KWALITATIEF ONDERZOEK NAAR PERCEPTIES VAN ......2 Harder, 2007; Moons, Budts, & De Geest, 2006)....
52
KWALITATIEF ONDERZOEK NAAR PERCEPTIES VAN JONGEREN IN DE JEUGDHULP OP KWALITEIT VAN LEVEN Aantal woorden: 12574 Tina De Wolf Studentennummer: 01509197 Promotor(en): Prof. dr. Wouter Vanderplasschen Begeleider: Chris Swerts Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in de Orthopedagogiek Academiejaar: 2018 – 2019
Transcript of KWALITATIEF ONDERZOEK NAAR PERCEPTIES VAN ......2 Harder, 2007; Moons, Budts, & De Geest, 2006)....
KWALITATIEF ONDERZOEK NAAR
PERCEPTIES VAN JONGEREN IN DE
JEUGDHULP OP KWALITEIT VAN
LEVEN
Aantal woorden: 12574
Tina De Wolf Studentennummer: 01509197
Promotor(en): Prof. dr. Wouter Vanderplasschen
Begeleider: Chris Swerts
Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in de Orthopedagogiek
Academiejaar: 2018 – 2019
I
VOORWOORD
Een ‘goede’ kwaliteit van leven, een doel dat iedereen nastreeft en waar men al een lange tijd over nadenkt.
Ook in de loop van mijn opleiding werd er uitvoering ingegaan op dit onderwerp. Door mijn ervaringen met
betrekking tot het werken in organisaties voor bijzondere jeugdzorg, vroeg ik mij oprecht af hoe het zat met
het onderzoek bij deze doelgroep rond dit thema.
Een masterproef schrijven doe je niet alleen, hierbij kreeg ik hulp van meerdere personen. Daarom wil ik graag
een aantal personen bedanken voor hun steun, motivatie en engagement:
De jongeren die deelnamen aan de interviews, wouden antwoorden op al mijn moeilijke vragen en een inkijk
wouden geven in wat zij belangrijk vinden in hun leven.
De organisaties die ik contacteerde en enthousiast reageerden op mijn onderzoek. De contactpersonen die
hiervoor de jongeren wouden bevragen of ze interesse hadden om deel te nemen, de begeleiders die mij
steeds warm ontvingen. Bedankt voor de tijdsinvestering.
Mijn promotor, Prof. Dr. Wouter Vanderplasschen, alsook mijn begeleider, Chris Swerts, voor hun
professionele steun en kennis. Bedankt om mij altijd te voorzien van constructieve feedback.
Mijn ouders, vriend, vrienden en collega’s om mij onvoorwaardelijk te steunen, mijn gezaag te aanhoren en
mij steeds opnieuw te motiveren om door te gaan. Daarnaast bedankt aan iedereen die mij een duwtje in
de rug gaf.
II
INHOUDSOPGAVE
Voorwoord ....................................................................................................................................................... I
Inhoudsopgave ................................................................................................................................................ II
Inleiding ........................................................................................................................................................... 1
1 Literatuurstudie ....................................................................................................................................... 4
1.1 Integrale Jeugdhulpverlening Vlaanderen ...................................................................................... 4
1.1.1 Rechtstreeks en niet-rechtstreeks toegankelijke jeugdhulp ................................................... 4
1.1.2 Ondersteuning vanuit de Integrale Jeugdhulpverlening Vlaanderen ..................................... 5
1.1.3 Het modulair kader ................................................................................................................. 5
1.1.4 Organisaties voor Bijzondere Jeugdzorg ................................................................................. 6
1.2 Kwaliteit van Leven ......................................................................................................................... 7
1.2.1 Historiek .................................................................................................................................. 7
1.2.2 Definitie en operationalisering ................................................................................................ 8
1.2.3 Kwaliteit van leven en jongeren in de jeugdzorg .................................................................. 10
1.2.4 Meten van kwaliteit van leven bij jongeren .......................................................................... 11
2 Methodologie ........................................................................................................................................ 13
2.1 Onderzoeksdesign ......................................................................................................................... 13
2.1.1 Kwalitatief of kwantitatief onderzoek ................................................................................... 13
2.1.2 Participanten en setting ........................................................................................................ 13
2.1.3 Demografische gegevens ...................................................................................................... 14
2.1.4 Geïnformeerde toestemming ................................................................................................ 15
2.2 Onderzoeksmethode ..................................................................................................................... 15
2.2.1 Keuze voor interviews ........................................................................................................... 15
2.2.2 Inhoud en structuur interviews ............................................................................................. 16
2.3 Onderzoeksprocedure ................................................................................................................... 17
2.3.1 Dataverzameling .................................................................................................................... 17
2.3.2 Data-analyse .......................................................................................................................... 18
2.4 Kwaliteitscriteria kwalitatief onderzoek ....................................................................................... 19
2.4.1 Betrouwbaarheid................................................................................................................... 19
2.4.2 Validiteit ................................................................................................................................ 20
3 Resultaten ............................................................................................................................................. 21
3.1 Materieel welbevinden ................................................................................................................. 21
III
3.1.1 Geld ....................................................................................................................................... 21
3.1.2 Bezittingen ............................................................................................................................. 21
3.2 Interpersoonlijke relaties .............................................................................................................. 22
3.2.1 Familie ................................................................................................................................... 22
3.2.2 Vrienden ................................................................................................................................ 22
3.2.3 Hulpverleners ........................................................................................................................ 22
3.3 Emotioneel welbevinden............................................................................................................... 23
3.3.1 Omgaan met gevoelens ......................................................................................................... 23
3.3.2 Veiligheid en voorspelbaarheid ............................................................................................. 24
3.3.3 Zelfbeeld ................................................................................................................................ 24
3.4 Persoonlijke ontwikkeling ............................................................................................................. 24
3.4.1 Sociale vaardigheden ............................................................................................................ 24
3.4.2 Schoolse vaardigheden.......................................................................................................... 25
3.4.3 Sterktes en interesses ........................................................................................................... 25
3.5 Zelfbepaling ................................................................................................................................... 26
3.5.1 Keuzes maken, eigen doelstellingen en wensen nastreven .................................................. 26
3.5.2 Zelfstandigheid ...................................................................................................................... 26
3.6 Sociale inclusie .............................................................................................................................. 26
3.6.1 Aanvaarding........................................................................................................................... 26
3.6.2 Rollen ..................................................................................................................................... 27
3.6.3 Maatschappelijke activiteiten ............................................................................................... 27
3.7 Rechten ......................................................................................................................................... 27
3.7.1 Privacy ................................................................................................................................... 27
3.7.2 Rechtvaardigheid ................................................................................................................... 28
3.8 Fysiek welbevinden ....................................................................................................................... 28
3.8.1 Gezondheid ........................................................................................................................... 28
3.8.2 Fysieke beperkingen .............................................................................................................. 29
4 Discussie en conclusies .......................................................................................................................... 30
4.1 Discussie ........................................................................................................................................ 30
4.2 Implicaties voor de praktijk ........................................................................................................... 33
4.3 Beperkingen van dit onderzoek .................................................................................................... 33
4.4 Aanbevelingen voor verder onderzoek ......................................................................................... 35
Referenties .................................................................................................................................................... 36
IV
Bijlagen .......................................................................................................................................................... 43
Bijlage 1: Factoren, domeinen en indicatoren van kwaliteit van leven .................................................... 43
Bijlage 2: Geïnformeerde toestemming .................................................................................................... 44
Bijlage 3: Leidraad interview ..................................................................................................................... 46
1
INLEIDING
Bij de invoering van de Integrale Jeugdhulp (IJH) in Vlaanderen werd de garantie van de basisrechten centraal
gezet door onder andere provisie, protectie en participatie te integreren (Swerts, Vanderplasschen, Van
Damme, & Lesseliers, 2017). Daarbij staat participatie voor de deelname aan het maatschappelijk leven
(Kosher, Ben-Arieh, & Hendelsman, 2016), maar ook voor het recht om zelf bepaalde handelingen uit te
voeren, zoals het recht op een eigen mening (Swerts et al., 2019). Jongeren moeten de kans krijgen hun
mening naar buiten te brengen en aan te geven wat voor hen belangrijk is (Kinderrechtencommissariaat,
2018), zodat dit mee kan worden genomen bij het maken van beslissingen (Ben-Arieh, 2008; Decuypere,
Ruyver, & Vander Laenen, 2010; Kinderrechtencommissariaat, 2018). Om hun situatie goed te begrijpen, is
het noodzakelijk dat de jongeren zelf deze informatie geven (Ben-Arieh, 2005).
Jongeren worden binnen de IJH centraal geplaatst, wat sinds de opmaak van het internationaal verdrag van
de rechten van het kind als steeds belangrijker werd gezien (Ben-Arieh, 2008; Decuypere et al., 2010;
Kinderrechtencommissariaat, 2018; Kosher et al., 2016). Daarnaast hebben recente evoluties ervoor gezorgd
dat jeugdzorginterventies hun legitimiteit verwerven en behouden wanneer er wetenschappelijk bewijs
bestaat dat deze weldegelijk positieve resultaten behalen (Knorth, 2005). In een tijd waarin men meer en
meer besparingen moet opleggen, is het steeds belangrijker dat het geld op een goede manier geïnvesteerd
wordt en dat de praktijken kosten-efficiënt zijn (Ben-Arieh, 2000). Bij het bekijken van het resultaat van de
interventies kan het concept kwaliteit van leven interessant zijn, aangezien dit zowel objectieve als subjectieve
kenmerken mee in rekening neemt. Zo kan het dienen als overkoepelende graadmeter voor te behalen
resultaten in onder andere de jeugdzorg (Knorth, 2005). Het concept wordt bekeken als evaluatief begrip dat
aangeeft of er een optimale integratie van de burger in de samenleving plaatsvindt, samen met een optimaal
gevoel van welbevinden van de persoon (Sorée, 2010). Zo is het instrument handig om te bekijken of een
bepaalde ingreep of beleid ook werkelijk invloed heeft op het verbeteren van de kwaliteit van iemands leven
en om voorstellen te doen aan het beleid over hoe dit nog beter kan. De informatie rond kwaliteit van leven
kan hiermee kracht geven om beslissingen te maken (Ben-Arieh, 2000; Eiser, Mohar, & Morse, 2001) om de
hulp beter aan te passen aan wat voor een bepaalde doelgroep het beste werkt (De Zutter & Vandevelde,
2012; Wallander, Schmitt, & Koot., 2001).
Zo werd het concept kwaliteit van leven doorheen de jaren zeer breed en uitvoerig onderzocht overheen
verschillende domeinen. Ondanks dat is er nog steeds geen consensus over de precieze definiëring van het
concept (De Kroon & Hodiamont, 2008; De Maeyer, Vanderplasschen, & Broekaert, 2009; Eiser et al., 2001;
2
Harder, 2007; Moons, Budts, & De Geest, 2006). Binnen dit onderzoek werd daarom de keuze gemaakt om
te werken met de acht domeinen vooropgesteld door Schalock (2010). En hoewel het onderzoek naar
kwaliteit van leven bij jongeren nog in zijn kinderschoenen staat (Casas, 2011; De Kroon & Hodiamont, 2008),
wordt het concept ook bij deze groep steeds bekender (Ben-Arieh, 2005; Eiser & Jenner, 2007; Wallander et
al., 2001). Adolescentie wordt namelijk gezien als een periode van overgang, waarbij de focus niet ligt op het
hier en nu, maar op de jongeren als ‘toekomstige volwassenen’ (Slot & van Aken, 2013). Kijken naar de
toekomst is noodzakelijk, maar het bekijken van het huidige welzijn van deze jongeren is even noodzakelijk.
Zo kunnen we jongeren bekijken als leden van de maatschappij, in plaats van hen enkel te zien als ‘toekomstig
potentieel’ (Ben-Arieh, 2005). Onderzoek rond kwaliteit van leven bij jongeren wordt zowel kwantitatief als
kwalitatief uitgevoerd, maar geven onderzoekers aan dat er een tekort is aan kwalitatief onderzoek (Casas,
2016). Zo wordt er bij bestaand onderzoek in mindere mate bevraagd wat het concept concreet voor jongeren
persoonlijk inhoudt, wat belangrijk is aangezien de relatieve waarde en mate van belangrijkheid individueel
en cultureel verschilt (Van Hecke et al., 2018). Het is daarnaast nuttig om samen met jongeren te bekijken
waar zich hiaten bevinden tussen hun noden en de huidige situatie, rekening houdend met hun eigen sterktes
en zwaktes. Dit is zeer waardevol om op verder te werken met zicht op toekomstige ondersteuning op maat
van jongeren (Van Hove, 2012). Daarom is het van groot belang om de jongere als actieve participant te
betrekken in onderzoek, waardoor hun eigen visie meegenomen wordt (Ben-Arieh, 2005; Casas, 2011; Eiser
et al., 2001; Sorée, 2010).
Bovenstaande toont de waarde aan van onderzoek naar de percepties op het concept kwaliteit van leven van
jongeren tussen 12 en 18 jaar in begeleiding binnen een Organisatie voor Bijzondere Jeugdzorg (OVBJ).
Volgende onderzoeksvragen komen hierbij naar voor:
Wat houdt het concept ‘kwaliteit van leven’ in volgens jongeren tussen de 12 en 18 jaar in begeleiding bij
een OBVJ? Welke invulling geven deze jongeren aan de domeinen van Schalock?
Om op deze onderzoekvragen een antwoord te kunnen bieden, bevat deze masterproef vier hoofdstukken.
Het eerste hoofdstuk omvat de literatuurstudie. Hierin worden de concepten Integrale Jeugdhulpverlening in
Vlaanderen en Kwaliteit van Leven uitvoerig besproken.
In hoofdstuk twee wordt dieper ingegaan op de methodologie van dit onderzoek. In dit deel worden de
participanten en de setting van het onderzoek besproken en de inclusie- en exclusiecriteria duidelijk
benoemd en beargumenteerd. Dit werd ook gedaan met het gekozen instrument en de gevolgde procedure,
waaronder de dataverzameling en data-analyse aan bod komen. Tenslotte worden de kwaliteitscriteria
betrouwbaarheid en validiteit besproken.
3
Het derde hoofdstuk omvat de resultaten van het onderzoek, die besproken worden volgens de acht
domeinen van kwaliteit van leven volgens Schalock. De resultaten worden geïllustreerd aan de hand van
quotes vanuit de afgenomen interviews.
Er wordt afgesloten met het vierde hoofdstuk, waarin de discussie, implicaties voor de praktijk en beperkingen
van het onderzoek aan bod komen. Er worden bijkomend een aantal suggesties voor verder onderzoek
beschreven.
4
1 LITERATUURSTUDIE
1.1 Integrale Jeugdhulpverlening Vlaanderen
De integrale jeugdhulp (IJH) zet in op preventie van en tegemoetkoming aan sociale problemen via de
opvoeding (Roose, De Vos, & Bouverne-De Bie, 2012). Met het decreet van 2013 ging de IJH een belangrijke
nieuwe fase in, waarbij een duidelijke visie werd vooropgesteld op hoe de IJH uiteindelijk gestructureerd
moet worden en hoe dit moet werken (Voets & Verhoest, 2014). Hier was het belang van minderjarigen de
belangrijkste drijfveer (De Smet & D’oosterlinck, 2016).
