12

LAAT HET ZAND MAAR WAAIEN –WAAROM STUIVENDE DUINEN ONZE KUST ZO BIJZONDERMAKEN

Wanneer duinen gaan wandelen

Verstuivingen zijn een proces waarbijzand door de wind wordt verplaatst. Ze zorgen met andere woorden voor eenvoortdurende dynamiek, waarbij op deene plaats of het ene ogenblik zandkui-len gevormd worden (duinpannen), maarelders of op een ander tijdstip afzettin-gen, vastgehouden door de aanwezigevegetatie, zorgen voor groei en verjon-ging van het duin. Spontane verstuivin-gen zijn er momenteel nog nauwelijks inonze duinen. Maar onder invloed vanmenselijke of natuurlijke processen (zoalsoverbegrazing, overrecreatie of - zoals inhet geval van Calidris - directe ingrepenin het duin), kan vastliggend duin alsnogop de stuif gaan.

Het is ooit anders geweest. Aan onzekust maken grootschalige stuivende duinen immers al eeuwenlang eenwezenlijk deel uit van het duinlandschap.Zandverstuiving was er vooral gebondenaan de zeereep, de duinengordel die net tegen het strand ligt. Door de werkingvan zeestromingen en golven ligt hetzand op het strand nooit stil. Op sommi-ge stranden wordt er extra zand afgezet,op veel plaatsen is er sprake van nettoafkalving of erosie. In beide gevallen kandit aanleiding geven tot min of meergrootschalige verstuiving. Een erosievekustlijn wordt gekenmerkt door een steilduinenklif dat sterk onderhevig is aanwindwerking. Hierdoor kunnen in de zee-

Einde maart 2005 heerste nogal wat commotie rond de overstuiving van het ontmoetingscentrumCalidris te Westende (Middelkerke) door een wandelduin. Dit wandelduin was ontstaan omdat voorde aanleg van de nu vervallen Camping Cosmos massaal zand was weggegraven. Grote zandver-stuivingen, zoals deze, zijn echter van alle tijden in onze regio en maken deel uit van de natuurlijkelandschapsdynamiek van onze kustduinen. Of deze verstuivingen nu het gevolg zijn van menselijkingrijpen of van natuurlijke processen, ze vormen een lokaal gevaar voor bebouwde zones in de duin-

streek. Daarnaast zijn ze echter van levens-belang om het biologisch en landschappelijkevenwicht van het duinecosysteem te behouden. Bij duinbeheer zal dus steeds rekening moe-ten gehouden worden met beideaspecten. Dat dit vaak een moeilijke evenwichtsoefeningis, zeker gezien de versnippe-ring van de nog resterendeduinen, spreekt voor zich.

Spontane verstuivingen zijn er momenteel nog nauwelijks in onze duinen. Maar onder invloed van menselijke of natuurlijke processen (zoals overbegrazing,overrecreatie of - zoals in het geval van Calidris - directe ingrepen in het duin), kanvastliggend duin alsnog op de stuif gaan

DB

13

reep kerven ontstaan die soms uitstuiventot diepe, paraboolvormige stuifkuilen.Op aanwasstranden kan zodanig veelzand worden afgezet dat het onderinvloed van de dominante zuidwesten-winden massaal landinwaarts stuift. Dit zien we momenteel bijvoorbeeld terhoogte van de Zeebermduinen inOostduinkere gebeuren.

Historische wandelduinen aanonze kust zijn uniek landschap

Dergelijke grootschalige zandverplaatsin-gen hebben in het verleden aanleidinggegeven tot het ontstaan van grote loop-of wandelduinen die het duinlandschapuiteindelijk vorm hebben gegeven. Het vrij vlakke duinengebied tussen dedorpskernen van Koksijde enOostduinkerke is bijvoorbeeld een restantvan een vroegmiddeleeuws loopduin.Tussen de late middeleeuwen en hetbegin van de 18de eeuw waren aan deWestkust spectaculaire duinen op de stuifdie onder meer rond 1600 de restantenvan de Duinenabdij (Koksijde) onder hetzand bedolven. Maar ook recenter heb-ben zich grootschalige, vegetatielozeloopduinen ontwikkeld, al dan niet onderinvloed van overmatige agrarischeexploitatie van het duin. Restanten daar-van bevinden zich momenteel nog in deduinen langs de Franse grens (Perroquet-Westhoekduinen) en in Oostduinkerke(Ter Yde). Daar waar de vegetatie vatkrijgt op het stuivende zand, ontstaanparaboolvormige duinen die duinpannen

