GEOGRAFIE MEI 2008GEOGRAFIE MEI 2008 1514

ties. Hierdoor functioneert het gesuppleerde gebiedslechter voor zeeorganismen. Dit kan weer blijvendeffect hebben op de geschiktheid van deze gebiedenvoor vogelsoorten zoals de zwarte zee-eend en de eider-eend, die afhankelijk zijn van een goed functionerendbodemecosysteem. Vogels die op zicht jagen, zoalssterns, ondervinden hinder door de periodieke ver-troebeling van het water.

De zeenatuur in de kustzone is belangrijk voor verschillende vissoorten, waaronder platvissoorten alsschol, tong en tarbot. Voor hen is de ondiepe kustzoneeen belangrijke kraamkamer. Veel vogels, zoals rood-keelduikers, visdiefjes en allerlei meeuwen, komen opdit visrijke gebied af. In de kustzone leven bovendienveel schelpdieren; belangrijk voedsel voor allerleivogelsoorten.

onder een dik pak zand of verstoord, wat leidt tot directesterfte van organismen, waaronder schelpdieren enstekelhuidigen zoals de zeeklit. De soortsamenstellingvan wormen en kreeftachtigen kan tijdelijk veranderen.De sterfte van de bodemfauna werkt door in de voedsel-keten. Daarnaast zijn er indirecte effecten: vogels,garnalen, krabben en jonge platvis komen door hetgebrek aan deze bodemfauna zonder voedsel te zittenof moeten uitwijken. De exacte effecten zijn niet bekenden onderzoek ontbreekt.

Vaak heeft het opgebrachte zand een andere samen-stelling, een andere korrelgrootte en dus andere bio-logische eigenschappen dan de vooroever. Tezamenmet de vertroebeling heeft dit effecten op de zeenatuurin de kustzone. Er zijn aanwijzingen voor habitatdegra-datie en/of -verandering door de terugkerende supple-

Roosmarijn HaringWaddenvereniging, Harlingen

hopperzuigers zuigen het zand met een soort stofzuigerop en brengen het naar het strand of de vooroever.

BodemlevenDankzij de suppleties worden de Hollandse kust en deWaddeneilanden met zand aangevuld en kan de Wad-denzee langzaam meegroeien met de zeespiegel. Deeffecten op de Noordzee mogen we echter niet over hethoofd zien. Bij de winning van zand wordt de toplaagvan de zeebodem opgezogen. Daarbij wordt niet alleenzand weggehaald, maar ook al het leven daarin. Hetbodemleven vormt een zeer belangrijke schakel in devoedselketen voor de zeenatuur. Bovendien maken desleephopperzuigers het water door de turbulentie troe-bel en is er minder licht en zuurstof voor het leven inhet water. Ook verstoort het transport met sleephopper-zuigers het mariene leven. Er is al een en ander bekendover de effecten van zandwinning op het zeeleven,maar veel is nog onduidelijk.

Vergelijkbare effecten doen zich ook voor op deplekken waar het zand vervolgens wordt gestort, devooroever en het strand. Daar wordt het bodemleven,de basis van het ecosysteem, respectievelijk verstikt

De Noordzeebodem bestaat bijna helemaal uit zand.Nederland maakt daar gretig gebruik van. Vanwege

onze lage ligging zetten we het zand graag in om de kustte beschermen en zo onze voeten droog te houden.Daarnaast wordt het zand gebruikt voor commerciëledoeleinden, zoals het ophogen van wegen. Dit allesheeft een keerzijde. Zandwinning en zandsuppletieshebben ook negatieve effecten op de natuur. Dekomende jaren zal er vaker en steeds meer zand wordengewonnen. Dat gaat wringen. Hoog tijd om een beterzicht te krijgen op de impact van deze ingrepen.

