Landschapscontactdag 2013

Heide, bos en varkensLandbouw en landschap in het Bulskampveld (sinds 1750)

Achtste Landschapscontactdag, Melsele, 4 oktober 2013

Brecht Demasure (CAG)Yves Segers (CAG & ICAG, KU Leuven)

Inhoudsopgave• Opzet• Landbouw, landgebruik en landschap in het Bulskampveld

• 1. Ontginning BKV in ME• 2. Een stabiel landschap (1300-1750)• 3. Ontginning BKV vanaf 1750• 4. Traditionele landbouw tot 1880• 5. Landbouw en landschap in transitie (1880-1950)• 6. Schakel in de voedselketen (1950-2010)

• Conclusie• Beknopte bibliografie

Opzet

Historische studie op vraag van provincie WVL Hoe evolueert BKV op vlak van landbouw en

landschap? Focus op landgebruik, lange termijn analyse Welke sporen nu nog zichtbaar? Oplijsting kennisbronnen Synthese kennis Suggesties verder onderzoek en (publieks)ontsluiting

Gebundeld in rapport (www.hetvirtueleland.be)

http://www.hetvirtueleland.be/

Situering Bulskampveld en de overige Vlaamse veldzones (ca. 1750)

Landbouw in het Bulskampveld

Een typisch beeld van het Landschapspark Bulskampveld: gaspeldoorn, varkensbedrijf, dreef en akker voor maïsteelt (Sint-Pietersveld)

1. Ontginning BKV in ME

Loofbos, heidevegetatie Toename bevolking ontginning: akkerland

rond dorpskernen Stimulans graven van Vlaanderen Abdijen Sint-Pieters, Sint-Baafs, Ter Doest 13de eeuw crisis: ontginningen vallen stil Kliplo, Hulstlo, Schuurlo…


Drieslagstelsel op kouters (buiten LSP BKV) Braak, wintergraan en zomergraan

Gerst als pioniersgewas voor ontginning Ontginning zowel akkerland als grasland

Gebruik heide en bos Brand- en sprokkelhout, afgestoken graszoden (plaggen),

gagel, weiden van vee, biezen (twijgen) voor bezems, stroperij

Ontstaan van vijvers voor zoetwatervis

2. Een stabiel landschap (1300-1750)

1350-1750: weinig ontginningen ondanks pogingen Oa Jezuïeten, verpachte hoeves, proosdij Hertsberge Verdere exploitatie visvijvers met karperteelt Invloed oorlogen

BKV: Veldgebied met veldvijvers omringd door bos en akkerland

Landgebruik BKV (1756)

Het Jezuiëtengoed was een belangrijke ontginningshoeve

3. Ontginning BKV vanaf 1750

Herstel en rust tijdens Oostenrijkse Periode Demografische groei vraag naar cultuurgrond Fiscale maatregelen om ontginningen interessant te maken

(ook na Maria-Theresia) Wetenschappelijke aanpak

Ontginningsmethode F. Werrebrouck Massale ontginning van heide naar akkerland en vooral

bosgrond BKV: 1500 ha bos in 1777, 6300 ha in 1861 Constructie- en sprokkelhout

3. Ontginning BKV vanaf 1750

Ontginning vanuit kastelen en kasteelhoeves onder impuls van grootgrondbezitters Wildenburg, Schuurlo, Reigerlo, Hooggoed… Lippensgoed (Malfait)

Ontstaan van dorpen en parochies als Hertsberge, Doomkerke, Sint-Maria-Aalter…

Ontginningsdreven zichtbaar in landschap Witte hoevetjes landarbeiders

Ontginningshoeves /gebouwen– Kastelen 18 Hoeve Gijselo 19 Nieuwendam 20 Proosdij van Hertsberge 21 Blauwhuiskasteel 22 Wildenburg 23 Hooggoed 24 Bakensgoed 25 Bogaerde 26 Groot Kerkegoed 27 Klein Kerkegoed 28 Schotsgoed 29 Colpaert/Lippensgoed 30 Bloemendalekasteel 31 Jezuïtengoed