1.1.1 Rechtstreeks en niet-rechtstreeks toegankelijke jeugdhulp
Rechtstreeks toegankelijke jeugdhulp (RTJ) wordt ingeschakeld voor een jongere die een probleem
ondervindt en samen met zijn netwerk niet meteen een oplossing vindt. Deze jongere moet op dat moment
makkelijk terecht kunnen in de jeugdhulp. De eerste vorm van RTJ is hulp waarbij zowel jongeren als ouders
terecht kunnen bij de brede instap van Kind en Gezin (K&G), Centra voor Leerlingenbegeleiding (CLB), Centra
voor Algemeen Welzijnswerk (CAW) en de Jongerenadviescentra (JAC) (De Ganck & Schouppe, z.d.;
Jongerenwelzijn, 2018d). Wanneer blijkt dat er meer hulp nodig is, wordt er beroep gedaan op het Centrum
voor Geestelijke Gezondheidszorg (CGG), Dienst Ondersteuningsplan (Informatie Vlaanderen, 2018) en
Centra voor Kinderzorg en Gezinsondersteuning (CKG) (Jongerenwelzijn, 2018d).
Niet-rechtstreeks toegankelijke jeugdhulp (NRTJ) is te bereiken via de intersectorale toegangspoort (ITP)
(Informatie Vlaanderen, 2018; Jongerenwelzijn, 2018d; Swerts et al., 2017). Deze ITP is cruciaal voor een gelijke
en gestandaardiseerde behandeling van hulpvragen (Voets & Verhoest, 2014). Door de ITP is het mogelijk
om de werking eenvormig en transparant te maken, waarbij men hulp uit verschillende sectoren kan
combineren. Alle aanvragen voor hulpverlening passeren hier, waardoor ze een goed zicht hebben op de
vraag en het aanbod in de jeugdhulp (Jongerenwelzijn, 2018a). De ITP regelt de toegang tot langdurige,
intensieve en gespecialiseerde soorten van jeugdhulpverlening. Bij deze hulpverlening is een toelating van
een gemandateerde voorziening nodig (Informatie Vlaanderen, 2018).
Het onderscheid tussen RTJ en NRTJ is zeer belangrijk in de jeugdhulpverlening (Jongerenwelzijn, 2018d).
Deze heeft als doel een aanbodverschuiving van NRTJ naar RTJ te bereiken en om te bepalen wat het bereik
is van de ITP (Voets & Verhoest, 2014). Deze aanbodverschuiving is belangrijk omwille van de principes van
het bekrachtigen van ambulante hulp en het zo lang mogelijk uitstellen van zware, ingrijpende hulp (De
5
Koster, 2007). Ze verschillen van elkaar in termen van intensiteit, duur en frequentie (De Ganck & Schouppe,
z.d.).
1.1.2 Ondersteuning vanuit de Integrale Jeugdhulpverlening Vlaanderen
Er zijn zes sectoren betrokken binnen de IJH Vlaanderen. Als eerste is er het Agentschap Jongerenwelzijn. Zij
staan in voor de erkenning, subsidiëring en aansturing van de voorzieningen die hieronder vallen (vzw
Steunpunt Jeugdhulp, 2016). Jongeren en ouders komen hierin terecht wanneer er sprake is van een ‘situatie
van verontrusting’ (VOS). Dit is een situatie waarbij de ontwikkelingskansen van de minderjarige bedreigd
worden en/of de integriteit van de minderjarige of gezinsleden wordt aangetast. Op dat moment kunnen er
interventies plaatsvinden, verantwoord vanuit een ‘maatschappelijke noodzaak’. Daarnaast komt het
Agentschap Jongerenwelzijn ook tussen bij jongeren die een ‘als misdrijf omschreven feit’ (MOF) hebben
gepleegd. Naast het Agentschap Jongerenwelzijn zijn er nog andere sectoren: Centra Algemeen Welzijnswerk
(CAW), Centra voor Geestelijke Gezondheidszorg (CGG), Centra voor Leerlingenbegeleiding (CLB), Kind en
Gezin en het Vlaams Agentschap voor Personen met het Handicap (VAPH) (Jongerenwelzijn, 2018c).
Het hulpaanbod van de sector Agentschap Jongerenwelzijn verloopt volgens twee pijlers: de private
voorzieningen (waaronder de Organisaties voor Bijzondere Jeugdzorg) en de publieke jeugdinstellingen
(waaronder gemeenschapsinstellingen) (Swerts et al., 2017).
1.1.3 Het modulair kader
Het modulair ingericht kader houdt de uitbouw van een zorgaanbod in door jeugdhulporganisaties die,
afhankelijk van de noden van de minderjarige en diens context, flexibel uiteenlopende modules aanbieden
(Swerts et al., 2017). Door de classificering van het hulpaanbod in typemodules kan het aanbod uit
verschillende sectoren aaneengeschakeld worden tot een vraaggericht aanbod (Voets & Verhoest, 2014). Dit
ontstond vanuit het Experimenteel Modulair Kader dat vanaf 1 januari 2013 operationeel werd. Met dit kader
werd het private aanbod van de sector Agentschap Jongerenwelzijn volledig hertekend. Aangezien dit
ingrijpende wijzigingen met zich meebracht, werd het eerst ingevoerd als experiment dat grondig opgevolgd,
geëvalueerd en bijgestuurd werd. Hierdoor werd een draagvlak gecreëerd om het implementeren van het
kader op een goede en duurzame manier te volbrengen (Jongerenwelzijn, 2018b).
Dit modulair kader omvat uiteindelijk een aantal typemodules die samengevat kunnen worden in zes
groepen:
6
De eerste groep is de module ‘contextbegeleiding’ (CB) (Jongerenwelzijn, 2018b; Swerts et al, 2017;
Vlaanderen, 2019). Deze typemodule moet zorgen voor een breedsporige ondersteuning van de minderjarige
en alle relevante betrokkenen uit zijn/haar gezins- en opvoedingsmilieu en andere belangrijke
levensdomeinen (Jongerenwelzijn, 2018e), steeds gekoppeld aan hulpverleningsdoelen (Vlaanderen, 2019).
Als tweede is er de module ‘contextbegeleiding in functie van autonoom wonen’. De derde module is de
module ’verblijf’, wat gezinsondersteunend of -vervangend kan ingevuld worden (Jongerenwelzijn, 2018b;
Swerts et al., 2017). Deze module moet steeds een aangepaste woon- en leefomgeving onder toezicht en
begeleiding van een hulpverlener voorzien (Jongerenwelzijn, 2018e). Als vierde is er de module ‘kortdurend
(crisis)verblijf’. De vijfde module is de module ‘dagbegeleiding in groep’ (Jongerenwelzijn, 2018b; Swerts et
al., 2017). Hierbij moet er een breedsporige ondersteuning van de minderjarigen voorzien worden tijdens een
bepaald deel van de dag in een aangepaste woonomgeving (Jongerenwelzijn, 2018e). De dagbegeleiding is
hierbij niet school-vervangend, maar steeds naschools en ondersteunend waarbij onder andere
schoolbegeleiding, training en groepswerking aan bod komen (Vlaanderen, 2019). De zesde is de module
‘ondersteunende begeleiding’, waaronder de pedagogische projectvormen, time out, ontheming en andere
(Jongerenwelzijn, 2018b; Swerts et al., 2017; Vlaanderen, 2019). Deze module voorziet breedsporige
ondersteuning gericht op specifieke problematieken waarmee de minderjarige en zijn context te maken
krijgen tijdens een lopend hulpverleningstraject (Jongerenwelzijn, 2018e). Het doel hiervan is om breuken in
dit traject te vermijden (Vlaanderen, 2019).
1.1.4 Organisaties voor Bijzondere Jeugdzorg
De OVBJ, waarin erkende typemodules aangeboden worden, vormen de onderzoeksplaats van dit onderzoek.
Elke OVBJ heeft een erkenning voor de module ‘contextbegeleiding’ en organiseert het aanbod daarnaast op
basis van één of meerdere extra typemodules. De ondersteuning die ze bieden is gericht naar kinderen en
jongeren van 0 tot 18 jaar en hun gezinnen. De ondersteuning gebeurt residentieel, ambulant of mobiel
(Vlaanderen, 2019). Het is mogelijk om verdere hulp te verlenen aan jongeren tot 20 of 21 jaar, wanneer
bepaalde voorwaarden vervuld zijn (Jeugdrecht, 2019).
De laatste cijfers over deze organisaties dateren van 2017. De totale begeleidingscapaciteit van alle OVBJ die
RTJ aanboden was 7044 kinderen en jongeren, waarvan de gemiddelde bezetting 93% was. De OVBJ
vertegenwoordigen ongeveer 55% van alle door Jongerenwelzijn erkende en vergunde organisaties.
Daarnaast zijn er ook dossiers met NRTJ, die al dan niet gecombineerd worden met RTJ. In 2017 waren er
2028 dossiers binnen de OVBJ met minstens 1 niet-rechtstreeks toegankelijke module voor 1957 kinderen en
jongeren, waarvan de meesten (64%) tussen de 12 en 17 jaar zijn bij instroom (Vlaanderen, 2019).
7
1.2 Kwaliteit van Leven
Voor het concept ‘quality of life’ worden verschillende namen gebruikt, zoals kwaliteit van bestaan, kwaliteit
van leven, het goede leven, welzijn, ‘life satisfaction’ en meer. In dit onderzoek wordt de benaming ‘kwaliteit
van leven’ gebruikt. Aangezien dit een veelbesproken concept is, wordt allereerst kort de historiek ervan
behandeld. Hierna komen de definitie en operationalisering ervan aan bod, waarna er dieper wordt ingegaan
op kwaliteit van leven specifiek bij jongeren binnen de jeugdzorg en het meten van het concept bij jongeren.
1.2.1 Historiek
Doorheen de geschiedenis is er veel gediscussieerd over ‘het goede leven’. Ook over het concept kwaliteit
van leven werd al vroeg nagedacht, zoals bijvoorbeeld in de tijd van Socrates (Rapley, 2003). Sinds midden
vorige eeuw werd het concept betrokken in verschillende discussies binnen het publieke leven en de sociale
wetenschappen van de westerse maatschappij en cultuur (Jochemsens, 2006). In 1943, na de Tweede
Wereldoorlog, werd de term ‘Quality of Life’ voor het eerst gebruikt om de impact van materieel welzijn op
het leven van mensen te beschrijven, ten gevolge van de economische welvaart en verbeterde
levensstandaard. Deze materialistische benadering had geen aandacht voor het subjectief welbevinden van
een individu (Cummins, Lau, & Stokes, 2004).
In de jaren ‘60 werd de exclusieve focus op het materieel welbevinden in vraag gesteld en ontstond een
uitbreiding van de conceptualisering van het concept, waarnaar vaak gerefereerd wordt als de ‘sociale
indicatoren beweging’ (Rapley, 2003). Deze beweging wordt algemeen gezien als de oorspronkelijke
bakermat voor onderzoek naar welzijn (Ben-Arieh, 2008; Casas, 2011). Sociale indicatoren worden initieel
gedefinieerd als vormen van bewijs die het ons mogelijk maken om zicht te krijgen op waar we staan en
naartoe gaan, met respect voor onze waarden en doelstellingen, en om specifieke programma’s en hun
impact te evalueren (Casas, 2011). Ze behoren dus objectief te zijn, waar kritiek op komt (De Smet &
D’oosterlinck, 2016). Onderzoekers waren ervan overtuigd dat ze met het achterhalen van sociale indicatoren
een manier hadden gevonden om de condities van verschillende groepen in de samenleving te monitoren,
zoals ook van kinderen en families. Door deze indicatoren vaak te meten, ziet men veranderingen en trends
verschijnen en verdwijnen over tijd. De richting van deze veranderingen geven informatie over welke
beslissingen en acties er hierbij nodig kunnen zijn. Zo kunnen deze indicatoren helpen om de manier waarop
we denken over belangrijke problemen in onze persoonlijke levens en het leven in de gemeenschap te
vormen en is het een belangrijk instrument voor beleidsmakers om het welzijn van de mensen in ‘hun’
samenleving te helpen verbeteren (Ben-Arieh, 2008).
8
Hierna kwam ook de ‘Child Indicators Movement’ op de voorgrond, aangezien kinderen worden gezien als
een aparte groep in de populatie die een apart beleid verdient (Ben-Arieh, 2000). Deze beweging is
voortgekomen uit drie normatieve veranderingen: de kinderrechten, de nieuwe sociologie van de kindertijd
als een fase op zichzelf en ecologische theorieën van de ontwikkeling van een kind. Hiernaast gaven ook drie
methodologische problemen bestaansrecht aan deze beweging: het grotere belang dat wordt gegeven aan
het subjectieve perspectief, het kind als onderwerp van observatie en het bredere gebruik van administratieve
data en zijn groeiende variëteit. Ze bekijken kinderen binnen hun eigen context en ontwikkeling, waarin ze
gezien worden als actieve en volwaardige participanten met een belangrijke mening (Ben-Arieh, 2008). Dit
laatste werd in het verleden vaak verwaarloosd (Vander Laenen, 2009).
Zo ook binnen de Orthopedagogiek werd het concept kwaliteit van leven doorheen de tijd steeds
belangrijker. Vanaf de jaren ’60 tot begin jaren ’90 werd de Orthopedagogiek hoofdzakelijk bepaald door het
ideeëngoed rond ‘normalisatie’, een paradigma dat twee stromingen inhoudt. De Scandinavische stroming
stelt dat iedereen het recht heeft om zijn leven zo dicht mogelijk te laten aansluiten bij dat van elke andere
burger (Van Hove, 2012). De stroming uit de VS focust op het kunnen volbrengen van de cultureel
gewaardeerde rollen in een samenleving en het beperken van discriminatie (Wolfensberger, 1972). Vanaf de
jaren ’80 ontstond kritiek. Normalisatie werd gezien als een ‘ontkenning van de zijnswijze’. De gedachten van
normalisatie bleken geen wondermiddel te zijn, aangezien de maatschappij niet zomaar plaats leek te maken
voor de ‘onderdrukte’ groep mensen. In plaats van de waarden en normen van één groep op een andere
groep op te dringen, werd gewerkt naar integratie en aanvaarding. Zo sprak Van Gennep in ons taalgebied
rond de jaren ‘90 voor het eerst over ‘Kwaliteit van Bestaan’ als vervanging van ‘normalisatie’. De grootste
verandering hierbij ligt in het communicatieve aspect: de relatie met de cliënt wordt nu de centrale factor in
de begeleiding (Van Hove, 2012).
1.2.2 Definitie en operationalisering
Antaki en Rapley maakten in 1996 een overzicht van de geschreven literatuur rond het concept kwaliteit van
leven en identificeerden meer dan 2500 artikelen in de voorgaande drie jaren. De wetenschappelijke invulling
en validering gebeurt daarbij meestal los van elkaar en de disciplines verwijzen zo goed als nooit naar elkaar
(Rapley, 2003). Ook Schalock probeerde een overzicht te geven van de verschillende definities en concepten
die het concept proberen vatten (Felce & Perry, 1995). Er is dus duidelijk een discussie naar de universaliteit
van het construct aan de gang (Hogent, 2018) en er is nog steeds geen consensus bekomen over een
eenduidige definitie van het concept of over de manier waarop dit het best gemeten wordt (De Kroon &
Hodiamont, 2008; De Maeyer et al., 2009; Eiser et al., 2001; Harder, 2007; Moons et al., 2006). Toch wordt
9
kwaliteit van leven in de literatuur steeds meer gebruikt als een wetenschappelijk concept voor een zeer wijde
range van doelgroepen en populaties. Ondanks de aanhoudende discussie rond de invulling, is er al een
brede gemeenschappelijke basis (Felce, 2007), aangezien het wordt gezien als een kans op het gebruik van
een gemeenschappelijke taal binnen en tussen verschillende disciplines. Daarnaast is uit onderzoek gebleken
dat de manier waarop kwaliteit van leven geconceptualiseerd en geoperationaliseerd wordt vrij gelijkaardig
is op bepaalde vlakken overheen verschillende disciplines (Van Hecke et al., 2018). De conceptuele
inconsistenties die er wel zijn, zijn gedeeltelijk het gevolg van verschillende opvattingen over ‘het goede
leven’ (Vandevelde et al., 2017).
