Lang Leve de Liefde - Soa Aids Nederland · Het RIVM Gezond Leven heeft deze lesbrief Seksuele...

Lang Leve de Liefde

Seksuele diversiteit en genderdiversiteit

Lesbrief bij lespakket Lang Leve de Liefde

LESBRIEF 1 SEKSUELE DIVERSITEIT

Lesbrief Seksuele diversiteit

Inhoud

Lesbrief met verdiepingsles bladzijde 2

Achtergrondinformatie Begrippen bladzijde 7Feiten & cijfers bladzijde 11Identiteit en coming out bladzijde 13Reacties uit de omgeving bladzijde 14Reacties van leerlingen bladzijde 1515 vragen van jongeren: welke antwoorden bladzijde 16

kunt u geven?

Aandachtspunten bij lessen over seksuele-en genderdiversiteit Aandachtspunten en tips bladzijde 20Websites voor jongeren bladzijde 27Websites voor docenten bladzijde 27Interessante methodieken bladzijde 29Column: Jongensdingen bladzijde 30

Les seksuele diversiteit Thema’s bladzijde 32 Leerdoelen bladzijde 32Benodigdheden bladzijde 32Voorbereiding bladzijde 33Opzet van de les bladzijde 33Uitwerking van de les bladzijde 33Bronnen bladzijde 40

Leerlingenmateriaal: • Kaartjes met vragen over seksuele-en genderdiversiteit • Informatieblad voor leerlingen: veelgestelde vragen van

jongeren over homoseksualiteit• Werkblad filmpje Coming-out

Download en print deze materialen zelf via www.lesgevenindeliefde.nl.



Lesbrief met verdiepingslesDeze lesbrief bevat een verdiepingsles over seksuele diversi-teit en genderdiversiteit. De les hoort bij de lessenserie Lang Leve de Liefde. Diversiteit in seksualiteit en gender kan veel vragen oproepen bij leerlingen. Vooroordelen zijn soms lastig te bespreken. Deze verdiepingsles gaat in op deze aspecten.

Wat is seksuele diversiteit? Seksuele diversiteit gaat over al die verschillende vormen waarmee mensen uiting geven aan hun seksualiteit.

Wat is genderdiversiteitGenderdiversiteit gaat over al die verschillende vormen waarmee mensen uiting geven aan gender. Dit is breder dan het onderscheid man/vrouw.

Wanneer geeft u deze les?Als er in les 1 al veel vragen van leerlingen zijn, kunt u de les meteen na deze eerste les geven. De voorkeur verdient echter om de verdiepingsles na de volledige lessenserie (zes lessen) Lang Leve de Liefde te geven. In de voorgaande zes lessen hebben leerlingen leren praten over relaties en seksu-aliteit. Er is meer openheid en veiligheid in de klas ontstaan. In die sfeer is het voor leerlingen makkelijker om zich kwets-baar op te stellen en te praten over seksuele diversiteit en genderdiversiteit.



Inhoud lesbriefDe lesbrief bestaat uit drie delen. Het eerste deel bevat ach-tergrondinformatie voor de docent. Hier vindt u begrippen, feiten en cijfers over seksuele diversiteit en genderdiversiteit, reacties en veelgestelde vragen van jongeren. Ook vindt u hier handvatten om op een goede manier te reageren op homonegatief, heteronormatief en gendernormatief gedrag van leerlingen. Het tweede deel bevat aandachtspunten voor het geven van de les. Het derde deel bevat de uitwerking van de les over seksuele diversiteit. Daarin komen de volgende onderdelen aan bod:• Lesdoelen• Benodigdheden • Uitwerking van de les• Leerlingenmaterialen

Goed onderbouwde interventieHet RIVM Gezond Leven heeft deze lesbrief Seksuele Diversiteit bij Lang Leve de Liefde erkend als ‘goed onderbouwde interventie’.Sterke punten van de lesbrief, volgens het RIVM Gezonde School, zijn de aansprekende materialen, de didactische werkvormen en de e-coaching voor docenten.

Website voor docentenDe website www.lesgevenindeliefde.nl helpt docenten die lesgeven over seksuele diversiteit. Voor veel docenten is lesgeven over seksuele diversiteit geen routineklus. Op de website vindt u ervaringsverhalen, video’s en tips van docen-ten hoe zij omgaan met de meest voorkomende dilemma’s in relationele en seksuele vorming, zoals het bespreekbaar maken van seksuele diversiteit.

Op de website vindt u ook een printversie van de lesbrief, de werkbladen, de informatiebladen en de kaartjes met vra-gen over seksuele diversiteit. Om de site www.lesgevenindeliefde.nl te gebruiken, moet u een account aanmaken. De website is ook te bereiken via www.langlevedeliefde.nl.

De websites www.sense.info en www.iedereenisanders.nl zijn voor jongeren die zich oriënteren op hun seksuele voorkeur (en genderidentiteit).

Ondersteuning door de GGDInformeer bij de GGD in uw regio welke ondersteuning geboden wordt rondom Lang Leve de Liefde. U kunt bij de GGD vaak terecht voor workshops over Lang Leve de Liefde en soms ook voor het lesmateriaal.

Vignet Gezonde SchoolDeze lesbrief draagt bij aan het behalen van het vignet Gezonde School (deelcertificaat relaties en seksualiteit).


Deel1

Achtergrond-informatie• Begrippen

• Feiten & cijfers

• Identiteit en coming out

• Reacties uit de omgeving

• Reacties van leerlingen

• 15 vragen van jongeren:

welke antwoorden kunt u geven?


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel1

Waarom een les over seksuele diversiteit en genderdiversiteit? Het is belangrijk dat u informatie geeft over seksuele en gen-derdiversiteit omdat u daarmee jongeren ondersteunt met les-bische, homo-, bi- of transgendergevoelens (LHBT-jongeren). De tweede reden is dat heteroseksuele jongeren door deze les (meer) respect hebben voor mensen met homo-, lesbische, bi- of transgendergevoelens. Door stigmatisering en negatieve reacties te verminderen, helpt u LHBT-jongeren om zich veilig en erkend te voelen op school en daarbuiten.

Er wordt op school toch al voorlichting gegeven?Ongeveer twee derde van de scholieren in het voortgezet onderwijs geeft aan dat ze geen specifieke voorlichting over homo- en biseksualiteit heeft gehad. Voorlichting over transgenders en transgendergevoelens ontbreekt vrijwel helemaal.

Is voorlichting over seksuele diversiteit verplicht? Ja. Sinds 1 december 2012 zijn scholen verplicht aandacht te besteden aan seksualiteit en seksuele diversiteit. Hiervoor is voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs kerndoel 43 aangepast. De Inspectie van het Onderwijs monitort sinds 2015 de implementatie van voorlichting over seksualiteit en seksuele diversiteit op scholen.

Onderbouw voortgezet onderwijs kerndoel 43: ‘De leerling leert over overeenkomsten, verschillen en veranderingen in cultuur en levensbeschouwing in Nederland, leert eigen en andermans leefwijze daar-mee in verband te brengen, leert de betekenis voor de samenleving te zien van respect voor elkaars opvat-tingen en leefwijzen, en leert respectvol om te gaan met seksualiteit en diversiteit binnen de samenleving, waaronder seksuele diversiteit’.

Wat is een veilige school?Veel scholen vormen geen sociaal veilige plek voor LHBT- leerlingen. Terwijl veilig heid en acceptatie belangrijke voor-waarden zijn voor de ontwikkeling van jongeren. Met deze lesbrief werkt u aan een veilige school:• Een veilige school is een school die er voortdurend aan

werkt dat leerlingen, docenten en ondersteunend perso-neel zich prettig en geaccepteerd voelen.

• Veiligheid is een voorwaarde om goed te kunnen leren en werken.

• Een positief schoolklimaat waarin iedereen zichzelf kan zijn, is van wezenlijk belang voor het leervermogen van leer-lingen, om zich actief voor te bereiden op hun plek in de samenleving.

Sociale veiligheid is meer dan alleen het tegengaan van onveiligheid. Het gaat ook over het creëren van de ruimte waarin leerlingen positief sociaal gedrag leren, door bijvoor-beeld gedragsregels die op school met elkaar zijn afgespro-ken en die door iedereen worden gedragen. Daarnaast gaat het om het tegengaan van grensoverschrijdend en onge-wenst gedrag. • Het scheppen van een sociaal veilig klimaat is van belang

voor het bespreekbaar maken van seksuele diversiteit. • Wanneer een school ‘LHBT-vriendelijk’ is voor leerlingen en

medewerkers neemt de acceptatie van lesbiennes, homo-seksuelen, biseksuelen en transgenders toe.

• De manier waarop op een school over seksuele diversiteit wordt gesproken, is een belangrijke indicator voor de veilig-heid op scholen.

Meer info: www.schoolenveiligheid.nl

Achtergrond-informatie


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel1Worden LHBT-jongeren vaker gepest?In het voortgezet onderwijs krijgen leerlingen met les-bische, homoseksuele of biseksuele gevoelens onge-veer tweeënhalf keer zo vaak als andere leerlingen te maken met vervelende ervaringen zoals uitschelden, buitensluiten, geroddel en grappen. • Het woord ‘homo’ is één van de meest gebruikte

scheldwoorden op school.• Bijna een derde van de leerlingen denkt dat homo-

jongeren niet open kunnen zijn over hun seksuele voorkeur op school.

• De helft van de jongeren die openlijk voor hun lesbische, homoseksuele, biseksuele of transgen-dergevoelens uitkomt (LHBT-jongeren) werd in 2014 gepest of kreeg andere negatieve reacties wegens hun seksuele identiteit.

• Het percentage LHBT-scholieren dat wekelijks wordt gepest, is met zestien procent vier keer zo hoog als bij heteroseksuele leerlingen (vier procent).

Ook bij de rapportage van leerlingen over hun erva-ringen van verschillende geweldsvormen (waaronder verbaal en fysiek) komen (LHBT-leerlingen) vaker naar voren als slachtoffer. Ook voelen zij zich minder vaak veilig op en rond school (bijvoorbeeld in het fietsenhok). • LHBT-jongeren ervaren een negatievere sfeer in de

klas en een slechtere band met de docent. Zij vinden school minder leuk en spijbelen vaker.

• Uit de tweejaarlijkse Veiligheidsmonitor van onder-zoeksinstituut ITS blijkt dat in 2014 een duidelijke toename was van incidenten gericht tegen leerlingen en personeel vanwege hun homoseksualiteit.

Waarom is het voor LHBT-leerlingen onveilig op school? Er zijn diverse oorzaken van een onveilige klimaat voor LHBT-leerlingen op scholen: • Leerlingen die tot een minderheid behoren, die afwijken

van de groepsnormen in de klas of die op een andere manier opvallen, hebben een groter risico om gepest te worden.

• Jongeren leggen elkaar strikte gender- en seksuele normen op. Jongens die zich te ‘vrouwelijk’ en meisjes die zich te ‘mannelijk’ gedragen, kunnen het mikpunt zijn van pesten. Dit kunnen hetero-, homo–, biseksuele en transgenderjon-geren zijn.

• Als lesbische, homo - en biseksuele jongeren zich ongeluk-kig voelen – en mogelijk meer teruggetrokken gedrag laten zien – kunnen zij een gemakkelijk mikpunt zijn voor pesters.

Veel jongeren denken dat je op school beter niet of in beperkte mate kunt uitkomen voor een homoseksuele voor-keur. Negatieve houdingen, opvattingen en gedragsregels worden vaak van ouder op kind doorgegeven. Niet alleen het gezin heeft een dergelijke socialiserende invloed, maar ook omgevingen zoals de buurt, de school en de kerk.

Uitkomen voor je homo-, lesbische, bi-en/of transgender-gevoelens op school is dan ook vaak lastig. Veel jongeren passen zich aan om niet vanwege hun seksuele voorkeur of genderidentiteit gepest te worden. Transgenderleerlingen worstelen met stereotype gendernormen, hun eigen onbe-antwoorde vragen over hun lichaam en identiteit en soms met de grensoverschrijdende vragen van anderen. Ook homoseksuele docenten zijn kwetsbaar voor pesten en intimidatie, van zowel leerlingen als collega’s. Als LHBT-leerlingen onzichtbaar blijven en personeelsleden systema-tisch (moeten) zwijgen over hun seksuele oriëntatie uit vrees voor reacties van anderen, is dit een signaal dat er een taboe-sfeer heerst. Lees meer: www.movisie.nl/publicaties/kwetsbare-LHBT-jongeren-school


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel1Begrippen Wat is seksuele diversiteit? Seksuele diversiteit gaat over al die uiteenlopende vormen waarmee mensen uiting geven aan hun seksualiteit in gedrag, sociale contacten en leefwijzen.

Wat betekent seksuele voorkeur (seksuele oriëntatie)? Seksuele voorkeur - ook wel seksuele oriëntatie genoemd – gaat over de voorkeur die je hebt voor een jongen of meisje. Seksuele oriëntatie bestaat uit drie dimensies:• seksuele aantrekking• seksueel gedrag• zelfbenoeming als homo, lesbisch of biseksueel.

Deze drie dimensies komen vaak overeen, maar niet altijd. Bij jongens vallen ze vaker samen dan bij meisjes. Er zijn dus meer meisjes die zich aangetrokken voelen tot meisjes en jongens, maar zichzelf bijvoorbeeld niet biseksueel noemen. Het percentage volwassenen dat zich homo, lesbisch of bi noemt, is aanzienlijk kleiner dan het aantal mensen dat (ooit) seks heeft gehad met iemand van hetzelfde geslacht.

Waar staat LHBT voor? LHBT staat voor lesbisch, homo, bi of transgender. Een jongen die meestal op jongens valt, noemen we homo. Een meisje dat meestal op meisjes valt, noemen we lesbisch. Val je op allebei, dus op jongens en meisjes, dan noemen we dat biseksueel. Een transgender is iemand die zich niet thuis voelt in het toegeschreven geboortegeslacht. Transgender is geen vierde seksuele oriëntatie, het gaat om genderiden-titeit. Er zijn dus homo-, bi- en heteroseksuele transgenders. De LHBT-groepen vallen onder één noemer, omdat zij veelal met dezelfde processen van zelfacceptatie en acceptatie door de buitenwereld te maken krijgen. Soms wordt de I van intersekse aan LHBT toegevoegd.

Wat is biseksualiteit? Biseksualiteit betekent het hebben van seksuele gevoelens voor beide geslachten. Er zijn veel jongeren die zich niet biseksueel noemen, maar zich wel aangetrokken voelen tot mannen én vrouwen, seks met ze hebben en relaties aan-gaan met beide geslachten. Veel mensen voelen op z’n minst enige aantrekking tot beide geslachten. Toch blijft biseksuali-teit vaker onzichtbaar, onder andere door negatieve voor-oordelen over biseksualiteit. Bijvoorbeeld dat biseksuelen niet kunnen kiezen of dat biseksualiteit een fase zou zijn. Om biseksuele jongeren te ondersteunen, is het belangrijk deze vooroordelen te ontkrachten en positief aandacht te beste-den aan biseksualiteit.

Wat is gender?De Engelse term gender betekent letterlijk: sekse. Gender wordt vooral gebruikt om te verwijzen naar de culturele, maatschappelijke en psychologische invullingen van manne-lijkheid en vrouwelijkheid. De uiting van je genderidentiteit,

mannelijkheid of vrouwelijkheid is te zien in gedrag, kleding en houding. Dit noemen we genderexpressie (of genderrol). Of gedrag (en dus genderexpressie) als mannelijk of vrouwe-lijk wordt geïnterpreteerd, is cultureel bepaald.

Wat is genderstereotiep en gendernonconform?Wanneer rollen, gedragingen en opvattingen in overeen-stemming zijn met de ‘traditionele‘ oftewel typische man/vrouwrollen en verwachtingen, dan heet dit genderstereo-tiep. Is dit niet het geval, dan heet dit gendernonconform. Wat als genderstereotiep en gendernonconform wordt gezien, is sterk maatschappelijk bepaald en verschilt per cultuur. Denk bijvoorbeeld aan het gebruik van cosmetica, kleding, houding en het laten groeien of weghalen van lichaamshaar.

Wat is genderidentiteit?Genderidentiteit is de innerlijke beleving van gender. De meeste mensen ervaren zichzelf als man of vrouw. Er zijn ook mensen die zich er tussenin voelen of die zich zowel man als vrouw voelen, of iets daarbuiten. Iemands genderidentiteit staat los van iemands geboortegeslacht, juridisch geslacht en lichamelijke kenmerken.

Wat is genderdiversiteit?Genderdiversiteit gaat over de verschillende vormen waar-mee mensen uiting geven aan gender. Dit is dus breder dan het onderscheid man/vrouw.

Wat is transgender?Een transgender is iemand die zich niet thuis voelt in het toegeschreven geboortegeslacht. Bijvoorbeeld: iemand die als meisje is geboren, voelt zich van binnen een jongen of andersom. Er zijn ook transgenders die zich meer tus-sen jongen en meisje in voelen staan. Het onbehagelijke gevoel dat je genderidentiteit niet past bij je lichaam heet ook wel ‘genderdysforie’. Letterlijk: onvrede met je geslacht/je lichaam. Transgenders die veel last hebben van dit gevoel gaan meestal een medisch traject in om hun lichaam met hormonen en soms operaties te veranderen. Maar dit gebeurt niet altijd. In plaats van transgender wordt ook wel gesproken over transpersonen of een persoon met trans-gevoelens. Transgenders kunnen net als niet-transgenders (‘cis-genders’) homo-, bi- of heteroseksueel zijn.

Symbool man, vrouw, transgender


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel1Wat betekent intersekse?Intersekse is een parapluterm voor diverse aangeboren condities waarbij de ontwikkeling van het geslacht verschilt van wat dokters over het algemeen onder ‘man’ of ‘vrouw’ verstaan. Het gaat om verschillen in de chromosomen, geslachtsklieren of de anatomie. De meeste mensen met een intersekse conditie voelen zich man of vrouw. Voorbeelden zijn meisjes die zijn geboren zonder baarmoeder, jongens die een extra X-chromosoom hebben of baby’s waarvan niet met-een duidelijk is of het om een jongetje of een meisje gaat. Naar schatting zijn er ongeveer 80.000 mensen (0,5 procent) in Nederland met een vorm van intersekse. Hieronder vallen ook personen die zelf niet weten dat ze een dergelijke condi-tie hebben.

Wat is travestiet?Travestie betekent het verkleden als iemand van de andere sekse (‘cross-dressing’). Travestieten willen hun lichaam dus niet aanpassen, maar vinden het leuk, plezierig of seksueel opwindend om zich te kleden als man of vrouw. Sommige tra-vestieten verkleden zich alleen thuis of privé. Anderen zoeken juist de spotlight op en doen het als entertainment. Andere namen: drag queens en drag kings. Travestie zegt niets over je seksuele voorkeur: zowel hetero’s als homo’s, zowel man-nen als vrouwen kleden zich graag in een andere rol.