Ontginningsgebieden1

28

2627

31

19

23

18

22

20

29

3

1316

9

24

Ontginningsgebieden1 Kliplo; 2 Hulstlo; 3 Schuurlo; 4 Reigerlo; 5 Sint-Pietersveld; 6 Vorte Bossen; 7 Slangebossen; 8 Rooiveld; 9 Kampveld; 10 Warande; 11 Varens; 12 Bruwaen; 13 Drie koningen; 14 Hooggoed; 15 Jezuïtengoed; 16 Nieuwenhove; 17 Vagevuur


1

2

4

5

14

67

12

8

17

1011

21

15

25

30

Ontginning BKV op Ferrariskaart (1771-7)





2

1 3

4

67

89

10511

12

13

14

15

16

17

20

19

31

18

2221 23

24

25

262728

29

30

Ontginning BKV op topografische kaart (2002)

Ontwikkeling boomkweeksector

Zanderige bodem en mild klimaat Link met kastelen en ontginningshoeves

Hoveniers zorgden voor onderhoud bos Boom- en tuinliefhebbers (botanici) Over baron de Serret: “…, has yielded a most healthful and luxuriant crop of

trees, many of them nine feet high in six years from the time being sown. Many others flourishing plantations of different ages, ornament this ground; extensive woods, also produced from the seed sown upon the pared and burned surface of the waste land, which is the most certain and usual process.” (Radcliff, 1819)

Familiebedrijven: van vader op zoon Vraag naar hout

4. Traditionele landbouw tot 1880

Bevolkingsgroei, versnippering van de grond, hoge pachtprijzen

Landbouwcrisis 1845-8 Misoogsten, voedselprijzen stegen, hongersnood, migratie VS

LT 1846 (BKV): verschillen inzake areaal akkerbouw, bos en heide

Akkerbouw: rogge (+ boekweit) en aardappelen Thomas Radcliff (1819) Weinig tarwe, belangrijk aandeel vlas Bremcultuur

Beernem Ruiselede Wingene Aalter WVL

Akkerbouw 50,0 61,8 47,0 58,2 62,4

Grasland 4,8 17,1 5,9 4,0 9,4

Boomkweek 2,9 2,3 1,5 2,4 1,3

Bos 33,5 17,7 36,4 27,2 19,1

Heide 3,7 0,2 5,9 1,5 3,5

Andere 5,1 1,0 3,4 6,6 4,4

Totaal 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Aandeel verschillende cultuurgronden in totaal landbouwareaal (1846)

Ferrariskaart (1771-1777) en Militaire kaart (1880)

5. Landbouw en landschap in transitie (1880-1950)

LT 1910 (BKV): overwicht akkerbouw maar sterke stijging van het areaal grasland Aandeel grasland neemt verder toe (1950) Rogge- en aardappelteelt primeert (70 % cultuurareaal), ook

haver belangrijk, terugval vlasteelt Bosareaal viel terug, boomkweek nam toe Pachtstructuur: 25 % rechtstreeks door boer uitgebaat <-> WVL:

slechts 15 % ‘Agricultural Invasion’ + stijgende vraag vlees en zuivel Rol oorlogen: o.a. ontbossing


Akkerbouw 59,3 68,3 61,1 62,4 65,2

Grasland 14,5 16,9 17,3 13,2 25,2

Boomkweek 1,3 0,2 0,3 0,3 0,1

Bos 17,8 5,6 15,6 20,9 3,6

Heide 0,0 3,5 3,1 0,3 2,0

Overige 6,5 5,5 2,7 2,9 3,9

Totaal areaal 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

In eigendom 32,1 21,4 25,1 28,5 14,9

Gepacht 67,9 78,6 74,9 71,5 85,1

Aandeel verschillende cultuurgronden in totaal landbouwareaal (1910)


