Latin en Jazz

De voedingsbodem die jazz heeft voortgebracht is dezelfde die salsa heeft voortgebracht en in

de loop van de geschiedenis hebben de muziekcultuur van de zwarten uit het Noorden van

Amerika en de Afro-Cubaanse muziekcultuur elkaar continu wederzijds beïnvloed. Vanuit dat

oogpunt is het interessant de werking van de Afro-Cubaanse muziek, die de dominante

muziekcultuur is binnen de latino-gemeenschap in de Verenigde Staten, nader te bekijken.

De muziek van de Caraïben is belangrijk geweest voor jazz omdat ze hierdoor steeds

hernieuwd contact kreeg met de Afrikaanse cultuur. Jazz is ontstaan uit de ontmoeting van

twee muziekculturen: de Afrikaanse en de West-Europese. Na de stopzetting van de

slavenhandel en de afschaffing van de slavernij (1865) bleef de Afrikaanse muziekcultuur

binnen de Afro-Amerikaanse gemeenschap leven, maar de rechtstreekse band was

doorgeknipt. In de Caraïben is de toevoer van Afrikanen langer blijven doorgaan dan in de

Verenigde Staten. Bovendien werd de Afrikaanse cultuur er beter bewaard omdat het de

slaven, veel meer dan in het Noorden, was toegestaan om hun cultuur te beleven. Zelfs nu nog

is in Cuba de santeria (een vreemde mengeling van yorubareligie en katholicisme)

alomtegenwoordig in het dagelijkse leven. De voornaamste reden hiervoor ligt in het verschil

in tolerantie tegenover de Afrikanen tussen de Angelsaksische (in Noord-Amerika) en de

Zuid-Europese cultuur (in Midden- en Zuid-Amerika).

Door handelscontacten met het Zuiden van de Verenigde Staten en door migraties naar de

grote steden van vluchtelingen uit het Caraïbische gebied werd de Afrikaanse cultuur

onrechtstreeks weer binnen de Verenigde Staten gebracht. In de vroege jazz van New Orleans,

een havenstad die veel contacten onderhield met de Caraïben, was de invloed van Cubaanse

musici onmiskenbaar. Jelly Roll Morton noemde dat “the Spanish thinge”. In New York was

een grote latinogemeenschap die haar invloed uitoefende op de zwarte muziek (o.a. Juan Tizol

bij Ellington) toen die stad het middelpunt was van de ontwikkelingen in de jazz in de jaren

twintig en dertig.

Die invloed van de Caraïben verklaart voor een groot deel de explosie van polyritmiek in de

bebop. Waar jazzdrummers in de jaren dertig en veertig steeds verder van de Afrikaanse roots

weggaan, lijken bebopdrummers plots weer de complexe ritmen van Afrika te herontdekken.

In het spel van drummers als Max Roach, Art Blakey en later Elvin Jones, kun je aanwijsbaar

Afro-Cubaanse ritmes terugvinden.

Salsa

De term "salsa" is een marketingterm die de muziekindustrie in de jaren zestig gebruikte om

de dansmuziek van de latinogemeenschap in New York (Nuyoricans) te promoten en refereert

aan de pikante sauzen uit de Caraïbische keuken.

Onder de noemer salsa vallen vele stijlen: mambo, guajira, songo, merengue, cumbia, chacha,

rumba, son, bolero, boogaloo, guaguanco, danzon,…

Salsa is tegenwoordig big business. Salsa is de muziek van de erg omvangrijke

latinogemeenschap in de VSA (de Hispanics) en in Europa is er momenteel een Zuid-

Amerikaanse rage (zie het enorme succes van het fenomeen "Buena Vista Social Club", van

de salsadanscursussen hier te lande en van de vele zomerfestivals als Open Tropen, Pole Pole,

de Antilliaanse feesten, ...

Binnen de stijl zijn er verschillende trends.

- Er is constante invloed van Cubaanse muziek.

De oorsprong van salsa is de Cubaanse "son-montuno". Cuba wordt door

salsamuzikanten als het Mekka van de muziek beschouwd. Ondanks het embargo

raakten de nieuwste trends uit Cuba altijd vlug ingeburgerd in de USA. Hoewel het

merendeel van de "Nuyoricans" Puertoricanen zijn, is er zeer weinig invloed van

Puertoricaanse muziek. Al de ritmische vernieuwingen kwamen steeds uit Cuba.