Moderne kustverdedigingNederland dankt zijn bestaan aan een voortdurendestrijd tegen het water door in het kustgebied de natuur-lijke dynamiek te beteugelen met dijken, dammen,stormvloedkeringen en stuifdijken. Sinds 1990 wordtde kust ‘dynamisch gehandhaafd’, wat wil zeggen datwe de kustlijn op zijn plaats houden door zand aan tebrengen. Sinds 2001 wordt daarnaast het bestaandekustfundament in stand gehouden. Dat is het zandigegebied tussen de doorgaande NAP -20 m dieptelijn ende landwaartse grens van de duinen. Jaarlijks suppleertRijkswaterstaat zo’n 12 miljoen kubieke meter zand opde Nederlandse kust.

Stormen langs de Nederlandse kust leiden tot afslagvan duinen en stranden. Waar de duinen te veel afslaandreigt de kustlijn landwaarts te verplaatsen. Om dat tevoorkomen wordt extra zand op de kust gestort. Dekustlijn blijft daardoor op zijn plek, het kustfundamentblijft intact en onze veiligheid blijft behouden. Het zanddat hiervoor nodig is wordt gewonnen in de Noordzee.Soms spuit men het op het strand, maar steeds vakerstort men het zand onder water op de vooroever. Sleep-

Sinds 1990 wordt de kustlijn deels met zandsuppleties op zijn

plaats gehouden. Vanwege de zeespiegelstijging en de aanleg van

de Tweede Maasvlakte wordt de komende vijf jaar extra beslag

gelegd op de zandvoorraad in de Noordzee. Hoog tijd dus om de

effecten van zandwinning en -suppleties in kaart te brengen en de

programma’s waar nodig aan te passen ter wille van de natuur.

Zand naar land dragen

Als de toplaag van de zeebodem

wordt opgezogen, gaat ook

al het bodemleven mee.

Er zijn aanwijzingen dat de terugkerende

zandsuppleties leiden tot habitatdegradatie.

Het zand wordt gewonnen op een diepte van ruim20 meter, soms wel zo’n 20 km uit de kust, maar

binnen de territoriale wateren (12 zeemijl), vanaf deBelgische grens tot halverwege Schiermonnikoog. De komende vijf jaar gaat het om meer dan 468 miljoenkubieke meter zand. Sommige gebieden zijn uitgeslotenvan zandwinning, meestal omdat er kabels, leidingenen platforms en dergelijke liggen.

Voor zandsuppleties wordt netto 130 miljoen kubiekemeter gebruikt. In dezelfde wingebieden wordt ookcommercieel zand gewonnen (18 miljoen kubieke meterper jaar). Dit wordt bijvoorbeeld gebruikt voor hetophogen van wegen. Voor de kust van Zuid-Holland en Zeeland zal bovendien het zand voor de TweedeMaasvlakte worden gewonnen (circa 300 miljoenkubieke meter) en voor de aanleg van de WesterscheldeTerminal (circa 20 miljoen kubieke meter).

Zandwinning:waar, hoeveel en waarvoor

FOT

O: R

IJK

SW

ATE

RS

TAAT

FOT

O: R

OY

VR

OU

WE

NV

ELD

ER

/WA

DD

EN

VE

RE

NIG

ING

Een sleephopperzuiger haalt het

zand verder landafwaarts op en

spuit het zand onder water op de

vooroever.

De zeenatuur in de kustzone is belangrijk voor verschillende vissoorten,

waaronder platvis als tong. De ondiepe kustzone vormt een belangrijke

kraamkamer, die door herhaalde suppletie verstoord raakt.

Wingebieden en zandsuppleties (1991-2007)

GEOGRAFIE MEI 2008GEOGRAFIE MEI 2008 1716

blijven achter. Zo ontstaat een ‘woestijnvloertje’ (desertpavement) dat de verstuiving stopt.

Verder zijn er negatieve effecten van strandsuppletiesop dieren die het strand gebruiken, zoals strandbroed-vogels. En nieuwe inzichten wijzen erop dat zandsup-pleties op de langere termijn juist kunnen leiden toteen veroudering van de zeereep en het achtergelegenduin. Als er een nieuwe duinenrij op het strand ont-staat vóór de bestaande zeereep, verdwijnt de dynamiekuit het achterliggende duingebied en verarmt het. Totslot zou ook een andere mineraalinhoud van het sup-pletiezand effect op de duinecologie kunnen hebben.Hierover is nog vrijwel niets bekend.

