groningen

Philips lanceert het YellowDot-pro-gramma. Dit maakt het mogelijk om de door het bedrijf ontwikkelde indoor positioning-technologie te gebruiken in combinatie met led-armaturen van an-dere verlichtingsbedrijven. Het Yellow-Dot-programma stelt fabrikanten in staat om hun led-armaturen te testen en te certificeren voor interoperabiliteit met de GPS-technologie van Philips Lighting en wordt ondersteund door de geplande introductie van 3 YellowDot-compatibele led-drivers. De drivers van 60, 100 en 150 watt moeten in Europa vóór het einde van het jaar op de markt komen.

Yellowdot beschikbaar

8 ledmagazine 9ledmagazine

Na de lopende renovatie is het Hoofd-gebouw van de Technische Universiteit Eindhoven het meest duurzame onder-wijsgebouw ter wereld. Het ontwerp van het gebouw krijgt de hoogste BREEAM-score ooit voor dit type gebouw. De score van 93,86 procent is goed voor de maxi-maal te behalen 5 BREEAM-sterren en het predicaat ‘Outstanding’. Het Hoofdgebouw, dat na de renovatie ‘Atlas’ gaat heten, kent straks onder meer enkel led-verlichting.

Hoogste BReeaM-score ooit voor hoofdgebouw TU/e

lichtflitsenkort nieuws

Bever Innovations heeft de Zeeuwse Emergo-prijs 2016 gewonnen. De Emergo is een prijs die uitgereikt wordt aan een Zeeuwse onderneming die een succesvolle innovatie heeft gerealiseerd. Als producent van intelligente led-oplossingen met een 100 procent focus op de benzineretailin-dustrie, is Bever Innovations marktleider op het gebied van led-verlichtingspro-ducten voor tankstations. Bever verkoopt haar producten aan tankstationeigenaren en oliemaatschappijen in 54 landen. Daar maakt het bedrijf tanken onder intelligente led-luifelverlichting mogelijk.

Het is al mogelijk Energielabel A te bereiken met het toepassen van gangbare energiebesparingstechnieken in utiliteits-gebouwen. Dit blijkt uit onderzoek van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl). Een hoger energielabel halen is te bereiken met iets meer investeringen na energiezuinige renovatie, waarbij de plaatsing van led-verlichting een van de toe te passen maatregelen is. RVO.nl deed onderzoek naar de koploperprojecten. Bij 25 koploperprojecten scoorden de gebou-wen na de renovatie label A. Sommige projecten scoren zelfs A+ of hoger, na het toepassen van aanvullende maatregelen.

Het stadsarchief van Amsterdam, met 50 kilometer aan archief en beeldmateriaal het historische documentatiecentrum van de stad Amsterdam, is voorzien van led-verlichting van CLS LED. Het archief kent onder meer een historisch-topografische collectie met miljoenen kaarten, tekenin-gen, prenten, een bibliotheek en omvang-rijke geluids-, film- en fotoarchieven. Om dit enorme archief op een juiste manier te presenteren is er gekozen voor de Focus Track 230V en de Ultima Track.

Philips heeft voor zijn licentieprogramma EnabLED de 700ste gebruiker verwel-komd. In de afgelopen 9 maanden zijn er 100 nieuwe deelnemers verwelkomd. Philips gaf in december 2015 zijn 600ste licentie uit voor het gebruik van zijn led-technologie. Philips verdient aan het uitgeven van licenties aan andere bedrij-ven, die de kennis mogen gebruiken om led-verlichting te maken. Het EnabLED-programma verschaft bedrijven toegang tot 225 patentfamilies en 1.434 toegekende

patenten. In de afgelopen 9 maanden zijn er niet alleen 100 nieuwe deelnemers verwelkomd, maar is ook het aantal Aziati-sche deelnemers met 36 procent gegroeid.

Stichting LightRec en VERAS, de belan-genvereniging voor sloopaannemers, gaan het de komende jaren waar maken om meer verlichting uit sloop- en renovatie-projecten in te zamelen voor recycling. Op dit moment worden er bij sloopprojec-ten volgens de partijen vooral te weinig armaturen gescheiden ingezameld. Dit terwijl er jaarlijks zo’n 900.000 kilo aan ar-maturen en 460.000 stuks aan lampen uit de sloop- en renovatieprojecten vrij zou-den moeten komen. LightRec en VERAS willen de hoeveelheid en het gewicht aan ingeleverde lampen en armaturen uit de sloop de komende 5 jaar verdubbelen.

Huawei en Philips Lighting hebben een samenwerkingsverband gesloten om Philips Hue compatibel (red. via de zogenaamde interoperabiliteit) te maken met Huawei OceanConnect. Dit laatste systeem is het Internet of Things (IoT-)platform van Huawei. Doordat Philips gebruik gaat maken van het platform van Huawei zijn Philips-klanten straks in staat het Hue-verlichtingssysteem naadloos te laten functioneren in gebruik met andere aangesloten apparaten, systemen en applicaties. Een voorbeeld is de detectie van inbrekers via beveiligingscamera’s. Als een inbreker gedetecteerd wordt door een IP-camera zal een Hue-lamp blauw en rood gaan knipperen om de bewoner te informeren over de inbraak.

NEN heeft voor de renovatie van het kantoorpand in Delft gekozen voor een verlichtingsinstallatie met led-armaturen van Feilo Sylvania, uitgerust met Organic Response. De aanbesteding van het project werd gewonnen door een samenwerking tussen het platform Mijn Onderneming Duurzaam en Relighting. Aan de hand van de Organic Response oplossing, onder-steund door een lichtplan van Feilo Sylva-nia, heeft de NEN deze keuze gemaakt. De overeenkomst betreft de levering van zo’n 1.000 Rana led-armaturen van Sylvania.

De Amsterdam ArenA heeft zijn deuren geopend voor de eerste big data hub van

Nederland. Hier kunnen ondernemers in een praktijkomgeving met overheden en wetenschappers data delen en datagedre-ven innovaties ontwikkelen. De hub vormt een proeftuin voor big data-initiatieven met betrekking tot entertainment en media, mobiliteit, veiligheid en duurzaam-heid. Eén van de faciliteiten die daarvoor ontwikkeld wordt, is een integrated control room waarin alle data worden gecombi-neerd tot informatie voor de verschillende stakeholders. Voorbeelden zijn misdaad-preventie en het reguleren van optimale evacuatieroutes via led-verlichting in de vloer.

Hortilux heeft de award ‘Goed Industri-eel Ontwerp’ (GIO) in ontvangst genomen voor het HORTILED Inter-armatuur. Dit is speciaal ontworpen voor tussenbelichting van hoge draad-teelten, zoals tomaten. Het armatuur wordt geplaatst tussen het gewas als aanvulling op topbelichting. De slimme reflector in de HORTILED Inter zorgt volgens het bedrijf ook tussen het gewas voor een betere lichtverdeling dan vergelijkbare producten in de markt. Met dit armatuur worden de bladeren aan de bovenkant belicht, daar waar de plant het licht het beste benut.

Lodema Elektrotechniek, dat meer dan 80 jaar geleden werd opgericht, heeft een nieuwe eigenaar. De huidige directeur, René Tuinenga, heeft het bedrijf gekocht van de DGtC-groep uit IJsselstein. Lodema Elektrotechniek is gespecialiseerd in elektrotechniek (red. het bedrijf plaatst en onderhoudt onder meer verlichtingssyste-men en zonnepanelen), beveiliging, data, domotica en service & onderhoud. Het bedrijf heeft 55 mensen in dienst en heeft een jaaromzet van 6,5 miljoen euro.

Nedap heeft zijn lichtmanagementsoft-ware Luxon geleverd voor de Bombar-dier-vestiging in Brugge. De vestiging is bovendien voorzien van GE Lumination IS-led-armaturen. De lichtmanagementsoft-ware levert volgens het Nederlandse bedrijf 30 procent extra energiebesparing op voor het nieuwe verlichtingssysteem. De terugverdientijd is 2 tot 3,5 jaar. Bij Bombardier in Brugge (België) waren ver-scheidene hallen tot voor kort voorzien van conventionele magnetische armaturen.www.performanceinlighting.com

Fotografie: Hans Oude Luttikhuis

BEZOEK ONS OP LED EXPOStand E10

hET NIEUWS IN CIjfERS

De gemeente Gemert-Bakel is gestart met het plaatsen

van honderden led-straatlantaarns. In totaal worden 344 oude armaturen in Gemert en 16 in Handel vervangen. Vervanging is noodzakelijk omdat de oude verlichting storingsgevoelig en onvoldoende energiezuinig is.

De gemeente Woudri-chem start binnenkort

met een grootschalige vervanging van oude verlichtingsarmaturen. Van de 3100 armaturen die er in Woudrichem zijn, wordt ruim de helft, 1.750 stuks, van led-verlichting voorzien.

De gemeente Bloemendaal gaat de openbare verlichting ver-

duurzamen door over te stappen op led-verlichting en deze ’s nachts te dimmen. In Aerdenhout worden de eerste lampen vervangen die 5 keer langer meegaan en 40 procent ener-gie besparen. Alle 4.800 lampen in de gemeente worden vervangen.

In de gemeente Dongera-deel is het renovatieproject

openbare verlichting van start ge-gaan. CityTec vervangt de bestaande straatverlichting door led-verlich-ting. Tot het einde van het jaar wor-den ruim 800 led-lampen geplaatst. Daarnaast worden bijna 200 licht-masten geplaatst.

Met de omzetting van ruim 5.500 straatlan-

taarnlampen naar led is de zoge-naamde ‘remplace’ bij de gemeente Woensdrecht zo goed als voltooid. In de Noord-Brabantse gemeente is nu nagenoeg iedere lantaarn voorzien van een led-lichtbron van Saled.

De gemeente Het Bildt, een kustgemeente in Friesland

met als hoofdplaats Sint Annaparo-chie, gaat zo’n 200 lichtmasten langs de doorgaande wegen in de dorpen voorzien van led-verlichting. In plaats van lampen van 50 tot 70 watt zijn er straks led-lampen met een vermogen van 18 tot 22 watt.

Breda heeft een primeur: als eerste stad in Europa heeft Breda GBW (red. multico-lour) led in haar klassieke straatverlich-ting die men op afstand kan aansturen. De verlichting in de nieuwe straatlan-taarns, geleverd door DE NOOD, kan iedere kleur van de regenboog meekrij-gen, fel of zacht licht en wordt afgestemd

op bijvoorbeeld een evenement, een bepaalde sfeer creëren of juist functio-neel zijn. De nieuwe straatverlichting in de gerenoveerde Willemstraat in Breda is onderdeel van het compleet vernieuwde Stationsgebied, dat voor de gemeente het visitekaartje is en de entree met klasse van Breda is geworden.

schinnen: 100 procent led- en slimme verlichting via loRa

Breda heeft een primeur: als eerste stad in Europa heeft Breda GBW (red. multico-lour) led in haar klassieke straatverlichting die men op afstand kan aansturen. De verlichting in de nieuwe straatlantaarns, geleverd door DE NOOD, kan iedere kleur van de regenboog meekrijgen, fel of zacht licht en wordt afgestemd op bijvoorbeeld een evenement, een bepaalde sfeer creëren of juist functioneel zijn. De nieuwe straatverlichting in de gerenoveerde Willemstraat in Breda is onderdeel van het compleet vernieuwde Stationsgebied, dat voor de gemeente het visitekaartje is en de entree met klasse van Breda is geworden.

primeur voor Breda: multicolor straatverlichting

suriname start na ophef alsnog met uitrol ledMet de afronding van de openbare aanbesteding voor de levering van led-straatverlichtingsarmaturen gaat Suriname alsnog led-verlichting in de openbare ruimte plaatsen. Afgelopen zomer werd nog geen 48 uur na de aankondiging van Energiebedrijven Suriname (EBS) dat het bedrijf 60.000 led-lampen wil plaatsen in de openbare ruimte de organisatie alweer terug-gefloten door minister Regilo Dodson. De minister van Natuurlijke Hulpbron-nen gaf daarbij aan dat er voorlopig ‘geen grote projecten uitgevoerd zullen worden’ door EBS. Door de komst van een nieuw plan van aanpak gaat Suriname alsnog volledig overstappen

op led-verlichting. Daarbij gaat het om een ‘gefaseerde overstap naar een modern, duurzaam en energiezuinig straatverlichtingssysteem’. Begin 2017 worden de materialen verwacht en kan gestart worden met de overstap. Het bestaand straatverlichtingsbestand is sterk verouderd en voldoet niet meer aan de wensen en eisen van deze tijd. Het landelijk elektriciteitsnet bevat meer dan 60.000 straatverlichtingsar-maturen. Ongeveer 50 procent van de geregistreerde storingen gaat op de wachtlijst vanwege gebrek aan materi-aal. Hierdoor is de afgelopen jaren een achterstand van circa 7.000 straatver-lichtingsstoringen ontstaan.