- Daarnaast is er de invloed van jazz en pop.

De invloed van de jazz laat zich horen in een voorkeur voor complexere akkoorden

(vierklanken met "tensions"), in de ruimte die de muziek laat voor geïmproviseerde

solistische passages en in de improvisatietechnieken.

De invloed van de pop vind je in het instrumentarium (drums en synthesizer) en

crossovergenres (rap, "Spaans chanson"....). Veel hedendaagse salsa-artiesten bewegen

zich even gemakkelijk in de pop als in de salsa (Marc Anthony, Gloria Estefan,…).

- Er is ook de invloed van andere Zuid-Amerikaanse muziek.

Veel muzikanten maken gebruik van ritmes uit Panama, Venezuela, Dominica,

Colombia, Brazilië en Puerto Rico niet alleen om muzikale maar ook om politieke

redenen. Salsa als uitdrukking van een pan-Latijns-Amerikaanse identiteit (Ruben

Blades, Willie Colon…). Ook andere wereldmuziek vindt meer en meer haar weg

binnen de stijl.

Son Montuno

De muzikale oorsprong van salsa is "son-montuno", een muziekstijl die ontstond in de tweede

helft van de negentiende eeuw op het Cubaanse platteland, meerbepaald in de Oriente. De

bewoners van deze streek stamden af van Europeanen, Afrikanen en inwijkelingen van andere

Caraïbische eilanden.

De muziek die er bij sociale aangelegenheden gemaakt werd had typische Afrikaanse

kenmerken:

- Het enige harmonische instrument was de tres,

een gitaar met drie groepjes snaren die

gestemd worden als volgt: g-g'-c-e en die

ritmisch-harmonisch getokkeld wordt.

De ostinatofiguren die de tres speelt worden

guajeo's of montuno's genoemd. Deze

speelwijze zal later door de pianisten worden

overgenomen (een beetje vergelijkbaar met de

Afrikaanse banjotraditie in de VS die de

ragtimepianisten zal beïnvloeden).

- Het basinstrument was de marimbula, een houten kist

met metalen strippen. Het belangrijkste percussie-

instrument was de bongo. Daarnaast werd kleinere

percussie gebruikt zoals claves en koebellen.

- De vorm was open. Op een eenvoudige

akkoordenprogressie (bijvoorbeeld I-V of I-IV-V-I)

werd een samen gezongen en steeds herhaalde zin afgewisseld met een improvisatie van

een solozanger (sonero). Zowel muziek als tekst werden door de sonero geïmproviseerd.

De essentie van dit muzikale gebeuren was het sociale, de verbale communicatie en de

dans.

- Het ritme was heel gesyncopeerd, soms polyritmisch en werd in gelaagde ostinatofiguren

gestructureerd rond het patroon van de claves.

Son-montuno verspreidt zich in het begin van de twintigste eeuw over de rest van het eiland

en wordt het belangrijkste vermaak en de muzikale uitingsvorm van de lagere klassen. Andere

Cubaanse genres die eerder Europese bronnen hadden, ondergaan de invloed van de son: aan

een liedvorm (zoals bolero of danzon) werd een open gedeelte toegevoegd met een steeds

herhaald eenvoudig harmonisch schema van twee of vier maten, waarin een zanger en een

koor elkaar afwisselen, of waar instrumentaal eindeloos op kan gesoleerd worden en waar de

nadruk meer op de dans komt te liggen.

Tegen 1925 is son in het hele Caraïbische gebied ingeburgerd. Het instrumentarium is

ondertussen verwesterd. Tres werd vervangen door piano, marimbula door contrabas, de

ritmesectie werd uitgebreid met timbales en conga en er werden blazers toegevoegd aan de

ensembles (conjuntos).

In de jaren veertig en vijftig wordt de son razend populair in Europa en Amerika, waar ze als

mambo, rumba of chacha een onderdeel geworden is van ons collectieve muzikale geheugen.

Clave

Het woord clave heeft verschillende betekenissen.

· De eerste betekenis is die van "sleutel" of "code".

· Het is de naam van een instrument.

· Het is de naam van de ritmische figuur die op dat instrument gespeeld wordt.

· Het is een ritmisch concept dat een kluwen van syncopes structureert rond het ritme van de

clave.

Dit is het ritme van de clave:

In de eerste maat komen twee noten op sterke tijden. Die maat is eerder statisch en wordt

gevolgd door een meer gesyncopeerde en dus eerder dynamische maat.