Schalock en Verdugo ontwikkelden in 2002 een theoretisch model dat zich richt op een kader met
verschillende elementen: de acht domeinen die het concept kwaliteit van leven weergeven, die verder worden
uitgewerkt in indicatoren die de domeinspecifieke percepties, gedragingen of condities van het welbevinden
van een persoon weergeven (Buntinx & Schalock, 2010; De Smet & D’oosterlinck, 2016; Van Hecke et al.,
2018). Recent definieerde Schalock (2016) het concept kwaliteit van leven als ‘‘a multidimensional
phenomenon composed of core domains that constitute personal well-being. These domains are influenced
by personal characteristics and environmental factors. One’s QoL is the product of these factors and can be
impacted positively through quality enhancement strategies that encompass developing personal talents,
maximizing personal involvement, providing individualized supports, and facilitating personal growth
opportunities’’ (Schalock, Verdugo, Gomez, & Reinders, 2016, p. 4-5). Het model dat vooropgesteld wordt
door Schalock kan zo omschreven worden als een multidimensionele, ecologische, holistisch georiënteerde
person-centered benadering (Moonen & Van Hove, 2009).
Multidimensionaliteit is een centraal begrip in het model van Schalock, wat de essentiële dimensies van een
individuele levenssituatie omvat. Deze dimensies worden beïnvloed door omgevingsfactoren en persoonlijke
karakteristieken en worden gebruikt in functie van het verbeteren en evalueren van persoonlijke doelen
(Buntinx & Schalock, 2010). Kwaliteit van leven wordt daarmee gezien als een aanduiding van welzijn, breder
dan welvaart of bezit, dat ook het spirituele, relationele en esthetische omvat en zo de sociaaleconomische
én -culturele condities van het leven combineert (Jochemsens, 2006). Het wordt gezien als allesomvattend
en slaat dus op alle aspecten van het leven. Deze basisdomeinen zouden universeel gelden en gelijk zijn voor
iedereen, maar variëren individueel in relatieve waarde en belang (Van Hecke et al., 2018). De acht domeinen
uit het model van Schalock worden ingedeeld in drie factoren. De indicatoren van de domeinen zijn de
percepties, gedragingen en condities gerelateerd aan kwaliteit van leven. Hun meting resulteert uiteindelijk
10
in de persoonlijke uitkomsten en zijn cultuursensitief (Schalock et al., 2016). Deze factoren, domeinen en
indicatoren worden weergegeven in bijlage 1.
De subjectiviteit van het concept komt terug in de visie van Schalock rond de bepaling van kwaliteit van leven
van een persoon door het bekijken van de aard en omvang van interacties met andere mensen. Het wordt
gezien als het resultaat van de mate waarin basale behoeften en wensen van een persoon worden
gerealiseerd en de manier waarop verantwoordelijkheden vorm worden gegeven. Hierdoor wordt het gezien
als een kwestie van individuele perceptie en evaluatie (Sorée, 2010), waarbij de focus altijd gelegd moet
worden op het individu (Casas, 2011; Eiser et al., 2001; Van Hove, 2012) en het persoonlijke welbevinden.
Deze worden onder andere bepaald door spelende waarden en normen. Het concept kwaliteit van leven
wordt zo gezien als een ‘sensitizing concept’, dit wil zeggen als geen vastliggend, maar eerder een
richtinggevend concept (Van Hove, 2012), waarbij de persoon zijn subjectieve ervaringen en gevoelens de
belangrijkste focus zijn (De Kroon & Hodiamont, 2008; De Maeyer et al., 2009; van Loon, 2006). Gezien de
nadruk op subjectiviteit gaat de voorkeur uit naar het, zoveel als mogelijk, gebruiken van de mening van de
persoon waarover het onderzoek gaat (De Kroon & Hodiamont, 2008), waardoor cliënten zelf actieve
participanten worden in hun zoektocht naar ondersteuning op maat.
Subjectiviteit wordt niet door iedereen gezien als een vaste eigenschap van het concept, zo loopt hiernaast
ook een objectieve benadering waarbij de zoektocht naar objectief meetbare omstandigheden en het
objectief meten van levenskwaliteit centraal staan (Van Hove, 2012). Deze laatste aanpak is nuttig voor het
bestuderen van het concept voor een populatie, maar minder wanneer de kwaliteit van leven van een individu
van belang is (De Maeyer et al., 2009).
1.2.3 Kwaliteit van leven en jongeren in de jeugdzorg
De studies rond kwaliteit van leven spitsen zich vooral toe op volwassenen, bij de ‘algemene’ populatie of in
de geneeskunde (Harder, 2007), maar veel minder op kinderen en jongeren (Casas, 2011; De Kroon &
Hodiamont, 2008). Toch is er een toenemende interesse voor onderzoek rond kwaliteit van leven binnen deze
groep (Ben-Arieh, 2005; Eiser & Jenner, 2007; Wallander et al., 2001). Daarnaast is het concept nog zeer weinig
gebruikt binnen de jeugdzorg (Harder, 2007). Wanneer het wel over jongeren gaat, onderzoekt men vooral
zaken over jongeren in plaats van samen met jongeren. Op dat laatste ligt de laatste jaren toch steeds meer
de focus. Dit omdat blijkt dat, vooral tijdens de adolescentie, ouders het subjectieve gevoel van hun kinderen
niet representeren. We mogen kwaliteit van leven van jongeren dus niet verwarren met de mening van
volwassenen hierop. Deze zijn beide belangrijk, maar wel twee compleet verschillende zaken (Ben-Arieh,
2005; Casas, 2011). De resultaten uit voorgaande onderzoeken naar kwaliteit van leven van jongeren in de
11
jeugdzorg kunnen een initieel beeld geven over wat deze jongeren echt belangrijk vinden in hun leven,
waardoor het een voorspeller kan zijn voor de indicatoren die jongeren zouden aangeven voor het
beschrijven van hun goede kwaliteit van leven. De voorgaande onderzoeken gaan hierbij uit van bepaalde
vaststaande thema’s en indicatoren en bekijken hoe belangrijk jongeren dit vinden, maar geven weinig ruimte
aan de jongeren om zelf aan te geven hoe ze deze thema’s invullen, begrijpen of vormgeven. Ze focussen zo
enkel op een klein stukje van het geheel, waardoor belangrijke zaken vergeten worden (Ben-Arieh, 2000).
1.2.4 Meten van kwaliteit van leven bij jongeren
Kwaliteit van leven wordt steeds meer gemeten om drie redenen: monitoring en verslaggeving, verbeteren
van de kwaliteit en onderzoek (Schalock et al., 2018). We mogen bij het meten van kwaliteit van leven van
jongeren nooit hun rol als actieve participant aan de kant schuiven (Ben-Arieh, 2005). Bij het nagaan van de
kwaliteit van leven van iemand, moeten we ons bewust zijn van het feit dat we ons bewegen op een dunne
grens tussen ‘een dialoog’ en ‘een interview op basis van een checklist’ (Van Hove, 2012). Daarnaast moeten
de resultaten altijd omzichtig bekeken worden omdat een bepaalde houding van een persoon varieert in tijd
naargelang opgedane ervaringen (Allison, Locker, & Feine, 1997; Eiser & Jenny 2007; Van Hecke et al., 2018).
Het resultaat is gevormd naargelang persoonlijke eigenschappen zoals vermogen tot aanpassing, coping,
optimisme, zelfcontrole, zelfbeeld (Allison et al., 1997), bereiken van persoonlijke doelen en gemaakte
vergelijkingen met de opgelegde standaarden. Maar ook eventuele moeilijkheden in de context kunnen de
inschatting van kwaliteit van leven kleuren (Casas, 2011), zoals bijvoorbeeld de financiële situatie en
uithuisplaatsingen (Swerts, 2013).
Er is nog geen instrument ontwikkeld voor het kwantitatief meten van kwaliteit van leven van jongeren in de
jeugdhulp (Swerts, 2013). Wel zijn er instrumenten ontwikkeld voor het meten van kwaliteit van leven bij
jongeren in het algemeen, zoals onder andere de Personal Outcomes Scale for Children and adolescents, de
Child Health Questionnaire (Nederlands Jeugdinstituut, 2019a), Youth Quality of Life Instrument (Nederlands
Jeugdinstituut, 2019b), de Pediatric Quality of Life Inventory (De Kroon & Hodiamont, 2008), de KIDSCREEN
en de pilootversie van de POS-Y (Moonen & Van Hove, 2009). Deze instrumenten werden geselecteerd op
basis van de leeftijd van de doelgroep van dit onderzoek. Een aantal kenmerken zijn weergegeven in tabel 1.
De kwaliteit van deze instrumenten staat nog onvoldoende vast. De keuze voor een bepaald instrument hangt
meestal vast aan de keuze die men maakt uit de verschillende definities van het concept (De Kroon &
Hodiamont, 2008).
12
Instrument Leeftijd Domeinen/subschalen
Personal Outcomes
Scale for Children and
adolescents
Tussen 6 en 18 jaar Fysiek welbevinden, emotioneel welbevinden, materieel
welbevinden, zelfbepaling, persoonlijke ontwikkeling,
sociale inclusie, interpersoonlijke relaties, rechten
Child Health
Questionnaire
5 tot en met 18 jaar Algemene gezondheid, fysiek functioneren, beperkingen
in schoolwerk en activiteiten met vrienden, gedrag,
mentale gezondheid, emotionele of tijdsimpact op de
ouder, familiecohesie, gezondheidsverandering,
lichaamspijn of ongemak, zelfvertrouwen, en beperkingen
in gezinsactiviteiten
Youth Quality of Life
Instrument
11 tot 18 jaar Hoe de jongeren over zichzelf denken, hun sociale relaties,
hun cultuur en gemeenschap, hun algemene kwaliteit van
leven
Pediatric Quality of Life
Inventory
8 tot 12 jaar en 13 tot 18
jaar
Fysiek, emotioneel, sociaal en schools functioneren
KIDSCREEN Tussen 8 en 18 jaar Psychologisch functioneren, emoties, sociale aanvaarding,
sociale ondersteuning, zelfbeeld, school, relatie met
ouders, autonomie, fysiek en financieel welbevinden
Pilootversie POS-Y 13 tot en met 21 jaar Fysiek welbevinden, emotioneel welbevinden, materieel
welbevinden, zelfbepaling, persoonlijke ontwikkeling,
sociale inclusie, interpersoonlijke relaties, rechten
Tabel 1: Kenmerken van instrumenten voor het meten van kwaliteit van leven bij jongeren
13
2 METHODOLOGIE
In dit deel wordt stilgestaan bij de manier waarop dit onderzoek tot stand kwam en verliep.
Hierbij wordt gekeken naar het onderzoeksdesign, waarbij de keuze voor kwalitatief onderzoek, de
afbakening van de participanten en de setting besproken worden. Bijkomend worden de demografische
gegevens en de inhoud van de geïnformeerde toestemming toegelicht.
Daarna wordt dieper ingegaan op de onderzoeksmethode, waarbij de keuze voor interviews als
onderzoeksinstrument beargumenteerd wordt en de inhoud en structuur van deze interviews samen met de
keuze voor de het theoretische model rond kwaliteit van leven van Schalock (2010) wordt toegelicht.
Vervolgens komt de gevolgde onderzoeksprocedure aan bod. Hierbij wordt de manier van dataverzameling
overlopen. Daarna wordt ook de manier van data-analyse geschetst, waarbij de wijze van het opnemen van
de interviews en het maken van transcripties ervan besproken worden, alsook de thematische analyse volgens
de richtlijnen van Braun & Clarke (2013) met behulp van Nvivo. Tenslotte wordt de terugkoppeling van de
resultaten naar de participanten besproken.
Het laatste deel behandelt de mate waarin dit onderzoek voldoet aan kwaliteitscriteria voor kwalitatief
onderzoek.
2.1 Onderzoeksdesign
2.1.1 Kwalitatief of kwantitatief onderzoek
Voor de start van het onderzoek was de keuze tussen kwalitatief en kwantitatief onderzoek noodzakelijk.
Aangezien de situationele en subjectieve beleving en mening van jongeren van belang is in dit onderzoek
(De Maeyer et al., 2011), en hiervoor woorden worden gebruikt als data, komt kwalitatief onderzoek het meest
in aanmerking (Braun & Clarke, 2013). Het laat toe om binnen te komen in de natuurlijke omgeving van de
participanten, waar de onderzoeksonderwerpen te vinden zijn (De Fever, 2012), waardoor er meer zicht komt
op belangrijke onderwerpen gerelateerd aan het leven van de jongeren (Casas, 2016). Daarnaast lijken er
geen tegenargumenten te zijn voor kwalitatief onderzoek bij deze doelgroep. Zo wees onderzoek aan dat
kwalitatief onderzoek ook bij adolescenten met gedrags- en emotionele stoornissen mogelijk is (Vander
Laenen, 2009). Voorafgaand aan de start van dit kwalitatief onderzoek was een literatuurstudie noodzakelijk
om het kader rond kwaliteit van leven en de integrale jeugdhulpverlening te vatten.
2.1.2 Participanten en setting
De participanten in dit onderzoek worden samengevat onder ‘jongeren tussen 12 en 18 jaar in begeleiding
binnen een Organisatie voor Bijzondere Jeugdzorg (OVBJ)’.
14
Deze leeftijdsperiode werd gekozen omdat de periode tussen 12 tot 18 jaar gezien wordt als een
transitieperiode naar volwassenheid. Daarnaast wordt de drempel van 12 jaar vanuit het Decreet
Rechtspositie Minderjarigen (DRM) naar voor geschoven als belangrijk. Artikel 4 van het DRM behandelt de
bekwaamheid van de minderjarige en stelt dat minderjarigen, ongeacht de leeftijd, bekwaam zijn om de
rechten uit het decreet zelfstandig uit te voeren. Dit met uitzondering van drie rechten waarbij de leeftijd van
12 jaar of ouder wordt vooropgesteld: het recht op instemming met buitengerechtelijke jeugdhulp, het recht
om niet gescheiden te worden van ouders en het recht op toegang tot het dossier. Deze rechten worden
vanaf 12 jaar door de jongere op zelfstandige wijze uitgevoerd als hij in staat is te oordelen wat in zijn belang
is op een redelijke manier, rekening houdend met zijn leeftijd en maturiteit (Desmet & Put, 2011; WVG
Vlaanderen, 2018). De legale grens naar volwassenheid in het Kinderrechtenverdrag ligt op 18 jaar
(Kinderrechtencommissariaat, 2018) en ook de wettelijke meerderjarigheid sinds 1990 start op 18 jaar (UCM,
2018).
Daarnaast dienen de jongeren die betrokken worden bij dit onderzoek begeleiding te krijgen binnen een
typemodule binnen een OVBJ. Deze keuze werd gemaakt omdat er binnen jeugdzorg rond kwaliteit van leven
nog zo goed als geen onderzoek gevoerd werd (Harder, 2007).