1.750

344

5

800

5.500

18

DE OpENbARE RUIMTE:

13ledmagazine

Licht is fl exibelOSRAM EssentialsHoge kwaliteitsarmaturen en state-of-the-arttechnologie voor professionals. Voor elke applicatie. Voor elke montage. Vertrouw op expertise.Vertrouw op OSRAM. Licht is OSRAM

www.lightingsolutions.osram.com

LS

Mar

keti

ng

10.

2016

15 – 17 februari 2017Dortmund

Informeert u zich over innovatieve trends en techno-logieën voor de individuele planning en toekomst-georiënteerde toepassingen van gebouw-, licht- en energietechniek. Hier kunt u kennis en ervaringen uitwisselen, en informatie opdoen bij het supporting programma waar verschillende actuele thema’s zullen worden behandeld.

Voor architechten, vormgevers en planners

Innovatieve oplossingen voor de ebouwtechniek

Technische en conceptuele sponsor PartnersMeer informatie vindt u opwww.messe-elektrotechnik.nl

Fachverband Elektro- undInformationstechnische Handwerke

Nordrhein-Westfalen

Uwcode invoeren en een gratis entreekaart ontvangen via www.messe-elektrotechnik.nl

Uw persoonlijke kortingscode. BENLPRINT17Wij nodigen u uit.

Bezoek ons!

Energie- &

Gebouwautomatisering

‘hET AANDEEL hUMAN CENTRIC LIghTINg

VERDUbbELT jAARLIjKS’

MeNseliJK WelZiJN BepaalT GRoei led-MaRKT

‘Human centric lighting is eigenlijk niets anders als kleursturing van licht waarmee je het menselijk welzijn

kunt beïnvloeden’, opent Den Besten het gesprek. ‘In die optiek is het begrip ‘tunable white’ al een stuk ouder dan de term ‘human centric lighting’ die 2,5 jaar geleden zijn intrede deed. Mijns inziens is het nieuwe DALI8-protocol de belangrijkste drijfveer voor de toenemende aandacht voor dit onderwerp. In de afgelopen jaren was het met tunable white geen sinecure om bijvoorbeeld precies 3.300 of 3.500 Kelvin uit een armatuur te krijgen. Met het DALI8-protocol kun je dit softwarematig arrangeren. Zelf hebben wij een opzichzelfstaand lichtmanage-mentsysteem ontwikkeld dat het mogelijk maakt op basis van je eigen emoties een lichtkleur te kiezen.’

BioritmeInmiddels heeft Helvar volgens Den Besten diverse projecten uitgevoerd, onder meer bij ziekenhuizen en verzorgingstehui-zen, waar via DALI8 human centric lighting is toegepast. ‘Er zijn pas recent led-drivers voor DALI8 op de markt gekomen waardoor het aantal projecten waar deze toegepast worden nu snel toeneemt. Daarmee is human centric lighting meer dan een hype aan het worden. Waar het in het recent verleden vooral geroepen werd, wordt het nu door een groot aantal bedrijven en andere instellingen gevraagd. De zorgsector en kantoren zijn daarbij de marktsegmenten waar de penetratie het hoogst is. Een nadeel is dat Nederland nog geen norm kent waar iets over human centric lighting in opgenomen is; een land als Duitsland kent dit wel al.’ Een mooi voorbeeld van hoe human centric lighting toegepast moet worden, is volgens Den Besten Zorgcentrum Weidestein. Deze zorginstelling heeft veel verschillende bewoners en cliën-ten. Het centrum biedt hoogcomplexe verpleeg-, revalidatie- en herstelzorg. Fagerhult heeft het gebouw recentelijk samen met Helvar voorzien van dynamische verlichting. Op 2 afdelingen is dit toegepast om ervoor te zorgen dat het bioritme van de patiënten goed in stand wordt gehouden of om ervoor te zorgen dat het ritme weer terugkeert.

Nog niet de standaard‘De aansturing zorgt ervoor dat de bewoners op de juiste momenten de juiste hoeveelheid licht in de juiste lichtkleur krijgen’, duidt Den Besten. ‘Dit zorgt ervoor dat de bewoners rustiger worden en beter slapen. De lichtkleur en intensiteit is zorgvuldig vastgesteld aan de hand van het bioritme van de mens en wordt ook aangepast tijdens activiteiten. De program-mering houdt automatisch rekening met de zonsopgang en zonsondergang door middel van de ingebouwde astronomische tijdklok. Hier vindt dus 24 uur per dag en 7 dagen per week human centric lighting plaats.

I

‘Een nadeel is dat Nederland nog geen norm kent waar iets over human centric lighting in opgenomen is; een land als Duitsland kent dit wel al’

Human centric lighting. Het wordt door velen gezien als de heilige graal van led-verlichting. Maar wat is

nu eigenlijk de stand van zaken en hoe vaak wordt human centric lighting al toegepast? De redactie

van LED Magazine ging in gesprek met hoogleraar Domien Beersma van de Universiteit Groningen en

Martijn den Besten van lichtmanagementspecialist Helvar.

14 ledmagazine 15ledmagazine

‘Human centric lighting is verlichting bedoeld voor de bevordering van iemands welzijn, stemming en gezond-heid. Het kan de concentratie, veiligheid en efficiëntie op de werkplek of educatieve omgevingen verbeteren. Het kan genezingsprocessen ondersteunen en chronische ziekten voorkomen bij personen die een onregelmatige dagelijkse routine kennen of in de ouderenzorg werken. Het is verlichting met biologische en emotionele effecten op de mens.’ Het is de definitie die LightingEurope geeft aan human centric lighting.

Koepelorganisatie LightingEurope, die meer dan 1.000 Europese lichtbedrijven met een gezamenlijke omzet van 20 miljard euro vertegenwoordigt, heeft het thema Human Centric Lighting hoog op de agenda staan. De Strategic Roadmap 2025, die de organisatie tijdens de vakbeurs Light+Building presenteerde en waar LED Magazine in haar maart-editie al over schreef, benoemt Human Cen-tric Lighting als één van de 3 hoofdthema’s.

Scenario’s van LightingEurope laten zien dat de Hu-man Centric Lighting een miljardenmarkt wordt; in een negatief scenario gaat het om een Europese markt van 0,8 miljard euro in 2020 en in het meest positieve scena-rio om 2,3 miljard euro. Het belang van Human Centric Lighting is volgens LightingEurope dan ook ongekend groot, als is het alleen maar omdat de mens 90 procent van zijn tijd binnen spendeert. Vandaag de dag is er vol-gens de organisatie een mismatch tussen natuurlijk licht en kunstmatig licht als het gaat om intensiteit, kleur en dynamiek. Slaapproblemen, een verstoorde biologische klok vergelijkbaar met een jetlag en verstoring van de hormoonhuishouding zijn enkele van de nadelige gevol-gen die kunnen optreden.

Of zoals LightingEurope het formuleert: ‘Licht is de meest belangrijke timer voor onze interne klok’. De mens heeft dan ook behoefte aan het juiste licht, op de juiste plaats en op het juiste moment om zijn dagelijkse activiteiten te ondersteunen. Met de wetenschap dat de energiekosten voor bedrijven slechts 1 procent van de personeels-kosten zijn (red. 90 procent betreft salaris en 9 procent gebouw(huur), is het dan ook niet logisch dat de focus op energiebesparing ligt in plaats van op gezondere, geluk-kigere en meer effectieve medewerkers...

‘LIChT TIMER VAN INTERNE KLOK’

BIG WHITE 2017

U1

www.slv.nl

SLV NederlandNoorderpoort 285916 PJ VenloNederlandT +31 77 3204343

De nieuwe BIG WHITE 2017 catalogus is uit! Hij bevat meer dan 600 nieuwe producten voor verschillende toepassingen. In totaal staan er 3000 producten voor woningen, kantoren, horeca, winkels, tuinen en openbare ruimtes in deze catalogus.

Al meer dan 35 jaar zorgen wij ervoor dat licht zich continu ontwikkelt - met innovatieve lichtoplossingen voor binnen en buiten. Ontwikkeld in Duitsland, ontworpen in Europa. Gefocust op design- en technologietrends. 98% van onze 3.500 artikelen is uit voorraad leverbaar, met een evenwichtige verhouding tussen prijs en kwaliteit.

Vraag de BIG WHITE 2017 aan via onze website www.slv.nl.

BIG WHITE 2017 NIEUWE CATALOGUS VAN SLV.

17ledmagazine

Overigens is er wel een noodknop voor de verplegers als zij bij-voorbeeld ’s nachts een hoger lichtniveau willen bereiken vanwege een calamiteit. Het systeem draait inmiddels enkele maanden en de zorgverlener is zeer positief. Niet alleen hebben de bewoners een betere nachtrust en ze zijn ’s nachts minder actief.’Toch kan ook Den Besten niet anders dan vaststellen dat human centric lighting nog niet de standaard is. ‘1 tot maximaal 2 procent van de projecten past deze technologie toe. De hogere prijs van de verlichtingsarmaturen is wellicht een van de oorza-ken, maar het marktaandeel gaat jaarlijks verdubbelen of zelfs meer. In de gezondheidszorg is dit concept nu al levensvatbaar. Ook in scholen en kantoren is het animo ook hoog. Echte drem-pels zijn er niet, in feite staan alle seinen op groen.’

Meer dan staafjes en kegeltjesDomien Beersma houdt zich, als hoogleraar chronobiologie aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG), al meer dan 20 jaar bezig met de biologische klok van de mens. ‘En die klok is gevoelig voor licht’, opent Beersma het gesprek. ‘Sinds de wetenschap 2 decennia geleden ontdekte dat het netvlies in het menselijk oog niet alleen licht waarneemt met staafjes en kegeltjes, maar ook met een bepaald type Ganglion cel (red. een zenuwcel die die als taak heeft het verzenden van informatie naar de hersenen) – is het belang van het aansturen van licht enkel toegenomen.’ Het onderzoek in Groningen concentreert zich op de effecten van verlichting op de alertheid van de mens. ‘De alertheid van mensen kun je beïnvloe-den door de kleursamenstelling van licht te wijzigen. Dat is echter niet zo simpel als het klinkt. In het begin dachten wij dat het een kwestie was van “even kijken” wat de gevoeligheid van de gan-glioncel was. Deze cel blijkt echter gigantisch veel interacties te hebben. Er ligt zelfs een heel netwerk aan ten grondslag waarvan we nog onvoldoende weten. Op het moment dat je weet hoe het werkt, kun je op elk moment van de dag de juiste hoeveelheid licht aanbieden om de mens het best te laten functioneren.’