Wat zijn holebi’s? Verzamelnaam voor homoseksuele, biseksuele en lesbische mensen. Van oorsprong een Vlaamse afkorting.

Welke benamingen gebruiken jongeren zelf?• Gay: de Engelse term ‘gay‘ wordt soms gebruikt om

homoseksuele en/of lesbische mensen te beschrijven. Gay betekent ook wel ‘vrolijk’.

• Queer: de Engelse term queer gebruiken jongeren als ze zichzelf niet in de hokjes homo, hetero en bi en/of man of vrouw voelen passen. Queer betekent ook wel ‘anders’.

• Gender-fluïde: deze term gebruiken jongeren als zij willen aangeven dat zij hun genderidentiteit als iets flexibels of ‘vloeibaars’ zien en zich dus niet (voor altijd) in één hokje man of vrouw voelen passen.

Wat betekent homofiel? ‘Homos’ betekent in het Grieks ‘gelijk’, ‘philia’ betekent ‘liefde’. Het begrip homofilie wordt vooral in conservatieve en religieuze kringen gebruikt. Het begrip zou aanduiden dat je wel homoseksuele gevoelens hebt, maar niets met die gevoelens doet (geen seks hebt met het eigen geslacht). Het woord homofilie roept bij veel homomannen en lesbische vrouwen een negatief gevoel op. Ze vinden dat daarmee wordt ontkend dat homoseksuele en lesbische mensen ook seks hebben. Vroeger werd de term homofilie gebruikt door psychiaters die homoseksuele gevoelens als afwijkend zagen.

Welke termen voor LHBT’s worden in andere talen en culturen gebruikt? Het kan zijn dat leerlingen in de klas een term voor LHBT’s gebruiken die u niet kent. Vaak zijn het scheldwoorden, of woorden met negatieve conno-taties en dubbele betekenissen. • Zemmel (soms verbasterd tot zemmer) is afkomstig

uit het Berbers en een veelgebruikt scheldwoord voor homo, klootzak of sukkel. Een positiever Marokkaans woord voor homoseksueel is ‘mithly’, dit betekent: ‘hetzelfde als ik’.

• Eşcinsel is een veelgebruikt Turks woord voor homoseksueel.

• Het Arabische woord Liwat wordt soms voor seks tussen twee mannen gebruikt maar verwijst naar een mengeling van gewelddadige seks, pedoseksualiteit en bestialiteit (‘sodomie’). Voor seks tussen twee vrouwen is er het Arabische woord Sihaq.

• Luti (louty): Degene die anaal gepenetreerd wordt. Arabische term uit de Koran. Komt van ‘Lut’, die in de Bijbel ‘Lot’ genoemd wordt. Luti wordt opgevat als ‘homo’, veel moslims denken dan ook aan (kinder)ver-krachting. Het verhaal van Lut/Lot (uit Sodom) gaat over verkrachting en niet over homorelaties.

• Marica, maricon: Spaanstalig scheldwoord voor lesbi-sche vrouw (marica) of homoman (maricon). Maricon betekent eigenlijk: ‘kleine Maria’ of man die zich als meisje gedraagt.

• Mariku: Antilliaans scheldwoord voor homoseksuele man.

• Machoro: Antilliaans scheldwoord voor lesbische vrouw.

• Schuurmeid: Surinaams scheldwoord voor lesbische vrouw.

• Boeler: Surinaams scheldwoord voor homoseksuele man, ‘iemand die anale seks heeft’.

• Ciota, pedał: Poolse woorden voor flikker, homo. • ‘Hamdjensgara’: formeel, positief geladen woord voor

homoseksueel in Farsi (Perzisch).• ‘Kuni’: scheldwoord voor homo in Farsi, ‘kun’ betekent

kont.


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel1• Andere termen in het Arabisch: ‘Mafoel’: homo met

negatieve bijklank; diegene die geeft/gepenetreerd wordt. ‘Fael’: degene die neemt/penetreert. Vaak niet als homo-identiteit gezien. ‘Shadh’(shaz): homo (‘shadh’ betekent afwijkend, abnormaal).

• ‘Gay’ (in Syrië gebruikt) is niet neutraal maar draagt een negatieve connotatie. Termen als biseksueel en transgender bestaan niet als zodanig in Syrië.

• ’Gual gualo’: In het Tigrinya (Eritrea), betekent letterlijk: meisjesachtige jongen.

• Gebre Sodom: ondanks de verwijzing naar negatieve oorsprong meest nette/ neutrale vertaling voor homo-seksueel in Tigrinya (wordt gebruikt voor zowel homo’s als lesbiennes). Er zijn geen woorden voor transgender en biseksueel in Tigrinya.

• In China wordt ‘tongzhi’ gebruikt als term voor homo, lesbisch en transgender. De term betekent ook wel ‘kameraad’.

• ’Gay’ (gai, gei) wordt in veel Europese en Aziatische talen gebruikt en betekent van oorsprong ‘vrolijk’.

• Schwul (Duits): homo. Schwul betekent ook ‘zwoel’: warm en broeierig.

• Meleg (Hongaars): homo, betekent ook warm.

De termen homoseksueel en heteroseksueel zijn pas in de tweede helft van de 19e eeuw bedacht om op een neutrale manier seksuele voorkeuren te beschrijven.

Wat is homofobie?Homofobie betekent letterlijk: angst voor homoseksualiteit. Het begrip wordt steeds minder gebruikt, omdat de quasi-medische term zou aanduiden dat homoseksualiteit iets is waarvoor je een psychiatrische angst kunt hebben (zoals voor spinnen, arachnofobie). Een betere term om negatieve gevoelens tegen homoseksualiteit uit te drukken, is ‘homo-negativiteit’ of ‘homohaat’. Naast homofobie bestaan er ook varianten als lesbofobie en bifobie, die het ontkennen, veroordelen of opzettelijk onzichtbaar maken van lesbische vrouwen of biseksuelen aanduiden. Transfobie is de angst voor transgender en gendergevarieerde identiteiten, perso-nen en/of hun gedrag. Homonegativiteit en transnegativiteit komen voort uit de normatieve ideeën over mannelijkheid en vrouwelijkheid.

Wat is coming-out?Coming-out betekent dat een homoseksuele, lesbische of biseksuele jongere anderen vertelt dat hij of zij zich aan-getrokken voelt tot iemand van hetzelfde geslacht of tot beide geslachten. Dit wordt ook wel ‘uit de kast komen’ genoemd. In de westerse cultuur is een coming-out een belangrijk moment. Niet iedereen vindt coming-out nodig. Als de omgeving heel negatief is over homo- en biseksuali-teit is een coming-out extra moeilijk, soms zelfs onmogelijk. Coming-out kan zelfs gevaarlijk zijn. Het belangrijkste is dat iemand het vertelt op het moment dat hij/zij er klaar voor is, in het eigen tempo en op plekken waar hij/zij open wil zijn. En op een manier die bij de persoon en zijn omgeving past. Sommige jongeren kiezen er bewust voor later ‘uit de kast te komen’, bijvoorbeeld als ze van school gaan of naar een andere stad verhuizen.

Het woord coming-out doet vermoeden dat het eenmalig is: als je het eenmaal verteld hebt, dan ben je er klaar mee. Dat is niet zo. Bij iedere nieuwe ontmoeting, opleiding, verhui-zing besluiten homo’s, lesbiennes en bi’s opnieuw of ze het wel of niet vertellen. Omdat heteroseksualiteit vanzelfspre-kend gevonden wordt, kennen hetero’s geen coming-out. Transpersonen hebben ook te maken met coming-out.

Wat is coming-in? ‘Coming-in’ gaat over het moment waarop iemand met homo- of biseksuele gevoelens sociale contacten maakt met andere homo’s, lesbiennes en biseksuelen. Een minderheid van de LHBT-tieners neemt deel aan groepsontmoetingen via homo-organisaties of aan de ‘gay scene’ (zoals het bezoeken van homo-cafés of speciale LHBT-feesten). Sociale contacten gaan voor de meeste LHBT-jongeren eerst en voornamelijk via internet.

Wat zijn Gay-Straight Allianties? Een Gay-Straight Alliance (letterlijk een Homo-Hetero Alliantie) oftewel een GSA, is een groep waarin homo-, lesbische, hetero-, biseksuele, en transgenderleerlingen

Tongzhi betekent homo, lesbisch of transgender in het Chinees

Hier staat in het Arabisch lesbisch

Hamdjensgara betekent homoseksueel in Farsi (Perzisch)


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel1en docenten samenwerken aan een LHBT-vriendelijke school met een tolerante sfeer. Door een GSA wordt zichtbaar gemaakt dat er op school LHBT-leerlingen zijn. Hiernaast kan leerlingenparticipatie in de vorm van een GSA een contact-punt zijn voor lesbische, homo-, biseksuele en transgender-leerlingen die rolmodellen zoeken. Ook buiten het onderwijs zijn GSA’s actief, bijvoorbeeld in de sport en in bedrijven. GSA’s worden ondersteund door het COC. Voor meer informatie: www.gaystraightalliance.nl

Wat is het GSA Docentennetwerk?Het GSA Docentennetwerk is een netwerk van docenten die zich voor het onderwerp seksuele diversiteit op scholen en de GSA interesseren. Doelen:• Verstevigen van de banden tussen docenten die het

belangrijk vinden dat seksuele diversiteit bij hen op school op de agenda staat.

• Het uitwisselen van kennis over hoe dit kan worden aangepakt.

Meer informatie op: www.gaystraightalliance.nl, GSA voor docenten.

Wat is Paarse Vrijdag?Paarse Vrijdag is een initiatief van Gay Straight Alliances waarin iedereen die tegen homonegativiteit is, wordt opge-roepen om op de tweede vrijdag van december paars te dragen.

Waar staat de regenboogvlag voor? De regenboogvlag bestaat uit strepen met de kleuren van de regenboog. De vlag is het internationale symbool van de homobeweging en symboliseert dat iedereen - lesbische vrouwen, homoseksuele mannen, biseksuelen en transgen-ders - zichzelf moeten kunnen zijn, zich geaccepteerd en veilig voelen, op school, op straat, op het werk, in de sport of waar dan ook. De vlag wordt o.a. gehesen op Coming-out Dag.

Wat is de Gay Pride/Canal Parade? De Gay Pride Parade of Gay Pride is een jaarlijkse manifes-tatie van LHBT-personen met zowel een feestelijk als een emancipatoir, demonstratief karakter. Gay Pride is ontstaan ter herdenking van de Stonewall-rellen in 1969 in New York. In Nederland wordt de feestelijke herdenking hiervan Roze Zaterdag genoemd. Deze vindt steeds in een andere stad plaats. De Amsterdam Gay Pride vindt daarnaast sinds 1996 plaats. Het festival heeft als doel om diversiteit zichtbaar te maken, mensen trots te laten zijn op wie ze zijn en solidair te zijn met doelgroepen en landen waar dit (nog) niet voor geldt. Hoogtepunt van de Amsterdam Gay Pride is de Canal Parade, een bonte botenparade die op de eerste zaterdag van augustus door de grachten vaart. Honderdduizenden bezoekers komen op dit evenement af: homo en hetero, mannen, vrouwen, transpersonen, jong en oud.

Is discriminatie van LHBT’s verboden? Ja, in Nederland is direct en indirect onderscheid op grond van godsdienst, levensovertuiging, politieke voorkeur, ras, geslacht, nationaliteit, hetero- of homoseksuele gericht-heid of burgerlijke staat verboden. Dat is geregeld via de Algemene wet gelijke behandeling. Direct onderscheid is: mensen ongelijk behandelen met verwijzing naar de genoemde kenmerken. Bijvoorbeeld: iemand een baan of stage weigeren omdat hij/zij homo/lesbisch is. Indirect onderscheid betekent: mensen ongelijk behandelen op grond van een schijnbaar neutraal kenmerk, dat vervolgens toch leidt tot uitsluiting van een specifieke groep. Bijvoorbeeld: een uitgaansgelegenheid die de regel hanteert dat alleen gemixte groepjes van mannen en vrouwen naar binnen mogen, waardoor homomannen niet binnenkomen. De Algemene wet gelijke behandeling bepaalt dus dat discri-minatie vanwege iemands seksuele oriëntatie en sekse (waar-onder genderidentiteit) verboden is. Het COC en diverse politieke partijen pleiten ervoor dat LHBT-discriminatie expliciet in de grondwet wordt opgenomen.


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel1Wat betekent de roze driehoek?

In de Tweede Wereldoorlog zaten er niet alleen joden in concentratiekampen, maar ook veel homoseksuelen. Zij volde-den niet aan het ideaalbeeld van de nazi’s: zoveel moge-lijk zonen voortbrengen ter versterking van de Germaanse natie. Homoseksuelen moes-

ten een roze driehoek dragen (zoals joden een gele ster, de Davidster). De kleur onderstreepte de vermeende vrouwe-lijkheid van homo’s. Naar schatting hebben er in Europa 200.000 homoseksuelen in concentratiekampen gezeten. Zeker 80.000 van hen zijn in kampen vermoord. Lange tijd is de vervolging van homoseksuelen doodgezwegen. Vanaf 1970 gingen homo’s en lesbiennes bewust de roze driehoek dragen, maar dan met de punt omhoog in plaats van de punt omlaag. Om te laten zien dat ze trots zijn op wie ze zijn. Het Homomonument in Amsterdam bestaat uit drie driehoeken die samen weer een driehoek vormen. Meer info: www.homogeschiedenis.nl.

Feiten en cijfersHoeveel mensen zijn er homo- of biseksueel? Uit onderzoek in 2011 onder 15- tot 70-jarigen blijkt dat vier procent van de mannen zich uitsluitend aangetrokken voelt tot mannen en één procent van de vrouwen zich uitsluitend aangetrokken voelt tot vrouwen. Vijf procent van de mannen en tien procent van de vrouwen voelt zich zowel aangetrok-ken tot mannen als tot vrouwen. Het grootste deel van deze groep valt vooral op het andere geslacht. Negen procent van de mannen en acht procent van de vrouwen heeft wel eens seks gehad met iemand van het eigen geslacht. De groep mensen die zich enigszins of evenveel aangetrokken voelt tot de eigen sekse is groter dan de groep die zich uitsluitend tot de eigen sekse voelt aangetrokken.

Hoeveel jongeren zijn homo- of biseksueel? Het grootschalige onderzoek Seks onder je 25e uit 2012 laat zien dat 2,7 procent van de jongens en 1,5 procent van de meisjes vooral of alleen op seksegenoten vallen. Van de jon-gens valt 0,3 procent en van de meisjes 0,9 procent net zoveel op jongens als op meisjes. Er is ook een groep die vooral op het andere geslacht valt maar ook een beetje op seksegeno-ten. Dat geldt voor 1,7 procent van de jongens en 4,8 procent van de meisjes.

Eén op de elf jongens en één op de vijf meisjes heeft wel een seks gehad met iemand van het eigen geslacht of zou dat willen proberen. Bij de meisjes heeft de meerderheid dat (nog) niet gedaan, bij de jongens ongeveer de helft wel en de andere helft niet.

Op een school voor voortgezet onderwijs met tweeduizend jongeren (met ongeveer evenveel jongens als meisjes) kun je meer dan 50 meisjes en 50 jongens als lesbisch, homo of biseksueel verwachten en acht transgenderleerlingen (zes transmeisjes en twee transjongens).

Welke verschillen zijn er tussen jongens en meisjes?Jongens voelen zich vaker dan meisjes uitsluitend of vooral aangetrokken tot het eigen geslacht. Meisjes voelen vaker dan jongens enige aantrekking tot het eigen geslacht of evenveel aantrekking tot jongens én meisjes. De wens om seks uit te proberenmet seksegenoten komt aanzienlijk vaker voor bij meisjes. Jongens hebben juist wat vaker al seksuele ervaring gehad met een andere jongen. Van alle meisjes die ten minste enige aantrekking voelen tot seksegenoten, noemt veertig procent zich hetero en één op de negen lesbisch. Onder jongens is dit omgedraaid: veertig procent van de jongens noemt zich homo en minder dan een kwart noemt zich hetero.

Overlap tussen verschillende aspecten van seksuele voorkeur bij jongens

(ten minste enige seksuele

aantrekking

1,2 %

0,8 % 0,1 %

3,5 %

0 %

6,4 %

(wens tot seksueel gedrag)

0 %

Zelfbenoeming als homo/ lesbisch/bi)


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel1procent van de jongens heeft vaker dan één keer seks gehad met een seksegenoot. Dertien procent van de meisjes en vijf procent van de jongens heeft dit nog nooit gedaan, maar zou het wel willen proberen.

Hoeveel mensen met transgendergevoelens zijn er in Nederland?Veel mensen voelen zich niet 100 procent man of vrouw. Ongeveer zes procent van de mensen die als man is geboren, voelt zich voor een beetje of helemaal vrouwelijk. Van alle als vrouw geboren mensen voelt ongeveer vier procent zich voor een beetje of helemaal mannelijk. Een klein deel van deze mensen (respectievelijk 0,6 procent en 0,25 procent) voelt ook onvrede met het eigen lichaam en hebben behoefte aan een geslachtsaanpassende behandeling. Volgens schattingen is ongeveer één op de 250 volwasse-nen transgender.

Het is niet precies bekend hoeveel jongeren transgenderge-voelens hebben. Er zijn jaarlijks ongeveer 200 tot 250 kinderen en jongeren die zich melden voor diagnostiek en behandeling bij de genderteams van het VUmc in Amsterdam en het LUMC in Leiden. Transvisie Zorg in Amsterdam biedt psychosociale hulp aan kinderen en jongeren met transgendergevoelens en heeft per jaar contact met circa 150 kinderen en hun ouders. Niet alle kinderen die zich voor begeleiding en diagnostiek melden, blijven die transgendergevoelens houden.

Zijn er verschillen in seksuele gezondheid tussen homo-, hetero- en biseksuele jongeren?Er zijn nauwelijks verschillen tussen homo-, hetero- en bisek-suele jongens en meisjes als het gaat om condoomgebruik bij een nieuwe partner. Wat betreft consequent condoomge-bruik doen homojongens het beter dan heterojongens. Homo- en biseksuele jongens en bi-meiden hebben zich aanzienlijk vaker laten testen op soa’s (inclusief hiv) dan heterojongens en -meiden. Ervaringen met seksueel grensoverschrijdend gedrag komt aanzienlijk vaker voor bij homoseksuele jongens en biseksuele meiden dan bij heteroseksuele jongeren. Ook komen problemen met seks, zoals opwindings- of erectie-problemen, iets vaker voor bij homo- en biseksuele jongens.