2.1.3 Demografische gegevens
Van de deelnemende jongeren werden een aantal demografische gegevens verzameld, zoals geslacht, leeftijd
en de typemodule waarbij ze in begeleiding waren. Er namen tien jongens en tien meisjes deel aan het
onderzoek. Hiervan waren er twee jongeren 12 jaar, drie jongeren 13 jaar, zeven jongeren 14 jaar, twee
jongeren 15 jaar, drie jongeren 16 jaar, twee jongeren 17 jaar en één jongere 18 jaar. Van de twintig
geïnterviewde jongeren kregen twee jongeren begeleiding binnen de module ‘contextbegeleiding in functie
van autonoom wonen’, dertien jongeren kregen begeleiding binnen de module ‘verblijf’ in combinatie met
de module ‘contextbegeleiding’ en vijf jongeren kregen begeleiding binnen de module ‘dagbegeleiding in
groep’ in combinatie met de module ‘contextbegeleiding’. Er participeerden geen jongeren die begeleiding
kregen uit enkel de module ‘contextbegeleiding’, de module ‘kortdurend (crisis)verblijf’ of de module
‘ondersteunende begeleiding’. Bij de module ‘kortdurend (crisis)verblijf’ werd hiervoor specifiek gekozen,
aangezien het door de zodanig snelle wisseling moeilijk was om een moment voor het interview vast te
leggen.
Bij het opnemen van de demografische gegevens van de jongeren werd de optie aangereikt om na afloop
van het onderzoek de resultaten naar hen terug te koppelen, gepland in juni 2019. Vijftien van de twintig
15
deelnemende jongeren gaven aan de resultaten van het onderzoek te willen ontvangen, samen met drie van
de zes deelnemende OVBJ. Daarnaast vroeg een OVBJ naar de mogelijkheid tot het delen van de resultaten
zonder deelname van jongeren, aangezien zij reageerden nadat er twintig participanten gevonden werden.
2.1.4 Geïnformeerde toestemming
Voor de aanvang van de dataverzameling werd een geïnformeerde toestemming (zie bijlage 2) voorgelegd
die de deelnemers op voorhand voorzag van relevante onderzoeksinformatie en op basis daarvan
toestemming vroeg voor hun deelname (Baarda et al., 2013). Deze bevatte het doel van de studie, de garantie
op anonimiteit, de gegevens van de onderzoeker, de vermelding dat participatie volledig vrijwillig en zonder
enige vergoeding is en dat de deelname op elk moment kan stoppen. De anonimiteit is een belangrijke
voorwaarde bij kwalitatief onderzoek met een kwetsbare doelgroep (Vander Laenen, 2009). Wegens de
minderjarigheid van de participanten was ook ouderlijke toestemming een randvoorwaarde voor een
deelname (Van Hove, 2014), wat bij niet alle jongeren in begeleiding binnen de module ‘verblijf’ mogelijk
was. Een oplossing werd geboden door de toestemming te laten ondertekenen door een belangrijke
vertrouwenspersoon uit de nabije context van de jongere, zoals hun individuele begeleider, hun
contextbegeleider of andere persoon uit hun netwerk. Het was hierbij zeer belangrijk dat de jongeren zelf
actief toestemming gaven en op de hoogte waren van hun rechten. Om hieraan tegenmoet te komen, werd
de geïnformeerde toestemming nogmaals duidelijk met de jongere overlopen vlak voor het interview, zodat
deze nog persoonlijk vragen kon stellen aan de onderzoeker.
2.2 Onderzoeksmethode
2.2.1 Keuze voor interviews
Bij dit onderzoek werd er gekozen voor het afnemen van interviews voor het verzamelen van de nodige data,
aangezien dit instrument gaat om het begrijpen en invoelen van anderen (de Lange, Schuman, & Montesano
Montessori, 2011).
Het gebruik van interviews werd als primair gekozen boven het organiseren van focusgroepen. Bij een
focusgroep bestaat het risico dat men zich laat beïnvloeden door anderen en zo zaken verzwijgt of net
meegaat in zaken waar men eigenlijk niet akkoord mee is (Baarda et al., 2013; Liamputtong, 2011). Dit risico
blijkt bij adolescenten nog groter te zijn. Focusgroepen gaan vaak over gevoelige onderwerpen waarover
adolescenten het soms moeilijk hebben om over te praten en waarbij de nood aan de goedkeuring van peers
mogelijks de info die adolescenten willen delen tijdens deze gesprekken beïnvloedt (Norris, Aroian, Warren,
16
& Wirth, 2012). Daarbij werd ook de praktische kant meegenomen. Interviews organiseren over verschillende
voorzieningen heen is makkelijker te organiseren, maar zijn wel meer tijds- & arbeidsintensief (Baarda et al.,
2013; de Lange et al., 2011) waarbij de haalbaarheid van het onderzoek voorop staat.
Bij het afnemen van interviews moet men opletten voor het interviewer-effect. Dit houdt in dat de
onderzoeker van invloed is op de inhoud en het verloop van het gesprek en het onderzoek. Mensen stellen
zich daarbij gemakkelijker open naar iemand waarvan ze vinden dat die op hen lijkt. De kunst is om de
geïnterviewde naar bepaalde thema’s te leiden, maar niet naar bepaalde opvattingen over deze thema’s (de
Lange et al., 2011). De onderzoeker moet vermijden om zijn persoonlijke mening te delen of op een
oordelende manier over te komen (Van Hove, 2014).
2.2.2 Inhoud en structuur interviews
Interviews hebben steeds een duidelijke structuur en doel. Het zijn door de onderzoeker geleide conversaties,
(de Lange et al., 2011) waarbij deze actief moet luisteren, moet letten op details, de stilte efficiënt moet
gebruiken... (Van Hove, 2014).
Een interview kan op verschillende manieren opgesteld worden naar inhoud en structuur: theory driven of
via een open gesprek. Dit onderzoek combineerde beide (zie leidraad interview bijlage 3). Het interview
begon met een open vraag: ‘Wat is belangrijk in jouw leven?’ Op die manier zijn de participanten volledig vrij
om aan te geven wat voor hen echt belangrijk is, zonder externe sturing. Op de onderwerpen die zij spontaan
aangaven werd dieper ingegaan, zodat het gesprek eerder onbewust draaide rond hun kwaliteit van leven.
Baarda en anderen (2013) geven aan dat dit mogelijk is wanneer je vooral geïnteresseerd bent in spontane
en onverwachte reacties. Op die manier kregen de participanten de keuze over de manier waarop ze
participeren, door zelf te bepalen wat ze zouden zeggen of niet en zo het gesprek te sturen binnen het thema
van het interview (Ben-Arieh, 2005). Hierbij werd de vraag gesteld naar wie, wat en welke omstandigheden
ze nodig hebben om over deze belangrijke zaken te beschikken. Daarnaast werd bekeken hoe deze zaken
evolueerden in tijd. Daarna werd een wondervraag gesteld (Larock & van der Heijden, z.d.): ‘Stel dat er deze
nacht een wonder gebeurt en alles wordt voor jou ideaal, wat zou er dan veranderen en wat blijft hetzelfde?’
Wanneer bovenstaande inhoud overlopen was, kwam het volgende, eerder gestructureerde en ‘theory driven’
deel van het interview. Er werd een bepaalde structuur van het gesprek ingeprent op basis van een bestaande
theorie: de vragen werden bij dit onderzoek gelinkt aan de acht domeinen van kwaliteit van leven volgens
Schalock. Deze domeinen fungeerden als topiclijst met onderwerpen die besproken konden worden (Baarda
et al., 2013). Elk domein stond in het groot op papier. Deze konden de jongeren vervolgens rangschikken
17
volgens belangrijkheid of ze konden er domeinen uit selecteren die zij belangrijk achtten. Hierna werden de
domeinen besproken indien deze tijdens het eerste deel van het gesprek nog niet aan bod kwamen.
Door de grote verscheidenheid aan definities en theoretische modellen rond het concept kwaliteit van leven,
was het noodzakelijk om een keuze te maken. Zoals hierboven vermeld, werd het theoretisch model rond
kwaliteit van leven door Schalock (2010) vooropgesteld. Het is één van de meest gebruikte kaders rond
kwaliteit van leven in de literatuur, wordt alsmaar meer gebruikt in verschillende onderzoeksgebieden en
wordt vaak gebruikt binnen sociale en menselijke hulpverlening (Swerts et al., 2019). Het model is
verscheidene keren empirisch onderzocht en blijkt het beste model te zijn volgens zijn hiërarchische structuur.
Dit model past binnen het idee van holisme en integratie van paradigma’s (Van Hecke et al., 2018), zoals ook
vooropgesteld wordt binnen de vakgroep Orthopedagogiek aan de UGent. Daarnaast houdt de visie van
Schalock rekening met het individu en diens context, waardoor het past binnen de contextuele
uitgangspunten (Moonen & Van Hove, 2009).
2.3 Onderzoeksprocedure
2.3.1 Dataverzameling
Begin september 2018 werden een groot aantal OVBJ verspreid over Vlaanderen gemaild. De
contactgegevens van deze voorzieningen zijn terug te vinden op de website van het Agentschap
Jongerenwelzijn (2019). De mail was geadresseerd aan de personen die formeel toestemming moeten geven
voor het uitvoeren van een onderzoek. In deze mail stond info over het onderzoek (verloop, info en doel) en
de vraag om de jongeren die in aanmerking kwamen voor deelname te bevragen of zij hiervoor gemotiveerd
zijn. In bijlage van deze mail stak de geïnformeerde toestemming, met bijkomend extra info, gericht aan de
jongeren (zie bijlage 2). Vele mails bleven onbeantwoord, voor een aantal voorzieningen bleek een deelname
praktisch niet haalbaar. Uiteindelijk werden twintig jongeren geselecteerd, verspreid over zes OVBJ. Er werd
gekozen om te stoppen bij het aantal van twintig participanten met oog op de praktische haalbaarheid van
het onderzoek. Een aantal tussen vijftien en dertig interviews blijkt algemeen aanvaard te zijn binnen
kwalitatief onderzoek (Braun & Clarke, 2013).
De interviews gingen door in de OVBJ waarbij de jongere in begeleiding was, met uitzondering bij één jongere
in begeleiding binnen de typemodule ‘contextbegeleiding in functie van autonoom wonen’, waarbij het
interview doorging bij de jongere thuis. Dit was het gemakkelijkste voor de jongeren, aangezien zij zich niet
moesten verplaatsen (de Lange et al., 2011). De interviews gebeurden tussen begin oktober en midden
november 2018.
18
2.3.2 Data-analyse
Van de twintig interviews werden opnames gemaakt met behulp van een recordertje voor het bekomen van
transcripties, noodzakelijk voor de data-analyse (Baarda et al., 2013; Van Hove, 2014). Opname via een
recorder heeft het nadeel dat de non-verbale gedragingen verloren gaan, maar participanten zijn sneller
gewend aan een recorder dan aan een camera (Maso & Smaling, 1998). Hiervoor werd de toestemming van
de participanten gevraagd via de geïnformeerde toestemming.
De opnames werden omgezet in transcripties van begin december 2018 tot eind maart 2019. Dit is het proces
waarin geluidsopnames omgezet worden in geschreven tekst, wat tijdrovend is. Hierbij is het belangrijk
waakzaam te zijn dat er geen belangrijke info verloren gaat door de manier waarop zaken gezegd werden
(intonatie, luid of stil, lachen…) ook weer te geven (Van Hove, 2014). Deze info werd specifiek benoemd in de
transcripties en meegenomen in de analyse. Daarnaast werden de gesprekken letterlijk uitgetypt (de Lange
et al., 2011).
Hierna volgde de thematische analyse, waarbij gezocht wordt naar de dominante thema’s die de data zo
goed als mogelijk samenvatten. Er werd voor thematische analyse volgens de zes stappen van Braun en Clarke
(2006) gekozen, aangezien die het best beschikbaar is voor onderzoekers met weinig kennis rond kwalitatieve
onderzoeksmethoden. Deze stappen zijn geen lineair proces, maar kunnen overlappen of er kan een stap
teruggezet worden (Van Hove, 2014). De tekstanalyse werd digitaal uitgevoerd via het programma Nvivo, wat
hielp bij het coderen van de teksten en het samenbrengen van codes (de Lange et al., 2011).
De eerste stap was het bekend worden met de data (exploratiefase). Hierbij gaat de onderzoeker in detail de
data verkennen. Dit nam plaats tijdens het afnemen, uitschrijven en doorlezen van de interviews, wat allemaal
door de onderzoeker uitgevoerd werd.
De tweede stap omvatte de eerste codering. Hierbij werd de data zin na zin bekeken en zo speculatief
mogelijk gecodeerd, zonder bredere thema’s te selecteren (Van Hove, 2014). Dit kan op twee manieren
gebeuren: geleid door al bestaande theorie of geleid door de verzamelde data (Baarda et al., 2013; Braun &
Clarke, 2006; Van Hove, 2014), al is het onderscheid soms moeilijk te maken.
De derde stap omvatte het zoeken naar thema’s, structuur of patronen gebaseerd op de eerste codering
(specificatiefase). Deze fase kan onmogelijk volledig gescheiden worden van de vorige stap. De thema’s
kunnen gezien worden als het resultaat van het categoriseren van de codes in betekenisvolle groepen. Deze
thema’s zijn meestal gerelateerd aan elkaar. Binnen dit onderzoek werden de interviews gecodeerd binnen
19
de acht universele domeinen van Schalock (2010). Binnen deze domeinen werd de data verder gecodeerd in
specifiekere thema’s (de latere indicatoren).
Stap vier omvatte het beoordelen of nakijken van de specifiekere thema’s. Al het bewijs dat verzameld is om
een bepaald thema te selecteren, werd in deze fase verzameld.
Stap vijf omvatte de definiëring en het labelen van de thema’s (indicatoren), waarbij nauwkeurigheid en
precisie centraal staan. Hierbij was het nuttig om de doorlopen analyse te overlopen met de promotor en
begeleider van dit onderzoek, om problemen bij het identificeren van bepaalde thema’s aan te pakken.
De laatste stap omvatte het schrijven van de resultaten (rapporteren), waarop dieper wordt ingegaan in het
volgende deel van dit onderzoeksverslag (Van Hove, 2014).
2.4 Kwaliteitscriteria kwalitatief onderzoek
2.4.1 Betrouwbaarheid
Betrouwbaarheid van onderzoek betekent dat onderzoek herhaalbaar moet zijn, een andere onderzoeker kan
op dezelfde manier het onderzoek uitvoeren en moet tot vergelijkbare resultaten komen. Dit stelt voorop dat
een onderzoeker objectief en onafhankelijk moet zijn (Verhoeven, 2007). Wanneer objectiviteit in de enge
betekenis van het woord begrepen wordt, kan kwalitatief onderzoek nauwelijks objectief zijn. In dit onderzoek
nemen we in deze objectiviteit ook de subjectiviteit van de onderzoeker mee, wat niet enkel onvermijdelijk
maar ook nodig is. De onderzoeker moet in staat zijn tot ‘role taking’, het zich verplaatsen in de positie en
het perspectief van een ander. Daarnaast moet de onderzoeker open zijn en beschikken tot zelfinzicht (Maso
& Smaling, 1998). Daarbij wordt binnen de opleiding aan de UGent vooropgesteld om een disability studies
perspectief in onderzoek binnen te brengen. Hiervoor is het belangrijk om als onderzoeker af te stappen van
een expertpositie, maar zichzelf in te brengen waardoor het onderzoek een dialogisch proces wordt (Van de
Putte & De Schauwer, 2016).