met een grote oppervlakte in hun kielzogachterlaten. Deze wandel- en parabool-duinen vormen op Europese schaal een uniek landschap. Buiten onze kustzijn dergelijke grootschalige stuifduinennog enkel aanwezig langsheen deZuidwestelijke Atlantische kust vanFrankrijk (streek van de Landes) en in hetuiterste noorden van Denemarken(Skagen).

Strijd tegen stuivende duinen isvan alle tijden, maar werd zeldengewonnen

Omwille van de nabijheid van zee envruchtbare poldergronden, werd de duin-streek reeds in een vroeg stadium bevolktdoor de mens. Zandverstuivingen vorm-den echter zowel bij ons als in de naburi-ge landen een continue bedreiging, waarmet man en macht weerwerk tegen gebo-den werd. Het vastleggen van dezezandmassa’s door ze te beplanten,mondde in het verleden echter veelal uitop een fiasco. Zo verdwenen aan onzekust niet alleen Romeinse nederzettingenonder het zand. Ook bloeiende kustdor-pen en abdijen konden in latere tijden destrijd tegen het opkomende zand nietwinnen. Uit historische documenten blijktbijvoorbeeld dat grote zandverstuivingen(zogenaamde “Santvloghe”) op het eindevan de 14de eeuw de grootste verliezenaan landbouwgrond veroorzaakten aan de Oostkust, alsook het gehucht“schaarte” in de omgeving van Knokkevolledig van de kaart lieten verdwijnen.

Aan de Westkust verdwenen eind 16de –begin 17de eeuw grote kustdorpen (o.a. het dorp Nieuwe Yde) en ook deDuinenabdij (Koksijde) werd volledigonder het zand bedolven. Eind 17de eeuwbereikten paraboolduinen hier de binnen-duinrand om vervolgens de polder overeen breedte van 200 m volledig te over-stuiven. In de Franse Landes, zorgdengelijkaardige grootschalige verstuivingenniet alleen voor het verdwijnen van volle-dige dorpen en steden, maar ook voorde afdamming van rivieren, waardoorgrote moerassen ontstonden. Deze warendan rechtstreeks verantwoordelijk voorhet uitbreken van malaria-epidemieën,waardoor economisch florerende regio’svolledig ontvolkt geraakten door ziektesen armoede.

Pas vanaf het midden van de 18de eeuwbegon men grote verstuivingen metmondjesmaat onder controle te krijgen. In navolging van vastleggingen in deLandes, werden grote oppervlaktes stui-vend duin ook bij ons bebost. VooralCorsicaanse den werd aangeplant, latergevolgd door verschillende soorten populieren. Vooral aan de Oost- enMiddenkust werd hiermee geëxperimen-teerd. Aan de Westkust, waar verstuivin-gen toch van een grotere orde waren,trachtten de toenmalige bewoners hunakkertjes te beschermen door stuifkuilenvast te leggen met helmbeplantingen,eventueel voorafgegaan door het plaat-sen van schermen van (Duindoorn)-takken.

Wandel- en paraboolduinen, zoals hier in de Westhoek in De Panne, vormen op Europese schaal een uniek landschap. Buiten onze kust zijn dergelijke grootschalige stuifduinen nog enkel aanwezig langsheen de Zuidwestelijke Atlantische kust van Frankrijk(streek van de Landes) en in het uiterste noorden van Denemarken

VL

14

In de twintigste eeuw gebeurden vastleg-gingen van stuivende duinen voorallangsheen de binnenduinrand om vrucht-bare poldergrond te beschermen enlangs de zeereep om zeedoorbraken tevermijden. Deze vastleggingen, in combi-natie met de aanleg van harde zeewe-ringsdijken en de sterke versnipperingvan het duinlandschap door de opkomstvan de badsteden, zorgde ervoor dat hetproces van verstuiving bijna aan haareinde kwam. Momenteel komen groot-schalige zandverstuivingen aan deVlaamse kust praktisch alleen voor in degrotere duinreservaten. In Nederlanddaarentegen, waar de schrik voor over-stromingen diepgeworteld zit, werdenongeveer alle duinen volledig gefixeerd,waardoor stuivend duin bij onze noorder-buren een uitermate zeldzame verschij-ning is geworden.