Overlap tussen verschillende aspecten van seksuele voorkeur bij meisjes

Op welke leeftijd ontdekken jongeren dat ze zich aangetrokken voelen tot seksegenoten? Uit onderzoek onder (openlijke) homo- en biseksuele jongeren blijkt dat meisjes gemiddeld 13,5 jaar en jongens gemiddeld 12,6 jaar zijn als ze ontdekken dat ze zich (ook) tot seksegenoten aangetrokken voelen. Een deel van hen doet in deze periode al seksuele ervaringen op met partners van het eigen geslacht. Een vaste leeftijd waarop iemand weet of hij of zij transgender is, bestaat niet. De een weet het al op zesjarige leeftijd, de ander ontdekt het pas op veertigjarige leeftijd. Wel hebben de meeste transgenders vanaf jonge leeftijd het gevoel ‘anders’ te zijn.

Hoeveel jongeren vrijen wel eens met iemand van het eigen geslacht? Bijna zes procent van de jongens en bijna zeven procent van de meisjes heeft wel eens seks gehad met iemand van het eigen geslacht. Ruim vier procent van de meisjes en ruim drie

(ten minste enige seksuele

aantrekking

1,6 %

2,8 % 4,9 %

3,8 %

0 %

13 %

(wens tot seksueel gedrag)

0 %

Zelfbenoeming als homo/ lesbisch/bi)


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel1Sommige jongeren zijn extra kwetsbaar. LHBT-jongeren die meer negatieve reacties meemaken, zijn vaker suïcidaal. Jongeren die religieus zijn opgevoed en een niet-Neder-landse culturele achtergrond hebben, hebben vaker een zelf-moordpoging gedaan. Biseksuele jongeren doen vaker een zelfmoordpoging dan homo- en lesbische jongeren. Mogelijk komt dit vanwege de onzichtbaarheid van biseksualiteit en negatieve reacties van homo- én heteroseksuele jongeren.

Van transgenders - waaronder jongeren van 16 tot 24 jaar - weten we dat 21 procent een zelfmoordpoging heeft gedaan. Dat cijfer is ongeveer tien keer zo hoog als onder de alge-mene bevolking.

Tips voor zelfmoordpreventiewww.movisie.nl/publicaties/ik-wou-ik-dood-was

Identiteit en coming-outOp welke leeftijd komen jongeren uit de kast? De leeftijd waarop jongens voor het eerst aan iemand vertellen dat ze (ook) op seksegenoten vallen, is gemiddeld 16,6 jaar. Bij meisjes is dat 15,9 jaar. Dit proces van coming-out duurt vaak enkele jaren. Gemiddeld houden lesbische, homo- en biseksuele jongeren 3,5 jaar hun seksuele voorkeur verborgen. Zij kunnen er in deze periode met niemand over praten en durven geen hulp te vragen. Ze zijn bang voor negatieve reacties. Zij kunnen zich eenzaam voelen en zien niet altijd positieve voorbeelden in hun omgeving. Jongens zijn in vergelijking met vroeger steeds jonger bij hun eerste coming-out. Bij meisjes is dit verschil minder duidelijk.

Veel jongeren benoemen de periode waarin ze erachter komen dat ze (ook) op hetzelfde geslacht vallen als een periode van verwarring en onzekerheid. Pas als ze er zelf over uit zijn ‘wat ze zijn’ wordt dit aan anderen verteld. Ook geldt dat de coming-out afhankelijk is van de persoon en diens culturele en religieuze achtergrond. Zo houden jongeren met een religieuze of bi-culturele achtergrond (je voelt jezelf thuis bij twee of meer culturen, bijvoorbeeld Marokkaans en Nederlands) hun seksuele voorkeur langer geheim. Religieuze jongeren zitten vaker dan niet-religieuze jongeren ‘in de kast’ en ervaren minder acceptatie van hun ouders.

Hoe is het gesteld met de psychosociale gezondheid van homoseksuele en biseksuele jongeren?• Lesbische, homo- en biseksuele jongeren geven hun

leven een 6, heteroseksuele scholieren geven hun leven een 8-.

• Lesbische, homo- en biseksuele jongeren hebben in vergelijking met leeftijdgenoten meer problemen thuis en een minder goede relatie met hun ouders. Zij ervaren minder steun vanuit het gezin en kunnen minder goed met hun ouders over hun zorgen praten.

• Lesbische, homo- en biseksuele jongeren kampen vaker met psychische, emotionele en gedragspro-blemen en spijbelen vaker.

Waarom komt zelfmoord onder homo- en biseksuele jongeren vaker voor?Bijna een vijfde van de lesbische, homo - en biseksuele jonge-ren heeft (enige tijd) moeite om zijn of haar seksuele voorkeur te accepteren. Bijna de helft van deze jongeren heeft ooit suïcidale gedachten gehad en ruim één op de tien heeft ooit een zelfmoordpoging gedaan. Onder homo-, biseksuele en lesbische jongeren is het aantal zelfmoordpogingen 4,5 maal zo hoog als onder heteroseksuele leeftijdgenoten. Ook onder transgenderjongeren lijkt suïcide veel voor te komen, hoe vaak is niet bekend.

Lesbische, homoseksuele en biseksuele jongeren die regel-matig negatieve reacties krijgen uit hun omgeving kampen vaker met een lager zelfbeeld, eenzaamheid en depressieve klachten. Factoren die meespelen zijn: negatieve ervaringen, eenzaamheid, het gevoel ‘anders te zijn’, gepest worden en/of geen duidelijk toekomstbeeld hebben. • Negatieve reacties over de seksuele voorkeur op school is

de belangrijkste voorspeller van zelfmoordgedachten en zelfmoordpogingen onder LHBT-jongeren.

• Afwijzing van de seksuele voorkeur door ouders staat op de tweede plaats.


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel1Worstelen homo’s, lesbiennes en bi’s met hun identiteit? Veel jonge homo- en biseksuele jongeren worstelen enige tijd met hun identiteit. Dertig procent van de jongens geeft aan liever hetero zijn en 22 procent vindt het niet fijn om als homo of bi te leven. Bij meisjes geldt dit voor tien en acht procent. Jongens hebben vaak meer moeite met het accep-teren van hun geaardheid dan meisjes. Deze cijfers worden positiever naarmate jongeren ouder worden.

Vinden jongeren het lastig om uit de kast te komen?63 procent van de jongens en 76 procent van de meisjes zegt het geen probleem te vinden om aan iemand te vertellen dat hij of zij homo, lesbisch of bi is. 67 procent van de jongens en 85 procent van de meisjes geeft ook eerlijk antwoord als andere mensen ernaar vragen. De meeste homoseksuele en biseksuele leerlingen hebben het moeilijker met de twijfel om niet geaccepteerd te worden dan met hun homoseksuele gevoelens.Zeker als in hun omgeving het woord ‘homo’ vaak als scheld-woord wordt gebruikt.LHBT-jongeren missen vaak positieve rolmodellen en een duidelijk beeld van hun toekomst. Veel jongeren krijgen geen begeleiding als het gaat om hun homo-, bi-, lesbisch- of transgender-zijn. Daarom duurt het proces van coming-out vaak enkele jaren. De drempel om hulp te zoeken is vaak hoog en ouders weten er vaak lange tijd niets van af.

Reacties uit de omgeving Wordt homo- en biseksualiteit geaccepteerd door jongeren? De meeste jongeren vinden vriendschappen met homo-seksuele jongeren geen probleem. Meisjes hebben in het algemeen een positievere houding dan jongens. 76 procent van de leerlingen geeft aan dat homo-, lesbische- en bi-jongeren hun vriend mag zijn. Twaalf procent van de jongens en drie procent van de meisjes zegt de vriendschap te verbreken als een van hun vrienden homoseksueel of lesbisch zou zijn, bijvoorbeeld omdat men bang is dat de ander seks met hen wil. Zichtbare intimiteit tussen jongens of meisjes is aanzienlijk minder geaccepteerd. Bijna alle jongeren vinden het oké als een jongen en een meisje elkaar zoenen op straat. Maar liefst 34 procent van de leerlingen van het voortgezet onderwijs (11-16 jaar) keurt dit af als het om twee jongens gaat. Negentien procent keurt dit af als het om twee meisjes gaat. Eén op de tien jongeren in Nederland is negatief over transgenders. Eén op de vijf leerlingen gaat liever niet om met iemand van wie niet duidelijk is of het een meisje of een jongen is. Ongeveer een op de acht leerlingen heeft moeite met een homoseksuele leraar.

Waarom zijn biseksuele jongeren vaak onzichtbaar?Biseksuele jongeren verbergen vaker hun seksuele voorkeur en hebben een lagere zelfacceptatie dan homoseksuele jon-geren. Dit komt onder andere doordat er negatieve vooroor-delen bestaan over biseksualiteit, zoals: • Mensen zijn of heteroseksueel of homoseksueel.• Iemands seksuele voorkeur verandert niet.• Mensen die op beide seksen vallen, zijn verward of willen

niet kiezen.• Iedereen is (een beetje) biseksueel, dus het is niks

bijzonders.• Biseksuelen zijn homoseksuelen ‘die het nog niet weten’

of niet durven vertellen.• Alleen vrouwen en meisjes kunnen biseksueel zijn. Onder

mannen en jongens komt het niet voor.

Om biseksuele jongeren te ondersteunen, is het belangrijk deze vooroordelen te ontkrachten en positief aandacht te besteden aan biseksualiteit. Meer info hierover op: www.movisie.nl/publicaties/biseksualiteit-10-keer-vraag-antwoord

Welke jongeren keuren homoseksualiteit af? Homonegativiteit speelt vooral bij jongens. Homonegativiteit komt iets vaker voor bij jonge jongeren, bij jongeren met een Turkse of Marokkaanse achtergrond, bij streng christelijke en islamitische jongeren en bij lager opgeleide jongeren. Vanuit culturen waarin zedelijke familie-eer een grote rol speelt, wordt homoseksualiteit vaak geassocieerd met seksueel misbruik en/of pedofilie. Er bestaan veel mythes en vooroor-delen. Deze kunnen verschillen in verschillende culturen. Een mythe kan zijn dat homoseksuele relaties niet uitgaan van gelijkwaardigheid. Of dat homoseksualiteit alleen te maken heeft met seks en lust en niet met liefde of trouw.

Kunnen LHBT-leerlingen open zijn over hun voorkeur? De meeste leerlingen zeggen dat je op school beter niet uit de kast kunt komen. Op de vraag ‘Kan iemand op jouw school eerlijk vertellen dat hij of zij homoseksueel is?’ ant-woordt slechts 22 procent dat iemand dat tegen iedereen op school zou kunnen vertellen. Ongeveer drie op de tien scholieren vindt dat leerlingen die (ook) op hetzelfde geslacht vallen, dit beter niet kunnen vertellen in de klas.

Heterojongeren hebben een ambivalente houding als het gaat om de openheid van homoseksuelen. Zij hechten veel belang aan authenticiteit: iemand die echt zichzelf is, dwingt respect af. Maar tegelijkertijd moeten jongeren zich wel houden aan gendernormen. Homojongens die zich vrouwelijk gedragen, of die zich na hun coming-out anders gaan uiten, kunnen door leerlingen als ‘nep’ of niet zichzelf gezien wor-den. De meerderheid van de transgenders heeft wel eens te maken met negatieve reacties in hun omgeving.


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel1Reacties van leerlingen Hoe reageren leerlingen in de klas op homo- en biseksualiteit?Jongens denken over het algemeen negatiever over homo-seksualiteit dan meisjes. Jongeren associëren homoseksu-aliteit bij mannen met vrouwelijk gedrag: homo’s gedragen zich vrouwelijk en vrouwelijke mannen zijn homo. Meisjes zien net als jongens homomannen vaak als ‘vrouwelijk’, maar voor meisjes is dit een neutraal of zelfs positief gegeven. Er is veel onbegrip over biseksualiteit. Biseksualiteit onder meisjes wordt bijvoorbeeld vooral ‘spannend’ en ‘sexy’ gevonden door jongens - en daarmee niet serieus genomen.

Soms zijn leerlingen van mening dat in hun omgeving of cul-tuur homoseksualiteit niet bestaat. Ook zijn er leerlingen die denken heel tolerant te zijn, maar dingen zeggen als ‘van mij mogen ze er zijn, als ze maar van mij afblijven’ of ‘ze moeten dat zelf maar weten, als ik het maar niet hoef te zien’. Zulke uitspraken zijn een teken van schijntolerantie. Wanneer hete-rojongeren wél homoseksuele mannen of vrouwen in hun directe familie- of vriendenkring hebben, is er een grote kans dat zij positiever staan tegenover homo- en biseksualiteit.

Hoe veilig is het in de klas voor jongeren met transgendergevoelens?Veel jongeren willen liever geen onduidelijkheid als het gaat om gender. Als niet duidelijk is of iemand man of vrouw is, kan dit leiden tot pesterijen of ervoor zorgen dat trans-genderjongeren genegeerd worden in de klas. 15 procent van de jongeren tussen 18-25 jaar gaat liever niet om met mensen van wie niet duidelijk is of ze man of vrouw zijn. Tegelijkertijd dwingt iemand die echt zichzelf is, respect af onder leerlingen.

Soms krijgen transgenderleerlingen vragen over hun geslachtsdelen van klasgenoten. Nieuwsgierige vragen over hun lichaam creëren onveilige situaties en kunnen zeer con-fronterend zijn. In het bijzonder voor jongeren die twijfelen over hun genderidentiteit of zich niet prettig voelen in hun lichaam. Als vragen of pesterijen de grenzen van de lichame-lijke integriteit van jongeren overschrijden, dan gaat het om een vorm van seksueel geweld.

Waarom reageren leerlingen negatief?Wanneer iemand zou laten merken dat hij/zij (ook) homo- of biseksuele gevoelens heeft, wijkt hij/zij af van de ‘hetero-norm’. Het afwijzen van homoseksualiteit heeft er deels mee te maken dat jongeren in een levensfase zitten waarin ze sterk met hun eigen identiteit en seksualiteit bezig zijn en zich afzetten tegen variaties op de heersende heteroseksu-ele norm. Daarnaast kan een negatieve houding tegenover homoseksualiteit status geven. Dit is het geval als mannelijk-heid en intimiderend heteroseksueel gedrag hoog in aanzien staan in een groep.

De afwijzende leerlingen zijn vaak het meest luidruchtig vanwege hun sterke negatieve emoties. Zij zetten de toon in de school en nemen twijfelaars op sleeptouw. Zo kan er een meerderheid ontstaan van leerlingen die schijnbaar tegen homo’s is. Jongeren imiteren vaak populair gedrag. Zo kan het zijn dat neutrale of zelfs positieve leerlingen meegaan in een negatieve sfeer.

Dat jongeren in het bijzonder ontvankelijk zijn voor derge-lijke negatieve vooroordelen, houdingen of angsten heeft te maken met hun levensfase. Jongeren denken nog vaker zwart-wit. Hun lichaam ver andert tijdens de puberteit. Jongeren gaan op een andere manier met relaties om en zij gaan zich afvragen wie zij zelf zijn en waar zij bij horen. De onzekerheid die deze veranderingen met zich meebrengen, samen met de verhoogde gevoelig heid voor wat leeftijd-genoten van hen vinden, kan verklaren waarom leerlingen in de puberteit sterker vasthouden aan seksestereotype beelden en gendernormen strikter handhaven. Door openlijk homoseksualiteit en gedrag dat niet-genderconform is af te keuren, hopen jongeren onzekerheid weg te nemen en hun eigen status te verhogen.

De omgeving – ouders, vrienden, school – kan dit proces nog eens versterken doordat deze beelden en normen expliciet of impliciet worden bekrachtigd. Als een school in de sociale omgang ruimte geeft aan deze mechanismen, kan het zijn dat de school ook – wellicht impliciet - als organisatie steun geeft aan negatief gedrag of niet actief bijdraagt aan het voorkomen daarvan. In conservatief georiënteerde kringen kan de afweer van jongeren ook gevoed worden door religi-euze voorschriften die seksualiteit tussen mannen verbieden. Waarom laten veel leerlingen niet merken dat ze homo-, biseksuele of transgender-gevoelens hebben?De angst voor stigmatisering en het risico om buiten de groep te vallen, zijn de belangrijkste redenen om niets te laten merken van hun gevoelens. Zij zijn ook bang dat medeleerlingen en docenten erachter komen dat zij homo-seksuele gevoelens hebben. Zeker als zij twijfelen over hun gevoelens. Vaak willen LHBT-jongeren die niet uit de kast zijn, liever niet teveel gelabeld worden. En geven zij de voorkeur aan taalgebruik over aantrekking in plaats van identiteit. Bijvoorbeeld: ‘ik val op meisjes’ in plaats van ‘ik ben lesbisch’. Negatieve connotaties en stereotypen zijn reden voor som-mige LHBT-jongeren om de termen homo, lesbisch of bi niet te gebruiken. In plaats daarvan gebruiken ze Engelse termen of zelfgekozen benamingen voor hun seksuele voorkeur of genderidentiteit (gay, queer, genderfluid).


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel115 vragen van jongeren: welk antwoord kunt u geven?Soms kunnen leerlingen over homoseksualiteit vragen stellen waarop u als docent misschien niet zo snel weet te reage-ren. Hier ziet u vijftien vragen en antwoorden, als start van een gesprek met leerlingen over homoseksualiteit/seksuele diversiteit.

1 Wanneer ben je homo, lesbi of bi?Je bent homo, hetero of bi als je zelf vindt dat je homo, hetero of bi bent. Bijvoorbeeld omdat je (ook) valt op iemand van je eigen geslacht. Als je jezelf aangetrokken blijft voelen tot iemand van hetzelfde geslacht, vind je het misschien het prettigste om jezelf homo of lesbisch te noemen. Of bi, als je zowel op jongens als op meisjes valt. De labels ‘homo, lesbisch, biseksueel en hetero’ zijn vooral handig om aan andere mensen duidelijk te maken wat je voelt en om gelijkgestemden te vinden. Ze passen niet altijd bij iedereen.

2 Zijn homoseksuele mensen te herkennen?Nee, net als heteroseksuele mensen kunnen homoseksuele mensen dik, lang, aardig, onaardig, zacht, stoer, slim, dom, verwijfd, mannelijk, kortharig, langharig, uitgesproken of stil zijn. Sommige mensen denken een goede ‘gaydar’ (radar-gevoel voor homoseksualiteit) te hebben. Hoewel mensen wel in staat lijken te zijn kenmerken te herkennen, hebben ze het ook vaak mis. Er is wetenschappelijke bewijs dat een ’gaydar’ niet bestaat. Het idee van een gaydar is zelfs schadelijk: het bevestigt namelijk vooral de stereotype beel-den die mensen hebben over homoseksuele en lesbische mensen.