ImmuunsysteemOndanks dat er al aardige onderzoeksresultaten zijn, is er vol-gens Beersma nog een lange weg te gaan. ‘Eerste onderzoeks-resultaten worden vaak geïnterpreteerd en leiden tot aanbeve-lingen. Als onderzoekers vinden wij dat vaak niet de juiste weg. Wij verzamelen resultaten en proberen een beeld te vormen, maar als je niet alle gegevens hebt kan dat beeld alleen maar gebrekkig zijn. In het geval van human centric lighting komen er continu nieuwe ontdekkingen bij. Neem bijvoorbeeld de invloed van blauw licht. De korte- en langetermijneffecten zijn totaal tegengesteld. Als een chirurg bijvoorbeeld ’s nachts moet werken, kun je deze het best blootstellen aan blauw licht. Dit vergroot de alertheid en zo functioneert de chirurg beter. De andere kant van de medaille is dat dit blauwe licht het hormoon melatonine aonderdrukt. Melatonine is juist weer nuttig omdat dit het immuunsysteem versterkt en beginnende kankerhaarden bestrijdt. Onderdrukt men dit hormoon dus met blauw licht, kan het zo maar zijn dat de betreffende persoon gevoeliger wordt voor kanker. Dit is een van de zaken die nog onderzocht moet worden.’

OnvoorspelbaarHet systeem is volgens Beersma dan ook complex en niet in één regel te formuleren. ‘Als direct gevolg staat het onderzoek nog tamelijk ver van de praktijk af. Dat men blauw licht in de avond moet vermijden, onderschrijft hij. Wat dat betreft zijn daarover geen nieuwe zaken te verwachten die andere inzichten ople-veren. Het is echter een heel globaal advies. Het is beslist nog niet duidelijk hoe je licht van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat moet doseren. Er zijn talloze combinaties mogelijk van kleuren en helderheden. Het duurt jaren alvorens duidelijk is hoe het precies zit. Het is mijns inziens gevaarlijk om op basis van de eerste bevindingen conclusies te trekken. Ook hier geldt dat niets zo onvoorspelbaar is als het verloop van de kennis.’

18 19ledexpo special special ledexpo

‘AfzET LED-LAMpENIN 2016 31 pROCENT gESTEgEN’

sTaRT led expo MeT NieUWe GRoei:

De afzet van led-verlichting is dit kalenderjaar met 31 procent toegenomen. De vraag naar slimme verlichting neemt meer en meer toe. Dit zijn de belangrijkste uitkomsten van een enquête van LED Magazine; uitgevoerd onder de deelnemers aan LED Expo. De redactie legde in voorbereiding op de beurs – die plaatsvindt op 8 en 9 februari 2017 – circa 50 fabrikanten, importeurs en groothandels van led-verlichting een viertal vragen voor. Hen werd gevraagd naar de afzet in 2015, het marktaandeel van led, de rol van smart lighting en de verwachtingen ten aanzien van het Internet of Things.

p een enkele exposant na (red. waaronder Aura Light) heeft

vrijwel ieder bedrijf led-verlichting een meerderheidsaandeel in de afzet zien verkrijgen. Daarmee onderschrijven de exposanten de cijfers van de Stichting LightRec, die afgelopen zomer in haar jaarverslag onthulde dat led in 2015 voor het eerst de meest verkochte lichttech-nologie was. De afzet van led-verlichting is daarbij volgens de geënquêteerden in het lopende kalenderjaar met 31 pro-cent toegenomen (red. noot: dit groei-percentage is geen indicatie voor de groei van de totale verlichtingsmarkt).

Dominantie‘Led is net als op de totale Nederlandse verlichtingsmarkt, bij ons de meest

verkochte lichttechnologie’, stelt Clim de Boer van SLV Nederland. ‘Dat komt doordat vrijwel het gehele assortiment een geïntegreerde led-lichtbron bevat of geschikt is voor een (retrofit) led-lichtbron.’ Ook Bernard Harms (Loko-LED) onderschrijft de dominantie van led: ‘Wij verkopen zelfs nog uitsluitend led-verlichting.’

Lampen die pratenSmart lighting wordt in het Nationaal LED Trendrapport 2017 als één van de belangrijkste marktontwikkelingen aangewezen. Iets wat door de geënquê-teerden onderschreven wordt. Harms (LokoLed): ‘Het scala aan mogelijkheden wordt steeds uitgebreider. Wij gebrui-ken onder andere al radio frequency

(RF-)technologie voor slimme par-keerverlichting en maken besturing via Bluetooth mogelijk.’ Ook De Boer (SLV Nederland) onder-schrijft de opmars van slimme verlich-ting en hieraan gekoppeld het Internet of Things. ‘Het is iets dat de toekomst heeft. Verlichtingsarmaturen worden intelligent, gaan met elkaar en met de omgeving “praten”. Zo zal onze nood-verlichting in de toekomst aangestuurd kunnen worden door een rookmelder en kan de verlichting op een galerij geheel draadloos aangestuurd worden door een enkele bewegingsmelder aan het begin van de gang. Als opmaat hiernaartoe hebben wij inmiddels diverse draadloze aansturingsmogelijkheden in ons pro-ductgamma opgenomen.’

In een stroomversnelling‘Led-verlichting is binnen ons bedrijf verantwoordelijk voor 98 procent van de verkopen’, vult Sjoerd van Herpen (Tronix Lighting) aan. Op het gebied van smart lighting is het bedrijf volgens Van Herpen vooral een toeleverancier. ‘Wij nemen onze rol als aanbieder van ver-lichtingsarmaturen die compatibel zijn met smart lighting systemen. Wij zijn dus niet zozeer aanbieder van complete sturingsoplossingen.’ Volgens Van Herpen speelt het Inter-net of Things nog geen rol binnen zijn bedrijf, maar ook voor Tronix zal dat snel veranderen, vermoedt de onder-nemer. ‘Wij houden de marktontwikke-ling nauwlettend in de gaten, want nu bedrijven als Verizon (red. Amerika’s

grootste telecomprovider) zich op de verlichtingsmarkt gaan begeven, zullen de ontwikkelingen in een stroomver-snelling terecht gaan komen.’

Halogeentechniek‘In de retail-, office- en hospitalitymarkt is de vraag naar kwalitatief hoogwaardi-ge led-systemen hoog’, duidt Martin van Son van Internova Professional Lighting nog maar eens de dominantie van led-verlichting. ‘Elk marktsegment kiest nu voor led-verlichting. Slechts een klein deel in het horecasegment houdt graag vast aan halogeentechniek vanwege het idee dat dit licht een warmere uitstra-ling heeft en zonder problemen te dimmen is. Echter de snelle technische ontwikkeling in het verbeteren van

O

‘Smart lighting & Design’. Het is het hoofdthe-ma van LED Expo Benelux 2017. De beurs vindt ditmaal plaats op 8 en 9 februari 2017. Bezoe-kers van LED Expo worden naar de beursvloer geleid via een 40 meter lange verduisterde tun-nel. De Lighting Design Academy richt hier een tentoonstelling in die de bezoeker in de sfeer van de beurs brengt.

In de tentoonstelling ‘A Better Place’ creëert de beursorganisatie een interactieve omge-ving die de bezoekers informeert en inspireert. Het toevoegen van sensoren en communicatie technologie zal in de visie van de beursorganisatie op termijn nauwelijks effect op de kostprijs heb-ben. Deze ontwikkelingen maken Smart lighting realiteit en veroorzaken een nieuwe paradigma-verschuiving in de gehele lichtketen. Uiteindelijk verkoopt men oplossingen en diensten en worden er data verzameld en vermarkt. Advisering en kennisoverdracht over Smart lighting en andere onderwerpen staan dit jaar tijdens LED Expo cen-traal en bezoekers krijgen bij consultancy coun-ters persoonlijk lichtadvies van de exposanten. Op het Smart Lighting & Design workshopplein vindt gedurende 2 dagen een reeks kennissessies, lezingen en seminars plaats. Internet of Things, Human Centric Lighting, kwaliteitsvraagstukken, smart buildings & smart cities zijn enkele van de onderwerpen die aan bod komen.

Lezers van LED Magazine kunnen zich regis-treren voor gratis kaarten met de invitatiecode ‘LE17ledmagazine’ via www.ledexpo.nl.

SMART LIghTINg & DESIgN

‘Nu bedrijven als Verizon, Amerika’s grootste telecomprovider, zich op de verlichtingsmarkt gaan begeven, zullen de ontwikkelingen in een stroomversnelling terecht gaan komen’

20 21ledexpo special special ledexpo

de led-techniek heeft bijvoorbeeld een verbeterde kleurweergave mogelijk gemaakt. De keuze voor led ligt steeds meer voor de hand, met name ook van-wege bedrijfseconomische redenen, te weten bij de toegenomen efficiëntie met een gunstige lumen/wattverhouding, waarbij de return of investment van elk project te overzien is.’

OnderscheidenOok Internova ziet bij dit alles de vraag naar smart lighting toenemen. Van Son: ‘Om die reden introduceren wij in het eerste kwartaal van 2017 een verlich-tingscontrolesysteem voor de retail: Nuvola Intelligent Lighting. Dit maakt de verlichting regelbaar via het WiFi-signaal. De Nuvola-armaturen, die zijn uitgerust met een sensor, zijn hierdoor eenvoudig te besturen via de bijbeho-rende app voor smart phones en tablets. Waar men nu de beschikking heeft over regelbare functionaliteiten zoals de kleurtemperatuur en dimming, zullen in een volgende fase mechanische functio-naliteiten zoals aanpassing van de bun-delbreedte en lichtrichting toegevoegd worden. Hiermee proberen wij winke-liers en retailketens de mogelijkheid te geven zich te onderscheiden binnen een sterk concurrerende markt.’

Timing onbekendOok Aura Light onderschrijft de opkomst

van smart lighting en daaraan gekop-peld het Internet of Things. ‘Ondanks dat led-verlichting bij ons nog niet de meeste verkochte lichtbron is – dit zijn nog steeds “long life”-lichtbronnen zoals fluorescentie en HID – bieden wij al volop intelligente led-armaturen, sen-soren en software voor besturingssys-temen zoals Bright Mind aan. De vraag naar intelligente verlichting neemt immers snel toe. Het Internet of Things speelt weliswaar binnen ons bedrijf nog geen rol, maar dit zal waarschijnlijk in de toekomst wel een onderdeel worden van onze activiteiten. De timing is daar-bij nog onbekend.’

Internet of Things‘Wij zullen ons bedrijf afstemmen op de opmars van slimme verlichting en het Internet of Things’, stelt DMLUX Verlich-tingsarmaturen B.V. ‘Wij leveren bijvoor-beeld nu al producten die licht en data combineren.’ Of zoals Willem Heijmans (Profolux) de opmars van led-verlichting verwoordt: ‘Niet voor niets verkopen wij sinds 12 jaar enkel led-verlichting. Daarbij hebben wij inmiddels speci-aal voor de zakelijke markt diverse oplossingen met slimme technologie geïntroduceerd. In de toekomst zullen wij daarbij smart lighting met energie-besparing blijven volgen door steeds nieuwe ontwikkelingen te volgen en door te voeren binnen onze collectie.’