Tarwe 1,0 4,0 2,4 0,3 13,4

Rogge 46,3 45,8 50,7 43,9 20,5

Haver 12,6 10,5 10,8 10,5 17,5

Graangewassen 60,2 60,7 64,6 55,1 54,6

Peulvruchten 0,0 0,1 0,2 0,1 4,2

Vlas 0,7 2,2 3,6 1,8 4,3

Nijverheidsgewassen 1,1 2,9 6,1 2,6 12,2

Voederbieten 5,7 6,4 5,6 7,2 7,0

Aardappelen 27,3 21,8 18,7 25,1 15,4

Knolgewassen 34,0 30,6 25,9 34,4 23,3

Klaver 4,2 5,5 2,6 5,6 5,0

Voedergewassen 4,6 5,7 3,2 7,8 5,7

AKKERBOUW 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Aandeel en samenstelling van enkele teelten in het areaal akkerbouw (1910)

5. Landbouw en landschap in transitie (1880-1950)

Sterke ontwikkeling veeteelt, vooral varkensteelt vb. aantal varkens 1910-1950 in Wingene: + 36 %

BKV pionier inzake zuivelproductie 1888: eerste coöperatieve melkerij in Oostkamp Oedelemse botermarkt

1910 1950

Paarden Runderen Varkens Schapen + Geiten

Paarden Runderen Varkens Schapen + Geiten

Beernem 162 2028 3719 729 257 2647 4350 321

Oostkamp 333 3184 5195 739 344 3447 5047 449

Ruiselede 292 3390 4055 672 353 3074 4724 448

Wingene 263 3359 5750 1063 469 4839 8983 373

Aardappelrooier uit de jaren 1920, Doomkerke (Collectie Provinciaal Museum Bulskampveld)

6. Schakel in de voedselketen (1950-2010)

15 mei-tellingen 1980 en 2010 (BKV) Areaal bouwland > grasland

Maïsteelt ging in BKV er sterk op vooruit (zowel maïskorrel als voedermaïs)

• Link met intensieve niet-grondgebonden veeteelt (mest) Tarwe voor het eerst belangrijker dan rogge Aardappelteelt blijft belangrijk Groenten in openlucht: verdubbeling areaal

1980 2010

Beernem Ruiselede Beernem Ruiselede

Bouwland Granen Tarwe 0,3 2,8 3,7 2,6

Rogge 2,2 1,8 - -

Gerst 6,4 9,2 0,1 0,1

Maïs - 3,3 11,1 9,4

Andere 1,5 1,5 0,9 0,2

Totaal 10,4 18,6 15,9 11,8

Nijverheidsgewassen - 0,2 0,0 0,5

Aardappelen 1,0 7,9 6,0 7,7

Peulvruchten - - - -

Voedergewassen Maïs 15,4 8,9 29,1 27,0

Andere 14,9 10,6 12,3 9,0

Totaal 30,4 19,5 41,3 36,1

Tuinbouwzaden - 0,0 - 1,1

Groenteteelt (open) 0,6 1,2 0,8 2,8

Sierteelt 0,0 0,0 0,1 -

Braakland 0,1 0,0 0,1 0,1

Totaal 42,5 47,4 64,2 64,1

Teelt vaste planten

Boomkwekerijen 1,0 0,6 0,6 1,8

Boomgaarden - 0,2 0,0 0,3

Andere - - 0,0 -

Totaal 1,0 0,8 0,6 2,1

Blijvend grasland 56,3 51,6 35,2 33,6

Serreteelt 0,1 0,0 0,0 0,1

Tuinen eigen gebruik 0,1 0,1 0,0 0,1

TOTAAL CULTUURAREAAL 100,0 100,0 100,0 100,0


Veeteelt nam zeer sterk toe in BKV ‘Varkensstal van Vlaanderen’ (Ruiselede en Wingene) Vb. Wingene 1950-80: aantal varkens x10 !! Vanaf 1980: pluimveesector: aantal vleeskippen stijgt enorm Runderteelt neemt ook toe, vooral gesitueerd in N-BKV

(historische link zuivelindustrie)

1980 2010

Beernem Ruiselede Wingene Beernem Ruiselede Wingene

Paarden 206 91 285 148 96 206

Runderen 17.913 7.341 16.118 14.433 6.460 14.504

Varkens 58.281 66.851 150.481 67.207 79.281 166.666

Schapen 511 148 395 860 115 288

Pluimvee 29.249 90.676 518.032 119.945 240.672 1.042.463

Leghennen 26.454 25.176 183.122 14.612 97.243 860.933

Vleeskippen 2.489 65.422 233.890 103.965 141.405 181.500

Geiten 70 23 60 11 12 23

TOTAAL 135.173 255.719 1.202.383 321.181 565.284 2.266.583

Veestapel in enkele gemeenten van het Bulskampveld (1980-2010)