Het bovenstaande voorbeeld noemen we 2-3 clave omdat in de eerste maat 2 noten staan en in

de tweede 3. Het patroon kan ook starten in de tweede maat, dat noemen we dan 3-2 clave. De

melodie van een stuk zal bepalen of de clave 2-3 of 3-2 speelt.

Bekijk aandachtig de volgende voorbeelden, klap de clave en zing de melodie. Je zult merken

dat de clave de melodie stuwt. Probeer dan de "verkeerde" clave en merk hoe het ritme stokt.

Melodie 1: 3+2

Melodie 2: 2+3

Het clavepatroon is het geheime bindmiddel in de complexe Cubaanse ritmiek. Ook als de

clave niet gespeeld wordt, wordt ze altijd gevoeld. Tijdens een stuk zal de clave nooit van

richting veranderen. Indien de melodie een andere clave vraagt, dan zal er een maat

tussengevoegd worden.

Het ergste wat een Cubaanse muzikant je kan verwijten is dat je niet "in clave" speelt of dat je

de clave hebt omgedraaid. Onvergeeflijk!

Hoe kan de clave nu het ritme van de andere instrumenten bepalen?

Melodische frasering

Het is moeilijk te omschrijven wat "in clave" fraseren precies is. Het vraagt veel luister- en

speelervaring om het te begrijpen en de mogelijkheden zijn eindeloos. In clave fraseren

betekent alleszins niet dat je de clavefiguur letterlijk speelt. Het is eerder een voortdurend

communiceren met de clave. Soms ga je er tegen in, soms benadruk je hem. Misschien

kunnen een paar voorbeelden verduidelijking brengen.

Ik heb een eenvoudige Vlaamse classic als voorbeeld genomen:

De onderstaande voorbeelden zijn twee mogelijke fraseringen in 2-3 clave

en in 3-2 clave

Begeleiding

Elk instrument fraseert volgens de clave. Voor de meeste begeleidingsinstrumenten zijn er in

de loop van de jaren vaste patronen ontstaan waar waar de musici zich strikt aan houden. De

piano heeft de meeste vrijheid, omdat die meer met de melodie en het arrangement moet

rekening houden dan de andere instrumenten.

Meer hierover vind je verder in de tekst.

Andere claves: rumba-clave en 6/8-clave

Wanneer in 6/8 gespeeld wordt, in de meer Afrikaanse stijlen, wordt met de volgende clave

gespeeld:

6/8 clave is de oorspronkelijke Afrikaanse clave en de 2+3 en 3+2 komen hier eigenlijk uit

voort.

Een andere clave die uit 6/8 voortkomt is de rumba-clave. Rumba is een Cubaans genre dat

enkel op percussie gespeeld wordt en dat rechtstreeks uit Afrika komt.

Noot: in het vuur van improvisatie in hoge tempi lopen in rumba 6/8 en 2/4 vaak zodanig door

elkaar, zodat je niet meer kunt zeggen of de binaire dan wel de ternaire "feel" dominant is.

De instrumenten

Claves

Claves zijn twee houten stokjes die tegen elkaar getikt worden

en als een droge "tok" klinken. Een Cubaanse dichter noemde

het ooit "de klank van de houten druppel". Claves spelen altijd

hetzelfde patroon.

Conga

De conga is het belangrijkste percussie-instrument in de Cubaanse muziek. Het instrument

zoals wij het nu kennen is vrij jong. Pas in de jaren vijftig kreeg het zijn definitieve vorm.

De conga wordt van hout of kunststof gemaakt. Het vel wordt van dierenhuid gemaakt.

Alle conga's zijn even hoog. Ze kunnen wel verschillen in breedte.

De drie meest gebruikte zijn de quinto, de segunda en de tumbadora. De bespeler wordt de

conguero genoemd.

In de meeste salsagroepen worden twee conga's gebruikt. De speler speelt dan de meeste

slagen op de quinto en speelt af en toe lagere tonen op de segunda. De conguero kan

verschillende klanken uit zijn instrument krijgen door verschillende manieren van aanslaan

met de handen. De vier basisslagen zijn de slap (s), de bas - gespeeld met de palm (p) van de

hand - , de open toon (o) en de tip (t).

Het basispatroon van de conga heet de "tumbao". De klanken die het meest opvallen zijn de

slap en de open tonen. De andere tonen zijn zwakker maar zijn belangrijk voor de groove van

achtste noten die ze vormt samen met de patronen van de maraca's en de bongo's.