‘De keuze voor led ligt steeds meer voor de hand, met name ook vanwege bedrijfsecono-mische redenen, de return of investment van elk project is te overzien’

10.45-11.15 uur Normen, standaarden en keurmerken voor led-verlichting 11.30- 12.00 uur Led-verlichting begrijpen 12.15-12.45 uur Waar voldoet een goed lichtplan aan? 13.00-13.30 uur Effect van verlichting (ergonomie en lichtplan) 13.45-14.15 uur Installateurs en led: kwaliteit en kans 14.30-15.00 uur De kunst van dimmen 15.15-16.00 uur Buitenverlichting: Sportvelden

11.00-11.30 uur Gepersonaliseerde Smart lighting in kantoren

11.45-12.15 uur Rotterdam Smart Lighting in de praktijk 12.30-13.00 uur Intelligente lichtsystemen 13.15-13.45 uur Schiphol stapt over op (smart) led-verlichting 14.00-14.30 uur Smart Lighting & mesh-netwerken 14.45-15.15 uur Het slimste gebouw ter wereld! 15.30-16.00 uur Smart Lighting in de retail- en hotelbranche

programma workshops en lezingen LED Expo, woensdag 8 februari 2017

10.45-11.15 uur Normen, standaarden en keurmerken voor led-verlichting 11.30- 12.00 uur Led-verlichting begrijpen 12.15-12.45 uur Led-verlichting in de Sixtijnse kapel 13.00-13.30 uur Led-verlichting dimmen 13.45-14.15 uur Kantoren volledig BREEAM? 14.30-15.00 uur Een lichtplan voor de openbare ruimte 15.15-15.45 uur Ledverlichting in zorginstellingen

10.30-11.40 uur Seminar Architecten Opening Door: UNETO-VNI & BNA Licht Ontwerp & installatie Smart Lighting Verlichten van icoonprojecten: PSV stadion en EYE Amsterdam 12.00-12.30 uur Better Light, Better Life 12.45-13.15 uur De toekomst van Human Centric Lighting 13.30-14.00 uur OLED: de toekomst en lichtontwerp 14.15-14.45 uur De verlichtingsmarkt van de toekomst in drie succesvolle projecten

programma workshops en lezingen LED Expo, donderdag 9 februari 2017

Workshopplein 1 Smart Lighting & Design workshopplein

Workshopplein 1 Smart Lighting & Design workshopplein

Innovatie met Rogier van der Heide‘LED Expo Benelux is verheugd over de samenwerking met een van de meest toonaangevende lichtontwerpers ter wereld; Rogier van der Heide. De expositie ‘’A Better Place’’ geeft bezoekers op een kunstzinnige en inspirerende manier een ‘’immersive’’ experience van licht’, aldus Rolf Heynen van LED Expo Benelux.

Heynen vervolgt: ‘Het werk van twintigvoudig awardwinnaar, Rogier van der Heide wordt alom erkend als de meest creatieve en onafhankelijke lichtontwerpen ter wereld. Als oud vice-president en Chief Design van Philips Lighting en recent Chief Design Marketing Officer van Zumtobel Group in Oostenrijk, laat de Nederlander waar dan ook ter wereld zijn inspirerende sporen na.’

22 23

ExpOSANTENLIjST,EN pLATTEgROND

LED ExpO 2017Op woensdag 8 en donderdag 9 februari 2017 geven vele

tientallen bedrijven acte de présence op de vakbeurs LED Expo die ook dit jaar in de Brabanthallen te Den

Bosch plaatsvindt. Onderstaand(e) exposantenoverzicht en plattegrond zijn bijgewerkt tot en met maandag 30

november 2016. Op de website www.ledexpo.nl vindt u de meest actuele informatie.

A&C Solutions K8Abalight J6

Adurolight D4AEG Professional Lighting F7ARTECTA J8Atex Highled C4.1Attiva Lichtprojecten A2.5Aura Light C3Avalite D12Baiyiled J7BB Lightconcepts J1Brumberg E8Chess Wise E3CIVILIGHT B4.1DC BRIGHT EUROPE B6DEKRA certification E2DIDU Lighting Technology F5DMLUX Verlichtingsarmaturen E12Ecobility Benelux F1Ecolumia E11EEE Lighting B10Elincom Electronics D1Emilux F12eXplorentis K1Expo Trading Holland F3Fagerhult E1.1Feilo Sylvania G3Fijen TMLE E1Franssen Verlichting A2.3Harvard Technology A4.4Hateha F6Helvar B3

A

ledexpo special special ledexpo

A5 A4 A4.1 A2.5 A2.4 A2.3 A2.2 A2.1 A1

B1

B2B4.1

B2.1

B3

B4

C1

C3

C2C4.1

C4

J6

J5

J4

J3

J2

H3

H2

H1

Catering

Expositie Smart Lighting

& Design‘A Better

Place’

Smart Lighting & Design

Workshops

Catering

Workshops

M1M2.1M2.4M2.5M2.6M3.1M3.2M3.3M4.1M4.2M4.4 M4.3

L4

L5

L6

L7L8

L9

L10

K1

K2

K3

H6

H4

H5 G9 G9.1

J7

J12

J11

J10

J8

J9L1L3

L2

G10

G8

G7

G6 F7

F8F12

Kiosk & VIP Lounge

C8 B8D9

B7B9

B6B10

B5C6

C7C10

C7.1C9

E4

E7

E5

E8E6

E10

E11E12

D11

D10

D12 D6

D7

D8

D4D3

D2D5

D1D5.1G5 G1

G4.1

G4

G2

G2.1

G3

E2E3

E1E1.1

F2F6

F1

F5F3

F4

J1

Innr Lighting Lichtadvies M4.1[inst]allicht D5.1Integratech K1INTERNOVA Professional Lighting J3KEYLIGHT B4Led Flatlight G10LED Magazine | Een publicatie van EG Media J1LEDsGO L1LEDVANCE Benelux E4Letex Verlichting C4Light International G1Lighting Design Academy M4.2Lightrec A1LokoLED B1Lumo Lumen G4Lumtex L9MacBright A4.1MAVOM Chemical Solutions G4.1Megaman Nederland A5MELIS Lighting F2MOSO Power Supply Technology G7Nedelko C2Noam International Trade C7NORTON D2NSVV A2.2OSRAM Benelux H4Performance in Lighting E10Profolux C6Proliad LED Lighting H1Pyrasied D6Regiolux D3REVEB Industrial Lighting Solutions J9Rofianda D10Shada H6SLV Nederland G6SmartLight M1Spectrus A2.4Sustainder B5TCI s.r.l. Italy F8Telerex Nederland H2Thermoshield D11Tradim E5Tripe-A LED G9.1Tronix Lighting A2.1Vestel Benelux E6Vrisekoop Techniek M4.1WinLED D5

Bijgewerkt tot en met 30 november 2016

A5.1

et als bij de gloeilamp – waar-voor sinds 25 februari jongst-

leden een algeheel importverbod geldt – gebeurt ook het verbod van de halogeenlamp in fasen. Vorig jaar april werd bekend dat de Europese Unie het algehele verbod van de halogeenlamp uit heeft gesteld tot 1 september 2018. De GU10-halogeenspots en de PAR30-halo-geenspotlampen zijn nu dus al verboden. In heel Europa zouden er vele honder-den miljoenen halogeenspots geïnstal-leerd zijn bij bedrijven en consumenten. Waar er in 2013 (red. de laatste bekende cijfers) zo’n 750 miljoen halogeenlampen verkocht werden in de Europese Unie, was een vijfde hiervan van het type spot dat per 1 september verboden is.

75 procent onwetendPhilips publiceerde daags voor het in-gaan van het verbod een onderzoek, niet geheel toevallig gezien de marketing-waarde van de uitkomsten, waaruit blijkt dat driekwart van de Europese bevolking zich er niet van bewust is dat de verkoop van halogeenspots vanaf 1 september

2016 verboden is in heel Europa. Philips liet het onderzoek afgelopen juni uit-voeren door ResearchNow onder 5.015 volwassenen in Duitsland, Verenigd Ko-ninkrijk, Frankrijk, Zweden en België. In Zweden weet het hoogste percentage van de bevolking niet van het verbod, te we-ten 84 procent. Het Verenigd Koninkrijk volgt op de voet (80 procent). Duitsland (77 procent) is derde in het lijstje en Bel-gië (71 procent) en Frankrijk (62 procent) completeren het.

48 terawattuur besparingDe Europese Unie heeft ondertussen voorgerekend dat door het vervangen van alle inefficiënte verlichting per 1 september 2018 zo’n 48 terawattuur aan elektriciteit bespaard zal worden; oftewel de hoeveelheid stroom die een land als Portugal jaarlijks verbruikt. Voorlich-tingsorganisatie Milieu Centraal meldde afgelopen januari nog dat Nederland per jaar 970 miljoen kilowattuur bespaart wanneer alle gloeilampen in ons land vervangen worden door led-lampen. Dit is te vergelijken met het elektriciteitsver-

bruik van alle huishoudens in Rotterdam. Ondanks het algehele importverbod voor gloeilampen dat per 25 februari 2016 in Nederland en de Europese Unie van kracht is, branden er in Nederlandse hui-zen nog 65 miljoen ouderwetse peertjes.

Rijk door verbodFrappant detail: het in de handel brengen van gloeilampen voor huishoudens is sinds 2012 al verboden in Europa. Produ-centen wisten dit verbod echter jarenlang te omzeilen door op de verpakking een symbool met een hamertje te zetten, wat betekent dat de lamp niet bedoeld is voor huishoudens maar voor professionele toepassingen, zoals de verlichting op een bouwplaats. Sinds eind februari is ook dat verboden. De tijd zal leren of er ook soortgelijke trucs voor halogeenlampen uitgehaald zullen worden. Handelaren die rijk zijn geworden met de handel in ‘verboden’ gloeilampen geloven er voor-alsnog niet in. Waarom niet? Led-lampen zijn sinds het eerste verbod op de gloei-lamp niet alleen vele malen efficiënter, maar ook veel goedkoper geworden…

N

24 ledexpo special

gEbRUIK LIChTpLAN bIj LED-INSTALLATIE 3 x zO hOOg

led TReNdRappoRT 2017

‘Bij een te vrijblijvende formulering in het raambestek verlichtingswerken gaat de aannemer bepalen welke armaturen wij krijgen. Dat kan toch niet de bedoeling zijn van een aanbesteding?’ Aan het woord is Martin Springer van de gemeente Arnhem, die via een marktconsultatie haar led-armaturen selecteerde.

p de Nederlandse verlichtings-markt zijn zo’n 500 importeurs

en leveranciers van led-verlichting actief. Via de onderliggende enquête van het trendrapport wordt duidelijk dat zij gemiddeld 2,2 miljoen omzet per bedrijf behalen. Tezamen zorgen de 4.920 full time medewerkers (fte’s) zodoende voor een omzet (red. het gaat hier enkel om de omzet in Nederland) van 1,1 miljard euro. De toepassingen voor led-verlichting kennen bij dit alles een grote variëteit, maar kantoren en openbare verlichting hebben met meer dan 40 procent per categorie het groot-ste marktaandeel.

Groei en exportRuim 95 procent van de bedrijven verkoopt zijn producten in Nederland. Andere grote markten zijn België, Duits-land en de rest van Europa; in elk van deze markten is rond de 50 procent van de respondenten actief. 78 procent van hen geeft aan dat de led-gerelateerde omzet in het afgelopen kalenderjaar sterk of zeer sterk is gestegen, slechts een zeer kleine minderheid zegt een omzetdaling te hebben gezien in de led-gerelateerde activiteiten.

Kwaliteitsvraagstuk en lichtplanHet grootste gedeelte van de responden-ten geeft aan bij in ieder geval 75 procent van de installaties gebruik te maken van een lichtplan. Dit is een verdrievoudiging ten opzichte van de vorige editie van het LED Trendrapport. Ruim 2 jaar geleden gaf de helft van de installateurs aan nooit of in maximaal 25 procent van de projec-ten gebruik te maken van een lichtplan. Anno 2016 geeft slechts 8 procent van de respondenten aan nooit gebruik te maken van een lichtplan.In lijn met deze ontwikkeling geeft ruim

driekwart van de respondenten aan de kwaliteit van de led-installaties als beter of veel beter te beoordelen ten opzichte van 2 jaar geleden, dit ten opzichte van minder dan 7 procent die vindt dat de kwaliteit achteruit is gegaan.