Pas vanaf het midden van de 18de eeuw begon men in onze kustgebieden de groteverstuivingen enigszins onder controle te krijgen. Daarvóór waren zandverstuivingeneen continue bedreiging. Ook op deze beelden van Massart (De Panne 1912, boven – Koksijde 1904, onder) is te zien hoe wandelduinen het kustlandschap domineerden

Stuivende duinen, een leefwereldop zich

Het behoud van stuivende duinen ismomenteel één van de grote bezorgd-heden voor zowel Vlaamse als buiten-landse duinbeheerders. Ze vormenimmers het meest typische duinhabitat- enlandschapstype, dat echter omwille vanhistorische vastlegging zeldzaam gewor-den is en ruimtelijk gezien uitermate versnipperd voorkomt. Waar ze nogvoorkomen zijn ze heel sterk onderhevigaan recreatiedruk.

Duinen zijn - zoals in Grote Rede 10 uitvoerig is belicht (‘Dieren en plantenvan onze duinen:…’:http://www.vliz.be/docs/groterede/GR10_duinen.pdf) - meer dan zand alleen.Met name stuifzanden vormen, omwillevan hun specifieke karakter, een woon-plaats voor planten en dieren die aanzeeduinen gebonden zijn en nauwelijkselders voorkomen. De reden voor hunstrikte binding met stuifduinen dientgezocht te worden in hun evolutieve voor-geschiedenis, waarbij enkel soorten metheel specifieke aanpassingen in staatwaren om in deze toch wel extreme leefomgeving stand te houden. Stuivende duinen vormen immers eenheel onvoorspelbare omgeving voor planten dier. Directe stress vanwege striemen-de zandverplaatsingen maken de leefom-geving niet bepaald herbergzaam.Daarenboven neemt het microklimaatwoestijnallures aan, met in de zomeruitermate hete temperaturen boven hetzandoppervlak (tot 70-80°C) en sterkeafkoeling tijdens de nachten. Deze hogetemperaturen, in combinatie met het ontbreken van iedere vorm van bodem-ontwikkeling zorgen daarenboven dat devoedselbeschikbaarheid uitermate laagis. Soorten die zich in de loop van deevolutie dus hebben aangepast aan stuivende duinen hebben verschillendestrategieën ontwikkeld om hier, en enkelhier, te kunnen overleven. Zo beschikkentypische planten als Helm(gras) enDuinviooltje over heel lange wortels diemeters diep in het zand de nodige mineralen en water naar boven kunnenhalen. Ook verdragen ze overstuivingenuitermate goed door-dat ze er heel sneldoorheen kunnengroeien. Tevens kunnen zeverdamping beper-ken door hun bladeren tijdensdroge periodenop te rollen.Soorten diehiertoe niet instaat zijn, heb-ben dan weer

MA

bedreigde plantensoorten (orchideeënbijvoorbeeld) die momenteel zonder eengeschikt natuurbeheer - althans plaatselijk- tot uitsterven gedoemd zijn.Verstuivingen creëren echter niet alleennieuwe leefomgevingen, ze zijn ook verantwoordelijk voor het begraven vanoude bodems en vegetaties. Daardoorhouden ze het duinlandschap in eendynamische staat, waarbij zowel jonge(duinpannen, mosduinen) als oude habitats (duinstruwelen, duinbossen) inevenwicht naast elkaar blijven bestaan. Deze natuurlijke verscheidenheid, diezonder verstuivingen volledig verdwijntten nadele van een homogene struik- en bosvegetatie, is nu net verantwoorde-lijk voor de hoge biodiversiteit in de kustduinen.

Een natuurlijke buffer tegengevolgen van luchtverontreiniging!