Een exacte herhaling is uitgesloten door de grote afhankelijkheid van de situatie, het moment, de context en
de interactie (de Lang et al., 2011). Daarom wordt betrouwbaarheid binnen kwalitatief onderzoek ook
bekeken als herhaalbaarheid van de tussen- en eindresultaten van een onderzoek. Hieraan werd
tegemoetgekomen door de analyses van de resultaten tussentijds te bespreken met een externe begeleider
om de interpretaties van de onderzoeker in vraag te stellen. Daarnaast vergroot het gebruik van
computerprogramma’s de betrouwbaarheid van een onderzoek (Maso & Smaling, 1998). Binnen dit
onderzoek werd gekozen voor Nvivo.
20
2.4.2 Validiteit
Aan interne validiteit wordt voldaan wanneer men uit de resultaten causale besluiten kan nemen. Binnen het
kwalitatief onderzoek zijn vooral de deugdelijkheid van de argumenten en de redeneringen van belang (Maso
& Smaling, 1998). Een manier om hieraan tegemoet te komen is het uitvoeren van een ‘members check’.
Aangezien dit niet is toegepast, met zicht op de haalbaarheid van het onderzoek, wordt dit opgenomen in
de beperkingen.
Externe validiteit is het veralgemenen van de conclusies binnen het onderzoek naar andere situaties,
personen, fenomenen of tijdstippen (Maso & Smaling, 1998). Binnen dit onderzoek kan er niet gesproken
worden van generaliseerbaarheid, wat als beperking van dit onderzoek wordt gezien.
21
3 RESULTATEN
Zoals eerder beschreven onder het deel methodologie, werd tijdens de interviews gestart met een
‘ongestuurd’ deel, waarbij de participanten praten over wat zij op dat moment in hun leven belangrijk vonden.
Het viel hierbij op dat de jongeren tijdens dit deel hoofdzakelijk praten over de domeinen interpersoonlijke
relaties en materieel welbevinden. Hierna werd het gesprek verder gestructureerd aan de hand van de
domeinen van kwaliteit van leven. Wanneer het ongestructureerde en gestructureerde deel samen in
beschouwing worden genomen, werd het domein interpersoonlijke relaties het meest besproken. De reden
hiervoor is onduidelijk en is geen reden om dit domein belangrijker in te schatten dan andere domeinen. Wel
is het een opvallende bevinding.
Op basis van de afgenomen interviews zijn er onder elk domein van kwaliteit van leven specifiekere
indicatoren onderscheiden en benoemd. Deze indicatoren trachten een zo accuraat mogelijk beeld te geven
van wat de jongeren vertelden. Hierbij wordt per indicator vernoemd of deze werd besproken door de
jongeren binnen het ‘ongestuurde’ deel of niet. De domeinen en indicatoren worden binnen dit deel verder
besproken, waarbij de volgorde ervan volledig willekeurig werd gekozen.
3.1 Materieel welbevinden
3.1.1 Geld
Geld blijkt een belangrijk thema te zijn voor de participanten, waarbij dit uitvoerig besproken werd binnen
het ‘ongestuurde’ deel van de interviews. De meeste jongeren geven aan dat geld hebben een belangrijke
voorwaarde is om hun kwaliteit van leven te garanderen. Ze willen later zelf geld verdienen om een ‘goed
leven’ te leiden (rekeningen betalen, een eigen huis kopen…). Daarnaast geven de meeste jongeren aan dat
geld niet het belangrijkste is in hun leven. Geld maakt hen niet gelukkiger, maar het maakt hun leven wel
gemakkelijker. Ze geven aan dat ze vooral een noodzakelijke basis nodig hebben, maar niet rijk willen zijn.
“Ja, voor mij moet dat niet per se veel geld zijn, want ik ben ook met weinig geld opgegroeid. Dus ik moet
niet veel geld hebben. En ja… want dat maakt mij eigenlijk niet gelukkig.” (Meisje, 14 jaar)
3.1.2 Bezittingen
Bezittingen zijn door de jongeren benoemd als belangrijk (een fiets, kleren en schoenen, een gsm, een
brommer of auto, een tv, een PlayStation…). Bepaalde bezittingen hebben ook een sociale functie voor de
jongeren, zoals een gsm om in contact te staan met hun vrienden. Twee jongeren vermelden bezittingen met
22
een grote emotionele waarde, zoals spullen met herinneringen aan een persoon die er niet meer is. Deze
bezittingen kwamen niet spontaan bij de jongeren naar boven, maar kwamen doorgaans pas ter sprake
tijdens het gestructureerde deel van het interview.
3.2 Interpersoonlijke relaties
3.2.1 Familie
Alle twintig jongeren vermelden familieleden als belangrijke personen in hun leven tijdens het eerste
‘spontane’ deel van de interviews. Familieleden worden gezien als personen die steun, hulp en bescherming
bieden en waarmee ze plezier maken, waarbij ze zich ‘thuis’ voelen en zichzelf kunnen zijn. Ze worden
beschouwd als onvoorwaardelijk, personen die er steeds zullen zijn en die hen graag zien, omdat ze familie
zijn. Zo gebruiken ze vaak de woorden ‘altijd, nooit, steeds, alles…’ wanneer ze over familie praten. Daarnaast
geven vier jongeren zelf ook aan bezorgd te zijn over bepaalde familieleden en voor hen te willen of moeten
zorgen. Zes jongeren vermelden dat ze weinig familieleden hebben om op te steunen en dat ze dit jammer
vinden. Dit om verschillende redenen, zoals familie die in het buitenland woont, die gestorven is of waarmee
het contact verbroken is.
3.2.2 Vrienden
Achttien van de twintig geïnterviewde jongeren vermelden vrienden en leeftijdsgenoten als belangrijk in hun
leven. Deze groep van leeftijdsgenoten werd uitvoerig besproken tijdens het ‘ongestuurde’ gedeelte van de
interviews. Vrienden betekenen een grote steun, hulp en bescherming en worden beschreven als personen
die luisteren naar elkaar, voor elkaar klaarstaan en elkaar verdedigen. Daarnaast beleven jongeren ook plezier
met vrienden (samen praten en rondhangen, gamen, sporten, uitgaan…), waardoor ze zich minder vervelen.
“Die zijn er ook wel altijd voor mij als ik een moeilijk moment heb in de les ofzo. Bijvoorbeeld met thuis, er is
iets erg gebeurd, die zijn er altijd voor mij als ik iets nodig heb ofzo. Ik kan hen dat altijd vragen.” (Jongen,
14 jaar)
3.2.3 Hulpverleners
Vijftien van de participanten zeggen dat hulpverleners belangrijke personen in hun leven zijn, waaronder
begeleiders (individuele begeleider, contextbegeleider…), consulenten, psychologen, vertrouwenspersonen…
Het is opvallend dat deze personen pas vernoemd worden bij het tweede gestructureerde deel van het
interview. Ze worden steeds gelinkt aan een ‘nut’ van hun aanwezigheid, voor het verkrijgen hulp en steun.
Zo wordt verteld dat hulpverleners hen opvangen wanneer het thuis moeilijk gaat, goed luisteren, met hen
23
praten, hen leren omgaan met emoties, hun familie helpen... Vertrouwen hebben in de begeleiding wordt
hiervoor als voorwaarde vermeld, maar de onvoorwaardelijkheid die bij familieleden naar voor kwam valt bij
het praten over hulpverleners volledig weg. Zo worden hulpverleners gezien als personen die aanwezig zijn
om een bepaalde leegte te vullen of een probleem op te lossen en daarna weer zullen verdwijnen uit hun
leven. Een aantal jongeren vermelden dat ze het leuk vinden wanneer de begeleiding samen met hen plezier
maakt. Daarnaast wordt ook de vele wissels van begeleiders vermeld als iets wat de jongeren als moeilijk
ervaren.
“Ja, dat ik het nu durf te zeggen tegen mensen. Bijvoorbeeld als er thuis iets is, bijvoorbeeld ja mijn mama
heeft drankproblemen, zo dat ik kan zeggen als mijn mama weer gedronken heeft of als ze weer begint te
drinken van, kijk [naam] en de consulente, [naam], mijn moeder drinkt weer effectief. En dan gaan ze een
oplossing zoeken van hoe gaan we dat aanpakken zodat je toch nog naar huis kan gaan.” (Meisje, 15 jaar)
3.3 Emotioneel welbevinden
3.3.1 Omgaan met gevoelens
De participanten geven omgaan met hun emoties aan als belangrijk. Dit thema kwam vooral naar voor tijdens
het ‘gestuurde’ deel van de interviews, wanneer het interview al een tijdje aan de gang was. Hierbij worden
de emoties boosheid, verdriet en blijheid het meest besproken. De jongeren geven aan dat personen zoals
begeleiders, psychologen of familie hen hierbij helpen.
Drie van de twintig jongeren geven aan dat ze soms willen ontsnappen uit de wereld, als manier om met de
emotionele geladenheid van de realiteit om te gaan. Dit ontsnappen lukt hen door te lezen of te gamen.
Naast omgaan met emoties, blijkt ook stress een gevoel te zijn waarmee jongeren vaak te kampen hebben.
Ze benoemen volgende stressoren: een naderend vertrek uit de voorziening, omstandigheden op school,
onwetendheid over de thuissituatie, onvoorspelbaarheid, verandering van begeleiding, ruzie… Jongeren zijn
op zoek naar en vinden copingstrategieën die hun stress verminderen (sporten, roken, lezen, muziek luisteren,
gamen, tekenen…).
“Van als je u niet goed voelt, begeleiding ziet dat wel, maar ze weten niet over wat het is. En begeleiding
komt soms zo vragen waarvoor. Ik vind dat belangrijk om u emotioneel, er zo over te praten.” (Meisje, 18
jaar)
24
3.3.2 Veiligheid en voorspelbaarheid
Jongeren benoemen, doorheen de volledige interviews, bepaalde zaken, plaatsen en personen die hen helpen
om zich veilig te voelen. Zo zien de jongeren hun vrienden en familieleden als personen die hen altijd zullen
beschermen en helpen wanneer nodig. De participanten vermelden dat ze zich vooral thuis veilig voelen.
Toch vinden een aantal jongeren (vooral binnen de typemodule ‘verblijf’) de hulpverlening belangrijk om op
terug te vallen wanneer het thuis moeilijk loopt. Daarnaast creëert een dreigende plaatsing voor bepaalde
participanten een onveilig gevoel.
3.3.3 Zelfbeeld
Informatie over het zelfbeeld van jongeren kwam vooral naar boven tijdens het tweede, gestuurde deel van
de interviews. De jongeren benoemen een aantal helpende zaken om op een positieve manier naar zichzelf
te kijken. Ze geven aan dit belangrijk te vinden en vertellen dat een positief zelfbeeld een motiverende invloed
heeft op hun energie doorheen de dag, het omgaan met anderen, hun emotioneel welbevinden, opkomen
voor zichzelf… Daarbij valt het op dat meerdere jongeren worstelen met een negatief zelfbeeld.
“Ik heb totaal geen zelfvertrouwen. Euhm, en ja ik voel mij ook niet goed in mijn vel daardoor en ja… […]
Want ik denk altijd zo: iedereen is perfecter dan mij en ik ben zo niet perfect, maar ja.” (Meisje, 14 jaar)
3.4 Persoonlijke ontwikkeling
3.4.1 Sociale vaardigheden
Meerdere sociale vaardigheden werden door de jongeren aangegeven als belangrijke voorwaarde voor een
‘goed leven’. Deze kwamen doorheen beide delen van het interview naar boven, ook tijdens het bespreken
van andere domeinen.
Een aantal van de participerende jongeren zeggen dat ze vaak discussies hebben met volwassenen uit hun
leefwereld (ouders, leerkrachten of begeleiders). Bepaalde jongeren geven aan dat het moeilijk is om zich
steeds aan de regels te houden, maar dat ze dit wel graag willen kunnen. Daarnaast benoemen het merendeel
van de participanten dat ze op regelmatige basis moeten opkomen voor zichzelf en dit zeer belangrijk, maar
soms ook moeilijk vinden. Ze benoemen dat dit nodig is wanneer ze onrechtvaardig behandeld worden, het
oneens zijn met de gang van zaken of met anderen, of wanneer ze gepest worden. Een aantal jongeren
vermelden dat ze het niet gemakkelijk vinden om voor zichzelf op te komen, door onder meer een gebrek
aan zelfvertrouwen.
“Ja zo, als ik iets niet rechtvaardig vind, dan zeg ik dat wel. Ik ga dat niet verzwijgen ofzo.” (Meisje, 14 jaar)
25
Participanten geven aan dat vrienden maken en goed overeenkomen met leeftijdsgenoten belangrijk is. Deze
vrienden maken ze op verschillende plekken en manieren. De school is de belangrijkste plaats om contact te
onderhouden met vrienden, maar ook gamen, op kamp gaan, een hobby in groep uitoefenen en andere
mogelijkheden worden beschreven. Meerdere jongeren vertellen dat ze begeleiding helpend waren bij het
ontwikkelen van hun sociale vaardigheden, bijvoorbeeld om contacten te leggen met leeftijdsgenoten, om
hun mening op een goede manier te uiten of om voor zichzelf op te komen.
“Als ik bij [organisatie] was, mijn sociale vaardigheid was doodslecht. En ja, ik heb geleerd om mijn sociale
vaardigheid beter op te trekken ga ik zeggen en nu gaat het veel beter.” (Jongen, 16 jaar)
3.4.2 Schoolse vaardigheden
Participanten geven aan dat ze streven naar het behalen van goede punten op school omdat ze een diploma
zien als voorwaarde voor een goede toekomst. Weinig participanten vinden bijleren op school leuk en
benoemen school als iets saai, behalve wanneer het vak hen interesseert. Een aantal van de jongeren geven
daarnaast aan dat ze gemotiveerd zijn om zaken te leren in hun vrije tijd waarover ze interesse hebben.
Bijkomend beschrijven ze dat ze een aantal zaken onder de knie willen krijgen om zelfstandigheid te bereiken,
zoals het behalen van hun rijbewijs en koken. Al deze zaken werden voornamelijk benoemd tijdens het
‘gestuurde’ deel van de interviews.
“Maar ik vind het [een diploma] wel belangrijk dat je dat later nodig hebt en dat je daar later veel mee zijt.
Maar nu verveel ik mij echt wel op school, dat is echt saai.” (Meisje, 14 jaar)
3.4.3 Sterktes en interesses
In de loop van de interviews, kon elke jongere één of meerdere zaken benoemen waarin hij/zij goed is. Ze
geven aan dat ze het leuk vinden om dit samen met anderen te doen (in een club of vereniging) of om
verveling tegen te gaan. De jongeren geven aan dat ze graag bijleren over hun interesses, op school of
hierbuiten.
“Ja, ik vind dat [turnen] gewoon tof. Omdat ik ging zeggen, omdat ik veel bijleer, maar ik kan al zoveel dat ik
bijna niets meer bijleer. Mij moeten ze dan andere oefeningen geven, omdat ik ze al kan.” (Meisje, 13 jaar)
26
3.5 Zelfbepaling
3.5.1 Keuzes maken, eigen doelstellingen en wensen nastreven
Meerdere participanten vertellen, vooral tijdens het ‘ongestuurde’ deel van de interviews, dat volwassenen
veel zaken voor hen beslissen. Een aantal van deze jongeren geven aan dit te begrijpen en dit in zekere mate
nodig te vinden, zolang ze voldoende vrijheid krijgen om tot op een bepaalde hoogte hun eigen keuzes te
maken. Zaken waarover jongeren graag zelf beslissen zijn onder andere hun kledij, het menu, hun school en
studierichting, wanneer en hoelang ze vrienden zien, wanneer ze hun gsm in hun bezit hebben… Opvallend
bij de jongeren die in begeleiding zijn binnen de module ‘verblijf’, is dat zeven van de dertien jongeren
aangeven dat ze liever thuis willen zijn of alleen willen wonen in plaats van in de voorziening te verblijven.