Keurmerken en smart lightingBijna 60 procent van de responden-ten geeft aan vandaag de dag een of meerdere keurmerken te gebruiken of te vereisen, de overige 40 procent geeft aan dit niet te doen. 53 procent van de respondenten geeft aan dat de kwaliteit van installaties beter is geworden, 11 procent beoordeelt de kwaliteit zelfs als veel beter. Slechts 4 procent beoor-deelt de kwaliteit als slechter dan 2 jaar geleden. Als oorzaak wordt daarbij het gebrek aan scholing bij traditionele installateurs genoemd. De overgrote meerderheid van de res-pondenten verwacht ten slotte dat de omzet in de led-verlichtingsmarkt zal stijgen of sterk zal stijgen, ook het aan-tal toepassingen van smart lighting mag daarbij de komende jaren een sterke stijging verwachten.

Download het LED Trendrapport 2017Het Nationaal LED Trendrapport 2017 is een marktonderzoek (red. een initiatief van LED Expo Benelux en LED Magazine en met medewerking van UNETO-VNI, DEKRA Certification, Lightrec en OVLNL) waaraan circa 175 respondenten – van producent tot instal-lateur, lichtontwerper en eindgebruiker – hebben meegewerkt. Het Nationaal LED Trendrapport 2017 omvat circa 50 pagina’s met gegevens, interpretaties en aanbevelingen. Een volledig exem-plaar van het LED Trendrapport 2017 is via de website www.ledexpo.nl/download ledtrendrapport te downloaden.

O

25special ledexpo

hET NIEUWE VERbOD Op hALOgEENLAMpEN IN DETAIL

Wat in 2009 begon met het gedeeltelijke verbod van de gloeilamp, moet in Europa leiden tot een verbod op alle inefficiënte lampen. Stapsgewijs verdwenen dankzij ingrijpen van de Europese Unie de afgelopen jaren lampen van de markt die veel energie verbruiken. Per 1 september werd een nieuwe stap gezet met het verbieden van een aantal halogeenlampen, te weten GU10- en PAR30-halogeenspots.

27special ledexpo

De techniek en ondernemen (koopman) doet meer oren spit-sen in onze sector dan praten over de impact van onze sector op de toekomst van Nederland (dominee). Toch levert dit vaak de mooiste gesprekken op. De impact van verlichting is nauwelijks te overschatten; geen enkele technologie heeft een hogere dichtheid dan verlichting.

De woorden van Leonardo DiCaprio na het tekenen van het VN Klimaatakkoord in april 2016 galmen nog steeds door mijn hoofd:

‘We can congratulate each other today, but it will mean nothing if you return to your countries and fail to push beyond the promises of this historic agreement. Now is the time for bold unprecedented action.’

Toen ik dit hoorde werd ik wakker geschud uit de roes van ‘busi-ness as usual’ (BAU) waar de meesten van ons in zitten. On-danks dat ik weinig nieuws hoorde in de documentaire ‘Before the Flood’ van Leonardo DiCaprio, schudde deze film mij toch wakker en deed mij vragen stellen: wat doen wij als bedrijf nu écht en méér dan ieder willekeurig bedrijf qua energieverbruik, duurzaam inkopen en vragen stellen aan onze toeleveranciers en klanten? Het antwoord op al deze vragen is: te weinig.

Ook niet heel gek. De rol van koopman levert ons brood op de plank. De rol van dominee vaak gefronste blikken. Da-

gen worden immers primair geleid door e-mails, afspraken, telefoontjes, klanten, toeleveranciers en omzetcijfers. En de meeste zakelijke gesprekken verlopen volgens een stan-daardprotocol. Toch levert de domineerol bij de vraag ‘wat doen wij echt met onze invloed als duurzame technologiesec-tor?’, de mooiste gesprekken op.

Als we onze invloed aanwenden is de impact groot. Onze invloed reikt immers verder dan het eigen handelen thuis. We hebben invloed op het bedrijf waar we werken of dat we leiden, de keten waarin we opereren met toeleveranciers en klanten en op de pers en politiek vaak via de branchevereniging. De cyclus van ‘business as usual’ is eenvoudig te doorbreken.

Juist bij de domineerol blijkt pas hoeveel kennis en passie aan de top en in veel bedrijven aanwezig is en hoe weinig deze uitgedra-gen worden. Wij hebben nú invloed en kunnen zoveel meer doen als we ons ontworstelen aan de BAU en dit durven uit te dragen. Laten we als sector elkaar de vragen stellen over de rol die we willen nemen en de stempel die we willen zetten op de nieuwe economie. Daarover gaan wij graag met jullie in gesprek.

Rolf HeynenNationaal LED Trendrapport en LED Expo Benelux

VERLIChTINgS-SECTOR ALLEEN KOOpMAN?

colUMN

IoT, DALI, KNX, Bluetooth Mesh, BLE, Wi-Fi, Z-Wave, ZigBee en het LoRa-netwerk. Kreten waar ons techneutenhart sneller van gaat kloppen. Met de transitie van traditionele verlichting naar led-verlichting noemt deze sector zich ‘ineens’ duurzaam. Maar zijn we dat wel? Is onze impact ook écht duurzaam en wat zouden we beter kunnen doen?

Rolf Heynen

DE OORLOg VAN INTERNET Of ThINgS-STANDAARDEN

Smart Lighting en het Internet of Things (IoT). Het zijn 2 veelgehoorde termen in het Nationaal LED Trendrapport 2017. Adviesbureau McKinsey voorspelde enkele jaren geleden al dat met het ‘internet der dingen’ alles anders wordt en niet alleen voor de verlichtingsindustrie. Inmiddels is er een ongekend groot aantal IoT-standaarden van toepassing. De redactie van LED Magazine dook in de oorlog van de standaarden.

Thread en OCFAfgelopen zomer meldden twee belang-rijke spelers bij de standaardisatie van het internet der dingen te gaan samenwerken, te weten de Thread Group (red. met als deelnemers onder meer Huawei, Philips, Osram, Microsoft en Nest; het bedrijf dat in handen is van Google’s moederbedrijf Alphabet en bekend is van zijn slimme thermostaat) en de Open Connectivity Foundation (OCF). Waar Thread een net-werkprotocol is om apparaten rechtstreeks te laten communiceren, ontwikkelt OCF software in aanvulling en voor toepassing van dit protocol. Tezamen zijn bij beide organisaties meer dan 400 grote bedrijven aangesloten. Bovendien sloten half oktober nog eens bijna 200 industriële bedrijven aan doordat de AllSeen Alliance (red. die bij zijn oprichting enkele jaren geleden hoopte dé internationale IoT-standaard te gaan realiseren) besloot onder de vlag van OCF verder te gaan.Het doel van Thread en OCF moge duidelijk zijn: uiteindelijk moet een breed scala aan bij consumenten en bedrijven ingebouwde apparatuur en sensoren van diverse fabri-kanten dankzij specificaties, protocollen en open source-projecten, veilig en probleem-loos met elkaar samenwerken. De start

lijkt gemaakt daar door de samenwerking het grootste IoT-initiatief is ontstaan.

11 verschillende protocollenKloppend hart van de door zichzelf uit-geroepen IoT-standaarden zijn de net-werkprotocollen. Het zijn immers deze protocollen die apparaten van verschil-lende fabrikanten aan elkaar knopen. Voor de Thread Group is dit bijvoorbeeld het Thread-protocol dat inmiddels alweer ruim 2 jaar geleden werd gelanceerd. Vrijwel alle protocollen kennen dan ook weer een eigen organisatie, zoals de Zigbee Alliance en de LoRa Alliance. Marktexperts zien tot op heden 11 protocollen die – hoe frappant gezamenlijk – de dans leiden. De 4 bekend-ste? Bluetooth, ZigBee, Z-Wave en LoRa…

BluetoothHoewel Bluetooth al aan het begin van de jaren negentig door Ericsson werd geïn-troduceerd – en veelal geassocieerd wordt met het verbinden van mobiele telefoons met een laptop of de carkit van auto’s – is het protocol met zijn tijd meegegaan. Blu-etooth 4.0 is echter een niet te onderschat-ten protocol in de wereld van het internet der dingen en functioneert op een afstand van tot 150 meter.

ZigbeeZigBee werd ooit gelanceerd als aanvul-ling op Bluetooth en wifi. ZigBee gaat van afstandsbedieningen tot de communicatie tussen machines in een fabriek, maar wordt ook gebruikt bij verlichting. Zigbee fuctioneert op een afstand tot 100 meter.

Z-WaveZ-Wave is een lage vermogenstechnologie die in eerste instantie is ontworpen voor domotica-producten zoals led-lampen en sensoren. Via Z-Wave kan men maar liefst meer dan 200 apparaten tegelijk verbin-den. Dit werkt tot een afstand van 30 meter.

LoRaLoRa staat voor ‘Long Range Low Power’. Het protocol kan kleine hoeveelheden informatie uitwisselen tussen objecten en systemen bij een ultralaag stroomver-bruik. Hierdoor wordt LoRa in Nederland onder meer door KPN als de optimale ondersteuning van het internet der dingen gezien. KPN introduceerde met LoRa in Nederland zelfs als eerste telecomprovi-der een landelijk dekkend netwerk voor IoT-toepassingen: In stedelijk gebied heeft LoRa maar liefst een bereik van 5 kilome-ter, daarbuiten zelfs tot 15 kilometer.

‘gEhALTE VITAMINE C VERDUbbELT MET LED’

dooRBRaaK led iN TUiNBoUW

De Nederlandse glastuinbouwsector behoort al decennialang tot de meest efficiënte ter wereld en maakt gebruik van hoogwaardige technologie. De vraag naar innovaties en meer duurzame productie blijft echter onverminderd groot om te blijven werken aan gezonde groente, fruit en bloemen van hoge kwaliteit. Led-verlichting is een van de technieken die de sector hierbij moet helpen. Een gesprek met Leo Marcelis, hoogleraar tuinbouw en productfysiologie aan Wageningen UR.

et de definitieve doorbraak van led-verlichting staat de

glastuinbouw aan de vooravond van een belangrijke technologische vernieuwing. Door voortdurende ontwikkeling is led-technologie volgens Marcelis meer en meer een alternatief voor de conventio-nele hogedruk natriumlampen.

Gekleurd lichtLeds creëren daarbij volgens Marcelis nieuwe kansen om groei en kwaliteit van planten te beïnvloeden. Door slim gebruik van led-verlichting kan niet alleen het energieverbruik in kassen met 50 procent dalen, maar kan ook de gewasopbrengst fors verhoogd wor-den. De mogelijkheden om de kleur en de richting van het licht te kiezen en de verlichting tussen de gewassen te plaatsen bieden volgens de onderzoeker vele voordelen. ‘In het verleden, voordat led-verlichting haar intrede deed, hebben wij als onderzoekers binnen Wageningen UR al veel onderzoek gedaan naar de invloed van gekleurd licht op gewassen’, vertelt Marcelis. ‘Destijds gebeurde dit door lichtkleuren weg te filteren. Led-verlichting heeft het onderzoek vergaand vergemakkelijkt omdat je met leds alle gewenste lichtkleuren kunt maken.’Met het plantkundig onderzoek heeft Marcelis met zijn onderzoeksteam flinke stappen voorwaarts gemaakt. ‘De grote lichtsymposia kennen al sinds 2009 behoorlijk wat presentaties over led-verlichting, maar vandaag de dag is de omvang van het wereldwijde onderzoek gigantisch. Ik ben er daarbij trots op dat wij als Wageningen UR mooie resultaten boeken bij het verhogen van de hoeveel-heid vitamine C in planten. Voor planten geldt dat hoe meer licht je rechtstreeks bij de vrucht of de bladeren krijgt,

hoe meer vitamine C. Resultaten van onderzoeken waarbij wij gebruikmaken van led-verlichting laten verdubbelingen van de hoeveelheid vitamine C zien. En deze resultaten zijn pas het topje van de ijsberg. De komende jaren gaan wij nog veel meer zaken vinden.’