Hieronder zie je hoe de tumbao gespeeld wordt. De hoge open tonen worden gespeeld op

quinto, de lage op segunda.

Timbales

De timbales-set bestaat twee metalen trommels, een paar koebellen (of campana's), een

woodblock en een cymbaal. De timbales worden door de timbalero met stokken bespeeld.

De timbalero moet kunnen begeleiden, breaks aangeven en solo's spelen. Het belangrijkste

begeleidingspatroon is de "cascara", die gespeeld wordt op de zijkant van de

trommels.Wanneer de timbalero op de campana's speelt speelt hij iets in deze trant:

De belangrijkste break is de "abanico" en die bestaat uit een rimshot op de derde tijd gevolgd

door een roffel op de vierde.

Bongo

Bongo's zijn kleinere trommen die met de

hand bespeeld worden. Bongo's worden

erg hoog gestemd wat ze een scherp

timbre geeft. Het basispatroon van de

bongo bestaat uit een serie achtste noten

die afwisselend met de vingers van de

rechter- en de linkerhand bespeeld

worden. Die figuur wordt de "martillo"

genoemd.

De bongosero heeft meer vrijheid om te improviseren dan

de conguero of de timbalero, die tijdens het begeleiden niet

ver afwijken van de basispatronen. Tijdens het montuno-

gedeelte van een salsanummer zal de bongosero

overschakelen van bongo naar campana of bongobell (een

koebel die in de hand gehouden wordt).

Het patroon van de bongobell is:

En verder ook...

Wat kleinere percussie die voor een "flow" van achtste noten zorgt zoals guiro en maraca's

Piano

De piano is het enige harmonische instrument in een salsagroep. Het begeleidingspatroon dat

de pianist speelt wordt guajeo of montuno genoemd. (Bemerk dat sommige termen meerdere

betekenissen hebben: mambo, montuno, tumbao...)

Guajeo's zijn gesyncopeerde ostinatofiguren die de harmonie moeten weergeven.

De pianist doet dat door de noten die de akkoordprogressie het meest expliciet weergeven

(leidtonen of guide tones) te omspelen met een ritmisch melodietje. Belangrijk is natuurlijk

ook hier dat de guajeo het clavegevoel respecteert. Meestal doet de pianist dat door op de 2-

kant van de clave de eerste tijd te benadrukken en op de 3-kant de eerste tijd met een achtste

te anticiperen.

Een salsapianist zal zijn guajeo niet veranderen midden in een nummer. Meestal doet hij dat

enkel na een break of een andere overgang in het nummer.

Er zijn verschillende manieren om een guajeo op te bouwen en te variëren. We bekijken

enkele basistechnieken eens van dichterbij. Ons vertrekpunt is een guajeo in 2-3 clave op een

eenvoudige I-IV-V-I progressie: C-F-G-F

Dit is de ligging waar we van vertrekken:

We halen uit de stemvoering van de akkoorden de interessantste melodie (meestal die waar

we halve tonen - guide tones - aantreffen en die het minst herhaling bevat) en spelen die

melodie afgewisseld met de andere noten van het akkoord. In dit voorbeeld is dat de melodie

van de onderste stem (e-f-g-f).

We spelen die melodie afwisselend met de andere akkoordnoten en fraseren die in een min of

meer gesyncopeerd ritme dat het clave-gevoel respecteert: de 3-kant van de clave gaan we

meer syncoperen dan de 2-kant. Een goede vuistregel is om op de 2-kant het eerste akkoord

op de eerste tel te plaatsen en het eerste akkoord van de 3-kant met een achtste tel te

anticiperen.

Zo verkrijgen we onze eerste guajeo.

Op die ene guajeo kan nu eindeloos gevariëerd worden...

Guajeo 2: de melodie wordt in verdubbeld in een octaaf in de rechterhand.

Guajeo 3: octaafverdubbeling in recher- en linkerhand.

Dit wordt vaak gedaan in zeer luide passages, bijvoorbeeld tijdens timbalessolo's, omdat de

piano anders amper hoorbaar is. Nu meer en meer op elektrische piano's wordt gespeeld,

wordt dit minder gedaan. het is immers erg belastend voor de handen.

Guajeo 4: de akkoorden worden gebroken gespeeld.

Guajeo 5: de melodie wordt in twee stemmen gespeeld.