3 Gedragen homo’s zich altijd meer vrouwelijk?Er zijn bepaalde regels/verwachtingen over hoe jongens en meisjes moeten zijn. Verwacht wordt dat jongens zich jon-gensachtig en meisjes zich meisjesachtig voelen en gedra-gen. Bijvoorbeeld dat jongens stoer zijn, nooit huilen en geen jurk dragen, zich niet opmaken. En dat meisjes lief/zacht zijn en niet van voetbal houden. Toch zijn er jongens die vaak hui-len en meisjes die van voetballen houden. Er zijn jongens die meisjesachtige kleren dragen en meisjes die jongensachtige kleren dragen. Er zijn ook meisjes die zich stoer gedragen en sterk zijn. Die jongens en meisjes kunnen homo of hetero zijn. Jongens die te meisjesachtig of meisjes die te jongensachtig zijn, wijken dus af van deze gendernormen of genderstereo-typen en krijgen vaak te maken met negatieve opmerkingen van de omgeving. Dit geldt vooral voor jongens die zich niet als een echte man gedragen. Ze vinden dan dat ze op een vrouw lijken. Dit beoordelen ze als een teken van zwakte. Dat heeft op zich niets met homoseksualiteit te maken. Er zijn wel mensen die denken dat homojongens geen echte mannen zijn en dat lesbische meiden geen echte vrouwen zijn. Maar die mensen halen mannelijkheid, vrouwelijkheid en homosek-sualiteit door elkaar.

4 Hoe reageren ouders als ze horen dat hun zoon of dochter homo, lesbisch of biseksueel is?

Ouders en vrienden reageren in grote meerderheid positief. Vaak hadden ze het eigenlijk wel verwacht. Maar er zijn ook ouders die tijd nodig hebben om te wennen aan het idee. Dat betekent dat in die periode de steun vanuit ouders vaak ontbreekt. Er zijn ook ouders die het in het begin moeilijk vinden en teleurgesteld zijn. Ze hadden verwacht dat hun zoon of dochter zou gaan trouwen en een gezin zou stichten. Sommige ouders worden boos of negeren de gevoelens van hun zoon of dochter. De meeste ouders accepteren het op den duur wel. In sommige gevallen wordt iemand door de ouders en andere familieleden verstoten. In bepaalde culturen kan de familie-eer daarbij een rol spelen. Homoseksualiteit tast de familie-eer aan waardoor er soms zelfs sprake is van geweld. Dat kan dwang, psychisch of fysiek geweld zijn. Dit eer-gerelateerd geweld is bedoeld om eerschending te voorkomen of de geschonden familie-eer te herstellen. Voor jongeren die uitgestoten dreigen te worden, bestaan opvangmogelijkheden.

Percentage dat (heel) goed reageerde op coming-out:

• Moeder: 85 procent• Vader: 72 procent• Beste vriend of vriendin: 95 procent• Heterovrienden/vriendinnen: 96 procent• Medescholieren: 90 procent

Percentage dat nu (heel) positief staat tegen iemands homo- of biseksualiteit:

• Moeder: 88 procent• Vader: 84 procent• Beste vriend(in): 96 procent• Heterovriend(inn)en: 90 procent• Medescholieren: 85 procent

5 Is homoseksualiteit meer geaccepteerd bij vrouwen dan bij mannen?

Daar lijkt het wel op. Seksuele relaties tussen vrouwen worden meestal minder vaak veroordeeld dan seksuele relaties tussen mannen. Mensen vinden het vaker aanstoot-gevender als twee mannen op straat zoenen dan als twee vrouwen zoenen. Seks tussen twee mannen vinden volwassen Nederlanders vaker ‘walgelijk’ dan tussen twee vrouwen (27 procent versus 11 procent). Hoewel het uiten van homoseksu-aliteit meer toegestaan lijkt, blijft het voor meisjes soms toch moeilijk om erkenning te krijgen voor hun seksuele gevoelens en liefde voor vrouwen. Bijvoorbeeld omdat heteromannen voor hun eigen plezier over seks tussen vrouwen fantaseren. Of omdat mensen homoseksuele gevoelens en relaties bij vrouwen als een fase zien.


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel16 Hoe wordt iemand homo- of biseksueel?Of je seksueel aangetrokken wordt door mannen of vrouwen, kun je niet zomaar aanleren of afleren. Iedereen wordt gebo-ren met een bepaalde seksuele voorkeur die zich door je leven heen ontwikkelt. Soms ontdekken mensen pas op latere leeftijd dat ze ook gevoelens hebben voor mannen of vrou-wen. Je seksuele voorkeur is iets dat voortkomt uit je lichaam en waar de maatschappij vervolgens betekenis aan geeft. De termen homo- en heteroseksueel zijn pas in de tweede helft van de 19e eeuw bedacht voor het beschrijven van seksuele voorkeuren. Hoe iemands seksuele voorkeur precies ontstaat, is niet goed bekend en staat al eeuwenlang ter discussie in de wetenschap.

7 Wanneer ontdekt iemand dat hij/zij homo- of biseksueel is?

Meestal weten jongens en meisjes al op jonge leeftijd dat ze homo/lesbisch zijn, bijvoorbeeld omdat ze vaak over perso-nen van het eigen geslacht fantaseren. Anderen merken het in de loop van hun leven. Het openlijk uiting geven aan deze gevoelens onderdrukken ze vaak, uit angst dat anderen dit niet accepteren.

8 Hoe vrijen homo’s en lesbiennes?Net als bij hetero’s zijn er tientallen manieren waarop iemand kan laten zien dat hij/zij geeft om iemand van dezelfde sekse: samen uitgaan, elkaar (tong)zoenen, omhelzen, strelen, vingeren, elkaar aftrekken, enzovoort. Uit onderzoek blijkt dat homo- en biseksuele jongeren hier ongeveer net zo vaak ervaring mee hebben als heterosek-suele leeftijdsgenoten. Soms wordt gedacht dat lesbiennes niet buiten dildo’s of vibrators kunnen om een bevredi-gende seksuele relatie met elkaar te hebben. Maar dat is slechts één van de vele manieren waarop vrouwen seks met elkaar hebben. Vaak wordt mannelijke homoseksualiteit met anale seks geassocieerd. Uit onderzoek blijkt echter dat meer dan de helft van de homojongens onder de 20 jaar dit nog nooit heeft gedaan. Wel hebben homojongens iets vaker ervaring met orale seks dan heterojongens. Maar de verschillen zijn niet zo groot. De manier waarop homo’s en lesbiennes vrijen, is dus net als bij hetero’s vooral afhankelijk van wat iemand zelf prettig vindt.

9 Kunnen homo’s en lesbiennes ook kinderen krijgen?Jazeker! Het ouderschap kan op verschillende manieren ont-staan. Bijvoorbeeld: twee vrouwen kunnen een kind krijgen door kunstmatige inseminatie (met sperma van een donor). Homoseksuele mannen kunnen een kind adopteren of een vrouw als draagmoeder vragen. Homoseksuele mannen kunnen ook vader worden door als co-ouder mee te doen aan de opvoeding van het kind van lesbische vrouwen. Soms ontstaan er dan grote gezinnen waarbij het kind vier ouders heeft. Bijvoorbeeld twee homo-vaders en twee lesbische moeders die samen het kind opvoeden.

J Komt homoseksualiteit in bepaalde beroepen meer voor?

Homoseksualiteit komt in alle beroepsgroepen voor: onder vrachtwagenchauffeurs, politieagenten, priesters, artiesten, imams, nonnen, leraren, Tweede Kamerleden, ministers enzovoort. Wel is het zo dat iemand er soms in bepaalde beroepen of in een bepaalde werkomgeving gemakkelijker voor uitkomt, bijvoorbeeld in bedrijven waar meer vrouwen werken en bedrijven die een diversiteitsbeleid hebben.

K Komt homoseksualiteit meer bij mannen dan bij vrouwen voor?

Het lijkt alsof homoseksualiteit bij mannen meer voorkomt dan bij vrouwen. Dit komt omdat mannen vaker dan vrou-wen uitsluitend seksuele gevoelens hebben voor het eigen geslacht en zich ook vaker homo noemen. Als je kijkt naar cijfers over seksuele aantrekking, blijkt dat meer vrouwen dan mannen ten minste enige homoseksuele aantrekking voelen. Van deze vrouwen heeft een groot deel ook gevoelens voor het andere geslacht en noemt zich vaker hetero.

L Komt homoseksualiteit alleen voor in het westen?Nee, homoseksualiteit komt overal ter wereld voor. In alle landen is er aantrekkingskracht en seks tussen mensen van hetzelfde geslacht. In sommige landen is homoseksuali-teit taboe of zelfs verboden. Daardoor denkt men dat het daar niet voorkomt, maar dat is niet waar. Er wordt meestal gewoon niet over gepraat. Homoseksualiteit is van alle tijden. Denk bijvoorbeeld aan afbeeldingen uit de Griekse oudheid, maar ook aan antieke afbeeldingen uit Azië en het Midden-Oosten waaruit blijkt dat mannen met mannen - en vrouwen met vrouwen - seks hadden en relaties aangingen.

M Heb je als biseksueel altijd behoefte aan een jongen én een meisje?

Nee, je wordt meestal niet op twee personen tegelijk verliefd. Het kan zijn dat iemand zich eerst aangetrokken voelt tot een jongen en later tot een meisje. Of dat iemand niet ver-liefd is en zich wel aangetrokken voelt tot jongens én meis-jes. Overigens zijn er wat meer biseksuele jongeren die een sterkere voorkeur hebben voor of mannen of vrouwen, dan bi-jongeren die evenveel op mannen als op vrouwen vallen.

N Hoe denken moslims, christenen, joden en hindoes over homo-, lesbisch- en biseksueel-zijn?

Er is niet één visie van moslims, christenen, joodse gelovigen en hindoes hierover. Per stroming, gemeenschap en per persoon verschillen de meningen. Korte teksten uit de Bijbel, de Koran en de Torah stellen dat mannen geen seks met elkaar mogen hebben en niet mogen masturberen. Dit zijn er twee uit een serie van religieuze verboden, met woorden die niet een-op-een vertaald kunnen worden naar het heden. Veel van deze verboden worden niet meer nageleefd omdat ze van toepassing waren op de tijd waarin joden, christenen en moslims kleine woestijnvolkeren waren. Zo staan er in het


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel1oude testament allerlei verboden voor voedsel, lijfstraffen en instructies voor slavernij waar gelovigen zich al lang niet meer aan houden. In sommige religieuze groepen wordt het verbod op seks tussen mannen de laatste tijd juist bena-drukt – en uitgebreid naar vrouwen - uit angst dat voor hen vertrouwde traditionele waarden ten onder gaan.

In steeds meer religieuze gemeenschappen en kerken ont-staan groepen van homoseksuele en lesbische gelovigen die vinden dat zij ook recht hebben om volwaardig lid van hun kerk of gemeenschap te zijn. Zij overtuigen anderen in hun religieuze gemeenschap door het belang van liefde in hun religie te benadrukken. In veel kerken is het nu mogelijk om als homo te trouwen of dominee of voorganger te zijn. Er zijn ook een paar homoseksuele imams, pandits en dominees.

O Komt homoseksualiteit bij dieren voor? Bij veel zoogdiersoorten en vogels komt homoseksueel gedrag voor. Er zijn dieren die met een ander dier van het eigen geslacht seks hebben, samenleven en jonge dieren grootbrengen. Bijvoorbeeld apen (bonobo’s en makaken) die vrijen en vogelsoorten (waaronder flamingo, pinguïn en ooievaar) die samen eieren uitbroeden en jongen groot-brengen. Sommige dieren beginnen hun leven als het ene geslacht en wisselen later naar het andere. Zo worden veel lipvissen geboren als vrouw en veranderen later in een man. Deze geslachtverandering is zeer snel; binnen enkele dagen is de lipvis volledig getransformeerd. Andere diersoorten doen het precies andersom. Kortom, er is veel diversiteit in de natuur als het gaat om lichamen, gender, seksualiteit en relaties.


Deel2Aandachtspunten bij lessen

overseksuele diversiteit

en genderdiversiteit• Aandachtspunten en tips

• Websites voor jongeren

• Websites voor docenten

• Interessante methodieken

• Column: Jongensdingen



Aandachtspunten en tipsGeef aan dat het normaal isGeef aan dat homo- en biseksuele gevoelens net zo oké en normaal zijn als heterogevoelens. Ze komen alleen minder vaak voor. Ditzelfde geldt voor transgender-zijn. Houd er rekening mee dat er in iedere klas jongens en meisjes met homoseksuele of biseksuele gevoelens kunnen zitten. Ook kan er een transgenderjongere in de klas zitten.

Probeer hier in uw woordkeus en aanpak rekening mee te houden. • Stel open vragen: ‘Stel dat je verliefd wordt op een jongen

of een meisje?’ Of: ‘Stel dat je beste vriend verliefd wordt op een jongen?’

• Vraag niet standaard aan een meisje of zij een vriendje heeft en aan een jongen of hij een vriendinnetje heeft. Vraag bijvoorbeeld eerder of er iemand is die hij/zij leuk of bijzonder vindt.

• Gebruik bij voorbeeldnamen in de lessen ook eens ‘Casper & Ahmed’ of ‘Ilse & Monique’.

Vertel dat je als meisje ook verliefd kunt worden op een meisje en als jongen op een jongen of op allebei - en dat het niet uitmaakt. Zo bevorder je acceptatie en doorbreek je de vanzelfsprekende norm van heteroseksualiteit. Geef ook aan dat er jongeren zijn die zich niet 100 procent jongen of meisje voelen. Dit doorbreekt zwart-witdenken in gender.

Besteed aandacht aan genderstereotypenSeksisme en homonegativiteit blijken sterk samen te hangen. Naarmate jongeren conservatiever over de taakverdeling tus-sen mannen en vrouwen denken (en een negatievere houding ten opzichte van migranten hebben), zijn ze negatiever over homoseksualiteit. Daarom is alleen voorlichting geven over homoseksualiteit te beperkt. Het is effectiever om ook de heteronorm en seksistische stereotypen (man/vrouwrollen) te bespreken.

Stel duidelijke normenU bent een rolmodel voor leerlingen: door uw voorbeeld-functie kunt u de normen beïnvloeden in de klas en ertoe

bijdragen dat leerlingen respectvol met elkaar omgaan. • Tolereer geen kwetsende meningen en discriminerende

opmerkingen, zoals uitschelden voor ‘homo‘, ‘pot’, ‘mietje’ of ‘vieze bi’.

• Grijp in wanneer normen worden overschreden. Voorkom het uitschelden voor homo of pot. Als kinderen elkaar uit-schelden voor homo, dan is dat een vorm van geweld.

• Ga er niet te makkelijk vanuit dat elkaar homo noemen wel-licht niet kwaad bedoeld is en dus geen kwaad kan. Dat doet u immers ook niet met ‘zwartje’, ‘jood’ of ‘hoer’.

• Het kwetsende karakter kan teruggespeeld worden: ’Hoe zou je het zelf vinden als er iets kwetsends over jou wordt gezegd?’

Het begin van het schooljaar is cruciaal voor het realiseren van een sociaal veilig klimaat in de klas. Dan begint de groepsvorming. Stel daarom meteen in de eerste weken van het schooljaar de ’norm‘ dat u dit in uw klas niet tolereert. U laat leiderschap zien en creëert een positief klimaat waardoor er vertrouwen in de klas groeit.

Als u op de hoogte bent van de homoseksuele voorkeur van een leerling, dan is het bij uitstek van belang daar rekening mee te houden, zodat de desbetreffende leerling niet in de problemen komt. Overigens kunnen ook heterojongens en -meisjes die zich niet volgens de normen van mannelijkheid en vrouwelijkheid gedragen onderwerp zijn van homo- en lesbische discriminatie. Dit staat los van hun seksuele voor-keur. Uiteraard gelden dezelfde gedragsregels ten opzichte van deze jongeren.

Zorg voor een veilige en respectvolle sfeer Probeer te vermijden dat de leerlingen in hun klas proberen uit te vinden wie ‘de homoseksueel’ is. Eventueel kunt u de vraag terugspelen door te zeggen dat veel jongeren (dus ook de desbetreffende leerlingen die dit zo graag willen weten) het vaak van zichzelf nog niet beseffen. • Geef aan dat het heel normaal is dat je soms nog niet pre-

cies weet wat je seksuele voorkeur of genderidentiteit is.

Aandachtspunten bij lessen over seksuele- en genderdiversiteit


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel2• Rechtstreeks vragen naar de seksuele voorkeur kan afschrik-

ken. Belangrijk is dat een leerling gerespecteerd wordt in het wel of niet vertellen of het vaag houden van zijn of haar seksuele voorkeur.

• Zegt een jongen bijvoorbeeld dat hij ook op jongens valt, noem hem dan niet meteen bi of homo, maar ga mee in de zelfbenoeming van de jongere.

• Neem bij een transgenderjongere niet de lichamelijke situatie als uitgangspunt, maar de identiteit van de jongere. Wanneer je praat over ‘van geslacht veranderen’, spreek dan van ‘transi-tie’ en gebruik nooit termen als ‘ombouwen’ of ‘verbouwen’.

Door de gesprekken algemeen te houden, krijgen leerlingen die eventueel worstelen met hun seksuele gevoelens, indirect een steuntje in de rug, zonder dat zij hun privésituatie hoeven te delen. Op www.lesgevenindeliefde.nl vindt u ervaringsver-halen, video’s en tips van andere docenten hoe zij een veilige sfeer creëren.

Denk aan lesbiennes en biseksuelenHet is van belang dat er tijdens de les zowel over manne-lijke als vrouwelijke homoseksualiteit wordt gesproken. Het blijkt dat er meestal over homo’s wordt gepraat en bijna nooit over lesbiennes. Lesbiennes worden daardoor dub-bel gediscrimineerd: als lesbo en als vrouw worden ze niet serieus genomen. Verder mag biseksualiteit niet ontbreken. Een aanzienlijk deel van de jongeren voelt zich in enige mate aangetrokken tot jongens én meisjes.

Geef positieve informatie Besteed in de les geen overmatige aandacht aan discriminatie. Het is voor homoseksuele leerlingen met name van belang informatie te krijgen over de leuke kanten van het leven als homo/lesbienne/biseksueel. Seks hebben en een relatie krijgen is spannend en waardevol, ongeacht het geslacht van je partner. Stimuleer dat leerlingen met positieve opvattingen over homoseksualiteit deze in de klas vertellen. Zodoende kun-nen zij een bijdrage leveren aan een positieve sociale norm. Als u zelf moeite heeft om positieve kanten van homoseksu-aliteit te benoemen, kies er dan voor om te benoemen dat iedereen anders is en dat daar ruimte voor moet zijn.