Verstuivingen dragen echter niet alleenbij tot een rechtstreekse wijziging van hetlandschap. Ze zorgen er ook voor datoude bodems langs de binnenduinrand -waar de kalk in de loop van de eeuwenvolledig is uitgeloogd - opnieuw voorzienworden met vers zeezand, rijk aan schel-penkalk. De beschikbaarheid van kalk isniet alleen noodzakelijk voor een typische flora (denken we bijvoorbeeldaan het Geel zonneroosje en deDriedistel) en fauna (slakken). Ze redu-ceert ook de nadelige effecten van eennog steeds toenemende stikstofneerslagvanuit de lucht. Deze aanrijking met stik-stof is één van de oorzaken van de toenemende vergrassing, waardoor hetopen karakter van de duinen verdwijnt(en daarmee een aantal van haar typi-sche soorten zoals de Tapuit). Doordatzelfs een lichte mate van overstuiving debodems kalkrijk houdt, zal de verzurendeinvloed van luchtvervuiling op deze

15

Duinplanten vertonen allerlei aan-passingen aan het woestijnachtigemicroklimaat dat heerst in duinen.Nogal wat soorten hebben dikke bladeren waarin water langer kanopgehouden worden. Veelal zijn die bladeren - zoals bij de afgebeeldeBlauwe zeedistel - ook blauwiggekleurd of behaard om warmte-instraling tot een minimum te beperken

dikke bladeren waarin water langer kanopgehouden worden. Veelal zijn die bladeren ook blauwig gekleurd ofbehaard om warmte-instraling tot eenminimum te beperken (zoals bij deBlauwe zeedistel).

Een andere gemeenschappelijke strategievan planten en dieren bestaat erin deextreme zomer te ontwijken door inzomerinactiviteit te gaan, of door zichdiep onder het oppervlak terug te trek-ken. Het dierenleven op stuifduinen wordtgedomineerd door insecten en andereongewervelden. In tegenstelling tot vliegende insecten zoals de Heivlinder,vermijden lopende soorten de extremehitte door ofwel over lange poten tebeschikken die bedekt zijn met haarkus-sentjes (zoals de Zandloopkever) of doorenkel ’s nachts op pad te gaan. Eenbelangrijke keerzijde van deze aanpas-singen is dat deze soorten in vergelijkingmet verwante soorten van andere habitats trager groeien en dus langzamerontwikkelen. Zo heeft de duinbewonendeJulikever een larvale ontwikkeling van 2-3 jaar, waardoor ze gevoeliger zijn omuit te sterven onder invloed van bijvoor-beeld hoge recreatiedruk.

Een proces van opbouw en afbraak

Merkwaardig genoeg geeft stuifzand niet alleen aanleiding tot droge, warmeomstandigheden, maar worden in haarkielzog ook juist heel natte biotopengecreëerd in de vorm van duinpannen.Meer nog, deze habitat kan op natuur-lijke wijze enkel gevormd worden na uitstuiving van het zand tot aan hetgrondwaterniveau. Duinpannen vormenop zich een leefwereld voor talrijke

Het dierenleven op stuifduinen wordt gedomineerd door insecten en andere ongewervelden. In tegenstelling tot vliegende insecten zoals de Heivlinder (links), vermijden lopende soorten de extreme hitte door ofwel over lange poten te beschikkendie bedekt zijn met haarkussentjes (zoals de Zandloopkever: rechts) of door enkel ’s nachts op pad te gaan

manier geneutraliseerd worden.Overstuivingen bufferen de duinbodemsals het ware op een natuurlijke wijzetegen de gevolgen van luchtverontreining.

Stuivende Vlaamse duinen op sterven na dood?

Zandverstuivingen zijn, zoals uit voor-gaande blijkt, niet enkel een uniek land-schappelijk proces dat in Europa opgrote schaal enkel nog terug te vinden isin kustduinen. Ze zijn ook essentieel voorhet behoud van een heel bijzonder dier-en plantenleven. Daarenboven zijn groteverstuivingen verantwoordelijk voor deinstandhouding van een heterogeen duin-landschap en voor de natuurlijke buffe-ring van duinbodems tegen verzurendeeffecten van stikstofneerslag. Het behouden de stimulering van deze zanddyna-miek is tegenwoordig dan ook één vande belangrijkste beheersopties (en puntvan discussie!) in de kustduinen.