City farmingUitdaging is volgens Marcelis de verta-ling naar de praktijk. ‘Aan het gebruik van led-verlichting zit immers ook een kostenplaatje. Het gebruiken van rechtstreekse belichting is in de glas-tuinbouw dan ook nog niet de dagelijkse praktijk. Het is dus ook de uitdaging voor de wetenschap om het onderzoek toepasbaar te maken. Nu het “proof of principle” aangetoond is, moeten wij de stap naar de teler maken.’Ondertussen rukt internationaal gezien het fenomeen city farming, ook wel vertical farming genoemd, op: het enkel met led-licht kweken van gewassen (red. tot op heden met name groente en kruiden). Een – volgens Marcelis vooral voor metropoolsteden – gunstige ontwikkeling omdat dit dichtbevolkte gebieden zijn met beperkte ruimte voor (glas)tuinbouw. ‘Verticale boerderijen waar enkel met daglicht gekweekt wordt kennen mijns inziens vooral een grote toekomst in metropoolgebieden zoals Shanghai, Chicago en New York. Verder zijn de kansen groot op de plekken in de wereld waar je een slecht klimaat hebt voor akker- en tuinbouw. Neder-land heeft een vrij ideaal klimaat voor kassenteelt; niet extreem heet en niet extreem koud. Toch zie je ook in Neder-land City farming ontstaan vooral voor die planten waar garanties van kwaliteit in de brede zin van het woord en kwanti-teit erg belangrijk zijn..’

M

29ledmagazine

NEDERLANDSE LED VOOR OUDE DAME

De Oude Dame, oftewel de Italiaanse voetbalclub Juventus, heeft met een led-lichtshow de nieuwe verlichting in het stadion in gebruik genomen. De verlichting is geleverd door Philips. Juventus is de eerste club in de serie A, de hoogste voetbaldivisie van Italië, die gebruikmaakt van led-verlichting. Philips heeft het zogenaamde ArenaVision led-systeem geleverd, bestaande uit 396 armaturen. De levering van het systeem is onderdeel van een 2-jarig partnership dat Juventus heeft getekend met Philips.

LED VOOR STATION hOLENDREChT

Het eerste station van de renovatie van de Amsterdamse Oostlijn is zo goed als afgerond. De conventionele oude lichtbakken die boven de trappen, roltrappen en langs de wanden hingen zijn vervangen door led-lichtlijnen. GROUP A is in opdracht Metro en Tram (red. gemeente Amsterdam) samen met Fabrique verantwoordelijk voor het ontwerp, BeersNielsen voor het lichtontwerp en Hegeman+ voor de uitvoering. Station Holendrecht is de eerste van 16 stations en is daarmee ook een leerschool voor de andere 15 stations (foto: Digidaan).

NS-TREINEN VOORzIEN VAN LED

NS heeft de eerste van 81 gemoderniseerde dubbeldekkers (type VIRM) gepresenteerd. De trein is voorzien van led-verlichting. De VIRM is een compleet gemoderniseerde versie van de in de jaren negentig bij Talbot/Bombardier aangeschafte dubbeldekker. Door nieuwe led-verlichting die zich aanpast aan de hoeveelheid buitenlicht en verbeterde aerodynamica is de trein ook duurzamer en zuiniger geworden. Wifi en actuele reisinformatie complementeren het geheel.

30 ledmagazine

32 ledmagazine

en aantal jaren geleden was led-verlichting niet per de-finitie zuiniger dan SOX en SON-T-lampen (red. lage- en

hogedruknatriumlampen)’, opent Dyana Loehr het gesprek, die bij Rijkswaterstaat belast is met de monitoring van de doelstellingen van het Energieakkoord. ‘Met de wetenschap dat Rijkswaterstaat langlopende contracten van 5, 10 of zelfs 25 jaar afsluit, is het niet gek dat onze organisatie nog relatief weinig gebruikmaakt van led-verlichting. Wij lopen dan ook iets achter ten opzichte van de gemeenten en provincies. Echter, nu led zuiniger is dan conventio-nele verlichting, is het besluit genomen om voortaan in principe bij nieuwbouw en vervanging van openbare verlichting op rijkswegen led toe te passen. Een gigantische operatie omdat momenteel pas ongeveer 2.300 van de 114.000 lichtbronnen van led zijn voorzien.’

‘Visie breed gedragen’Daarmee is – inclusief tunnels – 2 procent van de verlichting van Rijkswaterstaat voorzien van led-verlichting. Nederland breed ligt dit percentage een stuk hoger, te weten 8 procent van de verlich-ting bij gemeenten en 13 procent van de verlichting bij provincies. Volgens Loehr wordt de visie om energie te besparen binnen Rijkswaterstaat breed gedragen en komt er snel verandering in de genoemde percentages. ‘De uitrol van led-verlichting was tot op heden missiewerk. Rijkswaterstaat is een heel grote organisatie met verschillende belangen. Grote uitdagingen zijn bijvoorbeeld de financiering en contracten. Nu het besluit is genomen om bij nieuwbouw en vervangen in principe standaard te kiezen voor led zullen er snel meters gemaakt worden.’De uitrol van led-verlichting op de A2 is dan ook pas het topje van de ijsberg. ‘De verlichting was aan vervanging toe en dankzij de hui-

EA2 hOLENDREChT-MAARSSEN bREED-STE SNELWEg TER WERELD MET LED

‘opBReNGsT VeRHoNdeRdVoUdiGd’

Sinds enkele weken is de A2 tussen Holendrecht en Maarssen (red. zie kader) de breedste snelweg ter wereld die wordt verlicht door led. De 2 x 6 rijstroken worden vanaf de middenberm verlicht met led-armaturen van Schréder. De redactie van LED Magazine sprak met enkele betrokkenen bij Rijkswaterstaat over deze wereldprimeur.

dige mogelijkheden met led is de proef gestart. Daarnaast wil het Ministerie van Infrastructuur & Milieu in 2030 energieneutraal zijn. De led-verlichting zal hier een bijdrage aan leveren’, duidt Peter Albarda van District Midden-Nederland Zuid van Rijkswaterstaat.’

Snelweg versus dorpspleinDe pilot die afgelopen zomer bij Breukelen werd uitgevoerd, leverde volgens Willem Zandvliet van Rijkswaterstaat ‘Grote Projecten en Onderhoud’ (GPO) overweldigend bewijs dat Rijkswa-terstaat goed doet aan een overstap naar led-verlichting. Dat de A2 daarbij de wereldprimeur heeft door als eerste een dergelijk brede snelweg te verlichten, is volgens Zandvliet niet gek. ‘De armaturen die dit mogelijk maken zijn simpelweg pas sinds kort beschik-baar. Toen ik 15 jaar geleden voor het eerst met led-lampen in aanraking kwam, waren ze bij Rijkswaterstaat enkel geschikt voor toepassing in verkeerslichten en scheepvaartseinen. De technolo-gie heeft zich in de afgelopen jaren echter razendsnel ontwikkeld en de opbrengst is meer dan verhonderdvoudigd.’Op de A2 zijn de oude armaturen van 440 Watt per stuk hierdoor vervangen door led-armaturen met een vermogen van 310 Watt per stuk. Overigens vind ik het volstrekt logisch dat Rijkswa-terstaat in de afgelopen jaren niet op een geforceerde manier led-verlichting heeft ingevoerd. Op een snelweg moeten weg-gebruikers in een fractie van een seconde reageren. In dergelijke scenario’s wil je nu eenmaal over een andere verlichtingskwa-liteit beschikken dan op een dorpsplein. Veiligheid staat in dat perspectief bij ons onbetwist op nummer één.’De 20 meter hoge masten, die 54 meter uit elkaar staan, op het betreffende A2-traject zijn door Schréder inmiddels voorzien van

LED Op DE A2 IN hET KORT

Traject: A2 Holendrecht-Maarssen.Aantal rijstroken: 2 x 6 rijstroken (de wereldwijd breed-ste snelweg met led was voor zover bekend tot op heden 2 x 4 rijstroken).Voordelen: led schijnt gerichter op de snelweg, geeft minder strooilicht, betere kleurweergave, kent een ho-ger lichtniveau en een betere gelijkmatigheid.Besparing: jaarlijks 241.600 kilowattuur en 38 procent minder CO2-uitstoot.Terugverdientijd: 7 jaar.Levensduur lampen: minstens 20 jaar voor led-lampen, circa 5 jaar voor SOX en SON-T lampen

meer dan 700 led-armaturen van het type Teceo 2. Deze bevat-ten 136 led’s van 700 milliampère. ‘Cruciaal in het armatuur is de optiek’, stelt Zandvliet. ‘Daar zit de echte winst en wordt het mogelijk gemaakt om de gestelde eis van 0,7 candela licht per vierkante meter te behalen.’

ContrastenDe grootste eyeopener is volgens Zandvliet dat de weg ondanks het lagere verbruik beter verlicht is. ‘De gelijkmatigheid is verhoogd en vooral de rechterrijstrook is nu beter verlicht. Dit project illustreert dat je met led-verlichting beter de randen – de vlucht- en rechterrijstrook – kunt bereiken. Bovendien blijkt het contrast van de wegmarkeringen veel groter. De weggebruiker ziet hierdoor de contrasten en de kleuren beter. Dat is belangrijk, want de contrasten bepalen hoe goed het menselijk oog ziet. Iedereen die een foto ziet, zal direct het verschil zien: het gras is groener en de auto’s zijn beter herkenbaar.’Het een en ander is volgens Zandvliet via onafhankelijke lichtme-tingen bevestigd. ‘In het geval van autosnelwegen draait de norm niet om de hoeveelheid licht die op het asfalt valt, maar om de vraag hoeveel licht er gereflecteerd wordt. Hoe meer contrast er tussen de wegmarkering en de weg is; des te beter de gebruiker zich kan oriënteren. En dat aspect is zonder meer verbeterd ten opzichte van de oude situatie. Met de KU Leuven gaan wij in de ko-mende periode aanvullend onderzoek doen. Hierbij wordt gekeken naar hoe de gebruikers het nieuwe licht ervaren. Samen met een neuroloog die gespecialiseerd is in het netvlies gaan wij op zoek naar de verklaring waarom de gebruikers het zo ervaren. De stap daarna? Kijken of we het gedrag van de weggebruiker zo goed kunnen observeren en of we verschillen zien in het gedrag tussen locaties met en zonder led-verlichting.’