Vermijd wij en zij Probeer in uw taalgebruik het onderscheid tussen ‘wij hete-ro’s’ en ‘zij homo’s’ te vermijden. Dit schept een ongewenste tegenstelling en afstand.

Jij niet, maar anderen welSoms proberen leerlingen de aandacht voor het onderwerp homoseksualiteit af te doen met opmerkingen als: ‘Ze doen er zelf zo moeilijk over’ of ‘Waarom moeten we het zo nodig over homo’s hebben, ik heb er geen moeite mee’ of ‘ Het maakt toch niet uit of je homo bent’. U kunt hierop reageren door te zeggen dat de desbetreffende leerling er misschien geen moeite mee heeft, maar andere mensen wel.


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel2Verdiep u in het themaTer voorbereiding op de les is het van belang dat u zich ver-diept in de leefstijl van homoseksuelen en lesbische vrouwen en de vooroordelen die er leven rond homo- en biseksualiteit. Dit betekent ook dat u als docent uw eigen normen en waar-den herkent en bereid bent om deze ter discussie te stellen.

Geef correcte informatieGeef leerlingen de ruimte om te zeggen wat ze vinden, zonder dat er een waardeoordeel aan wordt verbonden. De ideeën over homoseksualiteit zijn echter vaak gestoeld op een gebrek aan kennis. Homoseksualiteit wordt bijvoorbeeld door sommige leerlingen wel eens vergeleken met pedofilie, misbruik en ongewenste seks. Geef als docent uw leerlin-gen in dit soort situaties de juiste informatie. Doorbreek de mythen en aannames die er over homo’s, lesbiennes en biseksuelen leven. Voorkom hierbij ook stereotypering over homo’s en lesbiennes. Leg uit dat seksuele diversiteit (waar-onder homoseksualiteit) in Nederland algemeen is geaccep-teerd en dat de samenleving en ook de school geen onder-scheid maakt: iedereen is gelijk en wordt gelijk behandeld.

Zorg voor persoonlijke verhalen Omdat leerlingen over het algemeen niet uit zichzelf hun homoseksuele of biseksuele ervaringen zullen delen, zult u als docent voorbeelden moeten geven van homoseksuele en biseksuele ervaringen van jongeren. Nodig heteroseksu-ele leerlingen uit te vertellen over hun eigen ervaringen of die van hun familie, vrienden of kennissen. Het blijkt dat de acceptatie stijgt wanneer jongeren iemand kennen die LHBT is en zich ook als zodanig identificeert, ze voelen zich dan eerder op hun gemak wanneer ze omgaan met homo’s en lesbiennes. Ze zien het uitschelden of pesten van homo’s en lesbiennes eerder als onjuist.

Overigens vinden heterojongeren de verhalen van homojon-geren die eerst zwegen over hun seksuele voorkeur maar hier nu open over zijn, de zogenoemde coming-outverhalen, vaak erg interessant. Dan durf je namelijk jezelf te zijn. Kijk op: www.sense.info voor ervaringsverhalen, informatie en (interactieve) filmpjes.

Stel realistische doelenGa er niet van uit dat leerlingen met een negatieve houding na één of twee lessen volledig van houding zijn veranderd. De lessen kunnen echter wel een proces in werking zetten en er op zijn minst toe leiden dat deze jongeren respect opbrengen voor mensen met homoseksuele of biseksuele gevoelens.

Bereid u goed voor op heftige emotiesLeerlingen kunnen soms heftig reageren bij de bespre-king van het thema homoseksualiteit. Bereid u voor hoe u daarmee omgaat. Besef dat het ’natuurlijk‘ is dat u schrikt van heftige emoties, vooral als het u voor de eerste keer overkomt. Emoties tegenhouden of emoti-oneel getinte uitspraken weerleggen, werkt niet goed: het komt over als belerend en alsof u de mening van leerlingen niet serieus neemt. Leerlingen laten uitspre-ken en daarna (neutraal) vragen wat zij bedoelen, of waarom ze zo heftig reageren, werkt beter. Alleen als leerlingen beledigend worden, moet u dat stoppen. Daarom is het van belang in het begin van zulke lessen afspraken te maken over hoe je de discussie wilt voeren (als de school daar geen centrale regels voor heeft). Het omgaan met emotionele reacties van leerlingen kan lastig zijn als u zelf ook emotioneel (geïntimideerd of boos) wordt door de reacties van leerlingen. Dat kan gebeuren bij uitspraken als: ‘Homo’s, bah!’, ‘Nooit buk-ken als je een homo ziet!’, of ‘Homo’s zijn geen mensen en verdienen geen respect’. Als u zich laat meeslepen door uw eigen emoties, kunt u niet goed meer lesge-ven en raakt u makkelijk in een welles-nietesgesprek. EduDivers (kenniscentrum onderwijs en seksualiteit) en SLO (Stichting Leerplan Ontwikkeling) advise-ren drie stappen die u na zo’n heftige reactie kunt zetten:1 Reageer niet direct. Tel in stilte tot vijf. Realiseer

(voel) eerst dat u zelf geschrokken bent. Laat uw emotie even betijen. Door dit te voelen, voorkomt u dat u emotioneel reageert en in een welles-nietes-gesprek terechtkomt.

2 Na vijf seconden beseft u dat de leerling u niet aanvalt, maar zelf een gevoel van onzekerheid uit (al ziet dat er soms uit als boosheid). Observeer nu de leerling.

3 Beschrijf hardop wat u ziet, zonder een oordeel te geven. ‘Ik zie dat je hier een heftig gevoel over hebt’. Op uw opmerking zal de leerling doorgaans reageren door uit te leggen waarom hij of zij een heftige reactie vertoont. Zodra de leerling dat seri-eus gaat uitleggen, is de instinctieve emotie voorbij en ontstaat er een meer rationele discussie waarin u rustiger met elkaar van gedachten kunt wisselen.

Dit hele proces kan zich in een halve minuut afspelen. Maar het kan ook zijn dat leerlingen zo opgeladen zijn dat ze nog enkele keren opnieuw met emotionele en ‘onredelijke’ reacties komen. In zulke gevallen herhaalt u de stappen totdat de leerlingen rustiger worden.


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel2Uw doel is steeds om ze stoom te laten afblazen. Door authentieke en nieuwsgierige aandacht voor hun emoties te blijven hebben, voelen leerlingen zich gezien en erkend. Door niet afkeurend, goedkeu-rend of ontwijkend (wordt opgevat als goedkeuring) te reageren, houdt u de dialoog over wat ‘goed’ en ‘slecht’ is open. Uw doel is – als de emotie voorbij is en het echte gesprek begint – om argumenten op tafel te krijgen, mythes en misverstanden te weerleggen en te verhelderen dat iets persoonlijk vinden iets anders is dan iemand die je niet kent te veroordelen of hele bevolkingsgroepen slecht te behandelen.

Trek het brederHet kan soms effectief zijn om het onderwerp homoseksu-aliteit ‘breder’ te trekken om meer begrip te creëren, zodat het voor leerlingen meer herkenbaar is. Bijvoorbeeld door te linken naar situaties die gaan over niet-geaccepteerd worden, bijvoorbeeld als je een Marokkaanse afkomst hebt of als je een bepaald geloof hebt, met daarna een bruggetje naar homoseksualiteit.

Laat leerlingen anoniem vragen stellenGeef leerlingen de gelegenheid anoniem vragen te stellen. Gebruik hiervoor bijvoorbeeld de Lang Leve de Liefde-vragendoos. Deze vragendoos is onderdeel van het lespak-ket Lang Leve de Liefde. Leerlingen kunnen vragen anoniem op een briefje schrijven en in de vragendoos stoppen. Bestellen via: www.langlevedeliefde.nl.

Maak het onderwerp niet te zwaar Het onderwerp homoseksualiteit is weliswaar een serieus onderwerp, maar maak het niet te beladen. Leerlingen doen dan mogelijk minder gemakkelijk mee in discussies. Ook kan negatieve aandacht LHBT-jongeren in een neerwaartse spiraal brengen als ze onzeker of depressief zijn.

Doe meer dan voorlichting gevenBeperk het aan de orde stellen van seksuele diversiteit niet tot één les. Door het onderwerp af en toe te laten terugko-men, bijvoorbeeld aanhakend op actualiteit, wordt het door leerlingen als meer vanzelfsprekend ervaren. De gelijkwaar-digheid van homo-, hetero-en biseksualiteit kan ook tot uiting komen in bijvoorbeeld de boeken en dvd’s van de schoolbi-bliotheek en in artikelen in de schoolkrant. Verder kan bij de keuze van theatervoorstellingen, films en andere cultuurui-tingen op school gelet worden op uitingen die getuigen van een gelijkwaardige opstelling tegenover homo-, hetero- en biseksualiteit. Op de website www.gayandschool.nl staan verschillende boekenlijsten met (jeugd) romans en filmlijsten over jongeren die ontdekken dat zij homoseksueel of lesbisch zijn en geliefden van gelijke sekse. Laat zien dat jongens- en meisjesliefde bestaat en bespreekbaar is door posters op

te hangen van homo-emancipatieorganisaties en -jonger-engroepen. Maak GSA-activiteiten goed zichtbaar op uw schoolwebsite. Leerlingen die worstelen met hun seksuele oriëntatie of identiteit zullen u dankbaar zijn.

Werk aan schoolbeleidSinds 1 augustus 2015 is de school verplicht om zich in te spannen voor een veilig schoolklimaat. Het school-management kan in het veiligheidsbeleid de visie van de school expliciteren en een veilige sfeer bevorderen. De school heeft door haar pedagogische opdracht bij uitstek een taak in het aanleren van respect, acceptatie en goede omgangsvormen. • Het is van belang dat de school dit als geheel

uitdraagt, zowel binnen als buiten de school, dat alle leerlingen en leraren welkom zijn, ook LHBT-leerlingen en -leraren.

• De aandacht voor seksuele diversiteit kan niet beperkt blijven tot enkele lessen of tot enkele leraren, omdat het effect daarvan gering is.

• Gelijkwaardigheid van homoseksuele, heteroseksuele en biseksuele en transgenderleerlingen en -perso-neelsleden betekent dat alle medewerkers van de school direct ingrijpen bij schelden, roddels versprei-den (bijvoorbeeld via internet) of intimidatie.

• Maak afspraken over het uitschelden voor ‘homo’. Homojongeren ervaren dit nooit als grap. Een regel hierover kan opgenomen worden in het antipestpro-tocol. Zie: www.schoolenveiligheid.nl/po-vo/kennisbank/het-anti-pestprotocol.

• Vermeld dit veiligheidsbeleid op de website en het intranet van uw school.

Tips voor schoolleiders om seksualiteit te integreren in schoolbeleid:

• In ‘Open & Out, 10 regenboogsleutels voor scholen’. Zie: www.edudivers.nl/doc/onderwijsalliantie/tienre-genboogsleutels.pdf).

• ‘De roze draad in veiligheid op school’. Zie: www.edudivers.nl/producten/publicaties/de_roze_draad).

• Het boekje ‘Gewoon LHBT in het voortgezet onder-wijs: een veilige school voor iedereen’ biedt prakti-sche handreikingen om seksuele diversiteit zichtbaar en bespreekbaar te maken, op school, in de klas en in de zorgstructuur. Zie: www.gayandschool.nl.

• Met het pakket ‘Dilemma’s in beeld’ van Stichting School & Veiligheid kan een personeelsteam op school aan de hand van filmpjes zich een visie vormen hoe zij aandacht geeft aan seksuele diversiteit. Zie: www.gayandschool.nl/12-filmpjes-dilemmas-beeld.


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel2Hoe creëert u draagvlak? • Stel met elkaar gedragsregels op. Door met elkaar na te

denken en besluiten te nemen over regels, ontstaat er draagvlak voor schooleigen (gedrags)regels. Stichting School & Veiligheid heeft het spel ´Gedragen Gedrag´ ont-wikkeld om met het personeelsteam en leerlingen afspra-ken te maken over omgangsvormen binnen de school. Meer informatie: www.schoolenveiligheid.nl.

• Mentoren en zorgcoördinator moeten signalen van stress

kunnen opvangen en weten wanneer deze te maken heb-ben met gevoelens van een andere seksuele oriëntatie. Meer informatie: www.gayandschool.nl.

• De vertrouwenspersoon en een klachtencommissie dienen te weten wat ze moeten doen bij homoseksuele intimidatie of discriminatie. Werk aan protocollen. Meer informatie: www.schoolenveiligheid.nl.

• Zorg ervoor dat ouders goed geïnformeerd zijn over het veiligheidsbeleid dat de school voert en dat daarbij aan-dacht is voor seksuele diversiteit. Maak een communicatie-plan voor ouders en besteed hierin aandacht waarom het voor ouders belangrijk is dat hun kinderen respectvol leren omgaan met seksuele diversiteit.

• Maak met het personeel en liefst ook met ouders afspraken hoe er in de school wordt omgegaan bij een coming-out of geslachtsverandering.

Wet veiligheid op school: Digitaal VeiligheidsplanVanaf 1 augustus 2015 zijn scholen wettelijk verplicht zorg te dragen voor het waarborgen van een sociaal veilige leeromgeving voor ieder kind. De school moet een vast aanspreekpunt hebben dat het antipest-beleid coördineert en beschikbaar is voor leerlingen en ouders. Meer informatie: www.schoolenveiligheid.nl/po-vo/kennisbank/informatieblad-aanspreekpunt-pesten-en-coordinatie-anti-pestbeleid/. Verder is de school verplicht de veiligheidsbeleving van leerlingen te monitoren. Meer informatie: www.schoolenveiligheid.nl/po-vo/kennisbank/factsheet-wet-veiligheid-op-school-2/.

Om scholen te ondersteunen bij hun nieuwe wet-telijke taken hebben de PO-Raad en de VO-raad, in samenwerking met Stichting School & Veiligheid, een modelveiligheidsplan gerealiseerd: het Digitaal Veiligheidsplan. Deze online tool helpt een school bij het updaten van het veiligheidsbeleid waarmee een sociaal veilige omgeving voor leerlingen en personeel in beweging wordt gezet. Het Digitaal Veiligheidsplan is er voor iedereen die bij de school betrokken is. Het plan biedt inzicht in wat op orde is en wat nog aan-dacht behoeft. Daarbij staat aangegeven waartoe de school wettelijk verplicht is. Daarnaast bevat het plan inspiratiemateriaal om scholen op goede ideeën te brengen. Het Digitaal Veiligheidsplan is beschikbaar via: www.digitaalveiligheidsplan.nl. Meer informatie over andere activiteiten en instrumenten: www.schoolenveiligheid.nl.Voor vragen en ondersteuning bij het inzetten van het Digitaal Veiligheidsplan kunnen scholen contact opnemen met de helpdesk van Stichting School & Veiligheid: [email protected].


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel2Registreer incidenten van geweld tegen LHBT-leerlingen Sinds 1 augustus 2015 is monitoring van de veiligheidsbeleving van leerlingen verplicht. Uit eerdere onderzoeken is gebleken dat LHBT-leerlingen zich significant onveiliger voelen dan andere leerlingen. Een tip is om er in de monitoring specifiek naar te vragen. Meer informatie: www.schoolenveiligheid.nl/po-vo/kennisbank/meten-is-weten/.

LHBT-specifieke leerlingenbegeleiding/leerlingenzorg Een aanzienlijk aantal lesbische, homo-, biseksuele en transgenderjongeren heeft last van depressieve klachten. Soms tijdelijk, soms langdurig. De eenzaamheid, het gevoel ‘anders te zijn’, gepest worden en geen toekomst zien, kan in het ergste geval aanleiding geven tot suïcidale gedachten en zelfmoordpogingen. Dit komt vaker voor bij LHBT-jongeren dan bij heteroseksuele leerlingen.

De begeleiding van leerlingen met problemen op het gebied van seksuele oriëntatie en genderidentiteit vereist een specifieke deskundigheid. Daarom is het belangrijk dat leerlingenbegeleiders, zorgcoördinatoren, schoolmaat-schappelijk werkers, mentoren, vertrouwenspersonen en schoolpsychologen oog hebben voor seksuele en gender-diversiteit en eventueel met leerlingen het gesprek kunnen aangaan over hun seksuele gevoelens en genderidentiteit.

• Een minimale vereiste is dat men beschikt over een up-to-date sociale kaart rond seksuele diversiteit met verwijs-mogelijkheden (adressen en websites) voor homojongens, lesbische meisjes, biseksuele jongeren, transgender en interseksuele jongeren.

• Laat jongeren merken dat zij bij iemand terecht kunnen voor vragen.

• Verwijs minimaal naar: sense.info, iedereenisanders.nl, nietalleenanders.nl.

Veel LHBT-jongeren durven niet aan te kloppen voor hulp op school. Ze zijn bang dat een hulpverlener het doorvertelt, dat medeleerlingen het ontdekken of dat de hulpverlener hen veroordeelt of niet begrijpt. Wanneer LHBT-leerlingen wel om hulp vragen, vertellen ze vaak niets over hun seksuele voorkeur of genderidentiteit. • Maak het bespreekbaar als u vermoedt dat een jongere aan

suïcide denkt. Het is vaak een opluchting voor de jongere om hierover te praten.

• Wijs jongeren ook altijd op: www.113online.nl. Hier kunnen ze 24 uur per dag terecht.

Leerlingenbegeleiding kan door leerlingbegeleiders worden aangeboden, maar ook leerlingen zelf kunnen elkaar onder-steunen, bijvoorbeeld door de leerlingen te helpen een Gay Straight Alliance (GSA) op te zetten. Dit is een steunpunt voor LHBT-leerlingen. Uiteraard zijn er grenzen aan wat leerlingen (en docenten) aankunnen. Bij ernstige problemen moet op tijd professionele, specialistische hulp worden ingeschakeld.


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel2Meer informatie• De factsheet ‘Kwetsbare LHBT-jongeren op school‘ van

Movisie geeft info en praktische tips aan leerlingenbegelei-ders en mentoren om LHBT-leerlingen zo goed mogelijk te ondersteunen. Hoe stimuleer je onderlinge contacten? En waar kan je jongeren naar doorverwijzen?

• Het boekje van Movisie ‘Ik wou dat ik dood was’ helpt pro-fessionals om zelfmoord onder LHBT-jongeren te voorko-men. Het geeft antwoord op tien veelgestelde vragen als: ‘Hoe komt het dat zij vaker zelfmoord overwegen?’ En: ‘Hoe krijgen we dit aantal omlaag?’