Landgebruik in het landschapspark Bulskampveld (2010)


Intensieve niet-grondgebonden veeteelt Kleine oppervlakte Hoge prijzen + veel vraag

Gevolgen voor het landschap Schaalvergroting veeteeltbedrijven Ook ruimtelijk: silo’s en stallen

Maar ook Milieuproblemen Veeziektes jaren 1990


Ontwikkeling van de agro-industrie Vestiging van veevoederfabrikanten (Depré, Scherrens) Slachthuizen (vb. Ruiselede) Suikers Lebbe (Oostkamp)

Groei en bloei boomkweeksector Boomkwekerijen, bossen, houthandel Lattenklieverij, hout- en meubelfabrieken

Jaren 2000: inzetten op duurzame landbouw (milieu, gewasbescherming, integratie, landbouwverbreding, thuisverkoop, educatie…)


Evolutie van het landschap (1904-1980-2004) Sint-Pietersveld Ruiselede (‘Recollecting

Landscapes’)

1904 1980

2004

Evolutie van het agrarisch landschap te

Ruiselede

Conclusie

Evolutie van arme heidegrond naar hoogintensieve landbouw Bebossing heide (link boomkwekerijen) Akkerbouw tot eind 19de eeuw belangrijk BKV als plaats van vernieuwing: zuivelsector Daarna veeteelt: areaal grasland stijgt Intensieve veeteelt: toename akkerbouw

(voedergewassen) Consequenties voor het landschap

Linksboven: intensieve rundveehouderij, rechtsboven: boomkwekerij, linksonder: kleinfruitteelt, rechtsonder: intensieve varkensteelt met akkerland voor maïsteelt

Beknopte bibliografie Andries J., ‘Notice sur la grande bruyère flamande de Bulscamp, ou itinéraire de Walter de Marvis, évêque de

Tornai, fixant, en 1242, les limites d’un grand nombre de paroisses touchant à cette bruyère; avec une carte’, in: Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge, 17 (1864-1865), pp. 271-330.

Daels L., ‘Landschapsontwikkeling in en rond het voormalige Bulskampveld’, in: Tijdschrift van de Belgische Vereniging voor Aardrijkskundige Studies, 31 (1962), pp. 191-228.

De Brabandere R., ‘De ontginningsgeschiedenis van het Bulskampveld en het Sint-Pietersveld’, in: R. De Brabandere, M. Delange en I. Gryspeerdt red., Wreeck geen quaedt, maer dwing tot goed: het Sint-Pietersveld, kruispunt van historische en maatschappelijke ontwikkelingen in Vlaanderen, Tielt, 1999, pp. 14-45.

Demasure, B., Evolutie van de landbouw in het Landschapspark Bulskampveld. Vooronderzoek, Leuven (Centrum Agrarische Geschiedenis), 2013.

Lambert C. red., Landbouw en agrarisch erfgoed in Beernem, Open Monumentendag Vlaanderen 2010. Gemeente Beernem, Beernem, 2010.

Leplae E., ‘Les oeuvres agricoles d’Oostkamp’, in: Revue Générale Agronomique de Louvain, 6 (1897), pp. 266-270; 308-315.

Radcliff T., A report on the Agriculture of Eastern and Western Flanders, Londen, 1819, pp. 128-136. Segers Y. en Van Molle L. red., Leven van het land: boeren in België, 1750-2000, Leuven, 2004. Vanbelleghem D., ‘Van boerenstiel naar agro-economie’, in: P. Uyttenhove red., Recollecting Landscapes.

Herfotografie, geheugen en transformatie 1904-1980-2004, Gent, 2006, pp. 253-271. Vlamynck J., ‘Boomkwekerijen te Beernem’, in: Bos en Beverveld, 11 (1977), pp. 110-115.

www.HetVirtueleLand.bewww.cagnet.be

Landschapscontactdag 2013

Documents

Transcript of Landschapscontactdag 2013