33ledmagazine

35ledmagazine

LED REVIEW

In de rubriek LED Review zet de redactie van LED Magazine de belangrijkste productinnovatiesuit het afgelopen kwartaal op een rij. Uw nieuweproduct in deze rubriek? Mail de redactie via het e-mailadres redactie@ledmagazine.nl

1

3

54

76

led-neonlampen | QaZQa & ZilverblauwVerlichtingsontwikkelaar QAZQA is voor de ontwikkeling van een nieuwe collectie lampen een samenwerking gestart met het creatieve duo van de vooraanstaande interieurblogs van het land: Zilverblauw. Samen hebben de twee bedrijven een viertal led-neonlampen geproduceerd. Wie het tweetal online volgt heeft de echte, handgemaakte Neon lamp ‘Liefde’ al meerdere malen voorbij zien komen op hun blog en social media-kanalen. Het duo kroop ook achter de tekentafel om nog een drietal nieuwe lampen te ontwerpen: de roze led-neonlamp ‘Hart’, de ‘Bliksem’ led-neonlamp en zacht blauwe led-neonlamp Maan.

xled Home 2 (xl) | steinel Steinel introduceert, na eerder al de XLED Home 1 en XLED Home 3 op de markt gebracht te hebben, de sensor-buitenspots XLED Home 2 en de XLED Home 2 XL. De sensor-buitenspots hebben een volledig draaibaar led-paneel. De XLED Home 2 ver-bruikt nog geen 15 watt en de XLED Home 2 XL verbruikt 20 watt. Verder hebben de buitenspots een draaibare infraroodsensor en een hoog, warmtegeleidend, magnesium composiet koelsysteem (HCMC). De sensor heeft een registratiehoek van 140 graden en een reikwijdte van 14 meter. De XLED Home 2 en de XLED Home 2 XL zijn verkrijgbaar in de sensor-versie en in de slave-versie.

Vision Highbay | iNTeRlight & Jacs. KoopmanJacs. Koopman is gestart met de levering van de led Vision High-bay van INTERLight. De compacte 155 watt led highbay levert 20.000 lumen en heeft een kleurweergave-index van >82. Boven-dien heeft het armatuur een lage verblindingswaarde (UGR). Het armatuur is volgens het bedrijf dan ook dé vervanger voor con-ventionele HPI 400 watt highbays. De Vision Highbay is uitgerust met 576 Samsung led’s, die dankzij de hoogwaardige aluminium behuizing gekoeld worden en ruim 50.000 uur meegaan. De Highbay is voorzien van een Meanwell driver (type ELG-150H-36) waarop 5 jaar garantie verleend wordt.

New Vintage | philips lightingPhilips Lighting lanceert een nieuwe reeks armaturen: New Vintage-lampen. Het design van de New Vintage-reeks past bin-nen de ‘retro woningtrend’. De lampen zijn volgens het bedrijf moderne versies van het klassieke design van de bekende Nederlandse architect Louis Kalff. De Smart Volume-reeks is ontworpen voor moderne woningen. Door gebruik te maken van licht en schaduw, kan gespeeld worden met contrasten, wat een hele andere uitstraling aan het interieur kan geven. Alle arma-turen zijn voorzien van led-lichtbronnen, gaan meer dan 15 jaar mee en besparen meer dan 80 procent op het energieverbruik in vergelijking met traditionele gloeilampen.

ariane | innolumis Innolumis Public Lighting heeft een nieuw led-armatuur gepresenteerd: Ariane. Het kegelarmatuur is speciaal ontwor-pen om de bestaande kegelarmaturen één op één te kunnen vervangen. Het armatuur is volgens het bedrijf kenmerkend door het gebruik van diverse ronde vormen. Het bedrijf heeft 2 prototypes van de Ariane getoond, een versie van 4000 Kelvin versie en versie Golden Orange. Vooral deze laatste variant is volgens het bedrijf uniek, dankzij het warme oranjekleurig licht en een goede kleurherkenning.

led koeienstallen | delavalDeLaval heeft een nieuw led-armatuur voor koeienstallen ont-huld. Het armatuur onderscheidt zich volgens het bedrijf door met de lichtkleur in te spelen op de behoefte van de koe. Het juist toepassen van dagritmeverlenging kan bijdragen aan een hogere melkgift, actievere koeien en betere vruchtbaarheid. De led-armaturen zijn er in 2 uitvoeringen. De CL6000 heeft een ver-mogen van ongeveer 123 watt en is geschikt voor ophanghoogtes tot 6 meter. De CL9000 heeft een vermogen van 150 watt en is geschikt tot een ophanghoogte van 9 meter.

Mark ii | anne | lighting Het nieuwe bedrijf Anne | Lighting heeft een reeks ‘eigenzinnige’ armaturen getoond. De lampen van Anne zijn verkrijgbaar bij de betere (online) woonwinkels en verlichtingsspeciaalzaken. Een van de lampen is de Mark II. De draadlamp is verkrijgbaar in 2 hoogtes: 56 en 65 centimeter. De Mark II is een draadlamp met een industriële uitstraling. Verder heeft Anne | Lighting ook de hanglampen Oncle Phillipe, Zappa, Crinoline en Frisk geïntrodu-ceerd, die veelal net als de Mark II een industriële look hebben. Alle armaturen kunnen van led-lampen voorzien worden, maar ook van andere lichtbronnen.

1

2

3

4

7

6

5

34 ledmagazine

2

37ledmagazine

phILIpS EN hEIjMANS VAN START MET VERSLIMMEN VERLIChTINg

eiNdHoVeN KRiJGT led

‘Een slim lichtgrid maakt producten en diensten mogelijk die in de openbare verlichting niet eerder vertoond zijn.’ Aan het woord is Stijn Verkuilen, innovatiemanager bij Heijmans en in die hoedanigheid betrokken bij de uitrol van intelligente led-verlichting in de gemeente Eindhoven. De redactie van LED Magazine ging met Verkuilen in gesprek over het plan van aanpak en de beoogde doelen.

erkuilen raakte vanuit Heijmans als innovatiemanager zo’n 2 jaar

geleden betrokken bij het Eindhovense lichtproject. ‘Destijds was de marktconsul-tatie en selectieprocedure van de gemeen-te achter de rug en stonden 3 (combinaties van) marktpartijen voor de start van de aanbesteding’, memoreert Verkuilen. Het jaar 2015 werd door de gemeente Eind-hoven gebruikt om vanuit de Europese aanbesteding met marktpartijen een concurrentiegerichte dialoog aan te gaan om vraag en aanbod optimaal op elkaar af te stemmen. Eind vorig jaar werd door de voorlopige gunning bekend dat het con-sortium Philips Lighting-Heijmans de ko-mende jaren Eindhoven als proeftuin gaat inzetten voor de ontwikkeling van slimme lichttoepassingen in de openbare ruimte. Na het doorlopen van de laatste fase van de aanbesteding, de pre-award fase, gaat het consortium nu voor 5 jaar aan de slag in 5 proefgebieden. Na deze eerste periode is het streven om gedurende een tweede tienjaarsperiode ook de rest van de stad te voorzien van innovatieve lichttoepas-singen. De startwaarde van het contract bedraagt daarmee enkele miljoenen euro’s, met een potentieel van tientallen miljoenen euro’s. De 5 proefgebieden zijn: het verkeerstracé John F. Kennedylaan-Eisenhowerlaan, het verkeerstracé Ring en de woonbuurten Gijzenrooi, Schrijvers-buurt en Woenselse Heide (West).

VraaggestuurdDat Philips Lighting en Heijmans een samenwerking zijn aangegaan is volgens Verkuilen overigens volstrekt logisch. ‘Samen hebben wij als ketenpartners alle benodigde expertise in huis. Zo zijn wij in staat om het zogeheten slim lichtgrid

bestaande uit connected led-armaturen te realiseren waarop producten en diensten aangesloten kunnen worden die voor een verbetering van de leefomgeving en -kwa-liteit zorgen.’ De ontwikkeling die Verkui-len beschrijft is in de visie van de gemeen-te een belangrijke stap richting een ‘smart society’ in Eindhoven; een samenleving waarbij Eindhovenaren in cocreatie met bedrijven, overheid en kennisinstellingen, en met behulp van technologie en design, de kwaliteit van leven verder verbeteren.Dat de inwoner (en/of weggebruiker) als eindgebruiker centraal staat en een stem heeft in een gezamenlijk continu inno-vatieproces, is op deze manier volgens Verkuilen zowel voor Philips Lighting als Heijmans nieuw. ‘Het is in feite het eerste vraaggestuurde smart city project dat ik ken’, stelt Verkuilen. ‘De inwoner heeft in alle fasen van het innovatieproces een rol. De eerste fase is het samen met de TU Eindhoven in kaart brengen van de verschillende lokale situaties en behoef-ten. In de tweede fase gaan we gezamen-lijk met alle stakeholders nadenken over nieuwe concepten die aansluiten op de in fase één gevonden behoeften. Belangrijke kanttekening is dat verder uit te werken concepten moeten passen binnen het ge-meentelijk beleid, maar ons als bedrijven ook een mogelijkheid moet bieden om een verdienmodel op te ontwikkelen. De concepten die daaraan voldoen worden ge-rangschikt, waarna de inwoners hun stem kunnen uitbrengen. In de derde fase wor-den concepten gerealiseerd en kunnen de inwoners hun ervaringen terugkoppelen.’

2.700 led-armaturen‘In de praktijk zal het een combinatie zijn van pull en push’, vervolgt Verkuilen.

V

BENELUX.LEDVANCE.COM

BEZOEK DE LEDVANCE TRUCK! Test en ontdek alles over onze innovatieve LED armaturen en LED lampen, live in de LEDVANCE Truck!

De nieuwe LEDVANCE® LED armaturen. De standaard. Hergedefinieerd.• Test nu zelf ons nieuwe en uitgebreide assortiment van

LEDVANCE® armaturen• Van downlights, wand- en plafondarmaturen, tot spotlights,

inbouw- en high bay armaturen en nog veel meer• Efficiënte en eenvoudig te installeren producten met bewezen

kwaliteit en een optimale prijs/prestatieverhouding, perfect afgestemd op uw installatietoepassingen

Kom en ontdek ons nieuwe OSRAM LED lampen portfolio, met onder andere:• full-glass LED reflectorlampen, geproduceerd in Duitsland• de nieuwste innovaties op het gebied van LED buizen• Edition 1906 vintage lampen en nog veel meer U vindt voor elke toepassing de juiste lamp.

Beleef onze producten en laat u uitgebreid informeren.Tot ziens in de LEDVANCE Truck!

Bezoek de Truck tijdens de LED Expo

op 8 en 9 februari 2017,

stand E4.

Adv LEDVANCE Truck NL 210x297 mm.indd 1 18-11-2016 14:01:23

39ledmagazine

‘Als Philips Lighting en Heijmans facilite-ren wij vraagsturing en beseffen daarbij dat door enkel te vragen niet per definitie het beste concept naar voren komt. Om die reden hebben wij als combinatie ook een rol om te inspireren met nieuwe techni-sche mogelijkheden.’Wat in ieder geval randvoorwaardelijk vaststaat, is dat in totaal 2.700 connected led-armaturen geplaatst worden in de 5 proefgebieden. ‘En het is zaak om zo snel mogelijk met de uitrol te starten’, is Verkui-len stellig. ‘Niet alleen omdat wij dan met het testen van innovaties kunnen starten, maar ook omdat de oude armaturen met conventionele verlichting onderhouden moeten worden zolang ze niet vervangen zijn. Sinds 1 november jongstleden hebben wij als consortium in de proefgebieden namelijk het beheer en onderhoud van de openbare verlichting overgenomen. On-danks dat naar verwachting eind 2018 pas alle armaturen geplaatst zullen zijn, willen wij dit zo snel mogelijk realiseren. Dit stelt ons namelijk in staat om zo snel mogelijk energieverbruik te verminderen, operatio-nele kosten te verlagen en nieuwe diensten te ontwikkelen en te implementeren.’