Vergroot de deskundigheid van collega’s Veel informatie over LHBT-jongeren is niet bekend bij docen-ten. Denk bijvoorbeeld aan informatie over de psychosociale gezondheid van LHBT’ers en het proces van coming-out. Vaak zijn docenten niet op de hoogte van hulp/verwijsadres-sen als jongeren in de knel zitten met hun identiteit, niet geaccepteerd worden of zichzelf niet accepteren. Het is aan te bevelen om de deskundigheid van collega’s hierover te vergroten. Dit kan bijvoorbeeld door een presentatie te geven tijdens een docentenbijeenkomst of door een work-shop te geven op een teamdag. Een deskundige van de GGD of Sense kan hierbij ondersteuning bieden. Stimuleer onderlinge ontmoeting tussen LHBT-jongerenMeer dan tachtig procent van de LHBT-jongeren heeft behoefte aan contact met andere LHBT-jongeren. Het liefst via internet, via ontmoetingen ‘in real life’ en via vrienden. Gelijkgestemden zorgen namelijk voor herkenning over dingen die anderen om hen heen niet begrijpen. Ze kunnen ervaringen met elkaar uitwisselen en vinden (h)erkenning bij elkaar. Ze kunnen met leeftijdgenoten zichzelf zijn en zitten hierdoor beter in hun vel. Sociale steun vergroot hun veer-kracht. Met andere LHBT-jongeren zijn ze niet ‘anders’. LHBT-jongeren ontmoeten elkaar vaak voor het eerst via internet. Via bijvoorbeeld nietalleenanders.nl, jongerenvereniging Expreszo, Transvisie Zorg of de community Jong&Out.

Christelijke jongeren kunnen terecht op het Regenboogforum of de Verenigingen CHJC en Contrario. • CHJC is een vereniging voor christelijke homo’s, lesbiennes

en biseksuelen: www.chjc.nl • Contrario is een gereformeerde vereniging voor homo’s en

lesbiennes: www.contrario.nl • Het Regenboogforum is een christelijk discussieforum voor

homo’s, lesbiennes en biseksuelen. www.regenboogforum.nl • Respect2love is een community voor lesbische, homoseksu-

ele, biseksuele en transgenderjongeren met een biculturele achtergrond. Respect2love geeft informatie en advies en organiseert in een aantal steden bijeenkomsten waar bicul-turele LHBT’s elkaar veilig kunnen ontmoeten.

GastlesNaast de verdiepingsles in deze lesbrief kunt u er ook voor kiezen een gastspreker van de plaatselijke afdeling van het COC uit te nodigen. Deze ervaren voorlichters vertellen over allerlei aspecten van homo- en biseksualiteit. U kunt hierover informatie vinden op de website: www.voorlichtingindeklas.nl. Het is van belang om het onderwerp voor afgaand aan de gastles zelf aan de orde te brengen. Verder dient de voor-lichting afgestemd te zijn op het niveau en de beleving van de leerlingen. De externe voorlichter zal over voldoende pedagogische en didacti sche competenties moeten beschik-ken om een positieve, open sfeer te creëren en om de orde in de klas te bewaken.

Het is raadzaam om de gastles bij leerlingen aan te kon-digen en samen met hen voor te bereiden. Bijvoorbeeld door leerlingen van tevoren (anoniem) vragen te laten bedenken die ze aan de voorlichters zouden willen stellen. U als docent bereidt de gastles met de voorlichters voor. Aandachtspunten hierbij zijn: doel en inhoud van de voorlich-ting, niveau en beleving van de leerlingen, wat er al in de les is behandeld, vragen van leerlingen, de sfeer in de klas, de aanpak van de gastspreker en de rol van u als docent tijdens de gastles.


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel2Interessante websites voor jongerenwww.sense.infoWebsite met betrouwbare informatie over seksualiteit, liefde en relaties voor jongeren tussen de 12 en 25 jaar. Deze site zit boordevol informatie over de leuke en lastige kanten van seks. Voor iedereen is er informatie te vinden: voor onervaren en ervaren jongeren. De site bevat ook veel informatie voor lesbische, homo-, biseksuele en transgenderjongeren. Ook jongeren die zich oriënteren op hun identiteit en seksuele voorkeur kunnen op sense.info terecht. Ze vinden er erva-ringsverhalen en filmpjes, bijvoorbeeld over de eerste keer. Bekijk zelf: • www.sense.info/ontdek-jezelf/homo-lesbisch-bi-hetero/

ervaringsverhalen/.• www.sense.info/liefde-en-relaties/

lesbisch-homo-bi-hetero• www.canyoufixit.sense.info/#/app/front-page • www.sense.info/ontdek-je-lichaam/transgender

De Sense Infolijn op sense.info biedt jongeren de mogelijk-heid om hun vragen over seksualiteit te stellen en advies te krijgen van een professional via telefoon, e-mail en chat. Ook kunnen ze een afspraak maken bij een Sense-spreekuur in de buurt.

forum.sekswoordenboek.nl Forum met een afgeschermde, veilige plek waar lesbische, bi- en homojongeren elkaar kunnen tegenkomen. Het forum is geïntegreerd in de website sense.info.

www.jongenout.nl Website die jonge homo’s, lesbische meiden, bi’s en trans-genderjongeren van 12-18 jaar de mogelijkheid biedt elkaar in een afgeschermde omgeving te ontmoeten. Jong&Out organiseert ook bijeenkomsten. De site is opgezet door COC Nederland.

www.iedereenisanders.nl Website voor jongeren die twijfels of vragen hebben over op wie ze vallen: op meisjes, jongens of allebei? Ook voor jongeren die twijfelen over wie ze zijn: meer een meisje, meer een jongen? En voor jongeren die al weten dat ze homo-, les-bische, bi-of transgendergevoelens hebben. Met informatie, ervaringsverhalen en tips.

www.nietalleenanders.nlSite met tools en tips voor het organiseren van ontmoetingen voor LHBT-jongeren. De site bevat een interactieve kaart waarmee jongeren direct kunnen zien welke ontmoetingsplekken er bij hen in de buurt zijn.

www.gaystraightalliance.nlSite met informatie om een GSA tot een succes te maken, mogelijkheid om in contact te komen met andere GSA’s en om gratis GSA-materiaal te bestellen.

www.allesovergay.nl Website die antwoord geeft op de 100 meeste gestelde vragen over homoseksualiteit. www.switchboard.nlGay & lesbian Switchboard: landelijk informatie- en advies-punt voor alle vragen over homoseksualiteit, biseksualiteit en genderidentiteit. Via de chat, telefoon of e-mail.

www.respect2love.nl Respect2love is een community voor lesbische, homoseksu-ele, biseksuele en transgenderjongeren met een biculturele achtergrond om (zelf) acceptatie te vergroten.

www.expreszo.nl Tijdschrift en online community voor en door homo-, lesbo-, bi- en transjongeren.

Interessante websites voor docentenwww.lesgevenindeliefde.nl. Op deze website vindt u ervaringsverhalen, video’s en tips van docenten hoe zij omgaan met de meest voorkomende dilemma’s in relationele en seksuele vorming, zoals het creëren van een veilige sfeer, omgaan met homoseksualiteit, omgaan met cultuurverschillen, omgaan met ervaringsver-schillen, bewaken van grenzen, signaleren van problematiek, integreren van sociale media. Op de website vindt u ook de docentenhandleidingen, de werkbladen en de informatiebladen die u gratis kunt down-loaden. Ook biedt de site de mogelijkheid om vragen te stellen, reacties te plaatsen en eigen ervaringen te delen.

www.seksuelevorming.nlDeze site bevat een overzicht van lesmateriaal over seksuele vorming waar seksuele diversiteit onderdeel van uitmaakt. De website biedt informatie over seksuele vorming, doelen en uitgangspunten met ondersteuningsmogelijkheden en tips voor de klas.

www.gayandschool.nl Verzamelsite over allerlei aspecten rondom homoseksualiteit/diversiteit en onderwijs. Van lesmateriaal tot schoolbeleid. Van YouTube-filmpjes en reclames die een link hebben met seksuele diversiteit tot tv programma’s, documentaires en bioscoopfilms.


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel2www.edudivers.nlEduDivers is het Nederlandse kenniscentrum voor onder-wijs en seksuele diversiteit. Het biedt advies, training en voorlichting aan scholen, instellingen en gemeenten bij diversiteitsbeleid.

www.voorlichtingindeklas.nl Als u op zoek bent naar voorlichters die lesgeven over seksu-ele diversiteit in de buurt. www.schoolsoutweb.nlWebsite voor leerlingen en docenten van SchoolsOUT, een samenwerkingsverband tussen het voortgezet onderwijs, homojongerengroep DITO!, COC Nijmegen, GGD Regio Nijmegen en de gemeente Nijmegen.

www.uitdekast.kro.nl Website met coming-out-verhalen en de tv-uitzendin-gen waarin Arie Boomsma jongeren begeleidt met hun coming-out.

www.uitdekastwerktbeter.nlRoze netwerk van het FNV voor succesvolle LHBT-acceptatie op de werkvloer, o.a. in het onderwijs.

www.lnbi.nlLandelijk Netwerk Biseksualiteit – nationale belangenorgani-satie voor biseksuelen. Ook voor contact met lokale bi(-min-ded) organisaties kun je contact opnemen met het LNBi.

www.movisie.nl Movisie is het landelijke kennisinstituut voor sociale vraag-stukken. Movisie informeert, adviseert en ondersteunt orga-nisaties hoe zij de situatie van lesbische, homo, biseksuele en transgenderburgers kan verbeteren. Movisie biedt een data-base met methodieken en materialen om seksuele voorkeur en genderdiversiteit bespreekbaar te maken en informatie over LHBT-ondersteuning en zelfmoordpreventie.

www.schoolenveiligheid.nl Stichting School & Veiligheid ondersteunt scholen bij het bevorderen van een sociaal veilig klimaat door het geven van actuele informatie en deskundig advies via de website, trainingen, conferenties en de helpdesk. Stichting School & Veiligheid richt zich op schoolleiders, leraren, vertrouwens-personen, ouders en leerlingen.

www.soaaids.nl Soa Aids Nederland is de interventiespecialist op het gebied van soa’s en hiv. Soa Aids Nederland bestrijdt soa’s en hiv en bevordert seksuele gezondheid. Bijvoorbeeld door onderwijsprogramma’s als Lang Leve de Liefde, de lesbrief Seksuele Diversiteit, trainingen en workshops voor docenten en andere jongerenprofessionals en door informatie aan jongeren via sense.info. Zie: www.langlevedeliefde.nl en www.lesgevenindeliefde.nl en www.sense.info.

www.coc.nl COC Nederland komt op voor de belangen van lesbiennes, homoseksuelen, biseksuelen en transgenders. Het COC zet zich in voor gelijke rechten, emancipatie en sociale acceptatie van LHBT’s in Nederland en in het buitenland.

www.rutgers.nlRutgers is het kenniscentrum seksualiteit. Rutgers heeft ruime nationale en internationale expertise in onderzoek, interventie-ontwikkeling, ondersteuning van professionals en publieksinformatie op het terrein van seksuele en repro-ductieve gezondheid en rechten. Voor het onderwijs verzorgt Rutgers, in samenwerking met anderen, onder meer lespak-ketten en ondersteunt docenten bij het lesgeven over seksu-ele en relationele vorming. Zie: www.seksuelevorming.nl. www.homogeschiedenis.nlBevat een ruime verzameling van lesbo-,homo-, bi-en transgenderthema’s uit de geschiedenis. Voor leerlingen die een werkstuk maken en voor leraren die hun lessen willen verrijken.

www.transvisiezorg.nl Transvisie Zorg is een landelijke organisatie die psychoso-ciale hulpver lening biedt aan mensen met genderidenti-teitsvragen en hun omgeving. Ook adviseert en begeleidt Transvisie Zorg scholen en professionals die te maken hebben met een genderdysfore leerling en organiseert jongerengroepen.



Interessante methodieken:Movisie beheert online een data-base met interessante praktijkvoor-beelden van LHBT-methodieken en materialen. Zie: https://www.movisie.nl/trefwoord/methodieken-lhbt

What’s up?!Het lespakket ‘What’s up’ van het Gay Straight Alliance (GSA) netwerk wil het onderwerp LHBT/seksuele diversiteit bespreekbaar maken in de klas en zo een bijdrage leveren aan een positiever klimaat in de school ten aanzien van LHBT-jongeren. Het lespakket is specifiek gericht op het starten en versterken van Gay-Straight Alliances op school.Het lespakket is geschikt voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs (leerjaar 1 en 2) en bestaat uit vier modules van 1 lesuur van 50 minuten. De modules kunnen los van elkaar worden gebruikt. De les-sen kunnen worden ingezet tijdens

het mentoruur, lessen maatschap-pijleer of biologie en zijn geschikt als voorbereiding op een COC-voorlichtingsles. Meer informatie: www.gaystraightal-liance.nl/227/lespakket/

Genderbread Kit Onder het motto ‘Jij BAKT het verschil’ helpt dit educatieve pak-ket docenten van het voortgezet onderwijs om gender en seksuele diversiteit duidelijk te maken. In 2015 is The Genderbread Kit genomineerd voor de LHBT-Innovatieprijs van het ministerie van OCW. Meer informatie: www.thegender-breadkit.com/nl.

Ruben LesVoorlichtingsles tegen homopesten. In deze film van EduDivers en de daarbij gemaakte muziekclip wordt het ver-haal verteld van de 15-jarige Ruben die gepest wordt omdat hij homo is. Uiteindelijk vindt hij hulp. De les van 90 minuten kan zowel op vmbo als op havo/vwo worden gegeven.

Meer informatie: www.edudivers.nl/lesgeven/voortgezetonderwijs/rubenles.

Interactief theater• ‘Lokaal G 1.25‘ is een interactieve

voorstelling van Theater AanZ.nl voor leerlingen van het voortgezet onderwijs over vriendschap en homo-seksualiteit, vooroordelen, scheldge-drag en veiligheid op school. Meer info: www.theater-aanz.nl

• ‘ID’ is een interactieve voorstelling van Theater AanZ.nl voor leerlingen. ‘ID‘ gaat in op gender, genderiden-titeit en identiteitsontwikkeling. Meer info: www.theater-aanz.nl

• ‘En een prettig weekend’ is een interactieve voorstelling van Theater AanZ.nl voor docenten en onderwijsondersteunend personeel over de thema’s seksuele diversi-teit en sociale veiligheid binnen de school. Ook over het ontwikkelen van een visie en het maken van beleid over deze thema’s’. Meer info: www.theater-aanz.nl



Afgelopen zomer was het dan zover. Eva, één van de leerlingen uit mijn tweejarige brugklas, zou

na de zomer terugkomen als Luuk. Voor haar klasgenoten iets waar zij een heel schooljaar naartoe konden leven. Voor Eva - of liever gezegd voor Luuk omdat Eva sim-pelweg niet meer is - een hoogte-punt in haar leven.

Ik kan me de kennismaking met mijn toenmalige nieuwe eerste klas nog goed herinneren. Om een beeld te krijgen van de leerlingen van mijn nieuwe klas, gaf ik hen de opdracht om iets op te schrijven. Iets persoonlijks waarvan zij vonden dat ik dat moest weten. Aan het eind van de dag nam ik de schriften door. Tot ik Eva’s schrift opende, waarin ik las: ‘Ik ben elf jaar en ik ben in het verkeerde lichaam geboren’.

Ik besloot Eva uit te nodigen voor een gesprekje naar aanleiding van deze indrukwekkende openbaring. ‘Het is heel simpel, meester. Ik loop mijn hele jeugd al met de gedachte dat ik een jongen wil zijn. Ik klim in bomen, ik zit op voetbal, ik ga het liefst alleen met jongens om. Gewoon, jongensdingen doen en zo. Ik word straks 12 en bovendien duurt het niet lang meer voordat ik borsten krijg. Ik zal een vrouw worden, maar dat wil ik niet. Dit is het juiste moment om een jongen te worden. Ik ben al een hele poos bezig met medicijnen slikken. Na dit schooljaar zal ik dan eindelijk een jongen zijn.’

Aan het eind van het eerste school-jaar nam de klas afscheid van Eva. Na de zomer, waarin ik regelmatig contact had met Eva én Luuk, nam Luuk haar stoel in de kring over. Voor haar klasgenoten was het de eerste paar weken nog wel even

wennen. ‘Ik vind het nog wel een beetje gek, maar het is ook wel heel leuk om een nieuwe klasgenoot te hebben’, hoorde ik Demi zeggen. Rick was meteen erg enthousiast: ‘Met voetballen werd Eva, of Luuk beter gezegd, altijd als eerste geko-zen. Hij was eigenlijk altijd al één van ons. Dat is nooit anders geweest’.

Inmiddels zijn we een paar maan-den verder. Luuk doet het fan-tastisch in zijn ‘nieuwe’ klas. Hij is gelukkiger dan ooit en is een nog fantastischer kind dan hij al was. Niemand die ooit nog naar Eva vraagt. Ik ben dolblij dat Eva in mijn klas is gekomen, en als Luuk naar de bovenbouw zal gaan. Voor zijn klas-genoten en mij een herinnering om nooit meer te vergeten. Voor Luuk een begin van een nieuw bestaan, een leven in een lichaam waarin hij zich thuis voelt. Een begin van een nieuw leven waarin hij voor altijd jongensdingen mag doen.

Jongensdingen

©Meester BartOvergenomen met toestemming van Meester Bart. Meester Bart werkt op een middelbare school in de Amsterdamse Bijlmer en is columnist voor Trouw. De uitspraken van leerlingen verzamelt hij op Tumblr. Twitteraccount: @meesterbart

Lesbrief Seksuele diversiteitLesbrief Seksuele- en genderdiversiteit

Les seksuele diversiteit

Deel3

• Thema’s

• Leerdoelen

• Benodigdheden

• Voorbereiding

• Uitwerking van de les

• Bronnen



Thema’s• Verschillen in gevoelens• Jezelf zijn: (niet) conformeren• Coming-out• Discriminatie• Respect• Reactie ouders/omgeving

LeerdoelenKennis• Leerlingen kunnen aangeven dat in Nederland dis-

criminatie op basis van geslacht/gender, cultuur of seksuele oriëntatie verboden is.

• Leerlingen kunnen uitleggen dat seksuele voorkeur en genderidentiteit geen keuze is en dat hoe je hier-mee openlijk omgaat sterk afhankelijk is van je sociale omgeving.

• Leerlingen kunnen benoemen dat seksuele diversi-teit en genderdiversiteit overal voorkomt en van alle tijden is.

• Leerlingen kunnen aangeven dat de manier (seks-technieken) waarop heteroseksuelen en homoseksue-len seks hebben niet van elkaar verschilt.

• Leerlingen kunnen uitleggen dat het hebben van tijdelijke homoseksuele gevoelens onderdeel kan zijn van de seksuele ontwikkeling.

• Leerlingen kunnen uitleggen dat er verscheidenheid bestaat in gedrag en leefstijlen van homoseksuele mannen en vrouwen.