Het is echter sterk de vraag of dezegrootschalige dynamiek langsheen deVlaamse kust nog een lang leven bescho-ren is. Om effectief te zijn, dient het verstuivingsproces over voldoende ruimtete beschikken en continu gevoed te worden door vers zand vanuit de duinenlangsheen het strand. Vooral aan devoorwaarde van voldoende ruimte lijkenonze kustduinen, omwille van hun sterkedoorweving met verstedelijkte gebieden,niet te voldoen. Zowel in de duinen vande Westhoek als in Ter Yde zijn wandel-duinen op sterven na dood omdat degrootste zandmassa’s de bebouwdezones bereikt hebben en bijgevolg vast-gelegd worden. In de duinen van De Panne was het wandelduin - daar ookwel ‘de Sahara’ genoemd - 10 jaar geleden nog dubbel zo groot. Het herstellijkt enkel verzekerd te kunnen worden

DB

DB

16

duinen worden daarbij weer aan het spelvan de wind overgelaten. Maar ook inNederland werden het voorbije decenni-um verschillende remobilisatieprojectenuitgevoerd. Het dempen van het van-Limburg-Stirumkanaal in de Amsterdamsewaterleidingduinen is hiervan wellicht hetmeest spectaculaire voorbeeld. Als resul-taat hiervan ontstond een nieuw stuifduinmet een oppervlakte van ruim 30 ha.

Is er nog toekomst?

Om het behoud van min of meer natuur-lijke stuifduinen aan onze kust op langeretermijn te verzekeren lijkt een verdere ontsnippering (het verbinden van kleinestukjes duin tot grotere, aaneengeslotencomplexen) de enige remedie. Rekeninghoudend met de socio-economischegrenzen aan de onsnipperingsmogelijk-heden aan onze kust, lijken er enkel aande beide landsgrenzen nog kansen tebestaan voor grootschalige geomorfologi-sche processen. In de andere duingebiedenzal het behoud van stuifduinen de inzetvan grote gravers vergen. Zonder dezegrote ingrepen ziet het er dus naar uitdat wandelende duinen in de nabije toe-komst in het zand zullen moeten bijten...

Epiloog: symposium dunes & estuaries

Om het beheer van de nog resterendekustduinen te optimaliseren organiseerdede Vlaamse gemeenschap (AMINAL-afde-ling natuur), het Vlaams Instituut voor deZee (VLIZ), de Europese KustverenigingEUCC en de gemeente Koksijde eeninternationale conferentie rond het themanatuurbeheer en natuurontwikkeling induinen, estuaria en stranden. Deze confe-rentie vond plaats in het casino vanKoksijde, van 19 tot 23 september2005. Tijdens deze bijeenkomst wisselden planners, beheerders, weten-schappers en eindgebruikers uit heelEuropa informatie uit om het beheer vandeze kwetsbare ecosystemen op demeest optimale manier uit te voeren, rekening houdende met de diverse, vaakregio-afhankelijke economische en sociale randvoorwaarden.

Dries Bonte en Sam Provoost

In de duinen van De Panne was het wandelduin - daar ook wel ‘de Sahara’ genoemd -10 jaar geleden nog dubbel zo groot. Het herstel lijkt enkel verzekerd te kunnen worden door de herlocalisatie van de grenscamping, die er nu voor zorgt dat poten-tiëel inkomend zand gefixeerd wordt langsheen de oostrand van het Perroquet-duinen-complex in plaats van de Westhoek binnen te waaien

Na de afbraak van het voormalige Home George Theunis (zie boven) teOostduinkerke in 1995, konden de vrijgekomen duinen (zie onder) weer aan het spelvan de wind werden overgelaten

DB

JHL

door de herlocalisatie van de grenscam-ping, die er nu voor zorgt dat potentiëelinkomend zand gefixeerd wordt langs-heen de oostrand van het Perroquet-duinencomplex in plaats van de Westhoekbinnen te waaien.

Dat dergelijke drastische ingrepen nietutopisch zijn, bewijst de afbraak van hetvoormalige Home George Theunis teOostduinkerke in 1995. De vrijgekomen