Testen en uitrollenIn het eerste jaar van het project moet volgens Verkuilen voor de inwoners en de gemeente direct zichtbaar worden dat de ombouw naar connected led-verlichting en de uitvoering van het innovatieproces gaande is. ‘Groot voordeel is dat zowel Philips Lighting als Heijmans al enkele zaken op de plank hebben liggen die naar verwachting aansluiten op de behoeften in de proefgebieden. Denk daarbij aan het op basis van metingen aansturen van licht om gedrag van mensen te beïnvloeden, zoals uitgaanspubliek op het Eindhovense Stratumseind, of om au-tomobilisten op basis van radartechno-logie vroegtijdig te wijzen op naderende fietsers op oversteekplaatsen en roton-des. In die zin is er al zicht op de eerste innovaties. Tegelijkertijd is het belangrijk om te onthouden dat het om vraagsturing gaat. Wij kunnen wel ideeën hebben, maar wij moeten eerst in kaart brengen wat de daadwerkelijke behoeften in een proefgebied zijn en daar op inspelen.’Volgens Verkuilen zullen de eerste concre-te resultaten zich in het eerste jaar van het project moeten aftekenen. ‘Na het eerste

jaar zijn wij tevreden als de reacties van de inwoners positief zijn. Bovendien hopen wij ook internationale media-aandacht te krijgen, zoals een artikel in de Wired of een reportage van CNN. In dat kader is het ook prettig om te constateren dat ge-meente Eindhoven onlangs tot voorzitter is gekozen van de Lighting Urban Com-munity International (LUCI associatio); een vereniging van zo’n 70 wereldwijde steden die een voortrekkersrol ambiëren op het gebied van stedelijke verlichting. Dit netwerk zal zeker bijdragen aan een toename van de internationale aandacht die er voor dit project is.’

En voor de lange termijn? Verkuilen: ‘Na 5 jaar wordt duidelijk of de behaalde resulta-ten aanleiding zijn om ons werkgebied in de stad te vergroten. In de tweede periode van het vijftienjarige contract vervalt namelijk de begrenzing van de proefgebieden en wordt ook elders in de stad slimme led geplaatst en kunnen zogenaamde living labs ontstaan waarin nieuwe technologie en diensten worden geïmplementeerd en getest. Logischerwijs staan wij te popelen om ook die uitdaging aan te gaan.’

LE17ledmagazine

Dé verlichtingsbeursvoor LICHTSPECIALISTEN

BRABANTHALLEN | DEN BOSCH

Grootste en meest complete overzicht van de verlichtingsmarktvan de Benelux.

De kortste definitie van Internet of Things (IoT), het internet der dingen, is ‘een netwerk van slimme en com-municerende objecten’. Het is de trend

van het samenkomen van de virtuele wereld met de werkelijke wereld, doordat objecten uit de werkelijke wereld worden ver-bonden met het internet. IoT gaat over het vergaren en uitwis-selen van data en waardevolle informatie in de fysieke wereld met behulp van digitale technologie.

De term ‘big data’ gaat in de kern om het realiseren van toegevoegde waarde

afkomstig van de bewerking en analyse van data. Kenmerkend is dat het gaat om ongestructureerde, gevarieerde data uit verschillende soorten bronnen die (bijna) realtime verwerkt worden. Hier ligt de connectie met het Internet of Things: juist ook sensordata spelen een belangrijke rol bij big data.

Deze term is door DeLaval geïntrodu-ceerd in stalverlichting. Melatonine is een hormoon dat bij mensen en dieren in de epifyse geproduceerd wordt. Het

is bij veel dieren van invloed op het slaap-waakritme en het voortplantingsritme. DeLaval beoordeelt lichtsterkte op het gedeelte dat ook daadwerkelijk ten goede komt aan koeien en noemt dit de melatonine flux.

RFID staat voor Radio Frequency Identification. Een RFID-tag is een label dat op of in een verpakking of

product – bijvoorbeeld een led-lamp – is opgenomen. De in de tag opgeslagen informatie over het product kan met een scanner maar ook met een mobiele telefoon op afstand worden uitgelezen.

De lumineuze flux, ook wel bekend als de lichtstroom, is het vermogen dat door de lichtbron in de vorm van zichtbare stra-ling wordt uitgezonden. De lichtstroom

heeft de eenheid lumen (lm).

Een dimmer is de verzamelnaam voor toestellen die door hun interne

opbouw in staat zijn de aangelegde stroom en daarmee gepaard gaande spanning te regelen. De doorsnee dimmer is veelal bekend van de mogelijkheid om lichtintensiteit te bepalen.

MelaTo-NiNe FlUx

RFid

LIChTExpERTSpRATEN gEEN AbRACADAbRA...

led JaRGoN

Mensen die in de verlichting werken pratengeen abracadabra! Dit is wat ze bedoelen...

40 ledmagazine

iNTeRNeT oF THiNGs

BiG daTa

diMMeR

gROOTSTE TELECOM-bEDRIjf KOOpT

IOT-pROVIDER LEDBijna onopgemerkt door de internationale pers deed Verizon, een van de grootste Amerikaanse

telecommunicatieconcerns, een belangrijke acquisitie. Het bedrijf kocht Sensity Systems, een

onderneming die led-verlichting aanwendt voor haar Internet of Things (IoT) platform.

erizon heeft als provider van het mobiele telefoonnetwerk de

ambitie een reeks smart city-oplossin-gen mogelijk te maken via zijn IoT-platform ThingSpace. De strategische overname van Sensity Systems moet de realisatie van deze ambitie versnel-len. Welk geldbedrag er gemoeid is met de overname is niet bekendgemaakt. Wel is onthuld dat de overname naar verwachting in het vierde kwartaal van dit kalenderjaar wordt afgerond, mits de toezichthouders de transactie niet blokkeren. Door marktexperts wordt de overname al als een gamechanger voor de lichtindustrie gezien.

160.000 medewerkersVerizon behaalde in 2015 een omzet van meer dan 130 miljard dollar en dit bijna uitsluitend in de Verenigde Staten. De multinational, die in Amerika maar liefst

1.700 winkels kent, verbindt maar liefst 221 miljoen bedrijven en consumenten met het internet via zijn 4G-netwerk. Het bedrijf, dat ruim 160.000 medewer-kers telt, beschikt hiertoe over meer dan 200 datacenters in 24 landen.

ThingSpaceVerizons platform ThingSpace kent vandaag de dag miljoenen ‘IoT’-devices (red. veelal mobiele telefoons) die op het platform van Verizon actief zijn. In een onderzoeksrapport uit april 2016 stelt het bedrijf dat de markt van IoT zal groeien van 592 miljard dollar in 2014 naar 1,3 triljard dollar in 2019. Hugh Martin, chief executive officer van Sensity, heeft Sensity dan ook niet zonder reden verkocht aan Verizon. Enkele jaren geleden voorspelde hij al dat alle lampen vroeg of laat led-lampen zullen zijn. En waarom zou men

bij deze massale vervangingsoperatie niet alle lampen voorzien van senso-ren, camera’s en LiFi-modules om het grootste ‘connected’ platform ter wereld te creëren? Verizon ziet dan ook grote toegevoegde waarde in Sensity omdat het de mogelijkheid biedt via miljoenen led-lichtpunten data te verzamelen en het gebruik van zijn eigen platform ThingSpace te vergroten.

100 miljoen straatlantaarnsVerizon ziet de 100 miljoen straatlan-taarns in de openbare ruimte en de 300 miljoen – in de toekomst slimme – ener-giemeters bij bedrijven en consumenten als een grote kans voor de uitrol van het IoT. En, het bedrijf beseft daarbij dat ‘geen enkel bedrijf of land de volledige belofte van het IoT in zijn eentje kan realiseren’, samenwerken en acquireren is daarmee geboden...

V

41ledmagazine

lUMiNeU-Ze FlUx

iNTeRNaTioNaal

OutputDistributeur van professionele audio, video en lichtapparatuurPostbus 2414, 5202 CK Den BoschT. +31 73 639 26 00I. www.outputnl.com

PRIMALightingEuropees distributeur van Sheenly LED LightingDieselweg 1, 3752LB BunschotenT. +31 33 299 61 31I. www.primalighting.nl

SLV NederlandMore than lightBIG WHITE verlichtingNoorderpoort 28, 5916 PJ VenloT. +31 77 320 43 43I. www.slv.nl | E. info@slv.nl

42 ledmagazine

COLOfONJaargang 4 - nr. 4 december 2016LED Magazine is het leidingge-vende Nederlandstalige multi-mediale platform voor eenieder die professioneel betrokken is bij (led-)verlichting in Vlaanderen en Nederland. LED Magazine kent een online nieuwsportal, e-mailnieuws-brief en vakblad. Het vakblad verschijnt vier keer per jaar in een oplage van 10.000 exemplaren.

Uitgever & HoofdredacteurEdwin van Gastel (EG Media)(E). edwin@ledmagazine.nl

Eindredactie Els Stultiens (EG Media)

Vormgeving Bette van Loenen (EG Media)Thijmen van Loenen (FloenID)

CoverfotoIKEA smart led(IKEA)

Abonnementen & Advertentiesinfo@ledmagazine.nl

Redactionele klankbordgroep M. Weeda (BOM)H. Wijsman (FHI)R.J. Vos (NSVV)

© EG Media 2016 - Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder toestem-ming van de uitgever. Redactie en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventueel voorkomende onjuistheden.

led industry registerDoor uw bedrijf en bedrijfsactiviteiten op te laten nemen in het LED Industry Register wordt u voor slechts 500 euro per jaar ieder kwartaal onder de aandacht gebracht bij duizenden licht professionals, van fabrikanten, tot installateurs, overheidsfunctionarissen, commerciële eindgebruikers, lichtontwerpers, onderzoekers en investeerders. Vul het ‘LED Industry Register’ formulier digitaal in via www.ledmagazine.nl/industrieregister

N.V. BOMOntwikkelingsmaatschappij van de provincie Noord-BrabantGoirleseweg 15, 5026 PB Tilburg T. + 31 88 83 111 20 I. www.bom.nl

FHI LED ClusterNederlandse brancheorganisatie voor Industriële Elektronica Postbus 366, 3830 AK LeusdenT. + 31 33 465 75 07I. www.fhi.nl

NSVVNederlandse Stichting voor VerlichtingskundePostbus 539, 6710 BM EDET. +31 218 69 53 94I. www.nsvv.nl

N.V. Brabantse Ontwikkelings Maatschappij

De Meerheuvel 105221 EA ‘s-Hertogenbosch

Tel: +31 (0)73 639 2600Fax: +31 (0)73 639 2601

info@outputnl.com

PRIMAL ghting

10, 11 & 12 oktober 2017Brabanthallen Den Bosch

Hét platform voor duurzame energieopwekking en energiebesparing

Partner:

“ De Vakbeurs Energie is voor ons jaarlijks een belangrijk moment om kennis te maken met nieuwe dealers en om onze unieke propositie uit te leggen aan een breed publiek van (zakelijke) eindgebruikers en beslissers”. - Dhr. R (Roel) van den Berg, CEO Autarco

www.vakbeursenergie.nl

Onderdeel van:

Facts & Figures Vakbeurs Energie 2016• 51% van de bezoekers heeft concrete investeringsplannen op korte termijn• 58% van de bezoekers heeft daarin een beslissende rol,

waarvan 31% eindbeslisser

• Hoogste bezoekerswaardering ooit

Top 3 interesse bezoekers• 42% (Opwekking van) duurzame energie• 38% Energiebesparing in woningen & gebouwen• 23% opslag & distributie van energie

Verkoop weer gestart35% van de beschikbare ruimte is direct na de beurs weer gevuld, een kleine greep aan de reeds aangemelde partijen:

Interesse in deelname? Neem contact op met Rein Bosma via

06 – 38 14 52 24 of rein@54events.nl

In co-locatie met:

In de nieuwe catalogus zijn ruim 600 nieuwe artikelen opgenomen. Vraag de Big White 2017 aan op slvbyoutput.nl of download direct de SLV by Output app met het complete assortiment in de App

Store of Google Play Store.

VRAAG DE BIG WHITE 2017 GRATIS AAN

GOOD. BETTER. SLV.