OnderzoekHet wordt hoog tijd onderzoek te verrichten naar deeffecten van de zandsuppleties op de natuur – de Wad-denvereniging dringt daar samen met andere natuur-en milieuorganisaties op aan. Ook is het belangrijk bijhet winnen van zand te kijken naar alle zandwinningensamen – nu worden de suppletiezandwinningen noghelemaal los gezien van de commerciële zandwinnin-gen. Verder moet worden gekeken naar de optelsomvan de effecten van zandwinningen en zandsuppletiessamen – Rijkswaterstaat heeft dit nu onvoldoendemeegenomen in haar Milieu Effect Rapportage. EnRijkswaterstaat hoort zich aan de wet te houden: in dekustzone waar de suppleties plaatsvinden is de natuurgrotendeels beschermd via de Natuurbeschermingswet.Dus is voor suppleties een Natuurbeschermingswet-vergunning nodig.

Als de effecten goed in kaart zijn gebracht kan hetwinnen en suppleren van zand heel goed gemoderni-seerd worden. Bijvoorbeeld door de suppletieprogram-ma’s flexibel te maken in ruimte en tijd. Dit kan doorkeuzes te maken in locaties, omvang, frequentie enmateriaal, en in uitvoeringsalternatieven. Aan debestaande criteria voor suppletieprogramma’s moetenecologische criteria worden toegevoegd. Zo zijn nega-tieve effecten te voorkomen of te minimaliseren, enblijven de zandsuppleties een goed middel voor hetbehoud van onze veiligheid, én voor de natuur! �

Bronnen

• Grontmij 2007. MER Winning suppletiezand Noordzee

2008 t/m 2012.

• Haring, R.M.K., G.M. Janssen, J. Rozema, S.M. Arens, A.P. Oost,

J.A. van Dalfsen & J. de Vries 2007. Optimalisering kustverdediging-

maatregelen. Projectvoorstel Waddenfonds. Waddenvereniging.

• Offringa, H. 2005. Zand uit de Noordzee. Waar en hoe is winning

verantwoord? Geografie, 14, 5.

Aan landVoor de duinen zijn er veel positieve effecten. Dankzijsuppleties is het mogelijk de zeereep en de achterlig-gende duinen dynamisch te beheren. Het natuurlijkesamenspel van wind, zee en zand kan weer plaatsvinden,waardoor een duingebied kan ontstaan met een over-gangsgebied van zee naar land, met meer variatie enhogere natuur- en belevingswaarden. Toch zijn er ookop het strand en de duinen negatieve effecten. Desamenstelling van het zand is vaak anders en daardoorniet altijd geschikt voor de natuurlijke processen in deduinen. Zo meet Rijkswaterstaat bij de bemonsteringde gemiddelde korrelgrootte van het zand voordat hetgebruikt wordt voor zandsuppleties. Maar ook dekorrelgrootteverdeling is van belang. Als er naast fijnzand ook veel grovere schelpenresten in zitten, heeftdit grote gevolgen voor de verstuivingsmogelijkhedenvan het strandzand en daarmee de duinvorming. Fijnezandkorreltjes waaien weg, de grovere schelpendeeltjes

LevensstijlvluchtelingenLevensstijlvluchtelingen noemt de Noorse antropologeTone Seppola Edvardsen de nieuwkomers uit het dicht-bevolkte, verstedelijkte Europa, die in steeds groteregetale naar Noorwegen verhuizen om daar een nieuwbestaan op te bouwen. Niet uit economische motieven,maar vanwege de kwaliteit van leven. Ver weg van deovervolle agenda, tijdsdruk, nieuwbouwwijken, dicht-geslibde autowegen en een samenleving waarin eenschrijnend gevoel van onbehagen voor toenemendeonrust en irritatie zorgt. Onder hen opvallend veelNederlanders. Noorwegen kan de nieuwkomers goedgebruiken. De economie is een snelkookpan, het aantalvacatures niet te tellen en de bevolking vergrijst. Ophet platteland komt daar nog een grote uitdaging bij:veel gemeenten hebben of krijgen op termijn te makenmet een langzame, doch gestage terugloop van debevolking.