Guajeo 6: de akkoorden worden gebroken en in tegenbeweging gespeeld.

Guajeo 7: de melodie wordt veranderd.

Guajeo 8: de akkoorden worden uitgebreid met septiemen, nones en dertienen.

Guajeo 9: het ritme wordt veranderd.

En natuurlijk ook combinaties van dit alles en guajeo’s die over meerdere maten gespreid

worden.

Bas

De figuur die de contrabas of basgitaar speelt, de tumbao, is voor Westerse muzikanten en

luisteraars het meest ongrijpbare van alle patronen. Waar we in Westerse muziek gewoon zijn

dat de bas op sterke tijden speelt, speelt de bas in salsa nagenoeg niet op sterke tijden, maar

speelt alles gesyncopeerd. De harmonie wordt daarbij steeds geanticipeerd. De harmonie

verandert voor de bassist op de vierde tijd van elke maat.

De frasering van de bas loopt gelijk met die van het laagstklinkende percussie-instrument: de

conga.

We nemen opnieuw een I-IV-V-IV schema als voorbeeld.

De bas moet dan het volgende spelen:

De bas kan zijn figuur variëren door de basisnoten melodisch te omspelen.

Wanneer de bas niet geanticipeerd speelt , speelt hij figuren als dit:

Structuur

De structuur van een salsanummer is nagenoeg altijd dezelfde: een gesloten vorm (strofisch

lied of AABA of ABAC….) wordt gevolgd door een open gedeelte dat we montuno noemen.

Het montuno-gedeelte is ritmisch opzwepender: de timbalero en de bongosero gaan op

campana (koebel) spelen, de figuur van de conga wordt iets complexer, de piano en de bas

spelen een gesyncopeerde ostinatofiguur over een eenvoudige harmonische progressie van

twee, vier of acht maten.

Binnen de montuno wordt gezongen in vraag en antwoord (coro-pregon): een sonero

improviseert tekst en muziek tussen een korte melodie van een koor.

Dat gezongen gedeelte wordt afgewisseld met instrumentale gedeeltes waar de blazers

contrapuntische lijnen spelen tegen de melodieën van bas en piano. Dit gedeelte wordt

mambo genoemd. Oorspronkelijk werden mambo's geïmproviseerd. Gaandeweg werden ze

steeds meer uitgewerkt. Soms worden ook instrumentale solo's ingelast. De "latin jazz" is uit

deze speelwijze ontstaan.

Het schema van een salsanummer ziet er meestal ongeveer zo uit:

- Intro

- Lied

- Montuno: coro-pregon/mambo/coro-pregon/instrumentale solo/coro-pregon...

- Coda

Leren luisteren.

Deze muziek komt uit een muzikale cultuur die ver van ons bed staat. Het vraagt dan ook een

andere manier van luisteren dan we gewoon zijn. Eigenlijk wordt het concept waarin gespeeld

wordt, door heel wat spelregels bepaald. Voor je luistert is het belangrijk om de regels goed te

kennen. Net als bij jazz hangt de kwaliteit van de muziek af de creativiteit waarmee de musici

dat strakke idioom invullen.

Waar kun je als luisteraar je aandacht op richten?

1. De clave

Bij een eerste beluistering: zoek de richting van de clave en klap de clave mee!

Hoe verhouden de patronen van de verschillende instrumenten zich tot de clave?

Hoe passen de interventies van de blazers in de clave?

Wordt de clave ergens omgedraaid? Zit er 6+8 clave in?

Let goed op bij breaks die gecompliceerd klinken. Als je de clave voelt, worden die vaak

heel eenvoudig.

2. De creativiteit van de arrangeur

Hoe wordt de structuur ingevuld? Let vooral op de breaks die de timbales spelen. De

timbalero speelt alleen breaks om aan te geven dat er in de structuur van het nummer iets zal

veranderen.

3. De creativiteit van de sonero

Wie geen Spaans kent mist de helft van waar deze muziek om gaat. Bij gebrek aan kennis

van het "Castilliano": let op de ritmische en melodische inventiviteit van de sonero.

4. De interactie tussen de instrumenten.

De bassist en de conguero moeten dezelfde groove spelen.

De guajeo van de pianist en de tumbao van de bassist moeten vlot in elkaar haken.

De bongosero zal de rusten die de zanger laat in zijn melodie solistisch opvullen.

In de mambo krijgen percussionisten altijd meer ruimte. Hoe vullen ze die in?