Eén jongere vertelt ervoor te kiezen om zijn keuzes en handelen te baseren op de waarden van zijn geloof
en normen die deze godsdienst voorschrijft. Participanten geven ook aan liever niet naar school te gaan,
maar dat ze ervoor kiezen toch te gaan omdat ze een diploma zien als een garantie voor een goede toekomst.
“Ik vind dat belangrijk voor de toekomst, maar ja… School interessant enzo, dat vind ik niet. Als ik zou kiezen
dat mijn toekomst later zonder school ook goed zou zijn, dan zou ik daarvoor kiezen, maarja… Nu wil ik een
goeie toekomst en dan ga ik naar school he.” (Meisje, 14 jaar)
3.5.2 Zelfstandigheid
Een aantal jongeren geven aan zelfstandig bepaalde handelingen te mogen en willen uitvoeren, bijvoorbeeld
alleen naar school gaan. Hierbij blijkt ‘vrijheid’ een belangrijk thema te zijn, waarbij de meeste jongeren
doorheen het bespreken van andere thema’s vaak aangeven meer vrijheid te willen.
“Want nu moeten ze mij altijd brengen. En een meisje die in de middelbare school gaat zitten, dan mag je
normaal steeds meer dingen van uw ouders, en bij mij is dat niet zo, bij mij is dat altijd minder.” (Meisje, 12
jaar)
3.6 Sociale inclusie
3.6.1 Aanvaarding
De meeste jongeren geven aan dat ze aanvaard worden, graag gezien worden, begrepen en gerespecteerd
worden door leeftijdgenoten en anderen zeer belangrijk vinden. Dit thema werd voornamelijk besproken
binnen het ‘gestuurde’ deel van de interviews. Daarnaast geven ze aan dat ze ervan overtuigd zijn niet te
moeten veranderen voor anderen, maar dat iedereen zichzelf moet kunnen zijn en aanvaard moet worden
ondanks de verschillen in mening, uiterlijk, aanwezigheid van een ontwikkelingsstoornis (bijvoorbeeld ADHD,
27
autismespectrumstoornis) of beperking. Een aantal jongeren vermelden daarbij dat ze eerder aansluiting
vinden bij leeftijdsgenoten waarmee ze zichzelf kunnen identificeren.
“Iedereen moet je respect voor hebben. Je zijt wie dat je zijt, respecteert dat, iedereen is anders, niemand is
perfect dus.” (Jongen, 16 jaar)
3.6.2 Rollen
Een aantal jongeren geven, doorheen het bespreken van andere thema’s, aan er graag te zijn voor anderen
en te willen helpen wanneer nodig. Daarnaast vinden jongeren het ook leuk om anderen iets aan te leren wat
ze zelf goed kunnen. De jongeren nemen overtuigend specifieke rollen op zich, zoals een goede vriend zijn
voor leeftijdsgenoten, een goede zoon/dochter zijn…
“Die kleine dingetjes [participeren aan dit onderzoek] maken zo een groot verschil op het einde of op het
resultaat. Als jij uw diploma behaalt, dit klein ding heeft er mee voor gezorgd dat jij dat krijgt.” (Jongen, 16
jaar)
3.6.3 Maatschappelijke activiteiten
De meeste participanten geven aan later te willen werken en geld te verdienen. Daarnaast zijn er enkele
geïnterviewde jongeren die actief zijn binnen een vereniging/club of steeds meegaan op kamp met een
bepaalde organisatie. Ze vertellen dat ze hier vooral aan participeren omwille van het contact met de andere
leden, om verveling tegen te gaan of om iets voor anderen te kunnen betekenen. Dit vermelden ze pas
wanneer hier in het ‘gestuurde’ deel specifiek naar wordt gevraagd.
“Ik ben nu bij het A-team. Dat is anti pesten, ze hebben mij verkozen. En dan zit ik ook bij de kinderraad, dat
is ook al lang. […] Gewoon, ik vind dat leuk om kinderen te helpen. En ook beslissingen voor kinderen te
nemen.” (Meisje, 12 jaar)
3.7 Rechten
3.7.1 Privacy
Alle jongeren geven aan belang te hechten aan privacy op verschillende vlakken. Hun gsm, hun slaapkamer,
hun lichaam, de badkamer, persoonlijke informatie… zijn zaken die ze vernoemen waarvan ze het belangrijk
vinden om dit voor zichzelf te houden. Bij bepaalde zaken laten zij specifieke personen wel toe, maar de
jongeren vertellen dat enkel zij mogen beslissen wie waartoe toegang krijgt. Ook dit thema werd vooral
toegelicht tijdens het ‘gestuurde’ deel van de interviews.
28
“Maar ik vind zo van, nee, ze moeten daar niet komen. Alleen vrienden mogen daar binnenkomen. […] Dat is
mijn eigen plek dat is…” (Jongen, 14 jaar)
3.7.2 Rechtvaardigheid
Meerdere participanten uiten, tijdens het volledige verloop van de interviews, een gevoel van onrecht. De
jongeren geven aan dat ze hun situatie in de jeugdhulp soms oneerlijk vinden: waarom ik wel en iemand
anders niet? Daarbij uiten ze de wens om te zijn ‘zoals andere kinderen’.
Daarnaast vinden jongeren het belangrijk dat iedereen goed behandeld wordt. Eerlijkheid, respect, gelijkheid
en acceptatie van individuele ongelijkheden, staan bij hen voorop. Wanneer ze anders behandeld worden,
ervaren ze dit meestal als onrechtvaardig, zowel op materieel vlak als op vlak van behandeling (krijgen van
straf, uiten van liefde…). Jongeren geven hierbij aan dat ze door iedereen goed en eerlijk behandeld willen
worden en dat volwassenen voor hen moeten bewaken dat dit ook daadwerkelijk gebeurt.
“Het is gelijk met zo jongeren dat die hier niet komen en die krijgen geen straf. En andere jongeren die komen
hier op tijd en die komen één dag te laat en die krijgen wel straf. En dat vind ik erg en dat is mijn mening. […]
Van we zijn allemaal hetzelfde. Misschien niet met dezelfde mening, maar we zijn hetzelfde.” (Meisje, 18 jaar)
3.8 Fysiek welbevinden
3.8.1 Gezondheid
Het thema gezondheid werd vooral besproken tijdens het ‘gestuurde’ deel van het interview, wanneer dit
letterlijk vernoemd wordt in een vraag. De participanten geven aan dat ze het belangrijk vinden om hun
conditie op peil te houden en fit te zijn. Dat houdt in: niet dik zijn, goed kunnen sporten en spieren hebben.
Om dit te bekomen, ondernemen ze verschillende acties, zoals goed en gezond eten, sporten, hun hygiëne
verzorgen… Een aantal jongeren benoemen hierbij ook hun wens om oud te worden en te genieten van het
leven zolang het kan. Zich gezond voelen is hierbij een belangrijke voorwaarde. Hiernaast zijn er ook andere
participanten die aangeven dit minder belangrijk te vinden en minder gezond eten, eventueel iets zwaarder
zijn of roken. Daarnaast vermelden twee jongeren voldoende slaap als een belangrijke voorwaarde om zich
fit te voelen en energie te hebben doorheen de dag.
“Euhm, slapen maar, ja ik hou van slapen want ja als je slaapt dan word je wakker en dan zeker als het weekend
is dan voel je u goed klaar om de dag te starten. Zelfs als het geen school is.” (Jongen, 16 jaar)
29
3.8.2 Fysieke beperkingen
Een aantal jongeren benoemen een lichamelijke beperking die hen belemmert om bepaalde zaken uit te
voeren, zoals sporten, een hobby, naar school gaan... Ze geven aan dat deze belemmering een grote invloed
heeft op de manier waarop ze zich voelen en de mogelijkheid om te participeren aan activiteiten.
“Ik ben moeten stoppen [met voetballen]. […] Ik was keeper, maar ik kon dat niet meer doen, omdat ik kreeg
een verzwakking van mijn gewrichten, omdat, je hebt mijn armen al gezien he?” (Jongen, 14 jaar)
30
4 DISCUSSIE EN CONCLUSIES
In dit discussiegedeelte worden de resultaten van het onderzoek bekeken in het licht van eerder onderzoek.
Daarnaast wordt er dieper ingegaan op de implicaties van dit onderzoek voor de praktijk en de aanbevelingen
voor verder onderzoek rond dit thema bij deze doelgroep. Tenslotte worden de beperkingen van het
onderzoek verder toegelicht.
4.1 Discussie
Opvallend bij het bekijken van de resultaten van dit onderzoek in het licht van eerder onderzoek, zijn de grote
gelijkenissen met het onderzoek van Swerts en anderen (2019) rond de perspectieven van jongeren tussen
13 en 17 jaar met gedrags- en emotionele stoornissen op kwaliteit van leven. De perspectieven werden
verzameld aan de hand van focusgroepen met 25 adolescenten die verbleven in een grootschalige
residentiële organisatie. Beide onderzoeken zijn kwalitatief, maar gebruiken een andere methode. Daarnaast
kennen de doelgroepen een grote overlap. Het is daarom eerder logisch dat de meeste resultaten uit beide
onderzoeken gelijkenissen vertonen, waarbij ook de geconstrueerde indicatoren van beide onderzoeken
sterke overlap vertonen.
De resultaten tonen aan dat de meeste participanten een goede basis wensen op materieel vlak, wat ook
eerder onderzoek bevestigt (Fattore, Manson, & Watson, 2009). Hierbij geven enkele participanten aan dat
ze zelf met weinig geld opgegroeid zijn en geen nood hebben aan grote rijkdom. Armoedesituaties worden
maatschappelijk gezien als onwenselijk voor kinderen om in op te groeien, waarvoor soms een tussenkomst
van de jeugdzorg als oplossing wordt gezien en mensen in armoede kwetsbaar voor interventies van de
jeugdzorg (niettemin is er geen lineair verband aangetoond). De ervaring van deze gezinnen is dat de
jeugdzorg te actief en interventionistisch is, wat ook de jongeren uit dit onderzoek aangeven wanneer ze
zichzelf vergelijken met leeftijdsgenoten en zich afvragen waarom zij wel begeleiding moeten krijgen.
Jeugdzorg geeft daarop aan dat ze niet ingrijpen vanwege de armoede, maar voor het verzekeren van de
ontwikkelingsmogelijkheden van de kinderen (Roose et al., 2012).
Uit de resultaten blijkt dat alle jongeren veel belang hechten aan familieleden. Hierbij vermelden meeste
jongeren dat hun gezin niet de ‘typische’ samenstelling heeft, wat een bevestiging is van eerder onderzoek
waaruit blijkt dat opgroeien in een ‘atypisch’ gezin leidt tot een significante hogere kans op begeleiding
binnen de jeugdhulp (Roose et al., 2012). Daarnaast komt ook het belang van sociale contacten naar voor
binnen de resultaten van dit onderzoek, gelijklopend met resultaten van ander onderzoek (Swerts et al., 2019;
Van Hoecke, 2008; Vermeulen, 2008). De onvoorwaardelijkheid die naar voor wordt geschoven bij de
31
participanten is opvallend in dit onderzoek en werd ook opgemerkt binnen het onderzoek van Swerts en
anderen (2019). Wanneer specifiek naar hulpverlening gekeken wordt, blijkt uit de resultaten dat een focus
op bereikbaarheid en betrokkenheid van begeleiders helpend is, zoals ook eerder onderzoek aantoonde
(Soenen, D’Oosterlinck, & Broekaert, 2013).
Bij het domein emotioneel welbevinden werd aangetoond dat meerdere participanten het belangrijk vinden
om hun emoties te bespreken op verschillende momenten en rond verschillende gebeurtenissen, eventueel
met behulp van hulpverlening, vrienden of familie. Het onderzoek van Willaert (2008) toonde aan dat
jongeren hier vooral specifiek rond de plaatsing in residentiële voorzieningen nood aan hadden. Hiermee
werd de nood aan uitbreiding van psychologische hulp om meer geïndividualiseerde hulp te kunnen
aanbieden aangetoond. Deze resultaten zijn ook gedeeltelijk gelijklopend met de resultaten van het
onderzoek van Swerts en anderen (2019), waarbij vooral eigen copingstrategieën voor het omgaan met
emoties werden benoemd en minder de hulp van derden. Daarnaast werd in dit onderzoek ook het belang
van omgaan met stress benoemd.
Daarnaast blijkt uit de resultaten dat de participanten belang hechten aan een positief zelfbeeld en hier soms
mee worstelen. Dit werd ook in eerder onderzoek bevestigd (Fattore et al., 2009).
Resultaten wijzen aan dat veiligheid en voorspelbaarheid belangrijke voorwaarden zijn voor een goede
kwaliteit van leven van de jongeren. Verscheidene personen uit hun context kunnen hierbij helpen. Ook
binnen eerder onderzoek van Fattore en anderen (2009) kwamen ouders naar voor als personen die instaan
voor bescherming.
Onder het domein persoonlijke ontwikkeling komt naar voor dat de jongeren zaken die hen interesseren
graag doen onder andere omwille van het persoonlijk contact met anderen. Ook eerder onderzoek gaf aan
dat het relationele aspect van activiteiten belangrijk is (Fattore et al., 2009).
Onder het domein zelfbepaling werd binnen dit onderzoek de indicator zelfstandigheid geconstrueerd. De
nood aan zelfstandigheid van jongeren kan gekoppeld worden aan onderzoeken die het individualiseren als
belangrijk aspect van de adolescentie belichten. De context biedt hiervoor helpende factoren aan, naast
factoren die het voor de jongere bemoeilijken (Slot & van Aken, 2013). Door deze behoefte aan het
ontwikkelen van autonomie en zelfstandigheid, doen zich vaker conflicten voor tussen opvoedingsfiguren en
jongeren. Zo vermelden meerdere participanten regelmatige discussies met volwassenen uit hun leefwereld.
Een verstoorde relatie tussen de jongere en opvoedingsfiguren heeft hierdoor gevolgen op lange termijn,
waarbij loyaliteit centraal staat. Gedurende deze periode is er sprake van een losmaking van de ouders en
32
een vermindering van de kwaliteit aan gehechtheid. Wanneer jongeren op dat moment geen warme relatie
onderhouden met hun opvoedingsfiguren, voelen ze zich minder goed en zouden ze meer probleemgedrag
kunnen stellen of is dit probleemgedrag ernstiger en frequenter (Slot & van Aken, 2013).
Onze samenleving is geëvolueerd naar een plek waarin veel keuzes gemaakt kunnen en moeten worden,
waardoor er veel verantwoordelijkheid en druk op de schouders van jongeren komt te liggen (du Bois-
Reymond, Te Poel, & Ravesloot, 1998). Dit kan eventueel zorgen voor stress, wat hun kwaliteit van leven sterk
beïnvloedt (Petito & Cummins, 2000). De resultaten van dit onderzoek tonen aan dat jongeren tot op een
bepaalde hoogte en op bepaalde vlakken wel keuzes wensen te maken, maar de ondersteuning van
opvoedingsfiguren nodig hebben. Het belang van keuzes maken werd teruggevonden binnen eerder
onderzoek (Fattore et al., 2009; Swerts et al., 2019).