• Leerlingen kunnen uitleggen wat de verschillen zijn tussen homoseksualiteit, biseksualiteit, transgender en travestie.

• Leerlingen kunnen drie organisaties/websites noemen waar zij terechtkunnen voor betrouwbare informatie over seksuele diversiteit en genderdiver-siteit en voor problemen over seksuele diversiteit/zelfacceptatie.

• Leerlingen weten wat de impact kan zijn van nega-tief gedrag tegen homoseksuele, biseksuele en transgenderjongeren.

Houding • Leerlingen onderkennen dat het omgaan met homo-

seksuelen geen ‘risico’ met zich meebrengt voor de eigen seksuele oriëntatie en niet tot seksuele toena-deringspogingen hoeft te leiden.

• Leerlingen respecteren jongeren die in hun gedrag, hun uiterlijk en/of hun innerlijke beleving niet zijn zoals we van een jongen of meisje standaard ver-wachten (gendernormen).

• Leerlingen onderkennen het belang van ‘kunnen zijn wie je bent’ en respecteren de integriteit van anderen.

• Leerlingen onderkennen dat alle vormen van discri-minatie en negatieve reacties op basis van seksuele oriëntatie en genderidentiteit risico’s met zich mee-brengen voor de geestelijke en fysieke gezondheid van de mensen om wie het gaat.

• Leerlingen onderkennen dat er verschillende manie-ren zijn om met homoseksuele en biseksuele gevoe-lens om te gaan, afhankelijk van hoe de omgeving reageert.

• Leerlingen onderkennen dat homoseksualiteit in alle culturen voorkomt.

• Leerlingen geven aan andere jongeren te res-pecteren, ongeacht hun seksuele oriëntatie of genderidentiteit.

Vaardigheden• Leerlingen kunnen aangeven welke acties zij kunnen

ondernemen bij respectloze uitingen ten opzichte van LHBT-jongeren en discriminatie (op grond van seksuele oriëntatie).

Benodigdheden• Kaartjes met vragen (zie bijlage)• Werkblad bij filmpje ‘Coming-out’• Filmpje ‘Coming-out’ (op www.lesgevenindeliefde.nl en

www.langlevedeliefde.nl onder extra modules)• Informatieblad voor leerlingen: ‘Veelgestelde vragen over

homoseksualiteit’

Les seksuele diversiteit


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel3Voorbereiding• Bekijk het filmpje ‘Coming-out’, lees de informatie in deze

lesbrief en het informatieblad voor leerlingen.• Zorg voor een beamer (filmpje ‘Coming-out’).• Plak de voorkant en achterkant van de vier werkbladen van

het kaartjesspel tegen elkaar en knip de 32 (4x8) kaartjes. Plastificeer/lamineer de kaartjes eventueel.

• Maak voor alle leerlingen kopieën van het informatieblad ‘Veelgestelde vragen over homoseksualiteit’ en het invul-werkblad ‘Coming-out’

• Wil je weten hoe andere docenten met het onder-werp homoseksualiteit omgaan? Kijk op: www.lesgevenindeliefde.nl.

• Flappen en post-its (voor associatiespel).

Opzet van de lesInleiden van de les1 Inleiding les.2 Welke LHBT mensen ken je?3 Associaties bij homoseksualiteit en heteroseksualiteit.4 Kaartjesspel. 5 Uitdelen informatieblad ‘Veelgestelde vragen over

homoseksualiteit’.6 Kijken filmpje ‘Coming-out’ (filmpje eventueel twee

keer laten zien).7 Invullen werkblad ‘Coming-out’.8 Bespreken werkblad ‘Coming-out’.9 Afsluiten van de les. J Meegeven ‘Veelgestelde vragen over

homoseksualiteit’.

DuurDeze les duurt in principe 50 minuten. Ervaring leert dat het onderwerp veel gespreksstof oplevert. Plan daarom voor de zekerheid twee lessen in.

Uitwerking van de les 1. Inleiden les Vertel in uw eigen woorden dat deze les gaat over seksuele diversiteit. Homoseksualiteit hoort daar bij. Op de dvd ‘Lang Leve de Liefde, aflevering 1’ vertelt Anderson dat hij homo is en Erin dat zij op meisjes valt. In het leerlingenmagazine (pag. 4) vertelt Oscar dat hij al een tijdje wist dat hij homo was, maar het niet durfde te vertellen omdat hij bang was voor negatieve reacties. Er waren veel vragen en opmerkingen in de klas. Daarom gaan we in deze les dieper in op hoe dat bij andere jongeren is gegaan.

LET WEL:Seksuele diversiteit roept verschillende associaties op. Voor leerlingen is dit in eerste instantie de associatie met seks, erotiek en seksuele voorlichting. Een goede introductie is nodig om de aandacht ook te richten op identiteit en diversi-teit en persoonlijke en maatschappelijke acceptatie.

Voorkom te allen tijde dat jongeren aan het einde van de les naar huis gaan met een versterkt beeld van stereo-typen en een wij-zijgevoel. Dit is buitengewoon contra-productief voor het stimuleren van de acceptatie van seksuele diversiteit en genderdiversiteit.

Moedig leerlingen daarom niet aan om allerlei negatieve opmerkingen te maken over LHBT’s. Deze meningen kunnen de rest van de klas beïnvloeden in het denken over LHBT. Wanneer in een klasgesprek leerlingen anti-homomeningen uiten, kan dit de houding van andere leerlingen ten aanzien van homoseksualiteit verslechteren. Het uitdragen van posi-tieve geluiden over homoseksualiteit en het versterken van een positieve sociale norm heeft meer effect dan het bevor-deren van een gesprek waarbij allerlei negatieve meningen worden geuit.


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel3 2. Welke LHBT’s ken je? Geef enkele voorbeelden van lesbische, homoseksuele en biseksuele mensen of transgenders die u kent (persoonlijk, uit de media of uit de lijst hieronder). Mensen die er openlijk voor uitkomen dat ze dat zijn. Neem zowel mensen die voldoen aan het zogenaamde stereotype beeld als mensen die er niet aan voldoen en mensen die als persoon een beetje wel en een beetje niet voldoen aan het stereotype beeld. Waarom deze keuze? • Leerlingen krijgen een beeld van de diversiteit van LHBT’s.• Vaak weten leerlingen in eerst instantie vooral voorbeelden

van opvallende (media) figuren te noemen, bijvoorbeeld omdat die persoon zich stereotiep gedraagt of er openlijk voor uit komt. Het ontkrachten van stereotypen is meestal erg moeilijk. Het risico bestaat dat stereotypen herhaald worden waardoor deze stereotypen sterker worden.

• Als er alleen maar LHBT’s worden geïntroduceerd die niet voldoen aan het stereotype beeld, dan worden ze gezien als ‘geen echte homo’s’.

Vraag leerlingen welke LHBT’s ze kennen Vaak weten leerlingen in eerste instantie vooral voorbeelden van opvallende (media) figuren te noemen, bijvoorbeeld omdat die persoon zich stereotiep gedraagt. Na wat langer nadenken komen er ook wel wat minder opvallende voor-beelden, of voorbeelden van mensen die wat dichterbij staan dan iemand uit de media. Meestal weten leerlingen meer homoseksuele mannen dan lesbische vrouwen te noemen. Vraag leerlingen of ze homoseksuele mannen/jongens of vrouwen/meisjes kennen uit hun woonomgeving, familie, kennissenkring.

Bekende Nederlandse LHBT’sEen kleine greep uit de grote groep bekende Nederlandse LHBT’s die uit de kast zijn/open zijn over hun seksuele voorkeur:Ferry Doedens (acteur in GTST), Julia van der Toorn (zangeres), Jamai Loman (zanger, musicalster), Ewout Genemans (tv producent, presentator, zanger, acteur), Jeffrey Wammes (turner), Douwe Bob (singer, song-writer), Jackson Everon Hooi (acteur), Patrick Martens (acteur, presentator), Leona Philippo (singer, songwri-ter), Winfried Baijens (journalist, presentator), Ron Link (zanger, musicalacteur), Tim den Besten (tv program-mamaker), Nicolaas Veul (tv programmamaker), Paul de Leeuw (presentator), Gordon (zanger), Carlo Boszhard (presentator), Rik van Westelaken (presentator, NOS journaal), Sipke Jan Bousema (presentator), Barry Paf (dj Radio 538), Paul Groot (Koefnoen), Barbara Barend (sportverslaggeefster), Dominique van der Heyde (tv presentator), Claudia de Breij (cabaretière), Cornald Maas (presentator), Wouter Hamel (zanger), Freek Bartels (musicalacteur, zanger), Hans Klok (illusionist, goochelaar), Ellie Lust (politiewoordvoerder A’dam), Wesley Garden (ex voetballer), Marieke Wijsman (schaatsster), Nashim Jansen (imam), Dustin Burggraaf (Dominee), Theo Koster (Pastoor), Mushin Hendricks (imam), Raffäela Paton (zangeres), Peter van der Vorst (presentator), Mirella van Markus (presentator), Mike Starink (presentator), Miljuschka Witzenhausen (vj), Marilyn Agliotti (hockeyster), Marc-Marie Huijbregts (acteur, cabaretière), Sara Kroos (cabaretière), Shary-An Nivllac (zangeres), Albert Verlinde (presentator), Andre van Duin (komiek). Minister de Jager (Ministerie van Financiën, kabinet Rutte 1, 2010-2012, CDA), Maartje Paumen (hockeyster), Bernard Broekman (tophand-baller), Annet de Jong (schrijfster), Johan Kenkhuis (zwemmer), Kim Lammers (hockeyster), Jeroen Kijk in de Vegte (presentator), Carlien Dikse van den Heuvel (hockeyster), Carry Slee (schrijfster), Danny Rook (tv presentator), Frédérique Spigt (zangeres), Geert Hoes (acteur), Gerard Joling (zanger, presentator), Harm Edens (radio en tv presentator), Erwin Olaf (fotograaf), Raymi Sambo (Curaçaose ambassadeur van Gay Pride Amsterdam), Maik de Boer (stylist, tv presentator).


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel3Bekende vloggers (social media) LHBT’s Veel jongeren volgen vloggers op internet via sociale media als YouTube, Instagram, Twitter of Facebook. De volgende online persoonlijkheden/online influencers zijn openlijk LHBT: • Furtjuh (Rutger Vink)

www.youtube.com/user/Furtjuh • Nanne Meijer

www.youtube.com/user/MeijerNanne• Ericos (Eric van Tok)

www.youtube.com/user/ericos• EverythingTim (Tim Bunink)

www.youtube.com/user/everythingtim• Ferry de Ruiter

www.youtube.com/user/ferryderuiter • Ikvrouwvanjou (Joyce & Scarlet)

www.youtube.com/user/Ikvrouwvanjou• Marije van den Berg

www.youtube.com/user/AllesvanMarije • Linda de Munck

www.youtube.com/user/Decorationn2 Meer info: www.homogeschiedenis.nl

Waar denk je aan bij heteroseksualiteit en homoseksualiteit?Werkwijze • Hang twee flappen op. Teken een cirkel op de flappen en schrijf hierin op flap 1 het woord homoseksualiteit en op flap 2 het woord heterosek-sualiteit. Elke leerling krijgt 2 x 3 post-its en schrijft daarop (viltstift) een opmerking die hem/haar te binnen schiet bij het woord homoseksualiteit en heteroseksualiteit. Waar denk je aan? Wat hoort daar bij?

Leerlingen vinden het moeilijk om meer voorbeelden over homoseksualiteit te bedenken dan het idee van ‘man-man, en ‘vrouw-vrouw’. Om te voorkomen dat leerlingen alleen man-man, vrouw-vrouw noemen, kunt u bijvoorbeeld aangeven dat ze kunnen denken aan: de rol van liefde, uitgaan, accep-tatie, zichtbaarheid, enzovoort. • De post-its worden om de cirkel geplakt. • Na 5 minuten leest de docent de associaties hardop voor.

Het valt dan waarschijnlijk al op dat veel vragen en opmer-kingen elkaar overlappen.

• Rubriceer de post-its in categorieën.

OpmerkingenDuidelijk zal worden dat de meeste associaties die worden genoemd voor zowel hetero’s als homo’s, voor zowel hetero-seksuele als homoseksuele relaties gelden. In beide relatie-vormen gaat het om liefde, verliefdheid, elkaar helpen, intimi-teit, samen dingen doen, uitgaan, vertrouwen en natuurlijk seks. Belangrijk is dat leerlingen inzien dat homoseksuele relaties niet anders zijn dan heteroseksuele relaties.

MediaAls de beeldvorming van leerlingen over homoseksualiteit alleen gebaseerd is op mediabeelden van extravagante demonstraties, dan is relativering en een uitleg over de diver-siteit in homoseksuele leefstijlen van belang. Verwijs terug naar persoonlijke voorbeelden en naar mensen in de sociale omgeving van jongeren.

TaalgebruikIn sommige culturen en talen bestaat er geen woord voor ‘homoseksualiteit’ als uitdrukking voor iemands seksuele identiteit. De woorden voor homoseksueel gedrag die wel gebruikt worden, zijn vaak negatief geladen of scheldwoor-den. En soms zelfs een synoniem voor perversie, pedosek-sualiteit of verkrachting. Het spreekt vanzelf dat u eventuele misverstanden moet rechtzetten en denigrerend taalgebruik moet voorkomen (zie ook pag. 8-9).


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel3StereotypenMogelijk noemen de leerlingen de volgende stereotype beelden van homo’s: vrouwelijk, meisjesachtig, kleding, bewegingen (slap handje, heupwiegen, nichterig lopen), hoge stem, modebewust. Bij lesbiennes: mannelijk(er), meer als een jongen, rock, kort haar, meer zelfverzekerd. Als dit gebeurt, stel dan de volgende drie vragen:

• Vraag leerlingen dan welke stereotypen voor heteromannen en heterovrouwen gelden. Bijvoorbeeld: houden alle man-nen van voetbal, auto’s enzovoort. En voor heteroseksuele vrouwen: houden alle vrouwen van winkelen, verzorgende beroepen en roze? Leerlingen weten dat deze stereotypen niet voor iedereen gelden.

• Vraag leerlingen ook hoe het komt dat die vooroordelen blijven bestaan. De meeste stereotypen over homo’s, lesbi-ennes en biseksuelen kloppen namelijk niet in de praktijk. Meestal ontdekken leerlingen dat pas als ze (meer) mensen kennen die homo, lesbisch of bi zijn. Dan blijken er heel wat ‘niet-verwijfde’ homo’s te zijn, zeer vrouwelijke lesbiennes met lang haar en biseksuelen die heel goed weten wat ze willen.

• Stel de vraag, wat er mis mee is als een jongen of meisje zogenaamd anders is, zich anders gedraagt, zich anders kleedt dan wat de (hetero)norm is, dan wat de meeste mensen/jongeren doen. Hoe belangrijk is het dat je jezelf kunt zijn?

Mannelijk/vrouwelijkWaarschijnlijk heeft het merendeel van de belangrijkste ste-reotypen die leerlingen over homo’s en lesbiennes noemen betrekking op gendernonconformisme (‘je niet als een echte jongen of meisje gedragen’). Met dit gendernonconformisme hebben ze moeite.

Het is belangrijk dat er over gendernonconform-zijn geen negatief oordeel komt, maar dat dit positief wordt gelabeld, als authentiek gedrag. Bijvoorbeeld: als je als jongen op bal-let durft of van mode houdt en als je als meisje van voetbal en gamen houdt, ben je eigenlijk pas echt ‘stoer’ want je durft jezelf te zijn. Je bent een jongen die niet bang is voor zijn vrouwelijke kant of een meisje dat niet bang is voor haar mannelijke kant.Overigens beschouwen veel meer LHBT-jongeren dan hetero jongeren zichzelf als gendernonconform.

TipWanneer de groep groot is of u de tijdsduur van deze

werkvorm wilt beperken, kunt u ervoor kiezen om de post-its te laten invullen in groepjes van twee of drie leerlingen. Dit heeft als voordeel dat leerlingen nadrukkelijk van gedachten kunnen wisselen over hun keuze.

3. Kaartjesspel Veel leerlingen vinden het lastig om in de klas vragen te stellen over seks en seksuele diversiteit. Door iets te vragen, geven ze zich bloot of laten ze zien dat ze iets niet weten. Ze kunnen bang zijn uitgelachen te worden. Daarom worden veel vragen over seks niet gesteld. Om leerlingen toch met vragen naar voren te laten komen, kan het kaartjesspel goed werken. Leerlingen hoeven daarbij niet rechtstreeks hun eigen vragen in te brengen; ze kunnen op een niet-bedrei-gende manier informatie en meningen uitwisselen.

Werkwijze• De stapel kaartjes ligt ondersteboven in het midden van de

kring/voor de klas. Leg de spelregels uit.• Het is het leukst om het kaartjesspel in een kring te spelen,

dan kan er gemakkelijk met elkaar worden gepraat.• Vertel dat u een aantal kaartjes hebt met vragen van jonge-

ren over homoseksualiteit.• Een leerling die wil, pakt van de stapel het bovenste kaartje.

Hij of zij leest de uitspraak in stilte.• Als de leerling een kaartje niet kan of wil beantwoorden,

wordt het kaartje onder in de stapel geschoven. De vraag blijft dan geheim. De leerling mag dan een nieuw boven-ste kaartje pakken. Ook dat mag weer in de stapel worden gestopt. Het derde kaartje is een must: daar moet de leer-ling antwoord geven op de vraag.

• Wanneer de leerling antwoord wil geven op de vraag, kan hij of zij gaan zitten en wordt het kaartje voorgelezen en de vraag beantwoord.

• Een kaartje dat behandeld is, komt op de stapel afgewerkte kaartjes.

• De andere leerlingen kunnen desgewenst kort iets toevoegen.

• Het spel is voorbij als alle kaartjes op zijn of als de tijd op is.• Merkt u dat er verzadiging optreedt? Dan kunt u het beste

stoppen.• Vraag leerlingen welke informatie nieuw voor ze was.

Aandachtspunten• Bij gevoelige onderwerpen als seksualiteit/seksuele

diversiteit is het belangrijk dat de leerlingen vrij kunnen beslissen of ze de vraag beantwoorden.

• Op deze manier kunnen leerlingen veilig discussiëren en hebben ze de mogelijkheid persoonlijke ervaringen af te schermen.

• Het gaat er niet om dat leerlingen in een zo’n hoog mogelijk tempo zoveel mogelijk kaartjes afwerken. De bedoeling van de kaartjes is gesprekken in gang te zetten waarbij leerlingen zich betrokken voelen.

• Let op de lichaamstaal van leerlingen. Hoe reageert men op elkaar? Hoe ziet u of iemand zich ongemak-kelijk voelt.