Hoor je vraag-en-antwoord spelletjes tussen de percussionisten?

Enz…

Luistervoorbeeld Buscando Guayaba van Ruben Blades.

Dir nummer stamt uit de beginperiode van Ruben Blades, toen hij in de jaren zeventig

samenwerkte met de arrangeur Willie Colon aan het album "siembra". De opbouw is erg

klassiek en het arrangement bevat een paar spitsvondige spelletjes met de richting clave die

het concept van de clave kunnen duidelijk maken.

De bezetting is: timbales, bongo, conga, guiro, piano, bas, zang en vier trombones.

Zo verloopt het:…

0' 00"

Intro door de ritmesectie: een vampfiguur van de piano over een eenvoudige harmonische

progressie. De percussie klinkt erg stil: cascara, bongo, conga en guiro. Tot aan het

montunogedeelte blijven zij zo spelen. De trombones spelen een tegenmelodie. De clave is

2+3.

0' 33"

Het eigenlijke lied. De harmonie verloopt zoals in een standard: eenvoudige diatonische

progressies zoals II-V-I-figuren en een paar chromatische dominantseptiemen.

1' 05"

Inleiding tot het montunogedeelte: door een hemioolfiguur (drie tegen vier) in de ritmesectie

vervaagt het clavegevoel, wordt er een extra maat toegevoegd en met een break wordt zo

ongemerkt de richting van de clave omgedraaid (let wel: de clave zelf loopt gewoon door,

maar door een extra maat is niet de 2-kant maar de 3-kant nu de sterkere maat).

Dan wordt de coro ingezet en afgewisseld met een trombone solo. In de coro vormen de

woorden "guayaba ando yo" het ritme van de 3-kant van de clave. Het clavegevoel is nu echt

3+2.

De timbalero speelt nu op de campana ipv de zijkant van de trom. De bas en de piano spelen

een vamp. We zij vertrokken...

1' 44"

De sonero begint aan zijn "pregon" die telkens met coro wordt afgewisseld. De bongosero

speelt nu op de campana ipv van de bongo, wat het ritme dwingender en opzwepender maakt.

2' 35"

De campana speelt de laatste twee achtsten van de maat.

Dit figuurtje is het signaal om terug stiller te spelen omdat een stil instrument een solo gaat

spelen (gitaar of piano, in dit geval is het een zang solo: "solo de boca"). De bongosero laat de

campana weer voor de bongo's, de timbalero speelt weer cascara.

3' 17"

En we gaan naar de mambo. Die is opnieuw in 2+3.

De piano speelt de 3-kant van de clave, waarna de trombones een break van twee maten

spelen, zodat de eerste maat van de mambo op de 2-kant valt.

De opbouw van de mambo is typisch voor de stijl: bas en piano zetten een vamp in waar de

timbalero over soleert, de bongosero speelt weer campana, daarna spelen de trombones een

tegenmelodie op die vamp, de timbalero speelt weer campana.

Op het einde spelen de trombones weer de 3-kant van de clave, waarna een break van de zang

volgt die een extra maat inlast om weer in 2+3 te belanden.

De ritmesectie en de trombones starten op de laatste vierde tijd van de break ipv de eerste tijd

na de break, dit opnieuw om het clave gevoel te verduidelijken. De laatste vierde tijd is

immers ook de laatste noot van de 3-kant van de clave.

4' 07"

Opnieuw coro-pregon, deze keer bestaat de coro uit een kortere zin. De pregon is ook korter.

Dit maakt de tweede coro-pregon intenser dan de eerste, zodat het opwindende gevoel dat de

mambo opwekte, aangehouden wordt.

4' 37"

De trombones spelen een klein figuurtje terwijl de coro-pregon doorgaat. Deze riff-achtige

blazerlijntjes, die vaak geïmproviseerd worden, worden mona's genoemd.

5' 34"

Coda door de trombones en de ritmesectie.

Leesvoer

De boeken van Rebecca Mauleon (101 Montuno's en The Salsa Guide Book) zijn een must

voor wie in die onderwerpen geïnteresseerd is.

Wie meer wil weten over de geschiedenis van de Cubaanse muziek en over wat er allemaal

muzikaal leeft in Cuba, raad ik "de klank van de houten druppel" aan van Huub Billiet.

Over salsa in de Verenigde Staten is “Salsa, The Rhythm of Latin Music” van Charley Gerard

een standaardwerk.