De resultaten van dit onderzoek binnen het domein rechten kennen een overlap met de resultaten van het
onderzoek van Swerts en anderen (2019). Bij beide onderzoeken werd privacy als indicator geconstrueerd,
maar de invulling van deze indicator toont wel verschillen. Bij dit onderzoek vullen de jongeren privacy breder
in, waarbij ze niet alleen de privacy in hun slaapkamer benoemen, maar ook de badkamer, hun eigen lichaam,
de inhoud van hun GSM en meer. Het belang van een plek voor zichzelf werd ook in eerder onderzoek
aangetoond (Soenen et al., 2013).
Onder het domein fysiek welbevinden tonen de resultaten van dit onderzoek aan dat jongeren belang
hechten aan hun gezondheid. Dit houdt voor hen in dat ze zich fit voelen, zich gezond voelen en genoeg
slapen. Ook het onderzoek van Fattore en anderen (2009) benoemt fysiek welbevinden als iets wat jongeren
belangrijk vinden, al houdt dit bij hen vooral aangepaste zorg, gezond eten en fysieke activiteit in.
Als laatste kunnen we in dit onderzoek besluiten dat de meningen van de jongeren steeds sterk individueel
variëren en niet zomaar vervat kunnen worden in een algemeen beeld. Elke jongere legt verschillende
accenten binnen de acht domeinen, beïnvloed door hun unieke levensloop. Dit loopt parallel met eerdere
onderzoeken waarbij de mening van jongeren werd gevraagd, zoals bij het onderzoek van Swerts (2013) en
Vermeulen (2008). Het is een argument om de begeleiding van jongeren steeds sterk te individualiseren en
hierbij uit te gaan van hun eigen persoonlijke mening op de inhoud van hun kwaliteit van leven.
33
4.2 Implicaties voor de praktijk
Vanuit de resultaten van dit onderzoek kunnen een aantal helpende elementen afgeleid die helpend kunnen
zijn voor de praktijk binnen een Organisatie voor Bijzondere Jeugdzorg en om de kwaliteit van leven van
jongeren te waarborgen.
Zo wordt een holistische kijk naar de aanpak van deze jongeren vooropgesteld, waarbij alle domeinen van
kwaliteit van leven meegenomen worden. Daarbij zal de invulling van de kwaliteit van leven van jongeren
individueel verschillen en moet de eigen mening van de jongere steeds meegenomen worden bij het
opstellen van een persoonsgerichte ondersteuningsplanning. De bevraging van individuele behoeften moet
op regelmatige basis gebeuren, aangezien deze veranderen doorheen de tijd. Hierbij kan het concept
kwaliteit van leven helpend en richtinggevend zijn.
Daarnaast is bereikbaarheid en betrokkenheid van begeleiders belangrijk voor verschillende redenen, zoals
een positief effect op het gevoel van veiligheid van de jongeren, het leren omgaan met hun emoties en meer.
Daarvoor is er nood aan uitbreiding van psychologische hulp om meer geïndividualiseerde hulp te kunnen
aanbieden.
Een ander helpend element is het waarborgen van en aandacht hebben voor hun privacy op verschillende
uiteenlopende vlakken.
De resultaten van dit onderzoek ondersteunen een beleid en praktijk die zich inzetten op het ontwikkelen
van een betere aansluiting en samenwerking tussen hulpverlening aan minderjarigen en meerderjarigen met
hierbij een focus op zorgcontinuïteit en de mening van deze jongeren. Uit de resultaten blijkt dat dit de
deelnemende jongeren veel stress zou besparen en hun gevoel van veiligheid en voorspelbaarheid zou
versterken.
4.3 Beperkingen van dit onderzoek
Kinderen en jongeren betrekken in het interpreteren van de data is een grote meerwaarde om ethische
problemen en ongelijke machtsrelaties te verminderen. Dit kan bekomen worden op verschillende manieren,
waaronder het terugkomen bij de participant na het afnemen van het interview. Hierdoor kunnen ze nakijken
en specifiëren wat ze juist bedoelden (Ben-Arieh, 2005). Deze ‘members check’ werd binnen dit onderzoek
niet uitgevoerd, wat als beperking van dit onderzoek geldt. De uitvoering van een ‘members check’ was
praktisch niet haalbaar binnen de periode waarin dit onderzoek werd uitgevoerd.
34
Het feit dat de onderzoeker sommige deelnemende jongeren persoonlijk kende, kan mogelijk gezorgd
hebben voor ‘over-rapport’, wat betekent dat de betrokkenheid tussen de onderzoeker en de onderzochte
de methodologische kwaliteit van het onderzoek benadeelt (Maso & Smaling, 1998), aangezien de jongeren
zich zouden kunnen inhouden bij het delen van bepaalde informatie. De onderzoeker kende namelijk
sommige jongeren en hun begeleiders persoonlijk, waardoor de onderzoeker geen onafhankelijke status had
en wat voor de jongeren een risico kan inhouden dat de onderzoeker bepaalde info deelt met hun
begeleiders. De grootste ethische uitdaging bij onderzoek met jongeren is namelijk de ongelijkheid van
macht en status tussen de jongeren en de onderzoeker (Ben-Arieh, 2005).
Daarbij is het opvallend dat vanuit de voorzieningen waar de onderzoeker bekend is, er meer jongeren waren
die bereid waren te participeren aan het onderzoek, dan vanuit voorzieningen waar de onderzoeker geen
bekende was. Dit zou kunnen wijzen op de aanwezigheid van een vertrouwensrelatie tussen de onderzoeker
en de jongeren, wat geldt als een kracht. Uit onderzoek blijkt namelijk dat bij het voeren van kwalitatief
onderzoek met adolescenten het aangewezen is om een vertrouwensrelatie op te bouwen, wat bijdraagt aan
het succesvol verloop van de studie (Vander Laenen, 2009).
Binnen dit onderzoek is ‘saturatie van data’ niet bereikt. Dit wil zeggen dat er gestopt is met de verzameling
van data terwijl nieuwe data bijkomende informatie nuttig voor het beantwoorden van de onderzoeksvragen
zou kunnen opleveren (Braun & Clarke, 2013). Er werd voor gekozen om de dataverzameling te stoppen na
het afnemen van twintig interviews met oog op de haalbaarheid van het onderzoek.
Omwille van de vele literatuur die aanwezig is rond het concept kwaliteit van leven, was het binnen het bestek
van dit onderzoek niet mogelijk om alle onderzoeken te betrekken. Er werd daarom een selectie gemaakt van
de belangrijkste informatie uit onderzoeken die aansloot bij de onderzoeksvragen.
Als laatste beperking van dit onderzoek is het belangrijk om te vermelden dat de resultaten niet
generaliseerbaar zijn overheen de doelgroep, ook al is dit aannemelijk. Dit omwille van het feit dat er maar
twintig interviews afgenomen werden bij jongeren uit vijf verschillende organisaties en hierbij twee
typemodules die aangeboden worden binnen een OVBJ niet betrokken zijn. Daarnaast is kwaliteit van leven
sterk individueel bepaald en kreeg het subjectieve perspectief van de participanten een centrale positie.
35
4.4 Aanbevelingen voor verder onderzoek
Zoals eerder vermeld zijn er weinig publicaties en onderzoeken aanwezig over kwaliteit van leven bij jongeren
in de jeugdzorg. Om nog meer zicht te krijgen op de mening, beleving en perspectieven van deze jongeren,
is het aangewezen om verder kwalitatief onderzoek te voeren bij deze doelgroep.
Daarnaast kan het nuttig zijn om het onderzoek op grotere schaal uit te voeren in functie van
generaliseerbaarheid, waarbij meer dan twintig jongeren betrokken worden verspreid overheen heel
Vlaanderen.
Bij toekomstig onderzoek is het aangewezen om meer te focussen op diversiteit bij de selectie van de
deelnemers (geslacht, leeftijd, aanwezigheid van beperkingen…).
36
REFERENTIES
Allison, P.J., Locker, D., Feine, J.S. (1997). Quality of life: A dynamic construct. Social Science & Medicine,
45(2), 221-230. doi: 10.1016/S0277-9536(96)00339-5
Baarda, B., Bakker, E., Fischer, T., Julsing, M., Peters, V., van der Velden, T., & de Goede, M. (2013). Basisboek
Kwalitatief onderzoek – Handboek voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek.
Groningen/Houten: Noordhoff Uitgevers
Ben-Arieh, A. (2000). Beyond Welfare: Measuring and Monitoring the State of Children – New Trends and
Domains. Social Indicator Research, 52(3), 235-257. doi: 10.1023/A:1007009414348
Ben-Arieh, A. (2005). Where are the children? Children’s role in measuring and monitoring their well-being.
Social Indicators Research, 74(3), 573-596.
Ben-Arieh, A. (2008). The Child Indicators Movement: Past, Present, and Future. Child Indicators Research,
1(1), 3-16. doi: 10.1007/s12187-007-9003-1
Braun, V., & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative research in psychology,
3(2), 77-101.
Braun, V., & Clarke, V. (2013). Successful qualitative research: A practical guide for beginners. sage.
Buntinx, Wil H. E., Schalock, Robert L. (2010). Models of Disability, Quality of Life, and Individualized
Supports: Implications for Professional Practice in Intellectual Disability. Geraadpleegd op 4 maart 2018, van
http://www.buntinx.org/yahoo_site_admin/assets/docs/Models_of_Disability_-
_Buntinx__Schalock_2010_JPPID.144132950.pdf
Casas, F. (2016). Children, adolescents and quality of life: The social sciences perspective over two decades.
In A life devoted to quality of life (pp. 3-21). Springer, Cham.
Casas, F. (2011). Subjective Social Indicators and Child and Adolescent Well-being. Child Indicators
Research, 4(4), 555-575. doi: 10.1007/s12187-010-9093-z
Cummins, R. A., Lau, A. L., & Stokes, M. (2004). HRQOL and subjective well-being: Noncomplementary forms
of outcome measurement. Expert review of pharmacoeconomics & outcomes research, 4(4), 413-420.
37
Decuypere, H., De Ruyver, B., & Vander Laenen, F. (2010). De rechtspositie van de minderjarige in de
integrale jeugdhulp.
De Fever, F. (2012). Orthopedagogisch onderzoek. In Broekaert, E., De Fever, F., Schoorl, P., Van Hove, G., &
Wuyts, B., Orthopedagogiek en maatschappij (pp. 145-161). Antwerpen: Garant
De Ganck, J., Schouppe, N. (z.d.). Onderzoek naar de kwaliteit van A-documenten (rapport). Brussel:
Kwaliteitscentrum voor Diagnostiek vzw
De Koster, K. (2007). De jeugdzorg van tegenwoordig: het hervormingsproces naar een integrale
jeugdhulpverlening. Gent: Academia Press.
De Kroon, M. M. J., & Hodiamont, P. P. G. (2008). Kwaliteit van leven, gemeten in de kinderpsychiatrie.
Tijdschrift voor Psychiatrie, 50(11), 725-734.
de Lange, R., Schuman, H., Montesano Montessori, N. (2011). Praktijkgericht onderzoek voor reflectieve
professionals. Antwerpen: Garant
De Maeyer, J., Vanderplasschen, W., & Broekaert, E. (2009). Exploratory Study on Drug Users’ Perspectives
on Quality of Life: More than Health-Related Quality of Life? Social Indicators Research, 90, 107–126.
De Maeyer, J., Vanderplasschen, W., Camfield, L., Vanheule, S., Sabbe, B., & Broekaert, E. (2011). A good
quality of life under the influence of methadone: A qualitative study among opiate-dependent individuals.
International Journal of Nursing Studies, 48(10), 1244–1257.
Desmet, E., & Put, J. (2011). Het Decreet Rechtspositie Minderjarigen: een internationaalrechtelijke toetsing.
Tijdschrift voor Jeugdrecht en Kinderrechten, 12(2), 103- 120.
De Zutter, M., & Vandevelde, S. (2012). Quality of Life bij kinderen en jongeren met een verstandelijke
beperking. Een onderzoek naar de ontwikkeling van de POS-CA.
du Bois-Reymond, M., Te Poel, Y., & Ravesloot, J. (1998). Jongeren en hun keuzes. Bussum: Coutinho
Eiser, C., & Jenney, M. (2007). Measuring quality of life. Archives of Disease in Childhood, 92,348-350.
Eiser, C., Mohar, H., & Morse, R. (2001). The measurement of quality of life in young children. Child: care,
health and development, 26(5), 401-414. doi: https://doi-org.odisee.ezproxy.kuleuven.be/10.1046/j.1365-
2214.2000.00154.x
38
Fattore, T., Mason, J., & Watson, E. (2009). When children are asked about their well-being: Towards a
framework for guiding policy. Child Indicators Research, 2(1), 57–77
Felce, D. (2007). Defining and applying the concept of quality of life. Journal of Intellectual Disability
Research, 41(2), 126-135. doi: https://doi.org/10.1111/j.1365-2788.1997.tb00689.x
Felce, D & Perry, J. (1995). Quality of Life: its definition and measurement. Research in Developmental
Disabilities, 16 (Issue 1), 51-74.
Harder, A. (2007). Boekbesprekingen. Dennis Bastiaansen, Quality of life in children with psychiatric
disorders. Pedagogiek, 26(3), 329-332.
HoGent. (2018). Theorievorming. Geraadpleegd op 18 maart 2018, van https://www.hogent.be/over-
hogent/vakgroepen/orthopedagogiek/e-qual/ons-onderzoek/theorievorming/
Informatie Vlaanderen. (2018). Integrale Jeugdhulpverlening. Geraadpleegd op 4 maart 2018, van
https://www.vlaanderen.be/nl/gezin-welzijn-en-gezondheid/kinderen/integrale-jeugdhulpverlening
Jeugdrecht. (2019). Bijzondere Jeugdzorg. Geraadpleegd op 2 april 2019, van
https://www.kennisplein.be/sites/Jeugdrecht/Pages/Bijzondere-Jeugdzorg.aspx
Jochemsens, H. (2006). Kwaliteit van Leven. Wat bedoelen we met dit begrip? Pallium, 8(5), 168-170. DOI
10.1007/BF03061169
Jongerenwelzijn. (2018a). Afdeling Continuïteit en toegang. Geraadpleegd op 14 juni 2018 van
https://www.jongerenwelzijn.be/jeugdhulp/intersectorale-toegangspoort/
Jongerenwelzijn. (2018b). Het Experimenteel Modulair Kader. Evaluatierapport 1 januari 2013 – 1 maart
2014. Geraadpleegd op 14 juni 2018 van
https://www.jongerenwelzijn.be/professionelen/assets/docs/private-voorzieningen/emk/evaluatierapport-
EMK.pdf
Jongerenwelzijn. (2018c). Jeugdhulp in Vlaanderen. Geraadpleegd op 4 maart 2018, van
https://jongerenwelzijn.be/jeugdhulp/jeugdhulp-in-vlaanderen/
Jongerenwelzijn. (2018d). Jeugdhulplandschap. Geraadpleegd op 4 maart 2018, van
https://jongerenwelzijn.be/jeugdhulp/jeugdhulplandschap/
39
Jongerenwelzijn. (2018e). Legende Organisaties voor Bijzondere Jeugdzorg, Centra voor Integrale
Gezinszorg, Onthaal-, Oriëntatie en Observatiecentra in een Modulair Kader en Diensten voor Pleegzorg.