Het is een problematiek die ook in Nederlandspeelt: de stad is een magneet en zowel economisch alssociaal een ogenschijnlijk onverslaanbare concurrentvoor dorp en regio. Traditionele sectoren (land- en bos-bouw) hebben het moeilijk, jongeren gaan studeren envinden als ze klaar zijn in hun geboorteplaats geengeschikte baan.

Elke inwoner die verhuist uit een plaats doet pijn inNoorwegen, niet alleen sociaal maar ook financieel.Gemeenten krijgen jaarlijks zo’n 30.000 Noorse kronen(3750 euro) per inwoner vanuit Oslo overgemaakt omde lokale zorg-, onderwijs- en culture voorzieningen tefinancieren; 27 nieuwe Nederlanders is dan zo gek nogniet. Charles Tøsse, burgemeester van Stordal, is deeerste die het zal beamen. Hij is verguld met de nieuw-komers. ‘Goede voorzieningen kosten geld of wordenin stand gehouden door actieve vrijwilligers. Die heb jedus nodig. De Nederlanders zijn echte Noren geworden.Ze willen niet alleen van de natuur genieten, ze pro-beren te integreren. Vanaf dag een. Ze zitten niet bijelkaar. Ze zingen in het koor of zijn lid van de voetbal-

De foto van de eerste klas van de school in hetNoorse Stordal lijkt een kiekje als alle andere.

Vrolijke kinderen, een jongetje dat naar z’n moederwil, nazomeridylle op de eerste dag van het nieuweschooljaar. Wie de namen kent, ziet het bijzondere: vier van de achttien leerlingen komen uit Nederland.Het zijn kinderen van emigranten die enkele jarengeleden de hektiek van het bestaan in de polder hebbenverruild voor de rust en ruimte van Noorwegen. Demeeste Nederlanders wonen sinds een jaar of drie inhet pittoreske dorp aan de Noorse westkust, zo onge-veer halverwege Bergen en Trondheim. De omgeving isals die uit de toeristenbrochure: een parelend fjord,bergen met witte toppen, huizen in alle kleuren van dewaterverfdoos. Adembenemend en knus tegelijk.

Elk jaar stelt Rijkswaterstaat opbasis van metingen het suppletie-

programma vast. Als de netto hoeveel-heid zand in een bepaalde raai (250m brede kuststrook, globaal tussende NAP -6 m en +3 m) negatief is,komt het gebied in aanmerking vooreen suppletie. Maar dit gebeurt nietoveral: de stelregel is dat bij minderdan 10 procent van de onderzochteraaien een overschrijding van dekustlijn van 1990 – de zogenoemdebasiskustlijn – mag optreden.

Naast de reguliere suppleties wordtde komende vijf jaar een extragrote hoeveelheid zand gereser-veerd voor de Zwakke Schakel-projecten. Zwakke schakels zijnkustvakken die tussen nu en 2020niet meer bestand zullen zijn tegeneen storm, zoals die gemiddeldeens in de 4000 jaar plaatsvindt.Dit heeft te maken met de stijgingvan de zeespiegel, een hogerestormfrequentie en nieuwe ideeënover te verwachten golfhoogten.

Zandsuppletie:waar, hoeveel en waarom

Martin VosPlacement Utvikling, Stordal

Noorwegen is sinds een paar jaar

een opvallend populair emigratieland

voor Nederlanders. Het biedt de rust,

ruimte en levenskwaliteit die ze tussen

Den Haag en Denekamp niet meer

kunnen vinden. De Noren heten

de ‘levensstijlvluchtelingen’ meer dan

welkom. Dorpen groeien weer, vacatures

worden ingevuld en het zangkoor kan

zich wagen aan motetten van Bach.

Leven op het Noorse platteland

De suppletiezandwinningen worden nog helemaal

los gezien van de commerciële zandwinningen.

Rijkswaterstaat hoort zich aan de wet

te houden: de natuur in de kustzone is

beschermd via de Natuurbeschermingswet.

Zandsuppleties uitgezet in de tijd (1991-2007)

Stordal in Noorwegen

FOT

O: J

OH

N K

RIS

TIA

N H

JELL

E