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel3Alternatieven• Om te voorkomen dat het spel te lang duurt, of als een

leerling het eng vindt een vraag voor de klas te beant-woorden, kan een leerling in plaats van twee keer een vraag weigeren, de vraag aan de klas stellen. Zo wordt de vraag toch behandeld en wordt de angst om voor de klas een ‘fout’ antwoord te geven, weggenomen.

• De docent kan de vragen voor de klas stellen. Leerlingen turven hoeveel vragen zij goed hebben. Diegene met de meeste goede antwoorden, is de winnaar.

4. Uitdelen informatieblad ‘Veelgestelde vragen over homoseksualiteit’ Dit informatieblad bevat de vragen van het kaartjesspel met de antwoorden. Leerlingen kunnen dit blad nog eens nalezen of gebruiken bij de volgende opdracht.

AandachtspuntenOp het infoblad worden percentages genoemd. Mogelijk is dit voor sommige leerlingen te abstract. U kunt dit begrij-pelijker maken door de percentages te ‘vertalen‘ naar de school- of klassituatie. Bijvoorbeeld door het te verwoorden als ‘Eén van de tien uit deze klas…..’. Mogelijk is het infoblad voor vmbo-leerlingen te lang en minder geschikt om zelfstandig te lezen.

Alternatieven• Maak een selectie uit de vragen van het infoblad en neem

deze met de klas door. Om de beurt leest een leerling een vraag met bijbehorend antwoord hardop voor.

• Knip de vragen van het infoblad apart van de antwoorden. Laat de leerlingen de juiste vragen en antwoorden bij elkaar zoeken.

5. Kijken filmpje ‘Coming-out’ Op de docentensite www.lesgevenindeliefde.nl staat het filmpje ‘Coming-out’ (3.35 minuten). Verschillende jongeren - homoseksueel, lesbisch en biseksueel - vertellen over hun coming-out, aan wie ze het hebben verteld, hoe ze dat heb-ben gedaan en hoe de reacties van de omgeving (ouders en vrienden) waren.

• Geef leerlingen het werkblad ‘Coming-out‘ en laat ze de vragen lezen voordat ze het filmpje bekijken. Zo gaan leer-lingen gericht kijken en is het beantwoorden van de vragen na het zien van het filmpje gemakkelijker.

• Leerlingen bekijken het filmpje ‘Coming-out’. In korte tijd wordt er veel informatie in het filmpje gegeven. Daarom kunt u het filmpje eventueel nog een keer laten zien.

6. Invullen werkblad ‘Coming-out’ SuggestieU kunt ervoor kiezen het werkblad individueel of in tweetallen te laten invullen.

AandachtspuntSoms hebben leerlingen moeite met het beantwoorden van de vragen 5 t/m 8 van het werkblad. U kunt er daarom voor kiezen deze vragen niet individueel te laten beantwoorden maar klassikaal te bespreken.

7. Bespreken werkblad ‘Coming-out’ Bespreek klassikaal wat de leerlingen hebben ingevuld.Het filmpje bevat verschillende typen reacties. Manieren waarop jongeren ontdekt hebben dat ze homo, lesbisch of bi zijn?• Meisje: ‘Ik liep meer warm voor vrouwelijke filmsterren.’• Jongen: ‘Als ik op straat naar een meisje keek, dacht ik:

dat wordt niks.’

Hoe aan ouders verteld dat ze homo, lesbisch of bi zijn? • Naar ouders gestapt: ‘Mama ik moet je wat vertellen:

ik val op jongens’.• Tv uitgezet en aan ouders verteld: ‘Ik moet jullie wat

vertellen, ik ben homo/ik val op meisjes.’

Reacties van ouders?• Zal wel een fase in je leven zijn.• Het zijn de hormonen. • Wisten we al, fijn voor je. • Dachten we al. Heel goed dat je het vertelt. • Niet verteld aan (islamitische) ouders omdat die er heel

veel moeite mee zouden hebben. • Vader sloeg dicht, werd boos, daarna lang niet meer

met elkaar gesproken.


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel3Een van de jongens heeft niet aan zijn ouders verteld dat hij op jongens valt, terwijl iedereen het verder weet. Wat vind je daarvan? Zouden zijn ouders toch een vermoeden hebben? Welke tips zou je deze jongen geven?

Reacties vrienden/leerlingen op school?• Wisten we al, hadden we wel verwacht.• Wel even wennen, leuk voor je.

Aan het einde van het filmpje vertelt een meisje ‘Je ontdekt wie je echte vrienden zijn. Niet iedereen zal zo positief zijn’. Laat leerlingen reageren op deze uitspraak.

Aandachtspunten en extra vragen• Sommige leerlingen zullen afleveringen van het tv-pro-

gramma ‘Uit de kast’ van Arie Boomsma hebben gezien. U kunt vragen hoe verschillend de familie en vrienden van de hoofdpersoon in de uitzendingen reageerden als de hoofdpersoon vertelde dat hij/zij homo/lesbisch is.

• Kan een homoseksuele jongen of lesbisch meisje in de klas of op school zonder problemen ervoor uitkomen? Waarom wel/niet?

• Zo niet: wat vinden leerlingen daarvan dat iemand zich niet veilig genoeg voelt om op school/in de klas te vertellen dat hij zij op iemand van het eigen geslacht valt? Hoe moet dat zijn voor die persoon?

• Wat kun je doen als je ziet dat iemand gepest wordt van-wege zijn/haar seksuele geaardheid? Of als iemand ‘anders‘ is dan de meeste jongeren in de klas?

Doorvragen• Gebeurt dat ook in het echt: opkomen voor iemand?

Zo nee, waarom niet?• Wat is pesten? (Iemand negeren, buitensluiten, uitschelden,

opmerkingen maken, cyberpesten.)• Hoe zal een homojongere die gepest wordt zich voelen?

(Onzeker, eenzaam, verdrietig, depressief, angstig, niet geaccepteerd hoe hij/zij is.)

• Hoe zou jij je voelen als jij in de schoenen zou staan van zo’n jongere?

• Hoe zal een jongere zich voelen als hij/zij het wel kan vertel-len? (Zichzelf kunnen zijn, zelfrespect, geen geheim leven meer leiden en geen angst meer voor ontdekking, gemak-kelijker in contact kunnen komen met andere homojongeren, misschien verkering/een relatie, vrolijker.)

• Hoe denk je dat die persoon zich voelt als jij het voor hem/haar opneemt?

Mogelijke manieren van helpen bij pesten1 Kom met zijn allen op voor die persoon (steun verzamelen). 2 Vraag hulp aan iemand die je vertrouwt (docent, mentor,

vriend(in), ouders).

Hoe kun je een vriend/vriendin steunen bij het uit de kast komen?Erover praten, meegaan als die persoon het bijvoorbeeld aan zijn/haar ouders wil vertellen, meehelpen met betrouwbare informatie zoeken en hulp inschakelen van anderen, mis-schien meegaan naar een homo uitgaansgelegenheid.


Lesbrief Seksuele diversiteit Deel3Je kunt je vriend (in) ook steunen als hij/zij ervoor kiest in de kast te blijven, bijvoorbeeld een luisterend oor bieden, vertrouwelijk omgaan met de situatie, niet doorvertellen, niet roddelen etc.

Wat kan iemand zelf doen die gepest wordt en/of uit de kast zou willen komen?• Steun vragen. • Hoe doe je dat?

8. Afsluiten van de les Leerlingen krijgen de opdracht één vraag in de vragendoos te doen. Hierdoor krijgen leerlingen die te verlegen zijn om in de klas een vraag te stellen en niet als enige een vraag in de doos willen doen, de kans om alsnog hun vraag anoniem te stellen.

• Vraag aan de leerlingen wat ze van de les vonden.• Wijs leerlingen op de ervaringsverhalen van jongeren over

omgaan met homoseksualiteit in diverse culturen, op de website www.sense.info.

• Zeg ook dat ze altijd bij u terecht kunnen als ze nog vragen hebben.

9. Meegeven ‘Veelgestelde vragen over homoseksualiteit’ Eventueel laat u het nummer ‘Born this way’ van Lady Gaga horen. In dit nummer drukt ze haar respect uit voor ieder-een, ongeacht hun seksuele voorkeur. Ze geeft iedereen die over zichzelf twijfelt een positief gevoel (Lady Gaga is zelf biseksueel).

No matter gay, straight or bi,Lesbian, transgender life

I’m on the right track, babyI was born to survive

No matter black, white or beigeChula or orient made

I’m on the right track, babyI was born to be brave

I am beautiful in my wayCause God makes no mistakesI’m on the right track, baby

I was born this wayUit: ‘Born this way’, Lady Gaga

De tekst van het volledige nummer vindt u via www.langlevedeliefde.nl of www.lesgevenindeliefde.nl

Tip In samenwerking met het vak Engels kunnen leerlingen

de tekst zelf vertalen.



Voor deze lesbrief zijn onderstaande boeken, artikelen en websites geraadpleegd. • Azough,R., Poelman J., Meijer S. (2007), Jongeren,

seks en islam, een verkenning onder jongeren van

Marokkaanse en Turkse afkomst. Amsterdam:

Soa Aids Nederland.

• Bakker, F., Vanwesenbeek, I. van.(2006),

Seksuele gezondheid in Nederland. Utrecht:

RNG studies, nr.9.

• Bergen, D.D. van, Van Lisdonk, J. (2010), Psychisch

welbevinden en zelfacceptatie van homojongeren,

in: Keuzenkamp, S. (red). Steeds gewoner, nooit

gewoon. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau.

• Bergen, D. van., Felten, H, Bos, H. Schuyf, J.

Antipest-aanpak kan niet zonder oog voor homo-

intolerantie.

www.socialevraagstukken.nl/site/2013/06/25/

• Beusekom, G., van, Collier, K, Bos, H., Sandfort,

T.(2014). Een literatuurstudie naar de psychoso-

ciale uitkomsten van negatieve bejegening door

leeftijdgenoten gerelateerd aan de seksuele

oriëntatie of genderidentiteit/expresssie van

jongeren. In: Tijdschrift voor Seksuologie, 38-2,

49- 58.

• Braams, L., Bos, H. (2014). Gendernonconformiteit,

stigmatisering en psychologisch welzijn van

Nederlandse lesbische, homoseksuele en bisek-

suele jongeren. In: Tijdschrift voor Seksuologie,

38-2, 86 – 95.

• Bron, J., Loenen, S., Haverkamp, M., Vliet, E., van

(2015). Seksualiteit en seksuele diversiteit in de

kerndoelen, een leerplanvoorstel en voorbeeld-

lesmateriaal. SLO, Enschede.

• Felten, H., Boote, M. (2015). ‘Kwetsbare LHBT-

jongeren op school‘, info en tips voor leerlingen-

begeleiders en mentoren. Movisie. Utrecht.

• Bucx F, Sman, .F, van der., Jalvingh, C.(2014).

Anders in de klas. Evaluatie van de pilot Sociale

veiligheid LHBT-jongeren op school. Den Haag:

Sociaal en Cultureel Planbureau.

• Cense, M.& Van Dijk, L. van (2011), Homojongeren

over seks en grenzen. Utrecht: Rutgers WPF.

• Dankmeijer, P. (2010). Veiligheid en seksuele diver-

siteit in het voortgezet onderwijs. Movisie, Utrecht.

• Dankmeijer, P. (2010). Mietjes moeten we niet:

stereotypen over gender en seksuele diversiteit

onder jongeren en homo’s, lesbiennes en bisek-

suelen in Nederland. Amsterdam, Edudivers.

• Doorduin, T. & Lee L.van (2013), Gaat het ook

over mij? de behoeften van LHBT-jongeren aan

informatie en hulpverlening rondom seksuele

gezondheid. Utrecht: Rutgers WPF.

• Felten, H., Van Hoof, J., & Schuyf, J. (2010), ‘Wees

jezelf, maar wees niet anders’; hetero jongeren

over homo- en biseksualiteit in: Keuzenkamp,

S. (red). (2010) Steeds gewoner, nooit gewoon.

Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

• Felten, H. (2013), Kijk jij al door een roze bril? Roze

handboekje voor sociaal werkers. Utrecht: Movisie.

• Felten., H., Boote, M. en Schuyf, J. (2012) Ik wou

dat ik dood was. 10 vragen van professionals over

suïcidepreventie onder lesbische-, homo-, bi- en

transgenderjongeren. Movisie, Utrecht.

• Felten, H., Maliepaard, E. (2015). Biseksualiteit: 10

keer vraag en antwoord, Uitgave van Movisie en

Landelijk Netwerk Biseksualiteit (LNBi).

• Felten, H., Boote, M. (2015). ‘Kwetsbare LHBT-

jongeren op school‘, info en tips voor leerlingen-

begeleiders en mentoren. Movisie. Utrecht.

• Felten., H., Emmen, M. en Keuzenkamp, S.(2015)

Do the right thing. De plausibiiteit van interven-

ties voor vergroting van acceptatie van homosek-

sualiteit. Movisie, Utrecht.

• Dankmeijer, P., Bron, J. (2014). Gewoon DOEN:

Een handreiking voor leraren en uitgevers

over de integratie van seksuele diversiteit in

leermiddelen en in pedagogisch handelen.

Amsterdam: EduDivers/Expertisecentrum voor

Leerplanontwikkeling SLO.

• Graaf, H.,de, Kruijer, H., Acker, J.van, & Meijer, S.

(2012), Seks onder je 25ste. Seksuele gezondheid

van jongeren in Nederland anno 2012. Utrecht:

Rutgers WPF/Soa Aids Nederland.

• Keuzenkamp, S. (red). (2010), Gewoon anders,.

Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland.

Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

• Kedde, H. e.a. (2009), Een kwestie van persoonlijk-

heid? Aandacht voor homoseksualiteit in het voort-

gezet onderwijs. Utrecht: Rutgers Nisso Groep.

• Kuyper, L. (2012), ‘Transgenders in Nederland:

prevalentie en attitudes‘ in: Tijdschrift voor

Seksuologie (2012), 36-2, 129-135.

• Kuyper, L. (2015), Jongeren en seksuele oriëntatie.

Ervaringen van en opvattingen over lesbische,

homoseksuele, biseksuele en heteroseksu-

ele jongeren. Den Haag: Sociaal en Cultureel

Planbureau.

• Kuyper, L. (2015), Wel trouwen, niet zoenen.

De houding van de Nederlandse bevolking

tegenover lesbische, homoseksuele, biseksuele

en transgender personen. Den Haag: Sociaal en

Cultureel Planbureau.

• Kuyper, L, Bos H. (2014). Lesbische, homosek-

suele en biseksuele jongeren in Nederland en

Vlaanderen. In: Tijdschrift voor Seksuologie,

38-2, 47-58.

• Lisdonk, J. van & Kooiman, N. (2012), ‘Biseksualiteit:

vele gezichten en tegelijkertijd onzichtbaar’ in:

Keuzenkamp, S. (red). Niet te ver uit de kast. Den

Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

• Lisdonk, J.van (2014). Leven met intersekse/dsd

Een verkennend onderzoek naar de leefsituatie

van personen met intersekse/dsd. Den Haag:

Sociaal en Cultureel Planbureau.

• Mevissen, F. (2013). Lang Leve de Liefde.

Bovenbouw HAVO / VWO. Universiteit Maastricht.

• Roos S., de, Kuyper, L., Iedema, J. (2014). ‘Ik vind

het vies als twee jongens met elkaar zoenen.’

Houding ten opzichte van lesbisch, homoseksuele

en biseksuele jongeren onder Nederlandse

scholieren. In: Tijdschrift voor Seksuologie,

38-2, 58 – 68.

• Rossenberg S. (2013). LHBTI-kinderen in

Nederland. Rapportage over de leefwereld en

rechten van een vergeten groep kwetsbare

kinderen. COC Nederland.

• Rutgers WPF (2013). Wat maakt het verschil?

Diversiteit in de seksuele gezondheid van LHBT’s.

Een verkenning. Utrecht: Rutgers

• Sijbers, R., Fettelaar, D., Wit, W. de., Mooij, T.

(2014). Sociale Veiligheid in en rond scholen 2006

– 2014 (2014), Voortgezet (Speciaal) Onderwijs.

ITS, Radbout Uinversiteit Nijmegen.

• Vermey, K., de Graaf H., Bakker, B.H.W. Verschillen

in seksuele (on) gezondheid tussen homo-hetero-

en biseksuele jongeren. In: Tijdschrift voor

Seksuologie (2014), 38-2, 77- 86.

• Website www.sense.info. Redactie website: Soa

Aids Nederland en Rutgers .

• Website www.allesovergay.nl, 100 vragen over

homoseksualiteit. Website van COC Nederland,

gebaseerd op het boek 100 vragen over homo-

seksualiteit van M.Hermans en V.Vermeer.

• Website www.movisie.nl

• Website www.schoolenveiligheid.nl

• Website www.edudivers.nl

Bronnen

Colofon De lesbrief Seksuele diversiteit en genderdiversiteit is een product van Soa Aids Nederland in samenwerking met Rutgers.

Inhoud Jos Poelman, Suzanne Meijer & Koenraad Vermey, Soa Aids Nederland

Redactie Annemies Gort

Grafisch ontwerp Ontwerphaven, Suzanne Hertogs en Anne de Laat

Fotografie Yvonne Brandwijk

Druk Boom Verwey

Productie Alice Verleun, Soa Aids Nederland

Mogelijk gemaakt door RIVM/ CIB

Downloaden www.lesgevenindeliefde.nl of www.langlevedeliefde.nl

Deze lesbrief is een verdiepingsles bij het lespakket Lang Leve de Liefde en is bedoeld voor gebruik in de onderbouw van vmbo/havo/vwo.

Met dank aanLisette Schutte, Soa Aids Nederland | Ineke van der Vlugt, Rutgers | Bouko Bakker, Rutgers | Jantine van Lisdonk, Rutgers | Hanneke Felten, Movisie | Peter Dankmeijer, EduDivers | Marinus Schouten, Stichting School&Veiligheid | Yodit Jacob, Pharos | Jacqueline Mulders, Pharos | en docenten waaronder: Sam Meerhoff, Lyceum Sancta Maria, Haarlem | Susan Romeijn, OSG de Hogeberg, Den Burg-Texel | Leen van Duivendijk, Scheldemond College, Vlissingen | Geert Verwijmeren, Theresialyceum, Tilburg | Harold van Essen, Aloysiuscollege, Den Haag | Bart Ongering, Meester Bart

Eerste uitgave, december 2013Tweede, herziene uitgave juli 2016 © Soa Aids Nederland, Amsterdam

Lang Leve de Liefde - Soa Aids Nederland · Het RIVM Gezond Leven heeft deze lesbrief Seksuele...

Documents

Transcript of Lang Leve de Liefde - Soa Aids Nederland · Het RIVM Gezond Leven heeft deze lesbrief Seksuele...