Geraadpleegd op 14 juni 2018 van https://jongerenwelzijn.be/assets/docs/contact/voorzieningen/legende-
OVBJ-OOOC-CIG-pleegzorg.pdf
Jongerenwelzijn. (2019). Contactgegevens voorzieningen. Geraadpleegd op 18 maart 2019 van
https://jongerenwelzijn.be/contact/voorzieningen/
Kinderrechtencommissariaat. (2018). Verdrag inzake de Rechten van het Kind Aangenomen door de
Algemene Vergadering van de Verenigde Naties op 20 november 1989 – Officiële Nederlandse vertaling.
Geraadpleegd op 24 mei 2018, van
https://www.kinderrechtencommissariaat.be/sites/default/files/bestanden/kinderrechtenverdra
g_officiele_nederlandse_vertaling.pdf
Knorth, E. (2005). Wat maakt het verschil? Over intendieve orthopedagogische zorg voor jeugdigen met
probleemgedrag. Kind en adolescent, 26(4), 150-160.
Kosher, H., Ben-Arieh, A., Hendelsman, Y. (2016). Children’s Rights and Social Work. doi: 10.1007/978-3-319-
43920-4
Larock, Y., & van der Heijden, F. (z.d.). Oplossingsgericht coachen van schoolteams. Geraadpleegd op 16
maart 2019 van https://www.schoolmakers.be/wp-content/uploads/2017/10/Impuls-jg-47-1_04-
Oplossingsgericht-coachen-van-schoolteams.pdf
Liamputtong, P. (2011). Focus Group Methodology. Principles and Practice. Londen: Sage Publications
Maso, I., & Smaling, A. (1998). Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie. Amsterdam: Boom
Moonen, L., & Van Hove, G. (2009). Quality of life bij kinderen, Pilootversie van een meetinstrument
ontwikkeld via focusgroepen met ouders in Vlaanderen en Nederland.
Moons, P., Budts, W. & De Geest, S. (2006). Critique on the conceptualisation of quality of life: A review
evaluation of different conceptual approaches. International Journal of Nursing Studies, 43(7), 891-901. doi:
10.1016/j.ijnurstu.2006.03.015
40
Nederlands Jeugdinstituut. (2019a). Child Health Questionnaire (CHQ). Geraadpleegd op 11 mei 2019 van
https://www.nji.nl/nl/Databank/Databank-Instrumenten/Zoek-een-instrument/Child-Health-Questionnaire-
(CHQ)
Nederlands Jeugdinstituut. (2019b). Youth Quality of Life Instrument (YQOL). Geraadpleegd op 11 mei 2019
van ), https://www.nji.nl/nl/Databank/Databank-Instrumenten/Zoek-een-instrument/Youth-Quality-of-Life-
Instrument-(YQOL)
Norris, A., Aroian, K., Warren, S., & Wirth, J. (2012). Interactive performance and focus groups with
adolescents: The power of play. Research in Nursing & Health, 35(6), 671-679. doi: 0.1002/nur.21509
Petito, F., & Cummins, R. A. (2000). Quality of life in adolescence: The role of perceived control, parenting
style, and social support. Behaviour Change, 17(3), 196-207.
Rapley, M. (2003). Quality of Life Research: A Critical Introduction. Londen: Sage Publications
Roose, R., De Vos, K., & De Bie, M. (2012). De zoektocht naar de pedagogiek van de integrale jeugdhulp. In
Jeugdwerk en sociale uitsluiting: handvatten voor emanciperend jeugdbeleid (pp. 73-86). Acco.
Schalock, R., Baker, A., Claes, C., Gonzalez, J., Malatest, R., van Loon, J., Verdugo, M. A., et al. (2018). The use
of quality of life scores for monitoring and reporting, quality improvement, and research. Journal of policy
and practice in intellectual disabilities, 15(3), 176–182.
Schalock, R. L., Verdugo, M. A., Gomez, L. E., & Reinders, H. S. (2016). Moving us toward a theory of
individual quality of life. American Journal on Intellectual and Developmental Disabilities, 121(1), 1-12.
Slot, W., van Aken, M. (2013). Psychologie van de adolescentie. Amersfoort: ThiemeMeulenhoff
Soenen, Bram, D’oosterlinck, F., & Broekaert, E. (2013). The voice of troubled youth: children’s and
adolescents' ideas on helpful elements of care. Children and youth services review, 35(9), 1297–1304.
Sorée, V. (2010). Het verdrag van de verenigde naties inzake de rechten van personen met een handicap als
sleutel tot meer kwaliteit van bestaan. Ethiek & Maatschappij, 13(4), 141-161.
Swerts, C., De Maeyer, J., Lombardi, M., Waterschoot, I., Vanderplasschen, W., & Claes, C. (2019). “You
shouldn”t look at us strangely’: an exploratory study on personal perspectives on quality of life of
41
adolescents with emotional and behavioral disorders in residential youth care. Applied research in quality of
life, 1–23.
Swerts, C., Vanderplasschen, W., Van Damme, L., & Lesseliers, J. (2017). Ondersteuning en plaatsing van
kinderen en jongeren in situaties van verontrusting. In W. Vanderplasschen, S. Vandevelde, L. Van Damme,
C. Claes, & De Pauw, S. (Eds.), Orthopedagogische werkvelden in beweging: recente evoluties en
veranderingen in Vlaanderen (pp. 45–104). Antwerpen-Apeldoorn: Garant.
Swerts, C. (2013). Quality of Life binnen de Bijzondere Jeugdzorg - Een onderzoek naar de Quality of Life
van jongeren toevertrouwd aan een CANO-organisatie (Masterproef). UGent
UCM. (2018). Meerderjarig en geïnformeerd. Hoofdstuk 5: Uw rechten en plichten als 18- jarige.
Geraadpleegd op 13 juni 2018 van
https://www.ucm.be/content/download/15171/240466/file/Meerderjarig-en-geinformeerd-hoofdstuk-5-
uw-rechten-en-plichten-als-18-jarig.pdf
Van de Putte, I., De Schauwer, E. (2016). Ik breng mezelf in als onderzoeker. Van participatief naar
participerend onderzoek. In Van Hove, G., Schippers, A., Cardol, M., De Schauwer, E., Red. (2016). Disability
Studies in de Lage Landen (pp. 277-295). Antwerpen: Garant
Vander Laenen, F. (2009). “I don’t trust you, you are going to tell’, adolescents with emotional and
behavioural disorders participating in qualitative research. Child care health and development, 35(3), 323–
329.
Vandevelde, Stijn, Naert, J., De Schauwer, E., Meulewaeter, F., Van Hove, G., De Clercq, L., &
Vanderplasschen, W. (2017). De integratief-holistische orthopedagogiek van Professor Eric Broekaert (Vol.
34). Antwerpen: Garant Uitgevers.
Van Hecke, N., Claes, C., Vanderplasschen, W., De Maeyer, J., De Witte, N., & Vandevelde, S. (2018).
Conceptualisation and measurement of quality of life based on Schalock & Verdugo’s model: a cross-
disciplinary review of the literature. Social indicators research, 137(1), 335–351.
Van Hoecke, C. (2008). Residentiele opvang van minderjarigen: hoe beleven jongeren zelf hun verblijf in een
instelling bijzonder jeugdzorg? (Bachelorproef). UGent
42
Van Hove, G. (2012). Over orthopedagogiek als wetenschap en de inherente ‘paradigma-wissels’:
normalisatie is dood, leve ‘Quality of life’. In Broekaert, E., De Fever, F., Schoorl, P., Van Hove, G., & Wuyts, B.,
Orthopedagogiek en maatschappij (pp. 145-161). Antwerpen: Garant
Van Hove, G. (2014). Qualitative research for educational sciences. UK: Pearson
van Loon, J. (2006). Arduin. Van zorg naar ondersteuning. Kiezen voor kwaliteit leidt tot ontmanteling van
de instituutszorg (Arduin-serie, nr. 7) (No. 7). Garant.
Verhoeven, N. (2007). Wat is onderzoek. Praktijkboek methoden en technieken voor het hoger. Amsterdam:
Boom uitgevers
Vermeulen, S. (2008). Jongeren geplaatst in de Residentiële Bijzondere Jeugdzorg: een belevingsonderzoek.
(Masterproef). UGent
Vlaanderen. (2019). Jaarverslag Jeugdhulp 2017. Geraadpleegd op 13 januari 2019 van
http://www.jaarverslagjeugdhulp.be/2017/probleemgebonden-hulp-nrtj
Voets, J., & Verhoest, K. (2014). Van integrale jeugdhulp 1.0 naar 2.0: een kritische reflectie. Tijdschrift voor
jeugd en kinderrechten, 15(1), 73–79.
vzw Steunpunt Jeugdhulp. (2016). Over de Bijzondere Jeugdzorg. Geraadpleegd op 14 juni 2018 van
http://2013.steunpuntjeugdhulp.be/?action=onderdeel&onderdeel=32&titel=Over+de+Bijzond
ere+Jeugdzorg
Wallander, J. L., Schmitt, M., & Koot, H. M. (2001). Quality of life measurement in children and adolescents:
issues, instruments, and applications. Journal of clinical psychology, 57(4), 571-585.
Willaert, T. (2008). Een belevingsonderzoek inzake plaatsing en opvoeding bij ouders en meisjes in een
gesloten gemeenschapsinstelling. (Scriptie). UGent
Wolfensberger, W. (1972). The principle of normalization in human services. Toronto: National Institute on
Mental Retardation
WVG Vlaanderen. (2018). Werkmap Fiche Bekwaamheid. Geraadpleegd op 13 juni 2018 van
http://wvg.vlaanderen.be/rechtspositie/05-publicaties/werkmap-fiche-bekwaamheid.pdf
43
BIJLAGEN
Bijlage 1: Factoren, domeinen en indicatoren van kwaliteit van leven
Volgens Schalock:
Factoren Domeinen Voorbeeld indicatoren
Onafhankelijkheid Persoonlijke ontwikkeling Opleiding, persoonlijke vaardigheden en
competentie, adaptief gedrag, vooruitgang
Zelf-determinatie/zelfbepaling Keuzes/beslissingen, autonomie, persoonlijke
controle, persoonlijke doelen, zelfsturing
Sociale participatie Interpersoonlijke relaties Sociaal netwerk, vriendschappen, sociale
activiteiten, interacties, relaties, intimiteit,
ondersteuning
Sociale inclusie Integratie/participatie in de gemeenschap,
gemeenschapsrollen, ondersteuning,
aanvaarding, rollen
Rechten Stemrecht, privacy, toegang, burgerrechten
Welbevinden Emotioneel welbevinden Veiligheid, positieve ervaringen, tevredenheid,
zelfbeeld, geen stress
Fysiek welbevinden Gezondheids- en voedingsstatus,
huisvestingsstatus, bezittingen
Materiaal welbevinden Financiële status, tewerkstelling,
huisvestingsstatus, bezittingen
(Buntinx & Schalock, 2010)
44
Bijlage 2: Geïnformeerde toestemming
Tina De Wolf
Studente Universiteit Gent
Geïnformeerde toestemming
Beste jongere (en ouders/begeleiders),
Mijn naam is Tina De Wolf en ik ben een laatstejaarsstudente aan de Universiteit Gent (opleiding
Orthopedagogiek). Voor mijn eindwerk doe ik onderzoek rond ‘kwaliteit van leven’ bij jongeren tussen 12
en 18 jaar die hulp en ondersteuning krijgen in hun leven.
De bedoeling van dit onderzoek is dat ik jongeren aan het woord laat over wat zij wel of niet belangrijk
vinden in het leven en wat zij denken over vrienden, vrije tijd, familie, geld, ontspanning, school en nog veel
meer andere dingen.
Dit wil ik doen door individuele gesprekken te voeren met verschillende jongeren. Ik wil graag ook jou voor
een gesprek uitnodigen.
Het gesprek wil ik laten doorgaan in de periode van september tot en met eind december. Het gesprek zal
niet langer dan één uur duren, met genoeg pauze en zal, mits jouw toestemming, worden opgenomen. Als
je wil meewerken, moet je ook maar aan één gesprek meedoen. Het kan wel zijn dat het niet lukt om alles
te bespreken wat je wil zeggen, waardoor we steeds nog een ander gesprek kunnen plannen.
Het is ook belangrijk om te weten dat, als je graag wilt meewerken, je je niet moet verplaatsen. Via je
begeleider kan je zelf aangeven waar en op welk moment je graag het gesprek wilt laten doorgaan. Dit
mag ook in het weekend zijn, je kiest wat voor jou het beste past.
Daarnaast wordt je anonimiteit gegarandeerd, wat wilt zeggen dat je naam en gegevens nergens vermeld
zullen worden en dat niemand jou op basis van de resultaten zal kunnen identificeren. De verkregen
gegevens zijn enkel toegankelijk voor mij en deze zullen alleen voor mijn masterproef gebruikt worden.
Alles wat je gaat zeggen wordt niet doorverteld aan andere zoals begeleiders of je ouders. Niemand zal
dus ooit weten wat jij hebt gezegd tijdens het gesprek.
Voor dit gesprek heb ik je vrijwillige medewerking nodig, waarmee ik bedoel dat je zelf mag kiezen of je
mee wil doen of niet. Als je tijdens het gesprek besluit dat je niet meer wilt mee werken, dan mag je ook
steeds stoppen. Stoppen of niet willen meedoen heeft geen gevolgen voor de begeleiding die je krijgt.
Als er nog vragen zijn of je wilt meer informatie over het onderzoek, mag je ze altijd aan je begeleider
meegeven of kan je mij contacteren op het nummer 0492/40.01.99 of op het
e-mailadres: [email protected].
45
Omdat je minderjarig bent, moet ook (een van) je ouder(s) of je voogd toestemming geven en het
document ondertekenen.
Graag wil ik vragen om hieronder aan te duiden of je wil meewerken of niet. Als je niet wilt, kan je ook
schrijven waarom niet. Maar, dit moet niet.
Ik wil niet meewerken. Reden: ………………………………………………………..
Ik begrijp de inhoud van deze brief, wil graag vrijwillig meewerken aan het onderzoek en ben ervan
op de hoogte dat (a) ik op ieder moment mag stoppen met mijn deelname zonder hiervoor een
reden op de tegen, (b) de gesprekken worden opgenomen, anoniem verwerkt en opnames worden
verwijderd, (c) ik het recht heb de informatie van het gesprek in te kijken, en (d) ik de gegevens
van de studente niet doorspeel naar anderen.
Voor akkoord,
Plaats en datum Naam + handtekening van de jongere
………………………………………..…………………………………………………………….
Plaats en datum Naam + handtekening van de ouder/begeleider
………………………………………...…………………………………………………………….
Plaats en datum Naam + handtekening van de onderzoeker
……………………………………………………………………………………………………….
Alvast bedankt!
46
Bijlage 3: Leidraad interview
Leidraad interview Begin
- Mezelf introduceren
- Uitleg geven over doel interview
- Tijd specifiëren: ongeveer 1 uur
- Ethische basis: geïnformeerde toestemming overlopen
o Op elk moment mogen stoppen
o Wat gebeurt er met resultaten + terugkoppeling naar participant
- Kans geven om vragen te stellen
- Methodologische gegevens verzamelen
Midden
- Open vraag: Wat is voor jou belangrijk in je leven?
- Wat heb jij nodig om over deze zaken te beschikken? Wie kan je daarbij helpen? Evolutie
doorheen de tijd?
- Wondervraag
- Structuur kwaliteit van leven
Rangschikken naar belangrijkheid, belangrijke domeinen selecteren
- Zorgen voor verduidelijking!
Einde
- Terugkijken op verloop
- Nog zaken die de participant wil zeggen/vragen?
- DANK
- Feedback over het interview?
